DISERTACION KARTAT E KREDITIT DHE ANALIZIMI I KËRKESËS PËR KARTË KREDITI NË SHQIPËRI

Transcription

1 UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I FINANCËS DISERTACION KARTAT E KREDITIT DHE ANALIZIMI I KËRKESËS PËR KARTË KREDITI NË SHQIPËRI (Në Kërkim të Gradës Shkencore DOKTOR ) Doktorant: Agerti GALO Udhëheqës Shkencor: Prof. Dr. Beshir CICERI Tiranë, 2017

2 ABSTRAKT Sistemet e pagesave elektronike janë një gjetje shumë e vyer e sistemit bankar bashkëkohor. Kjo gjetje e kombinuar dhe me zhvillimet në shkencën e elektronikës i ka dhënë një shtysë të re jo vetëm sistemeve bankare por dhe ekonomive. Këto sisteme kanë amplifikuar shitjet si dhe kanë ulur distancat dhe kohët e blerjeve dhe shitjeve, kanë afruar në distancë shitësit dhe blerësit dhe kanë shumëfishuar totalin e qarkullimit në këto marrëdhënie shit-blerjesh. Në të njëjtën kohë gjithashtu kanë rritur edhe problematika të tipit social-ekonomik. Në mënyrë që të evitohen këto problematika është parë nevoja e ndërtimit të modeleve vlerësues dhe përcaktuese ose parashikuese nisur nga e shkuara e veprimeve të konsumatorëve që përdorin karta krediti. Këto modele janë shumë të rëndësishme për parandalimin e humbjeve të mundshme në banka apo kompanitë që lëshojnë karta kredit dhe gjithashtu të rëndësishme edhe nga ana sociale për parandalimin e problematikave sociale që lindin duke pasur parasysh përdorimin e gjerë që ka karta e kreditit dhe sistemet e pagesave elektronike. Modelet e mëparshme janë shumë të komplikuara dhe kanë një kosto të lartë implementimi dhe përdorimi pasi kërkojnë një staf të mire kualifikuar. Paraqitja e një modeli praktik dhe lehtësisht të përshtatshëm me ndryshimet socialekonomike është një ndihmesë e madhe për bankat dhe sistemin e kartave të kreditit në vetvete. Fjalë kyçe: Karta Krediti, Sisteme vlerësimi, Procesi i Analizës Hierarkike (AHP) ii

3 ABSTRACT Electronic payment systems are a very valuable findings of modern banking system. This finding combined with developments in the science of electronics has given a new impact not only for banking systems but also for economies. These systems have amplified the amount of sales and have reduced distances and times of purchases in them, they have moved to distance sellers and buyers and have multiplied the total turnover in these barter relations. This new era also at the same time increased problems of socio-economic type. In order to avoid these problems it is first necessary to build models of forecasting, predetermining and evaluative which are created by the past actions of consumers who use credit cards. These models are very important for the prevention of possible losses in banks or companies that issue credit cards and also important socially for the prevention of social problems that arise given the widespread use of credit cards and electronics paying systems. Previous models are very complicated and a high cost of implementation and application as well require a qualified staff. The main goal of this study is to present a practical and easily model compatible with socioeconomic changes is a great help for banks and credit card system in itself. Keywords: Credit Cards, Evaluation Systems, Analytic Hierarchy Process (AHP) iii

4 PËRMBAJTJA: ABSTRATKTI....II PËRMBAJTJA..IV LISTA E TABELAVE....VIII LISTA E GRAFIKËVE...IX LISTA E SKEMAVE...IX KAPITULLI I PARË PËRCAKTIMI I PROBLEMIT, KARTAT E KREDITIT DHE ZHVILLIMI 1. Hyrje Fokusi i problemit Qëllimi i punimit Kontributi shkencor Objektivat e vendosura Organizimi i punës Historiku i kartave të pagesave Përkufizimi i kartave të kreditit Funksionimi i sistemit të kartës së kreditit Sistemi i mbyllur (Unitary System) Sistemi ortak (Association System) Modeli katër palësh në sistemin ortak Modeli pesë palësh në sistemin ortak Kostot dhe përfitimet në sistemin ortak Funksionet e kartës së kreditit Karta si burim kreditimi Kartat që funksionojnë me pagesa mujore (Charge Cards) Karta që paguhen me vlerën minimale Karta buxheti (Budget Cards) Karta si një burim likuiditeti (Cash Cards) Karta e çeqeve (Check Guaranty Cards) Karta e borxheve (Debit Cards) Kartat e kompanive Karta e karburanti...32 iv

5 KAPITULLI I DYTË SISTEMET E PAGESAVE ME KARTA KREDITI DHE BANKA 1. Sistemet e kartave të kreditit Bankomatikët ATM dhe shpërndarësit e parave CD Kostot të ardhurat që i sjellin ATM-të Bankave Kostot të ardhurat që u sjell ATM-ja përdoruesve Transferta në terminalet e shitjeve elektronike Përfitimet e shitësve Përfitimet e poseduesve të kartave të kreditit Sistemi bankar shtëpi-zyrë (self-service) Përfitimet e bankës nga sistemi bankar shtëpi-zyrë Përfitimet e përdoruesve të sistemit bankar shtëpi-zyrë Kostot dhe përfitimet e bankës Kostot që sjell sistemi i kartës së kreditit Mbajtja e kontabilitetit të harxhimeve Kosto që rrjedh si pasojë e gabimeve në veprime Kosto e reklamës Kostot oportune (Opportunity Cost) Kostoja që lind nga periudha enflasioniste Përpjekjet për të bërë fitimprurës sistemin Rritja e normave të interesit Mënyrat e ndryshme te llogaritjeve Sanksionet dhe sistemi penalizues Shitja e artikujve të tjerë Përdorimi i hapësirës së zarfit...72 KAPITULLI I TRETË VLERËSIMI I KËRKESAVE DHE METODA E PROCESIT HIERARKIK ANALITIK TË PËRZGJEDHJES 1. Modelet tradicionale të vlerësimit Analiza diskriminante lineare Modeli i regresionit logjistik Pemët e vendimmarrjes Rrjetet neurale artificiale...77 v

6 2. Pamjaftueshmëria e modeleve tradicionale Problemet e marrjes së vendimit Problemi i vendimit dhe procesi i hierarkisë analitike Përdorimi i elementeve cilësorë dhe sasiorë Procesi i hierarkisë analitike (AHP) Lehtësia e metodës AHP Mjetet matematikore e përdorura në metodën AHP Shkalla numerike Përdorimi i Matricës Lindja e procesit të hierarkisë analitike Krijimi i hierarkive Afërsia me të vërtetën e zgjidhjeve Reciprociteti (Reciprocity) Kushti i homogjenitit (Homogeneity) Konsistenca e përafërt (Near Consistency) Vazhdimësia uniforme (Uniform Continuity) Etapat e përdorimit të AHP Funksionimi i Procesit të Hierarkisë Analitike Formimi i hierarkisë Formimi i matricave Përcaktimi i vlerave të përparësisë Llogaritja e shkallës së konsistencës Gjetja e shpërndarjes së rëndësisë Shpërndarja e përfundimit në pikat e vendimit KAPITULLI I KATËRT ZHVILLIMI I KARTAVE TË KREDIT NË SHQIPËRI DHE KRIJIMI I MODELIT 1. Sistemi bankar në Shqipëri Evoluimi i infrastrukturës së pagesave elektronike Sistemet e pagesave elektronike në Shqipëri Vlerësimi i të dhënave dhe ngritja e modelit AHP Të dhënat empirike Analiza statistikore Krijimi i Modelit dhe Përdorimi i të Dhënave vi

7 3. Përkufizimi i metodës që do të përdoret Formimi i Modelit Klasifikimi sipas homogjenitetit dhe përparësisë Formimi i strukturës së hierarkisë analitike Vektori i përparësisë dhe konsistenca Krahasimi dysh i kritereve kryesore Matrica e nën kritereve të informacioneve personale Matrica e nën kritereve të të ardhurave Matrica e nën kritereve të punës Matrica e nën kritereve të garancisë Llogaritja e pikëve të rëndesës së nën kritereve Nën kriteret e informacioneve personale Nën kriteret e të ardhurave Nën kriteret e punës Nën kriteret e garancisë Llogaritja e pikëve të kartës së kreditit PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME 1. Përfundime kryesore Sistemit bankar Shqiptar i kartave të kreditit Nevoja e një modeli vlerësimi Rekomandimet për bankat dhe modeli AHP BIBLOGRAFIA Shtojca Shtojca Shtojca vii

8 LISTA E TABELAVE: Tabela 1.1: Kosto dhe përfitimet e palëve...26 Tabela 2.1: Shkalla e vlerësimit...93 Tabela 2.2: Vlerat e Indeksit të rastësishëm (RI) Tabela 3.1: Shlyerjet ViSA Tabela 3.2: Numri total i ATM dhe POS ne 31 Dhjetor Tabela 3.3: Numri total i kartave bankare ne qarkullim ne 31 dhjetor Tabela 3.4: Transaksioneve të realizuara me karta bankare gjatë vitit Tabela 3.5: Numri i ATM dhe POS në 2009, krahasuar me fundin e vitit Tabela 3.6: Numri i kartave bankare në qarkullim në 31 dhjetor 2009, dhe Tabela 3.7: Transaksioneve me karta bankare gjate vitit 2009 dhe Tabela 3.8: Transaksioneve me karta bankare gjate vitit 2010 dhe Tabela 3.9: Pesha e pagesave të klientëve në sistemin bankar Tabela 3.10: Transaksione me karta bankare gjate vitit 2011, krahasuar me vitin Tabela 3.11: Pesha e pagesave të klientëve sipas instrumentit të pagesës Tabela 3.12: Transaksione me karta bankare gjatë vitit 2011, Tabela 3.13: Matrica e krahasimit dysh të kritereve kryesore Tabela 3.14: Matrica e krahasimit dysh e nën kritereve të informacioneve personale Tabela 3.15: Matrica e krahasimit dysh të nën kritereve të të ardhurave Tabela 3.16: Matrica e krahasimit dysh e nën kritereve të punës Tabela 3.17: Matrica e krahasimit dysh të nën kritereve të garancisë Tabela 3.18: Pikët e rëndesës të informacioneve personale Tabela 3.19: Pikët e rëndesës për nën kriterin e arsimimit Tabela 3.20: Pikët e rëndesës për nën kriterin e moshës Tabela 3.21: Tabela e modelit të vlerësimit të aplikimit për kartë krediti AHP viii

9 LISTA E SKEMAVE: Skema 1.1: Modeli me dy aktorë ( Bilateral Model )...11 Skema 1.2: Sistemi i mbyllur tre palësh...13 Skema 1.3: Modeli katër palësh në sistemin ortak...17 Skema 1.4: Modeli pesë palësh në sistemin ortak...22 Skema 2.1: Neural networks structure...77 Skema 2.2: Struktura hierarkike...86 Skema 2.3: Skema e mënyrave MCDM...87 Skema 2.4: Avantazhet e procesit të hierarkisë analitike...91 Skema 3.1: Struktura e metodës së procesit të hierarkisë analitike LISTA E GRAFIKËVE Grafiku 3.1: Shpërndarja e bankomateve (ATM) deri ne fund te vitit Grafiku 3.2: Shpërndarja e pajisjeve POS deri ne fund te vitit Grafiku 3.3: Pesha e kartave te pagesave sipas llojit, deri ne fund te viti Grafik 3.4: Numri i ATM dhe POS-ve ndër vite Grafik 3.5: Përqindja e numrit të pajisjeve ATM dhe POS ndër vite Grafik 3.6: Numri i kartave sipas funksionit dhe ritmet rritëse vjetore të tyre Grafik 3.7: Numri i ATM dhe POS-ve ndër vite Grafiku 3.8: Mesatarja e limitit të kartave të kreditit sipas profesioneve Grafiku 3.9: Mesatarja e shpenzimeve sipas profesioneve Grafiku 3.10: Sasia e aprovimeve për profesion ix

10 KAPITULLI I PARË PËRCAKTIMI I PROBLEMIT, KARTAT E KREDITIT DHE ZHVILLIMI 1. HYRJE Zhvillimi i madh që ka pësuar teknollogjia kompjuterike vitet e fundit ka sjellë ndryshime të rëndësishme në jetën e përditshme. Sistemet dhe mënyrat e pagesave janë një nga shumë veprimet njerëzore të prekura nga ky ndryshim. Zhvillimet teknollogjike u kanë dhënë mundësinë këtyre të fundit të kenë një zhvillim shumë të komplikuar ku në bazë të tyre qëndron pagesa por që në thelb koncepti i mëparshëm i pagesës nuk qëndron më. Ky koncept është zëvendësuar nga një sistem i tërë fitimprurës ku në bazë të tij qëndron blerësi dhe sjellja e tij social-ekonomike. Sa i përket pagesës tashmë ajo është vetëm një pjesë e këtij sistemi të ndërlikuar dhe kësaj industrie enorme. Pagesa elektronike e mundësuar nga zhvillimet teknollogjike dhe në pjesën më të madhe të rasteve e ndërmjetësuar nga karta e kreditit përbën një rast unik studimi. Studimi i kësaj industrie përbën një ndihmesë për vende si Shqipëria ku përfshirja në këto sisteme është shumë e vonëshme. Pikërisht si pasojë e këtyre kushteve dhe rethanave të ndodhura studimi është bërë mbi kartat e krediti duke përfshirë pagesat elektronike, sistemet e tyre, ofruesit e kartave të kreditit dhe përdoruesit e tyre Fokusi i Problemit Studimi do të fokusohet në sistemet e pagesave elektronike konkretisht, kartat e kreditit, duke krahasuar kostot dhe përfitimetpërfitimet që këto karta u krijojnë bankave apo institucioneve financiare, element këto që kanë një ndikim të ngushtë dhe drejtpërdrejtë me modelet e përzgjedhjes së kartambajtësve apo e thënë ndryshe me modelet e vlerësimit të aplikantëve për karta krediti. Në këtë studim një vend i veçantë i është lënë edhe evoluimit të tregut Shqiptar të pagesave elektronike, me qëllimin për të fokusuar gjendjen e tanishme dhe nevojat e tregut te pagesave me karta 1

11 krediti. Vëmendja tjetër e këtij studimi është edhe krijimi i një modeli të lehtë në përdorim, kuptueshëm, sa më efikas dhe fleksibël të vlerësimit të aplikimeve për karta krediti Qëllimi i punimit Qëllimi i punimit është të paraqesë një pamje të sistemeve të kartave të krediti në botë mënyrën sesi ato kanë lindur dhe evoluar. Të paraqesë gjendjen në Shqipëri dhe nxjerrë në pah nevojat. Të studiojë sistemet e pagesave elektronike, metodat e vlerësimit të aplikimeve për karta krediti si dhe propozimi i një modeli të ri i cili do të jetë me efikas, më fleksibël ndaj ndryshimeve ekonomiko-sociale dhe lehtësisht i përdorueshëm nga nivele të ndryshme punonjësish të bankave Kontributi Shkencor Studimi në llojin e tij është ndër të parët. Ky studim përveç se krijon një ide të plotë të funksionimit të kartave të kreditit në sistemet bankare botërore që nga lindja e tij, jep një panoramë të plotë në lidhje me mënyrën e krijimit të tyre në Shqipëri. Vendos në pah, duke krahasuar mes sistemeve të përparuara botërore dhe sistemit që është në Shqipëri mungesën e modeleve të vlerësimit të aplikimeve për kartë krediti. Analizon të dhënat e mara nga një bankë e nivelit të dytë, ku dhe kjo analizë tregon mungesën e një modeli vlerësimi për aplikimet për kartë krediti. Duke studiuar modelet vlerësuese në botë dhe njëkohësisht marë në konsideratë nivelin e sistemit bankar në Shqipëri ofron një model të procesit të analizës hierarkike. Ky model ofrohet posaçërisht pasi është shumë i lehtë për tu përdorur dhe shumë fleksibël për tu përditësuar. Një model i tillë do të ndihmonte sistemin bankar Shqiptar në konsolidimin e vlerësimit të aplikimeve për karta krediti duke hedhur hapin e pare drejt institucionalizimit të tij Objektivat e vendosura Sistemi bankar në Shqipëri me gjithë përpjekjet e tij për të arritur nivelet e sistemeve të tjera bankare botërore ende vuan fillesat e vonshme të tregtisë së lirë në tregun bankar Shqiptar. Kështu një pjesë e mirë mjeteve financiare në të, janë të reja apo janë shfaqur në tregun Shqiptar shumë vonë. Një mjet financiar që është shfaqur shumë vonë është dhe karta e kreditit. Informacionet për të janë shumë të pakta dhe ende nuk ka treguar problemet sociale që ka treguar në botë më herët. Pikërisht për këtë arsye 2

12 është e nevojshme që të ngrihet një model i thjeshtë në vlerësimin e aplikimeve për kartë krediti në mënyrë që të parandalojë këto problem social-ekonomike. Punimi do të realizohet përmes arritjes së objektivave të mëposhtme: Paraqitjen e një tabloje të përgjithshme të sistemeve të pagesave elektronike. Zbardhja e kostove dhe fitesave që sjellin këto sisteme për bankat apo kompanitë që menaxhojnë këto sisteme. Identifikimi i faktorëve dhe aktorëve që ndikojnë në funksionimin e sistemit të pagesave elektronike. Parashtrimin në detaj të sistemeve që përdorin bankat për vlerësimin e aplikimeve për karta krediti. Sugjerimin e një modeli të ri më efikas për sistemin bankar në Shqipëri Organizimi i Punës Punimi do të organizohet i ndarë në 4 (katër) Kapituj: Në kapitullin I, Përcaktimi i problemit, Kartat e Kreditit dhe Zhvillimi tregon mbi problemin social-ekonomik që mund të paraqesin në të ardhmen kartat e kreditit. Praqet një tablo mbi kuptimin e kartave të kreditit, historikun, operimin e tyre të ndarë sipas sistemeve funksionuese. Në këtë kapitull është parashtruar dhe funksioni i kartave të kreditit të ndara sipas përdorimit të tyre. Të ndarë në kapituj të veçantë janë paraqitur mënyra të ndryshme përdorimi të kartave të kreditit nga ana e bankave, ku mund të përmenden kartat e krediti si një burim likuiditeti, karta krediti që mbështeten ne çeqe, karta debitit, karta krediti për përdorim të brendshëm nga kompanitë dhe karta e karburanteve. Të gjitha këto janë përdorur për të treguar ecurinë dhe evoluimin e tregut të kartave të kreditit nga zbulimi i këtij elementi ekonomik deri në produktin e kartës së kreditit që kemi sot në përdorim. Në kapitullin II, Sistemet e Pagesave me Karta Krediti dhe Banka tregohen sistemet që bëjnë të mundur funksionimin e kartave të kreditit, përfitimet dhe kostot që ato sjellin për përdoruesit e kartave të kreditit dhe bankat. Në këtë kapitull i është dhënë një hapësirë kostove dhe përfitimeve që ka banka nga sistemi i kartave të kreditit. 3

13 Gjithashtu është folur edhe për mënyrat dhe përpjekjet e bankave për të bërë fitimprurës këtë sistem multiaktorial të kartave të kreditit. Në kapitullin III, Vlerësimi i Kërkesave dhe Metoda e Procesit Hierarkik Analitik të Përzgjedhjes janë paraqitur metodat që përdoren kudo në botë për vlerësimin e aplikimeve për kartë krediti nga ana e bankave. Gjithashtu janë parashtruar edhe mangësitë që paraqesin këto modele. Është parashtruar modeli i procesit të analizës hierarkike si një alternative, duke treguar funksionimin e tij dhe arsyet se pse ky model është i përshtatshëm për tu përdorur. Në kapitullin IV, Zhvillimi i Kartave të Kredit në Shqipëri dhe Krijimi i Modelit tregon zhvillimin e sistemit të pagesave elektronike në sistemin bankar në Shqipëri me qëllim krijimin e një tabloje të plotë për gjendjen që është sot sistemi i pagesave me kartë krediti. Gjithashtu në lidhje me këtë kontekst është paraqitur modeli i procesit të analizës hierarkike (AHP) si një model i thjeshtë, jo i kushtueshëm shumë fleksibël dhe lehtësisht i riparueshëm për vlerësimin e aplikimeve për karta krediti. Në këtë kapitull janë paraqitur përfundimet dhe sugjerimet e modelit të procesit të analizës hierarkike (AHP) ndaj bankave të nivelit të dytë duke paraqitur thjeshtësinë e tij, lehtësinë e përdorimit dhe fleksibilitetin në ndryshimin dhe përditësimin e tij. 2. HISTORIKU I KARTAVE TË PAGESAVE Kuptimi thelbësor i kartës së kreditit zgjatet deri në vitet Në atë kohë tregtarët i ofronin kredi fshatarëve me idenë: merre tani dhe paguaj më vonë. Pagesa e kësaj kredie bëheshe kur fshatarët mblidhnin prodhimet nga toka 1. Si ky shembull ndeshim edhe në vitet Në atë kohë në Amerikë, një pjesë e hoteleve u jepte klientëve të zgjedhur një kartë prezantimi me anë të së cilës klientët kishin mundësi të paguanin më vonë shpenzimet e kryera në hotel. Idetë e para mbi kartën e kreditit dhe përdorimin e saj janë dhënë nga shkrimtari Edward Bellamy në librin me titullin Looking Backward. Autori i librit nëpërmjet 1 Douglas Aker, Jay Golter, Brian Lamm dhe Martha Solt, Overview of recent Developments in the Credit Card Industry FDIC Banking Review, Volume 17, No.3, fq.23. 4

14 personazhit Julian West tregon se si do të jetë formimi ekonomik në botë në vitet Libri u publikua në vitin 1888, dhe për herë të parë jepte idenë e funksionimit të kartës së kreditit dhe problemet që mund të lindin nga përdorimi i kësaj së fundit. Edward Bellamy përfytyronte se në një popullatë ku ka vetëm një prodhues nuk do të kishte nevojën e parave, bankave dhe tregtarëve. Njerëzit në fillim të çdo viti do të karikonin kartat e tyre me kreditë të cilat do ti përdornin (shpenzonin) për të blerë mallra dhe shërbime gjatë vitit. Mbas librit të Edward Bellamy, vetëm në vitin 1914 doli në qarkullim për herë të parë shembulli i kartës së kreditit 3. Në atë kohë në Kaliforni, firma General Petroleum Corporation, në mënyrë për të bërë sa më të kollajshme blerjen e produkteve të saj, i shpërndau punëtorëve dhe klientëve të saj besnikë kartën e firmës. Në këtë mënyrë një klient i General Petroleum Corporation edhe pse nuk kishte para me vete mund të përfitonte nga shërbimet dhe mallrat e kësaj të fundit. Mbas një viti, në 1915-ën dolën monedhat, apo diçka e ngjashme me to, por që ishin të posaçme dhe të personalizuara për firmat 4. Këto të fundit bliheshin në fillimin të muajit nga përdoruesit dhe përdoreshin në hotele, stacione karburanti dhe në disa magazina. Poseduesve më shumë se lehtësim u jepnin dhe një lloj prestigji dhe tregonin një lloj diferencimi nga klientët e tjerë. Ndryshe nga paratë, kartat e kreditit në atë kohë kishin fuqi nga sasia e mbushjeve me kredi në fillim të muajit dhe përdoreshin vetëm në disa magazina, hotele, lokale apo stacione karburanti gjë e cila sillte një prestigj për përdoruesin. Me një shprehje tjetër ishte një mjet që përdorej nga klasa e lartë e shoqërisë. Mbas kësaj monedhat dhe xhetonat filluan të përdoreshin në një mënyrë të gjerë. Përveç magazinave, hoteleve dhe stacioneve të karburantit filluan të përdoren edhe në hekurudha 5. Në atë kohë, megjithëse nuk kishte një bazë ligjore, e cila të rregullonte mosmarrëveshjet kur kishte një tejkalimi të limitit që kishte karta e kredit, kjo nuk 2 Tony Drury dhe Charles W. Ferrier, Credit Cards, Butterworths, London, 1984 fq.3. 3 Drury dhe Charles W. Ferrier, Credit Cards, Butterworths, London, 1984 fq.3. 4 Stan Sienkiewicz, Credit Cards and Payment Efficiency, Federal Reserve Bank of Philadelphia, Payment Card Center, Discussion Paper, August 2001, fq.3. 5 Drury dhe Charles W. Ferrier, Credit Cards, Butterworths, London, 1984 fq.4. 5

15 përbënte një problem, pasi kjo situatë ndodhte shumë rrallë. Kjo ndodhte pasi kartat e kreditit i jepeshin personave të veçantë dhe të zgjedhurve prej firmave. Zakonisht këta persona ishin njerëz të rëndësishëm dhe me një prestigj të caktuar në shoqëri. Një nga kartat e pagesave më të përdorura edhe në ditët e sotme është Diner s Club e cila është një rezultat i idesë së Frank McNamara dhe Ralph Schneider. Kjo ide i lindi Frank McNamara dhe Ralph Schneider it një natë kur ata papritur vunë re se nuk kishin para të mjaftueshme të paguanin darkën e tyre ndërkohë që ishin ulur të darkonin. Në këtë kohë menduan se kjo situatë e sikletshme, në restorantet që ata kishin në zotërim, mund të zgjidhej duke pajisur klientët e zgjedhur me një kartë e cila të mbushej me kreditë në fillim të muajit. Kështu më 1950 tat lindi karta Diner s Club e cila në ditët e sotme përdoret pothuajse në të gjithë vendet e botes 6. Karta ishte e vlefshme në disa restorante dhe hotele të New York ut. Nuk kishte një rregullore në mbushjen e kartës me kredite, në fillim të muajit ajo u mbushte dhe në fund të tij u bënin llogaritjet e harxhimeve. Asnjëherë nuk rezulton të ketë pasur tejkalim të kreditit të kartës 7. Në këtë mënyrë doli dhe karta e quajtur udhëtim argëtim (T&E Travel and Entertainment). Më vonë mbas këtyre kartave doli karta e kredit American Express dhe Carte Blanche. Gjerësisht karta e krediti që përdoret edhe sot doli në përdorim me Banka e parë që nxori një kartë krediti me qellim kreditim mujor të klientëve të saj të besuar, ishte Flatbush National Bank në New York 8. Këto karta krediti, banka ja jepte vetëm klientëve të saj dhe poseduesit e tyre në fund të muajit paguanin harxhimet që kishin bërë me të. Në 1951 Franklin National Bank u dha mundësinë e përdorimit të kartave të kreditit jo vetëm klientët e saj por dhe individëve që nuk ishin klientë të saj. Këtë gjë banka e bënte që të fitonte sa më shumë klientë. Në këtë mënyrë në vitin 1957, rreth 26 banka nxorën kartat e tyre të kreditit dhe përdorimi i tyre arriti një shifër prej individësh. Nga ana tjetër këto karta krediti u pranuan të përdoren në bizneset si 6 David S. Evans and Richard Schmalensee, Paying with Plastic the Digital Revolution in Buying and Borrowing, Second Edition, The Mit Pres, Cambridge, Massachusetts, London, 2005, fq Lewis Mandell, The Credit Card Industry a History, Twayne Publisher, Boston, 1990 fq.9. 8 Adil Manzoor Bakhshi, Developing a Financial Model for Islamic Credit Card for UK, (Dissertation submitted in partial fulfillment for the degree of MSc in International Banking & Finance), University of Salford, 2006, fq.4. 6

16 mënyrë pagese nga tregtarë dhe sektori i kartave të kreditit shënonte një qarkullim prej më shumë se 40 milion dollarë 9. Me zhvillimin e teknologjisë sistemi Merre tani dhe paguaj më vonë u zëvendësua nga sisteme komplekse, ku punonin kompjuterët me kabllot e telefonave, makinat POS dhe rrjete elektronike. Në një kapërcim të tillë, në fushën e kartave të kreditit ndryshuan shumë gjëra. Një nga bankat e para që krijoji një rrjetë të tillë ishte Bank of Amerika. Formimi i rrjetës elektronike (network) rriti numrin e klientëve (të kartave të kreditit) si dhe veprimet e tyre. Për këtë arsye Bank of Amerika që ishte një nga bankat e para që krijoi rrjetin e saj, e shkëputi nga vetja këtë të fundit duke ia dhënë një firme tjetër (Kjo firmë e re që doli në treg për të mbajtur rrjetin elektronik të kartave të kreditit të Bank of Amerika ishte Visa sha). Në vitet 1970 duke ndjekur shembullin e Bank of Amerika një sërë kompani financiare që ndodheshin në të njëjtin treg bashkuan kapitalin dhe formuan rrjetin ICA (Internbank Card Association) që sot njihet me emrin MasterCard. Në të njëjtën mënyrë me 1958-ën American Express Company krijoi American Express, ndërsa Sears dhe Roebuck & Co krijuan Discover Card me 1986-ën Përkufizimi i Kartave të Kreditit Në lidhje me kartat e kreditit mund të ketë shumë përkufizime. Së pari, mund të fillohet nga vetë kuptimi i fjalës kredi. Fjala kredi të lë të kuptosh një lidhje kredie vetjake apo konsumatore midis bankës dhe klientit, por në kuptimin e vërtetë pikërisht një marrëdhënie e tillë mungon. Fjala kartë të jep idenë e një letre me vlerë, por që dhe kjo nuk është pikërisht në kuptimin e një letre me vlerë. Por atëherë, çfarë është një kartë krediti? Karta e kreditit është një nga instrumentet financiare komplekse. Përdorimi i kartës së kreditit ka elemente motivues për përdoruesit e saj dhe një shumëllojshmëri karakteristikash (transaksionet e blerjes, borxhin, përfitime të konsumit, etj). Për më tepër përfshin norma të ndryshme (norma e interesit, tarifat ndëshkuese, tarifat 9 David S. Evans and Richard Schmalensee, Paying with Plastic the Digital Revolution in Buying and Borrowing, Second Edition, The Mit Pres, Cambridge, Massachusetts, London, 2005, fq.55, 10 Phil Brit, A Historical Overview of Bankcard Industry, Transaction World Magazine, Cover Story, fq.1 ( (12/05/2008) 7

17 vjetore, interesit pagesa të vonuara, etj) dhe kufizime të sasive (limitet e kreditit, pagesat minimale, etj) 11. Ndërveprimet e kartës së kreditit mund të shfaqin një marrëdhënie të ndërlikuar ndonjëherë. Në përgjithësi në përdorimin e kartës së kreditit marrin pjesë tre palë. Në disa raste mund të ketë më shumë se tre palë dhe disa herë ka vetëm një palë. Këto varen nga lloji i kartës së kreditit dhe nga vendi ku përdoret karta e kreditit. Për këtë arsye para se të themi se çfarë është dhe çfarë nuk është karta e kreditit duhet të tregojmë llojet e kartave të kreditit, palët që janë të pranishme gjatë përdorimit si dhe marrëdhëniet juridike që lindin midis këtyre palëve gjatë përdorimit të kartës së kreditit. Në radhë të parë që të kemi një marrëdhënie juridike duhet që pronari i kartës së kreditit ta përdori atë. Nëse pronari i kartës së kreditit nuk e përdor atë midis shitësit bankës dhe pronarit të kartës së kreditit nuk lind një marrëdhënie juridike. Së dyti marrëdhënia juridike lind edhe nga mënyra se si dhe se ku pronari i kartës së kreditit e përdor atë. Nëse pronari i kartës së kreditit e përdor atë për të tërhequr para nga ATM, banka apo nga ndonjë dyqan që ka një marrëveshje me bankën e tij, dhe nuk bën blerje apo pagesa me këtë kartë, atëherë nuk kemi një marrëdhënie juridike në këtë mes. Kur përdoret karta e bankomatikut kemi një ngjarje transferte, që ndodh nga llogaria e pronarit të kartës në llogarinë e shitësit që është kryer blerja. Marrëdhënia e blerjes është një marrëdhënie vetëm midis blerësit dhe shitësit që ka të bëjë me shkëmbimin. Banka në këtë aspekt është vetëm një mjet për të realizuar transfertën. Nëse në llogarinë e pronarit të kartës së bankomatikut nuk ka mjaftueshëm para për të kryer blerjen, kjo e fundit nuk mund të realizohet. E kundërta e kartës së bankomatikut është karta e cila ka një pagesë minimale mujore dhe që të lejon përdorimin e kreditimit, ku edhe pse pronari i kartës nuk ka fonde të mjaftueshme në llogari, mund ta përdori për të blerë mallra dhe shërbime deri kur të mos kalojë limiti për të cilin është dakortësuar që më parë me bankën që i ka dhënë 11 Bary Scholnick, Nadia Massoud, Anthony Sounders, Santiago Carbo Valverde dhe Francisco Rodrigues-Fernandes, The Economics of Credit Cards, Debit Cards and ATM s: A Survey and Some New Evidence, 30 th Annual Journal of Banking and Finance Conference, Beijing, China, June, 2-8, 2006, fq.4. 8

18 kartën. Në këtë kontekst në rastin kur pronari i kartës bën një blerje si fillim lind një marrëdhënie midis blerësit dhe shitësit, ku nga llogaria e blerësit bëhet një transfertë në llogarinë e shitësit. Së dyti, duke qenë se paratë me të cilat u krye blerja janë siguruar nga banka për llogari të pronarit të kartës, midis bankës dhe këtij të fundit fillon një marrëdhënie kreditore. Korniza e kësaj marrëdhënie përcaktohet në momentin kur merret karta, dhe është sipas marrëveshjes së firmosur midis pronarit të kartës dhe bankës që e lëshon këtë të fundit. Një proces tjetër që sjell aktorë të ndryshëm përballë njëri tjetrit, nisur nga vendi ku përdoret karta ndërkombëtare e kreditit, është përdorimi i kësaj të fundit jashtë vendit të origjinës. Me përdorimin e kartës së kreditit jashtë vendit të origjinës, në fillim, nëse ndodh një marrëdhënie blerjeje, nga llogaria e pronarit të kartës së krediti bëhet transferta e një sasie parash në llogarinë e shitësit ku ka lindur kjo marrëdhënie blerjeje. Në fakt, para se të ndodhë një gjë e tillë (apo që të ndodhë një gjë e tillë) firmat që bëjnë transferta ndërkombëtare të fondeve duhet të kenë një marrëveshje në lidhje me këtë proces, (minimum me një bankë në vendin ku po bëhet blerja e mallrave dhe shërbimeve) më parë se të ndodhë kjo marrëdhënie blerjeje midis shitësit dhe blerësit. Së dyti, banka me të cilën firma e transfertave ndërkombëtare të fondeve ka marrëveshjen, duhet të këtë marrëveshje edhe me shitësin i cili po kryen shitjen. Në një proces shitjeje të tillë, në fillim banka e vëndit ku bëhet shitja aprovon nëpërmjet sistemit kompjuterik procesin dhe më pas e çon atë në sistemin kompjuterik të firmës së transfertave ndërkombëtare të fondeve. Nëse firma e transfertave ndërkombëtare e aprovon këtë proces, mbas aprovimit dhe të bankës të vëndit ku ka ndodhur shitja, sasia e caktuar e parave kalon nga firma e transfertave ndërkombëtare në bankën e vëndit ku ka ndodhur blerja dhe nga kjo e fundit në llogarinë e shitësit që ka kryer shitjen, ku këtu është dhe mbyllja e procesit. Për këtë arsye ne një rast të tillë për një blerje merren dy aprovime, bëhen dy transferta dhe kemi tri aktorë në proces Funksionimi i Sistemit të Kartës së Kreditit Para se të kalojmë në funksionin e sistemit të kartave të kreditit duhet të flasim për grupimin e sistemit të karave të kreditit. Mund të flasim për dy grupime të sistemeve të kartave të kreditit sa i përket sistemeve që përdoren në gjithë botën. Grupimi i parë 9

19 është sistemi i mbyllur (unitary system) dhe i dyti sistemi shoqërues (association system) 12. Në disa prej sistemeve të kartave të kreditit që njihen në mbarë botën është e mundur të gjesh në përdorim të dy grupet e sistemeve të lartpërmendura. Kur doli për herë të parë sistemi i kartës së kreditit funksionimi i tij ishte i kufizuar vetëm me sistemin e mbyllur. Sistemi i mbyllur në rastin e sistemit ndërkombëtar të kartave të kredit nuk është funksional, ky sistem ka qenë vetëm për kartat e kreditit në arenën kombëtare. Firmat që zotëronin sistemet e kartave te kreditit duke parë ecurinë e mirë të sistemit kombëtar kërkuan që të zgjeronin këtë aktivitet në vënde të tjera, pra në një nivel ndërkombëtar, pikërisht në këtë moment kemi lindjen e sistemit shoqërues (association system) apo hedhjen e themeleve për ngritjen e këtij sistemi. Duhet ta theksojmë se kjo nuk kishte të bënte vetëm me sistemin e kartave të kreditit por me tregtinë ndërkombëtare dhe ç është me e rëndësishmja ishte fillesa e krijimit të të drejtave tregtare ndërkombëtare. Më vonë do te shikojmë daljen në arenën ndërkombëtare të firmave ndërkombëtare dhe të sistemeve ndërkombëtare të kartave të kreditit Sistemi i Mbyllur (Unitary System) Sistemi i mbyllur ka një histori që shkon deri në përdorimin për herë të parë të kartës së kreditit. Sistemi i mbyllur ende përdoret në disa sisteme të kartave të kreditit. Në këtë aspekt mund të përmendim marka botërore si: Diner s Club, Discovery dhe American Express që vitet e fundit ka filluar të përdori të dy sistemet e kombinuara, si të mbyllurin edhe atë shoqërues. Nëse flasim për sistemin e mbyllur duhet si fillim të flasim për sistemin më elementar të mbyllur. Sistemi më elementar i mbyllur është i përbëre nga dy aktorë dhe anon më shumë nga shitësi, ndërkohë që kemi të bëjmë me shitësin dhe klientët e tij më besnikë. Në një sistem të tillë shitësi duhet të jetë patjetër një firmë e madhe e cila ka dyqane zinxhir apo dyqane të mëdha shitjeje. Vetëm një shitës i tillë mund të ngrejë i vetëm një sistem kartash krediti që mund të përdoret nga blerësit. Shitësit të cilët nuk janë të mëdhenj sa duhet edhe nga ana e optimizmit edhe nga ana e kostove nuk është e mundur të ngrejnë një sistem të tillë kartash krediti. 12 Sujit Chakravoti. Theory of Credit Card Networks: A Survey of the Literature, Federal Reserve Bank of Chicago, Review of Networks Economics, Vol.2, Issue 2, Chicago, June 2003,fq.4. 10

20 Skema 1.1: Modeli me dy aktorë ( Bilateral Model ) MALLRA DHE SHËRBIME SHITËSI PAGESA MUJORE MBAJTËSI I KARTËS SË Burimi: Federal Insurance Corporation Modeli me dy aktorë (bilateral) ka dalë në vitet 1800, mbi marrëdhënien e mirëbesimit të ngritur midis tregtarëve dhe fermerëve për këmbimin e mallrave. Më vonë në vitet 1900 në një mënyrë më të avancuar u zhvillua mbi strategjinë e mere tani paguaj më vonë midis klientëve të besuar dhe hoteleve dhe pronarëve të dyqaneve të mëdha 13. Në themelin e këtij sistemi nuk ka një person të tretë i cili të zgjidhë problemet apo mosmarrëveshjet që mund të lindin midis blerësit dhe shitësit gjatë procesit të blerjes, por këto mosmarrëveshje zgjidhen nga vetë këta të fundit. Me kalimin e kohës sasia e blerjeve u shtua dhe kjo solli nevojën e një personi të tretë për të garantuar pagesat. Në përgjithësi personi i tretë ishte banka. Në këtë mënyrë, me zhvillimin edhe të teknologjisë, përveç sistemit të mbyllur me model bilateral u shfaq edhe modeli me tre aktorë. Në sistemin e mbyllur marrin pjesë tre aktore: Kompania që ka nxjerrë kartën e kreditit apo banka Shitësi apo tregtari që ka pranuar të vendosi sistemin e pagesës me kartë krediti (POS) në dyqanin e vet Personi që zotëron kartën e kreditit apo përdoruesi i autorizuar Në sistemin e mbyllur banka apo kompania që nxjerr kartën e kreditit mbart një rol të rëndësishëm. Banka apo kompania që nxjerr kartën e kreditit në një situatë të tillë është e detyruar të aplikojë ekonominë e dy anëve (Two sides Economics) 14. Në ekonomitë ku përdoret sistemi i ekonomisë së dy anëve, kujdesi dhe kontrolli duhet të 13 Emily Starbuck Gerson and Ben Woolsey, A History of Credit Cards, Credit Cards News, ( December 18, (22/03/2008) 14 Steve Semeraro, Credit Card Interchange Fee: Three Decades of Antitrust Uncertainty, Legal studies Research Paper Series, March 6, 2007, fq

21 mbahet në nivelin më të lartë. Nëse do të shpjegonim shkurt sistemin e ekonomisë së dy anëve mund të themi që janë ato sisteme ekonomike që ngjajnë në përbërjen anatomike me thënien e tehut të thikës. Disa studiues kanë mbrojtur tezën se, së bashku me bankën dhe kompanitë që nxjerrin kartat e kreditit, duhet të merret në studim dhe konsideratë kërkesa e përbashkët për këto të fundit, kjo pasi kërkesa për kartën e kreditit është komplekse dhe përbëhet nga kërkesa e mbajtësit të kartës së kreditit dhe e shitësve që pranojnë të kryejnë shitje nëpërmjet saj 15. Për të dhënë një shembull rreth kësaj mund të marrim firmat e organizimit të takimeve midis femërave dhe meshkujve. Në një firmë që organizon takime duhet të jenë edhe adresat e personave të seksit mashkull dhe adresat e personave të seksit femër. Adresat gjithashtu duhet të jenë në ekuilibër midis femrave dhe meshkujve. Një firmë që organizon takime është e detyruar ta ketë shumë kujdes këtë ekuilibër. Një firme e cila ka vetëm adresat e meshkujve nuk do të kishte sukses pasi qëllimi i saj është të bashkojë në lidhje martesore apo të organizojë takime midis seksit mashkull dhe atij femër, dhe sigurisht askush nuk do të paguante para për një shërbim nga i cili duket qartë që nuk do të përfitonte. Në sistemin e mbyllur si te shembulli me firmën e organizimit të takimeve banka apo kompania që ka nxjerrë kartën e kreditit duhet të kontaktojë si me konsumatorët ashtu dhe me shitësit 16. Askush nuk do të kishte dëshirë të kishte në posedim një kartë krediti e cila nuk pranohet nga ana e shitësve për kryerjen e blerjeve. Nga ana tjetër asnjë shitës nuk do të dëshironte të mbante pajisjen POS të një karte që nuk përdoret nga konsumatorët. Për një shitës mbajtja e një pajisjeje POS për leximin e kartave të kreditit ka një kosto, të cilën ata nuk do të kenë dëshirë ta paguajnë për një pajisje POS, kartat e kreditit të së cilës nuk i posedon askush apo posedohen shumë pak nga konsumatorët. Në skemën më poshtë mund të shikojmë e ekonominë e dy anëve në sistemin e mbyllur. 15 Cento Valjanovski, Networks effects and Multi-Sided Markets, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Kings College, University of London, Module 2-Unit 7, 2007, fq ( ). 16 Davit S. Evans, The Antitrust Economics of Two-Sided Markets, AEI-Brookings Joint Center for Regulatory Studies, Related Publication 02-13, September 2002, fq.2. 12

22 Skema 1.2: Sistemi i mbyllur tre palësh (p-m) I paguhet shitësit nga banka Shitësit apo Pronarët e dyqaneve që kanë makina POS Banka dhe kompania që nxjerr kartën e kreditit (p) vlera e shitjes së mallrave dhe shërbimeve (p+f) i paguhet bankës Mbajtësi i kartës së kreditit Burimi: Lawrence J. White, 2006, s.16. Si dhe duket në skemën mësipërme (Skema 1.2) banka apo kompania që nxjerr kartat e kreditit është në kontakt me të dy aktorët. Si është në kontakt me shitësit apo shitësit e pakicës po ashtu është në kontakt edhe me poseduesit e kartave të kreditit. Njëlloj si mund të jetë midis shitësit dhe bankës apo kompanisë që nxjerr kartën e kreditit një institucion ndërmjetës po ashtu dhe midis poseduesit të kartës dhe bankës apo kompanisë që ka nxjerrë kartën e kreditit mund të ketë një institucion ndërmjetës. Në momentin që hyn në mes një institucion ndërmjetës në skemën më lart shtohet një element ekonomik dhe përqindjet ndahen edhe njëherë nga e para. Skema tregon sistemin e mbyllur, dhe nëse një shitës që ka një makinë POS, i shet një klienti që ka kartë krediti, mallra apo shërbime duke lejuar përdorimin e kartës së kreditit, mund të mendohet që në llogarinë e tij do të kalojnë (p) vlerë monetare. E vërteta është që në llogarinë e shitësit kundrejt mallit apo shërbimit që ka shitur në vlerë monetare kalon më pak se (p), çmimi i mallit apo shërbimit që ka shitur. Në këtë mënyrë shitjet me kartë krediti janë gjashtë herë me kosto më të lartë se shitjet me para në dorë 17. Po në të njëjtën mënyrë poseduesi i kartës se kreditit nuk paguan (p) sa çmimi me të cilin blen mallrat apo shërbimet në të vërtetë. Poseduesi i kartës nuk paguan për blerjet çmimin (p) të mallrave apo shërbimeve por një vlerë prej (p+f). Këtu (f) është shuma monetare që paguan poseduesi i kartës së kreditit si pagesë mujore për përdorimin e kartës së kreditit, tarifat që duhet të paguajë për çdo 17 Adam J. Levitin, Priceless?The Cost of Credit Cards, Business, Economics and Regulatory Policy Working Paper Series, Georgetown University Law Center,Research paper No , September 2007, fq.1. (12/04/2008). 13

23 transaksion blerjeje (me fjalën tarifë këtu nënkuptohet pagesat që i bëhen bankës apo kompanisë që ka nxjerrë kartën e kreditit gjatë përdorimit të saj në transaksione për blerje) apo përqindjet që duhet të paguajë kur ka një borxh të kësaj të fundit të papaguar. Banka apo kompania që ka nxjerrë kartën e kreditit nga ana tjetër i transferon në llogari shitësit apo tregtarit të pakicës që përdor makinën POS një vlerë monetare prej (p-m). Sasia prej (m) vlere monetare që i mbahet shitësit quhet tarifa zbritëse për tregtarin (Merchant Discount Fee) 18. Në këtë mënyrë Banka apo kompania që ka nxjerrë kartën e kreditit nuk i paguan tregtarit apo shitësit vlerën e vërtetë të mallit apo shërbimit, realizimi i shitjes të së cilit është bërë i mundur nëpërmjet kartës së kreditit. Të gjithë tregtarëve apo shitësve që përdorin makinën POS për çdo shitje që realizojnë nëpërmjet kartës së kreditit u mbahet një përqindje nga vlera e vërtetë e shitjes dhe si rrjedhojë ata marrin një vlerë monetare më të ulët se vlera e vërtetë e mallit apo shërbimit të shitur. Banka apo kompania që ka nxjerrë kartën e kreditit duke ndryshuar përqindjen e kësaj tarife ka fuqinë që kostot e sistemit të kartave të kreditit t ja kalojë shitësve apo blerësve. Në varësi të tregut të shitjeve banka apo kompania që ka nxjerre kartën e kreditit ndryshon përqindjen e tarifës (si tarifën e përdoruesve ashtu dhe tarifën zbritëse të tregtarëve) duke treguar kujdes për të mbajtur në ekuilibër këtë treg. Në raste të caktuara kur poseduesit e kartave të kreditit anulojnë kartat e tyre bankat apo institucionet që kanë nxjerrë kartat e kreditit ndryshojnë tarifat me qëllim rifitimin e këtyre të fundit apo nxitjen e të tjerëve për të përdorur kartat e kreditit. Në këtë mënyrë duke ulur tarifat për përdoruesit nga ana tjetër rritin tarifën zbritëse të tregtarëve duke mbajtur në ekuilibër fitimet e tyre. Mund të merret me mend që shuma e fitimit që krijohet nga fitimi i marrë nga poseduesit e kartës së kreditit dhe ajo e marrë nga tarifa zbritëse e tregtarëve nuk ndryshon ndoshta mund të rritet por padyshim që nuk zvogëlohet. Ky fitim është kosto për dy elementët e tjerë në këtë treg dhe në disa momente kur kemi një rritje të kostos në këtë treg elementet ekonomike mund të shkëputen. Sigurisht në një treg me dy elementë, si është ky treg, 18 Fumiko Hayashi, Network Competion and Merchant Discount Fees, Payment System Research Department, Federal Reserve Bank of Kansas City, Working Paper (05-04), March 24, 2006, fq.6. (10/03/2008). 14

24 është thelbësore që këta elementë të jenë në ekuilibër me njeri-tjetrin. Për këtë arsye banka dhe institucionet që nxjerrin karta krediti duhet të jenë të kujdesshëm me mënyrën e nxjerrjes së fitimit në mënyrë që dhe fitimi i dy elementëve të tjerë të jete në nivel të tillë që asnjeri prej tyre të mos largohet nga tregu Sistemi ortak (Association System) Banka dhe institucionet që nxjerrin karta krediti, për funksionimin e sistemit të kartës së kreditit angazhojnë dy procese të ndryshme. Në pjesën e parë futen proceset që angazhohen kundrejt personave që pranojnë të posedojnë një kartë krediti. Në pjesën e dytë futen proceset që angazhohen kundrejt individëve shitës, që pranojnë përdorimin e makinës POS. Këto janë procese të ndara nga njëra tjetra dhe përfaqësojnë elementë ekonomikë që kërkojnë departamente të ndarë nga njeri tjetri. Këto dy departamente janë jetike për të mbajtur sistemin në këmbë. Në sistemin e mbyllur në të njëjtën bankë apo institucion që nxjerr kartat e kreditit duhet të jenë këto dy departamente për kartat e kreditit. Këto dy departamente duhet të punojnë me të njëjtin intensitet, pra duhet të kërkohen dhe të gjehen dhe individë që duan të posedojnë kartë krediti si dhe shitës apo tregtarë pakice që kërkojnë të përdorin makinën POS. Disa banka dhe institucionet që nxjerrin karta krediti njërin nga departamentet ia shesin bankave apo institucioneve të tjera duke ulur kostot e tyre 19. Ky departament tashmë punon për një bankë apo institucion tjetër por në të njëjtën mënyrë bën marketingun e kartës së kreditit. Zakonisht banka dhe institucionet që nxjerrin karta krediti shesin departamentin që merret me marketingun e makinave POS. Banka dhe institucionet që nxjerrin karta krediti i lejojnë firmës që blen departamentin të marrë një përqindje në bazë pune nga përqindja që i merret shitësit (skonto e transaksionit) që përdor makinën POS. Në këtë mënyrë shohim daljen e sistemit ortak (association system) në sistemin e kartave të kreditit. Sistemi ortak në vetvete është më i komplikuar se sistemi i mbyllur. Një nga arsyet që është i komplikuar ka të bëjë me implikimin e më shumë se tre elementëve ekonomikë në funksionimin e sistemit. Në funksionimin e sistemit ortak në kartat e kreditit ka raste kur shohim 4 elementë ekonomikë por është e mundur dhe ka raste 19 Joshua S. Gans and Stephen P. King A Theoritical Analysis of Credit Card Regulation Melbourne Business School, University of Melbourne, September 2002, fq.7. 15

25 kur shohim edhe të marrin pjesë 5 elementë ekonomikë. Këto elementë ekonomikë kanë qenë pjesë e departamenteve të veçanta të mbledhura në një bankë apo institucion që nxjerr karta krediti. Departamenti ka pasur një rritje të punës si nga ana e kostos dhe nga ana e kontrollit ka ardhur në pikën e ndarjes. Brënda një njësie ekonomike një ngjarje e tillë është më fizibile të ndahet në elementë ekonomikë të veçantë. Por ndërkohë ndodhja e këtyre elementëve ekonomik brënda sistemit ortak, na japin një kornizë të komplikuar të rrjedhës së parasë dhe të vjeljes së pagesave Modeli katër palësh në sistemin ortak Shitës dhe tregtarë që përdorin makinën POS (Merchant) Poseduesi i kartës se kreditit (Cardholder) Banka dhe kompania që nxjerr kartën e kreditit (Issuer) Kompania ndërmjetësuese apo banka (Acquirer) Ndryshe nga sistemi i mbyllur në modelin e katëranshëm të sistemit ortak bën pjesë dhe kompania apo banka ndërmjetësuese. Kompania ndërmjetësues këtu na shfaqet si një firmë e cila punon nën emrin e kompanisë që ka nxjerrë kartën e kreditit. Puna themelore e kësaj kompanie (Acquirer) është të kontaktoje shitësit apo tregtaret që duan të përdorin makinën POS, dhe për të bërë të mundur përdorimin e kartës të kreditit, të arrijë të lidhë marrëveshje me këta të fundit për përdorimin e makinës POS 20. Nëse do të krahasonim sistemin ortak me sistemin e mbyllur, i pari është më tepër i komplikuar sesa sistemi i mbyllur. Si duket dhe në skemën më poshtë (Skema. 1.3) midis bankës apo kompanisë që nxjerr kartën e kreditit dhe shitësve apo tregtarëve që përdorin makinë POS nuk ka një lidhje të drejtpërdrejtë, midis tyre krijohet një lidhje vetëm nëpërmjet kompanisë ndërmjetësues dhe si rrjedhoje lidhja e tyre është indirekte. Këtë lloj sistemi e gjejmë të përdoret në kompani që nxjerrin karta krediti si është Visa dhe MasterCard Ann Kjos, The Merchant-Acquiring Side of the Payment Card Industry: Structure, Operations, and Challenges. Federal Reserve Bank of Philadelphia, Payment Cards Center Discussion Paper, October 2007.fq.3. (11/03/2008). 21 Sujit Chakravoti. Theory of Credit Card Networks: A Survey of the Literature, Federal Reserve Bank of Chicago, Review of Networks Economics, Vol.2, Issue 2, Chicago, June 2003, fq

26 Banka apo kompania ndërmjetësuese nuk ndalet vetëm në gjetjen e shitësve apo tregtareve që pranojnë të përdorin makinën POS. Pasi është firmosur kontrata nga banka apo kompania ndërmjetësuese për çdo shitje të bërë nëpërmjet makinës POS, dhe pasi është rënë dakord për vazhdimin e procesit, transferon në llogarinë bankare të shitësit, nga vlera (p) e shitur një sasi parash prej (p-m). Në këtë situate shitësi fiton një marzh fitimi neto (bm) më të vogël se marzhi i fitimit neto që kishte më parë në shitjet me para në dorë. Edhe pse nga ana e shitësve shitjet me para në dorë duken se janë më tërheqëse dhe kanë avantazhe më shumë, nëse do të krahasonim shitjet me para në dorë me ato që kryhen nëpërmjet kartës së kreditit, shitjet me kartë krediti kanë një avantazh shumë të madh pasi heqin në një masë të konsiderueshme problemin e likuiditetit. Për këtë arsye shitësit bëjnë të gjitha detyrat që u takojnë dhe krijojnë të gjitha kushtet e nevojshme në mënyrë që blerësit të përdorin kartën e kreditit 22. Në skemën e mëposhtme shikohet se si krijojnë lëvizjen katër elementet ekonomike në një blerje me kartë krediti. Skema 1.3: Modeli katër palësh në sistemin ortak Përfitimi marzhinal neto (bç) Klient (posedues i kartës se kreditit) (Card Holder) (p) çmimi i mallrave dhe shërbimeve Fitimi marzhinal neto (bm) Shitës/Tregtar (Merchant) (p+f) paguhet (f) pagesa e kartës se kreditit Banka/Kompania qe nxjerr kartën e kreditit (Issuer) Kostoja neto(ci) (p-a) paguhet pagesa interchange (p-m) paguhet (m) skontoja qe paguhet nga shitësi për përdorimin e POS (Merchant Discount Fee) Banka/Kompania ndërmjetësuese (Acquirer) Kostoja neto(ca) Burimi: Joshua S. Gans and Stephen P. King, 2002, s.7. Poseduesi i kartës së kreditit kur blen një mall, shërbim nga shitësi apo nga një tregtar që përdor makinën POS paguan një çmim (p). Poseduesi i kartës së kreditit nga ky mall apo shërbim merr një përfitim (bç). Ky përfitim që merr poseduesi i kartës së kreditit duke përdorur kartën e kreditit, është më i madh në krahasim se, kur ai do ti 22 Robert A. Hendrickson, The cashless Society, Dodd Mead and Conpany, New York, 1972, fq

27 blinte me lekë në dorë mallrat dhe shërbimet e blera me kartë krediti 23. Një nga arsyet e kësaj është dëshira që ka qenia njerëzore për tu shmangur ndaj përgjegjësive. Në momentin që njerëzit bëjnë blerje me karta krediti duke qenë se nuk paguajnë me para në dorë, blejnë sikur ata nuk do të paguajnë për mallrat dhe shërbimet që marrin. Nga ana tjetër bankat dhe institucionet financiare kanë dalë nga funksioni i tyre historik për të inkurajuar kursimet dhe dekurajuar debitimin duke drejtuar konsumatorët larg kursimeve dhe drejt debitimit 24. Në shekullin e 20-të Shtetet e Bashkuara kanë kaluar nga një komb që synonte kursimet në një komb që adhuron shpenzimet, shpenzime që tejkalojnë edhe kuptimin e tyre, një kohë borxhi ishte diçka që duhej evituar ndërsa tani njerëzit vrapojnë drejt borxhit sa më shpejt dhe sa më shumë të jetë e mundur, shprehet një sociolog amerikan për ndryshimin e shoqërisë amerikane 25. Pra, kjo vërteton edhe njëherë arsyen kryesore që rrit kënaqësinë e blerjeve dhe përfitimin e tyre. Poseduesi i kartës së kreditit pasi i jep shitësit te dhënat e kartës së kreditit (shitësi duke kaluar kartën e kreditit në makinën POS, (slip) merr të dhënat e poseduesit të kartës së kreditit) në llogarinë bankare të shitësit transferohet një sasi prej (p-m) parash. Nëse shitësi e shet mallin apo shërbimet nëpërmjet sistemit të kartës së kreditit nuk merr një shumë sa çmimi (p) i tyre. Në këtë pikë shitësi nga që ka përdorur sistemin e kartës së kreditit apo makinën POS paguan një skonto (m) (Merchant Discount Fee) dhe si rrjedhojë nuk përfiton një shumë (p) sa çmimi i shitjeve por një shumë (p-m). Në llogarinë bankare të shitësit është kompania apo banka ndërmjetësuese që transferon Shumën prej (p-m) parash. Shuma (m) që i mbahet shitësit për çdo blerje ndahet midis bankës apo kompanisë ndërmjetësuese dhe bankës apo kompanisë që ka nxjerrë kartën e kreditit. Kjo procedurë me teknologjinë e avancuar të kohëve të sotme zgjat më pak se një minute. Nga ana tjetër banka apo kompania që ka nxjerrë kartën e kreditit transferon bankës apo kompanisë ndërmjetësuese një shumë prej (p-a) parash. Këtu shuma (a) është pagesa e ndryshimit 23 Hillel Black, Buy now, pay later, William Morrow and Company, New York, fq, George Ritzer, The Credit Card: Private Troubles and Public Issues, The University of Maryland, reprinted from Expressing America: A Critique of the. Global Credit Card Society, fq, George Ritzer, The Credit Card: Private Troubles and Public Issues, The University of Maryland, reprinted from Expressing America: A Critique of the. Global Credit Card Society, 1995, fq,

28 (Interchange Fee) që bën banka apo kompania ndërmjetësuese, bankës apo kompanisë që ka nxjerrë kartën e kreditit 26. Me një logjikë të thjeshtë shuma (p-m) që transferohet në llogarinë e shitësit, është më e paktë se shuma (p-a) që transferohet bankës apo kompanisë ndërmjetësuese. Në mënyrë që të funksionojë sistemi duke pasur parasysh se midis bankës apo kompanisë që ka nxjerrë kartën e kreditit dhe shitësit është një bankë apo kompani ndërmjetësuese, nga skontoja që i vendoset pagesës (p) që bën një klient pjesën më të madhe do ta marrë banka apo kompania që ka nxjerrë kartën e kreditit dhe pjesën që ngelet më pas i kalon bankës apo kompanisë ndërmjetësuese. Që sistemi të mbyllë ciklin e tij në fund të muajit poseduesi i kartës duhet të paguajë të gjitha harxhimet e blerjeve që ai ka bërë gjate muajit. Poseduesi i kartës së kreditit paguan një shumë prej (p+f) ku (f) është pagesa mujore që paguhet për përdorimin e kartës plus përqindjet e vonesave të pagesave të debive nëse ka të tilla. Me mbylljen e kësaj hallke të fundit të sistemit mund të themi që shpejtësia e tij është me shumë se një muaj. Duhet të theksojmë se në procesin e blerjes së një malli apo shërbimi me kartë krediti, mospërputhja kohore e cila vjen si pasojë e transfertave në hallkën e fundit, bën që për bankën apo kompaninë që ka nxjerrë kartën e kreditit dhe bankën apo kompaninë ndërmjetësuese të lindin kosto (ci) dhe (ca). Shuma e parave për një mall apo shërbim të blerë nuk paguhet menjëherë nga poseduesi i kartës së kreditit. Ndërkohë që kjo shumë pas transaksionit të blerjes kalohet menjëherë në llogarinë e shitësit (duke mbajtur pagesën e skontos). Poseduesi i kartës së kreditit mbas një muaji mund të paguaj ose jo këtë shumë të blerjeve që ai ka bërë në fund të muajit. Banka apo kompania që ka nxjerrë kartën e kreditit dhe banka apo kompania ndërmjetësuese menjëherë mbas kryerjes së blerjes kalon shumën në llogarinë e shitësit dhe kjo ngarkon me një kosto të dy këta elemente ekonomik që ndodhen në sistemin e kartës së kreditit. Për këtë arsye banka apo kompania që ka nxjerre kartën e kreditit si dhe banka apo kompania ndërmjetësuese duhet ta manaxhojnë shumë me kujdes këtë situate për të mos hasur në problem likuiditeti. Kjo sjell që individët që aplikojnë për 26 Jean-Charles Rochet and Jean Tirole, An Economic Analysis of the Determination of Interchange Fees in Payment Card System, Riview of Networks Economics, Vol.2, Issue 2, June 2003, fq

29 tu pajisur me kartë kreditit duhet të përzgjidhen me një kujdes shumë të madh nga banka apo kompania që nxjerr kartat e kreditit Modeli pesë palësh në sistemin ortak Shitës dhe tregtarë që përdorin makinën POS (Merchant) Poseduesi i kartës së kreditit (Cardholder) Banka dhe kompania që nxjerr kartën e kreditit (Issuer) Kompania ndërmjetësuese apo banka (Acquirer) Kompania që ofron network un (Network) Sistemi ortak në sistemin e kartës së kreditit u shfaq si nevojë e ndarjes së punës. Duke i kaluar nën menaxhimin e firmave të tjera, disa departamente të sistemit të kartave të kreditit, shkëputen si njësi më vete. Në disa raste funksionet e këtyre departamenteve madje kryhen edhe nga bankat dhe kompanitë e tjera që nxjerrin karta krediti, gjë që thekson akoma më shumë formimin e tyre si elementë ekonomikë më vete. Që të funksionojnë kartat e kreditit që përdorim në ditët e sotme nuk duhet vetëm të funksionojë banka nga ku kemi marrë kartën e kreditit, por në një harmoni me njëratjetrën duhet të punojnë një sërë kompanish që janë pjesë e sistemit të kartës së kreditit. Brenda këtij sistemi ndarja e proceseve veç e veç ka ndodhur me kalimin e kohës, dhe nëse do të përmendnim arsyet e tyre, ato do të ishin si më poshtë: Duke qenë se disa nga proceset janë me kosto të lartë, bankat dhe kompanitë që nxjerrin kartat e kreditit kanë hequr dorë nga këto të fundit dhe ia kanë kaluar këto procese firmave që janë më të specializuara në këtë fushë dhe sigurisht që kanë një kosto më të ulët. Disa procese duhet të kryhen nga departamente të reja të cilat duhet të krijohen dhe harxhimi i kohës për krijimin dhe funksionimin e tyre shtyn bankat dhe kompanitë që nxjerrin kartat e kreditit të zgjedhin që këtë proces t ia japin një firme tjetër që është e specializuar për këtë proces (në luftën e kapjes së tregut koha është shumë e rëndësishme dhe asnjë kompani nuk do që të ngelet vonë në këtë treg). 20

30 Vështirësia e kontrollit që kërkojnë këto departamente që merren me proceset bën që bankat dhe kompanitë që nxjerrin kartat e kreditit t ia kalojnë këto departamente firmave të tjera apo pa i krijuar fare këtë proces t ia besojnë firmave të tjera. Disa bankat dhe kompani që nxjerrin kartat e kreditit, për disa procese përdorin avantazhin e të qenit ata të parët e nxjerrjes në treg të këtij procesi. Këto lloj avantazhesh në mund ti shikojmë edhe në ditët e sotme si oligopole. Avantazhi që theksojmë këtu është funksionimi i sistemit të network ut. Visa dhe MasterCard kanë qenë firmat e para që krijuan dhe hodhën në treg sistemin e network ut dhe pas tyre doli në tregun e pagesave elektronike dhe Discover 27. Pothuajse gjithë bota kryen veprimet nëpërmjet këtij sistemi që kanë ngritur këto firma. Nëse do të krahasonim sistemin e Visa dhe MasterCard me Discoveri, Visa dhe MasterCard është superior në treg 28. Në ditët e sotme bankat dhe kompani që nxjerrin kartat e kreditit kanë kapacitete që të krijojnë databazën e tyre si dhe Network un e tyre. Por që të krijojnë një Network të vetin do të thotë që do ti duhet të përballen me një treg oligopolit, gjë e cila, kur flitet për një treg ndërkombëtar është aq e vështirë sa pa bërë ndonjë gabim të madh mund të shprehemi se është e krejtësisht e pamundur. Në sistemin ortak të pesëanshëm, elementi i pestë është Network u. Firma që ofron Network un nuk është e thënë që duhet të jetë banka dhe kompania që nxjerrin kartat e kreditit. Ndërkohë që firma që ofron Network un në të njëjtën kohë mund të nxjerrë dhe kartë krediti. Në këtë logjikë kur blihet një mall apo shërbim nuk mund të flasim më për një marrëdhënie të dy palëve. Tashmë mbas procesit te një blerjeje fshihet një sistem tepër i komplikuar. Në këtë sistem nuk flitet më vetëm për të ardhurat dhe përfitimetpërfitimet e dy palëve. Në këtë sistem fitojnë shumë palë dhe njëlloj si te sistemi dy palesh sistemi përdoret nga një palë e cila ka dobitë e veta gjatë përdorimit. Sigurisht që sistemi të funksionojë duhet që përdoruesi i kartës së kreditit të blejë mallra dhe shërbime me kartën e kreditit. Përfitimet dhe dobitë që sjell përdorimi i kartës së kreditit në sistemin pesëpalësh tregohen në Skemën 1.4 si më poshtë. 27 Sujit Chakravoti. Theory of Credit Card Networks: A Survey of the Literature, Federal Reserve Bank of Chicago, Review of Networks Economics, Vol.2, Issue 2, Chicago, June 2003, fq Credit and Debid Cards, Purchase Volume, The Nilson Report, Issue 797, October fq.8. 21

31 Skema 1.4: Modeli pesë palësh në sistemin ortak Klienti Shitësi / Tregtari (Costumer) 10$ Blerje mallrash dhe shërbimesh (Merchant) (10+fib) pagesa (10-tib-tpn-tab) transferte Banka/Kompania qe nxjer karten e kreditit fib+tib (Issuer) (10-tib) transferte Banka/Kompania qe ofron Network tpn (Network) (10-tib-tpn) transferte Banka apo kompania ndërmjetësuese tab Burimi: Lawrence J. White, 2006, s.17. Rrjedhja e mallrave dhe shërbimeve Rrjedhja e pagesave Rrjedhja e transfertave fib------pagesa neto e zotëruesit te kartës se kreditit tib-----pagesa neto qe merr banka/kompania qe nxjerr kartën e kreditit nga banka ndërmjetësuese (InterchangeFee) tpn-----pagesa neto qe merr kompania qe ofron Network un nga bank ndermjetesuese (Switch Fee) tab-----pagesa neto qe merr banka /kompania ndërmjetësuese nga shitësi (Merchant Discount Fee). Personi që zotëron kartën e kreditit mund të blerë mallra dhe shërbime duke përdorur kartën e kreditit ne çdo shitës që ka një makine POS. Për të kuptuar sesi funksionon skema në këtë rast le të supozojmë se zotëruesi i kartës se kreditit po blen me kartë krediti një mall në vlerën 10 dollarëve. Për të treguar shpejtësinë e lëvizjes në këtë skemë është përdorur shigjeta e cila tregon kahun e lëvizjes, ndërsa mënyra e paraqitjes së boshtit të shigjetës tregon shpejtësinë e kryerjes se veprimit (kështu kur boshti është i pandërprerë shpejtësia është maksimale, pra në moment, kur boshti është me ndërprerje shpejtësia është më e vogël dhe kur ndërprerjet janë më të mëdha shpejtësia është akoma më e vogël). Në momentin e blerjes së mallit, në momentin e përdorimit të kartës së kreditit nga llogaria e përdoruesit zvogëlohen 10 dollarë dhe kjo ndodh në atë moment prandaj dhe boshti i shigjetës është i pandërprerë. Poseduesi i kartës së kreditit i jep bankës apo kompanisë që ka nxjerrë kartën e kreditit në muaj 10 dollarë plus (fib). Ndërkohë që kjo pagesë duke qenë se ndodh më me vonesë boshti i shigjetës është me ndërprerje të mëdha. Banka apo kompania që ka 22

32 nxjerrë kartën e kreditit arrin të kryejë transfertat nëpërmjet firmës e cila zotëron network un, nëpërmjet të cilit bëhen transfertat. Në fakt nëpërmjet networkut nuk transferohen 10 dollarë por 10 minus (tib) dollarë. Banka apo kompania që ka nxjerrë kartën e kreditit në këtë mënyrë vetëm me një blerje fiton dy herë një shumë prej ((fib)+(tib)), nga poseduesi i kartës së kreditit dhe nga banka ndërmjetëse. Banka apo kompania që ka nxjerrë kartën e kreditit nëpërmjet network ut kalon bankës ndërmjetëse shumën e transferues prej 10-(tib) dollarëve. Pjesa që merr banka apo kompania që ka nxjerrë kartën e kreditit në këtë rast (interchange fee) është (tib) dollarë. Koha e bërjes së transferues në këtë fazë mund të jetë e ndryshme dhe caktohet me një marrëveshjes që bëhet nëpërmjet bankës ndërmjetëse dhe bankës apo kompanisë që ka nxjerrë kartën e kreditit. Kjo transfertë megjithëse nuk realizohet menjëherë duke qenë se është më e shpejtë se pagesa që bën zotëruesi i kartës së kreditit ndaj bankës apo kompanisë që ka nxjerrë kartën e kreditit boshti i shigjetës është shprehur me viza të ndërprera por largësia e tyre është më ngushtë se ai i pagesës që bën zotëruesi i kartës së krediti ndaj bankës apo kompanisë që ka nxjerrë kartën e kreditit. Firma e cila zotëron network un merr nga banka ndërmjetësuese një pagesë (switch fee) prej (tpn). Në këtë gjendje në bankën ndërmjetësuesi si pasojë e network ut bëhet një transfertë prej 10-(tib)-(tpn) dollarëve. Edhe në këtë rast koha e tranfertës bëhet me një marrëveshje nëpërmjet bankës apo kompanisë që ka nxjerrë kartën e kreditit dhe bankës ndërmjetësuese. Kjo kohë është më e vogël se koha e nevojitur që zotëruesit i kartës së kreditit ti paguajë bankës apo kompanisë që ka nxjerrë këtë të fundit shumën e harxhuar, por gjithashtu është më e madhe se koha që duhet për të bërë transfertën në llogari bankare të shitësit për këtë arsye boshti i shigjetës është me vija të ndërprera që janë jo shumë larg njëra tjetrës. Në këtë pikë fitimi i firmës që zotëron network un është (tpn) dollarë. Së fundmi banka ndërmjetëse merr nga shitësi një pagesë neto prej (tab) (Merchant Discount Fee), më thjesht banka ndërmjetësuese stopon nga shitësi një pjesë të çmimit nga malli që është shitur. Në këtë situate në llogarinë e shitësit kalon një pagesë prej 10-(tib)-(tpn)-(tab) dollarëve. Kjo transfertë ndodh në çast për këtë arsye boshti i 23

33 shigjetës është pa ndërprerje. Në përgjithësi si rregull, që transferta të bëhet aktive duhen maksimumi 48 orë 29. Shitësit për të fituar këtë humbje që pësojnë gjate përdorimit të kartave të kredit përdorin disa metoda. Një nga metodat që përdorin është vendosja e dy çmimeve për të njëjtin artikull (një çmim për përdoruesit e kartës së kreditit dhe një tjetër për blerësit me para në dorë). Në disa vende vendosja e çmimeve paralele për lloje të ndryshme pagesash është e ndaluar me ligj (no-discrimination rule) 30. Në disa vende kur shitësit pranojnë karta krediti, pagesa që u mbahet atyre nga sistemi, ia faturojnë blerësve duke aplikuar një çmim real plus pagesat që u mbahen atyre nga sistemi, dhe në këtë mënyrë lejojnë çmimin e dyfishtë (në Angli shitësit përdorin dy çmime një për blerjet me para në dore dhe një për blerjet me kartë krediti duke kaluar kështu pagesën e sistemit nga ana e blerësit dhe mbajtësit të kartës së kreditit) 31. Vetë fakti se mbi çfarë bazash vendoset koha e bërjes së transfertave apo pagesat që stopohen në Modelin e pesëanshëm të sistemin ortak le të kuptohet se është një sistem i komplikuar. Duke studiuar këtë sistem arrihet të kuptohet se vetëm në një blerje krijohet një fitim prej (fib)+(tib)+(tpn)+(tab). Një pyetje e cila ende s ka përgjigje në lidhje me këtë fitim është: që ky është një fitim i cili duhet të ndahet midis palëve pjesëmarrëse apo është pagesa e skllavërisë së shoqërisë moderne 32? Kostot dhe përfitimetpërfitimet në sistemin ortak Gjatë historisë së zhvillimit të kartave të kreditit vihet re se një nga elementët më të rëndësishëm është ndërtimi i sistemit. Në fillimet e veta bankat apo kompanitë që nxorën karta krediti në njërën anë mundoheshin të gjenin klientë që do përdornin kartat e kreditit, në një anë kërkonin shitësit apo tregtarë që të pranonin të përdornin makinën POS ku përdoret karta e kreditit dhe në anën tjetër harxhonin fuqitë e tyre për të ngritur sistemin e network ut që do të bënte funksionale kartën e kreditit. Me 29 Sujit Chakravorti, Alphe Shah, A Study of the Interrelated Bilateral Transactions in Credit Card Networks, Emerging Payments Occasional Paper Series, (Eps ), July, 2001, fq Mats Bergman, Gabriella Guibourg and Björn Segendorf, The Cost of Paying Private and Social Cost of Cash and Card, Svering Riks Bank, Working Paper Series 212, September 2007, fq Cento Valjanovski, Networks effects and Multi-Sided Markets, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Kings College, University of Londan, Module 2-Unit 7, 2007, fq ( ). 32 Ralph Nader, Plastic Money s Predatory Lenders, In the Public Interest, July 3,

34 kalimin e viteve në bankat që ngritën këtë sistem sasia e punës u rrit, kjo solli natyrshëm idenë për një diferencim të punës dhe kalimin e disa prej punëve (departamenteve) firmave të tjera me qëllim arritjen e përftueshmërisë më të lartë. Në këtë aspekt bankat që ngritën këtë sistem mbajtën të tyren elementin më të vështirë për t u krijuar dhe që kishte kosto më të lartë, sistemin e network ut dhe departamentet e tjera ia kaluan firmave të tjera. Këto duken dhe në Tabelën 1.1, pjesëtarët që marrin pjesë në sistemin e kartës së kreditit, nga ana e kostove, punës dhe fitesave, pjesëtari që zotëron network un është pala që vendos rregullat e lojës. Pra, si banka apo kompania që nxjerr kartën e krediti (ato që nuk zotërojnë network un e tyre) po ashtu dhe banka ndërmjetëse (acquiring bank) janë të lidhura me kompaninë që zotëron network un. Kompania që zotëron networku un është në majë të piramidës së sistemit të kartës së kreditit dhe është pjesëtari që vendos mbi ndarjen e fitimeve ne pjesëtarët e tjerë ekonomike. Si dhe shikohet në Tabelen 1.1 nuk ka përgjegjësi vetëm për vendosjen e normës së skontueshme të veprimit (Interchange Fee) por ka për detyrë dhe krijimin e infrastrukturës së sistemit të kartës së kreditit dhe vendosjen e rregullave. Këto janë mjete të mjaftueshme për të patur nën kontroll total sistemin e kartës së kreditit. 25

35 Tabela 1.1: Kostot dhe përfitimet e palëve Kostot dhe përfitimet e palëve në sistemin ortak të pesëanshme të kartave të kreditit Palët Veprimi Përfitimet Kostot Zotëruesi i kartës se krediti Shitësit Banka apo kompania qe nxjerr kartën e kreditit Banka apo kompania ndërmjetëse Kompania apo banka qe zotëron Network un Blerja e mallrave dhe shërbimeve Shitja e mallrave dhe shërbimeve Mbledhja e pagesave te zotëruesve te kartave te kreditit Zgjatja e kredisë se zotëruesve te kartave te kreditit Shpërndarja e kartave te kreditit Aprovimi i veprimit Financimi i Krediteve Pagesa ndaj shitësve Drejtimi i informacionit për te paguar, faturuar dhe mare aprovimin shitësve Reklama e Markës Vendosja e rregullave, standardeve dhe protokolleve për te drejtuar pjesëmarrjen ne Network Vendosja e përbërjes së normës se skontos së veprimit (interchange fee) Burimi: Federal Deposit Insurance Corporation Lehtësimi i bërjes se pazareve pa pasur me vete para Futja ne sistemin e kreditimit Evitimi i mungesës se likuiditetit Ndarja e pagesave me këste Përdorimi i bonuseve Prekja e një klientele me te madhe Evitim i mungesës se likuiditetit si pasoje e shitjeve me liste Pagesa e palës se trete është e garantuar Mbledhja e normës se interesit Mbledhja e pagesave mujore te zotëruesve te kartave te kreditit Mbledhja e (interchange fee) nga norma e skontos se veprimit e shitësve Marketimi i mallrave te tjerë zotëruesve te kartave te kreditit (cross sell) Maja e pjesës nga norma e skontos se veprimit e shitësve(merchant fees) PërfitimetPërfitimet nga norma e skontove te veprimeve (swich fee) Përcaktimi i pagesave që duhen bërë dhe mbledhja e tyre Pagesat mujore te kartave te kreditit Normat e interesit Veshtiresite e menaxhimit te Kredisë Detyrim për te paguar normën e skontos se veprimit (merchant fee) ne shitjet me karta kredit Humbja e lidhjes me klientët nëpërmjet vetëkredititmit Rreziku i kredisë Rreziku operacional Rreziku i mashtrimit Rreziku operacional Rreziku i mashtrimit dhe te tilla te ngjashme Kosto te marketingut Kostot qe duhen për të mbajtur ne pune Network un Kosto që dalin nga gabimet e programeve kompjuterike 26

36 Në Tabelën 1.1 shikohet qartë që përfitimet e elementeve ekonomike që janë në sistemin e kartës së kreditit janë më të larta se kostot e tyre. Në këtë përfundim mund të arrihet edhe me thjesht duke parë se në portofolin e çdo të rrituri mund të gjejmë lehtësisht minimum dy karta krediti. Duke menduar teknologjinë e kohëve të sotme pa bërë veprime shtese arrijmë të kuptojmë që krahasimisht sasia në shtyllën e fitesave është më e madhe se sasia në shtyllën e kostove Funksionet e kartës së kreditit Me një shprehje te thjeshtë karta e kreditit mund të përkufizohet si një mjet i thjeshtë blerjeje. Gjithashtu mund të thuhet se karta e kreditit është një mjet për të përdorur paratë elektronike. Karta e krediti mund të mundësojë njerëzve blerjet e tyre pa përdorur para, por duke rritur numrat në anën e debisë së tyre në llogaritë bankare. Karta e krediti është një mjet, përdorimi i të cilës kërkohet si nga konsumatorët po edhe nga bankat të cilat e kanë nxjerrë atë. Në këtë aspekt, karta e kreditit në ditët e para të saj, duke llogaritur këtu të qënurit një produkt i ri, pati një shpërndarje të befasueshme për një kohë shumë të shkurtër. Bankat i ofronin klientëve të tyre të rëndësishëm karta krediti duke i krijuar avantazhe dhe nga ana tjetër në këtë mënyrë tërhiqnin klientë të tjerë drejt tyre. Nga krahu tjetër klientët duke qenë më të sigurt në përdorimin e saj (duke mos mbajtur me vete para të thata) si dhe përfitesa e lehtësisë së blerjeve i shtynte këta të fundit në përdorimin e kartës së kreditit. Për këto arsye në kohën kur dolën për herë të parë kartat e krediti pati një konkurrencë shumë të madhe. Përfundimi i kësaj konkurrence përveç bashkimit të bankave që kishin nxjerrë karta krediti solli dhe shtimin e llojit të këtyre të fundit. Lufta për të kapur klientë bëri që të dilnin një sërë lloj kartash kreditimi Karta si burim kreditimi Poseduesi i kësaj karte edhe pse nuk kishte para me vete mund të blinte mallra dhe shërbime. Një nga të veçantat kryesore të kësaj lloj karte është kjo, por jo e vetmja. Në aspektin e përdorimit vetjak bankat apo kompanitë që nxjerrin këto lloj kartash i mundësojnë poseduesit të drejtën për të blerë mallra dhe shërbime pa pasur me vete 27

37 para brenda një limiti te caktuar nga to dhe më tepër ky limit mund të mos jetë i njëjtë me vlerën e parave që ka poseduesi në bankë, ky limit është më i madh se ajo vlerë Kartat që funksionojnë me pagesa mujore (Charge Cards) Në këto lloj kartash zotëruesi çdo muaj bën një derdhje në llogarinë e cila është e lidhur me kartën dhe me këtë sasi parash nëpërmjet kartës blen mallra dhe shërbime. Nëse nuk ka derdhur para në llogarinë e kartës nuk mund të realizojë blerje nëpërmjet kartës. E veçanta e kësaj karte është se ka limit shumë të lartë ose nuk ka limit fare 34. Si shembuj kryesore të këtyre kartave mund të përmenden American Express, Diner s dhe disa karta të lëshuara nga marketet e shitjes me shumice Karta që paguhen me vlerën minimale Në këto lloj kartash, zotëruesi i saj duhet të paguajë një shumë minimale çdo muaj për të mbajtur kartën, gjithashtu aimund të bëjë blerje me të, në një shumë më të madhe sesa ai paguan çdo muaj. Në kohët e hershme të daljes në qarkullim të kartave të kreditit, bankat ua jepnin këto lloj kartash krediti vetëm klientëve të tyre të besuar. Bankat, në fund të muajit nuk u kërkonin poseduesve të këtyre kartave, të gjithë shumën e pagesave që ata kishin kryer me kartën e kreditit, por vetëm një minimum të caktuar më parë. Pra, borxhi i krijuar nga përdorimi i kartës së kreditit, nuk u kërkonte në atë muaj, por shtyhej për muajin tjetër. Pjesa e borxhit të krijuar që shtyhej për muajin tjetër, sigurisht që paguhej duke shtuar dhe normën e interesit të vendosur nga banka. Nëse në këto karta krediti në fund të muajit, poseduesi i saj do të paguante të gjithë sasinë e parave borxh që ishin krijuar si pasojë e përdorimit të saj, do të kishte një ndryshim shumë të vogël midis kësaj karte krediti dhe kartave që funksionojnë me pagesa mujore. Ndryshimi do ishte se në kartat që paguhen me vlerën minimale të shumës mujore pagesa behet në fund të muajit pasi janë bërë blerjet Karta buxheti (Budget Cards) Ne këto lloj kartash midis poseduesit te kartës dhe bankës apo kompanisë që ka nxjerrë atë, bëhet një marrëveshje për një shumë të caktuar parash. Zotëruesi i kartës 33 Selçuk Duranlar, Türkiye de Kredi Kartları Üzerinde Bir İnceleme, Ekonomik Yorumlar, (482), 2004, fq Charge Cards, Investopedia, A Forbes Digital Company, (14/03/2008). 28

38 derdh në llogari të kartës shumën e caktuar dhe me pas blen mallra dhe shërbime. Pjesa e ndryshme nga kartat e tjera është se këtu aplikohet një limit, i cili është përcaktuar me parë me marrëveshje. Kartat e buxhetit nxirren më shumë nga marketet e mëdha zinxhir për klientët e tyre Karta si një burim likuiditeti (Cash Cards) Në radhë të parë dihet që karta e kreditit mund të përdoren si një burim që i siguron përdoruesve likuiditet. Ndryshe nga fillimet e tyre sot rrugët për të marë para nëpërmjet kartave të kreditit janë shtuar. Si për shembull, në bankat që kanë marrëveshje me kartën e kreditit mund të shkohet dhe të tërhiqen para. Një mënyre tjetër është të tërheqësh para nëpërmjet ATM-ve (Automated Teller Machines) ku vendoset karta e kreditit dhe pasi të jetë shkruar kodi PIN (Personal Identification Number) mund të tërheqësh para. Në disa vende të botës mund të tërhiqje para edhe në stacionet e karburanteve, ku zotëruesi i kartës së kreditit pasi kalonte kartën e kreditit nga makina POS (Point Of Sale) mund të marrë shumën e caktuar nga arka e stacionit të karburantit. Mundësia e tërheqjes së parave nëpërmjet kartës së kredit por jo nga një bankë, për herë të parë ka ndodhur në Amerikë në dyqanet Mark & Spencer 35. Disa banka i kishin dhënë klientëve të tyre që ishin të pajisur me karta krediti, mundësinë për të shkruar çeqe mbi kartën e kreditit. Në këtë mënyre zotëruesit e kartave të krediti kishin mundësi të tërhiqnin para nga dyqanet Mark & Spencer duke thyer çeqet, apo duke përdorur kartën e kreditit Karta e Çeqeve (Check Guaranty Cards) Disa karta u japin mundësi poseduesve të tyre që të shkruajnë çeqe. Këto lloj kartash nuk kanë ndonjë funksion apo proces të veçantë, vetëm se banka që ka nxjerrë kartën i lejon poseduesit të saj të shkruajë çeqe duke e përdorur këtë të fundit si garanci. Këto tip kartash janë nxjerrë nga Barclaycard, Trustcard dhe nga disa bankat e tjera. Bankat që bëjnë pjesë te Access (National Wesminster, Midland, Williams and Glyn s dhe Royal Bank os ScoEuroand) pothuajse të gjitha kanë nxjerrë karta të tilla, por që ishin të personalizuara nga to (jo nën siglen e Access). Në të njëjtën mënyrë në disa banka 35 Drury dhe Charles W. Ferrier, Credit Cards, Butterworths, London, 1984, fq.6. 29

39 për të garantuar çeqet e klientëve është pranuar të përdoren si garanci kartat e Amex dhe Diner s Karta e borxheve (Debit Cards) Ka dy lloje karta të borxheve. E para, është një kartë plastike që realizon kalimin e menjëhershëm të sasisë së parave që përkojnë me shumën e parave që kushton blerja, nga llogaria e blerësit në atë të shitësit. Në këtë lloj karte zotëruesi i kartës mund të bejë transferta, blerje mallrash dhe shërbimesh dhe çfarëdo lloj veprimi në llogarinë e vet, nëpërmjet internetit apo ATM-ve pa marrë lejë nga banka. Sa i përket llojit të dytë, zotëruesi i saj mund të vijë në një POS (Point of Sail) qendër shitjeje dhe të blejë mallra dhe shërbime me kartën, por në ndryshim nga lloji i parë, këtu zotëruesi i saj blen mallra dhe shërbime në një sasi të limituar më herët nga banka me shumën që ka në llogari. Një e veçantë tjetër në llojin e dytë të këtyre kartave është se patjetër në blerjen e mallrave dhe shërbimeve kërkohet lejimi nga banka.pra në momentin kur karta kalohet në makinën POS, në fillim shikohet nëse banka e lejon këtë blerje, apo nëse është mjaftueshëm llogaria për këtë blerje, dhe më pas kalohet në procesin e shitjes. Te tipi i parë i këtyre kartave nuk ka një limit blerjesh që vendoset nga banka nëse është mjaftueshëm për bankën apo jo, një limit i tillë mund të vendoset nga vetë personi që zotëron kartën për të kontrolluar veten. Këto karta që japin mundësinë e kontrollit të buxhetit kanë një dizavantazh që nuk sigurojnë mundësinë e kredisë Kartat e kompanive Mbas shpikjes të kartës së kreditit, në tregun e kartave të kreditit u përjetua një konkurrencë e fortë. Si pasojë e kësaj konkurrence u bashkuan shumë lloje kartash krediti te rëndësishme si dhe shumë kompani që nxirrnin karta krediti u bashkuan me njëra-tjetrën gjithashtu. Si pasojë e konkurrencës u shumuan llojet e kartave. Një nga llojet e kartave që dolën ishte dhe karta e cila dilte nën emrin e një kompanie, quajtur ndryshe, karta e kompanisë. Nëse do tu hidhnim një sy përfitimeve të kartave të kompanive nga ana e të dy palëve të implikuara në procesin e përdorimit, kjo e fundit 36 Drury dhe Charles W. Ferrier, Credit Cards, Butterworths, London, 1984, fq F. Özden Kalaycı, Bankacılık Açısından Kredi Kartları Sistemin İşleyişi ve Bir Örnek uygulama, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Selçuk Üniversitesi, Konya, 2003, fq

40 është një gjetje shumë efiçente. Që të kuptohet më mirë mund të marrim një firme A e cila pajis me karta kompanie punonjësit e saj dhe një kompani B e cila i pranon këto karta. Le të supozojmë se punonjësi i firmës A është klient i përhershëm në firmën B (firma B mund të jetë një mensë pranë firmës A apo një firmë transporti që po ka lidhje me firmën A). Le të supozojmë që në këtë pikë dalin problem me mbledhjen e parave nga ana e firmës B kundrejt klientëve të saj. Një mënyre efikase e zgjidhjes është që firma B të merret vesh me firmën A dhe të mos bëjë mbledhjen e parave nga klientët e saj që janë të punësuar në firmën A por direkt të mbledhë paratë nga firma A. Nga ana tjetër firma A ka mundësi të mëdha që të pranojë një marrëveshje të tille me firmën B pasi që kjo e fundit do të uli kostot për firmën A. Për t u arritur një marrëveshje e tillë duhet që për çdo punonjës, firma A të nxjerre një kartë të kompanisë. Në këtë mënyrë çdo harxhim i punonjësit ndiqet nga firma A, po ashtu firma A mund të mbrojë veten nga harxhime të tepërta si dhe të krijojë hapësira tregëtare përfituese me firma të tjera. Firma B ndërkohë nuk ka problem të mbledhjes së parave mujore dhe njëlloj si firma A e mbron veten nga harxhimet duke krijuar një strategji më të mirë prodhimi. Në kartën e kompanisë është shumë e rëndësishme marrëveshja dypalëshe. Ky sistem është shumë i kufizuar në krahasim me sistemin e kartës së kreditit dhe mbulon vetëm harxhimet e punonjësve të firmës që ka nxjerrë këtë kartë kompanie në lidhje me shërbime dhe harxhimet jashtë kompanisë që duhet të paguhen nga kompania. Në këtë mënyrë firma që ndodhet në pozicionin e shitësit në fund të çdo muaji, si dhe është marrë vesh me firmën tjetër, e cila ka nxjerre kartën e kompanisë për të pranuar blerjet me këto të fundit, i dorëzon të gjithë regjistrimet e blerjeve që janë bërë me kartat e kompanive të lëshuar nga firma dhe pasi ka marrë miratimin e firmës merr shumën e parave që ka bërë shitje mallrash apo shërbimesh. Kartat e kompanive sjellin shumë avantazhe për firmat të cilat i nxjerrin ato. Një firmë e cila ka pajisur punonjësit e saj me kartë të kompanisë bëhet me dije për shumë sjellje ekonomike të punëtoreve të saj dhe mbi të gjitha edhe mund të kontrollojë ato. Gjithashtu firma është komplet e mbrojtur nga abuzimet e punonjësve të saj me harxhimet e tyre, si dhe përdorimin e dy standarde në çmime të cilat ia deklarojnë firmës. 31

41 2.8. Karta e karburanti Të njohura ndryshe me emrin tjetër si karta petroli këto të fundit kanë përdorim të gjerë. Ka shumë firma që kërkojnë të kenë karta petroli. Arsye kryesore është që të ketë kontroll me kosto më të ulët mbi harxhimet e automjeteve që zotëron si dhe të mbrojë firmat nga abuzimet. Kompanitë e petrolit kanë dy arsye që nxjerrin karta të këtij lloji. Arsyeja e pare është të japë një shërbim sa më të mirë dhe të mbajë të lidhur mbas vetes klientet e saj. E dyta është që duke përdorur si pionier këtë zbulim do të fitonte hapësirë në treg dhe klientë te rinj. Kompanitë e para që pranuan të punojnë me kartat e petrolit kanë qenë Esso dhe Shell 38. Ndërkohë që firmat e para që nxorën kartat e petrolit ishin: Motors Agents Association, Wells Fargo Bank and Great Universal Stores (nxorën kartën me emrin Overdrive ), All Stars, Dialcard dhe shumë kompani si këto duke berë marrëveshje me kompanitë e petrolit si Esso dhe Shell bënë që njerëzimi të hedhë hapat në një epokë të re. Përdorimi i kartave të karburantit bënte që firmat të mos përjetonin mungesë ditore likuiditeti. Kjo për arsyen se të gjithë harxhimet e bëra me to u paguanin në fund të muajit. Nga ana tjetër u përfitonte një kontroll kundrejt harxhimeve, dhe kjo u bëhej me një kosto më të ulet se më parë. Përgjithësisht të gjitha harxhimet e bëra gjatë muajit u mblidhnin dhe u paguanin në fund të çdo muaji, gjë e cila sillte lehtësim të madh në menaxhimin ditor të likuiditetit. Kjo gjë sillte që likuiditeti i firmës të mos ndikohej shumë nga këto harxhime ditore. Gjithashtu kjo bënte që firmat të kishin një ide të qartë mbi harxhimet ditore dhe mujore që rrjedhimisht sillte kontroll mbi to dhe menaxhim sa më efikas. 38 Drury dhe Charles W. Ferrier, Credit Cards, Butterworths, London, 1984, fq.9 32

42 KAPITULLI I DYTË SISTEMET E PAGESAVE ME KARTA KREDITI DHE BANKA 1. SISTEMET E KARTAVE TË KREDITIT Jo me vonë se pesëdhjetë vjet më parë klientët e bankave nuk mund të bënin asnjë veprim bankar pa qenë prezent fizikisht në bankë. Që prej asaj kohe dhe deri më tani kanë ndodhur ndryshime të mëdha të teknologjisë kompjuterike të cilat kanë gjetur aplikim edhe në sistemin bankar. Në këtë mënyrë nuk është më e nevojshme paraqitja fizike e klientit në bankë për të kryer veprime bankare. Sot klientët e bankave mund të kryejnë në tre mënyra veprimet bankare pa qenë nevoja të jenë në bankë. a) Duke përdorur bankomatin (makina automatike parash ATM dhe shpërndarës parash CD) b) Terminalet elektronike të shitjes (EFTPOS) c) Banka në shtëpi dhe zyrë (banka nëpërmjet internetit) Konsumatorët duke përdorur këto tre mjete mund të bëjnë të gjitha veprimet që bëhen në bankë pa u paraqitur fare fizikisht në një të tillë. Këto veprime që zhvillohen vetëm nëpërmjet rrjetit elektronik (network) siguruan kalimin e sistemit bankar në një epokë të re Bankomatikët ATM dhe shpërndarësit e parave CD. ATM-të (Automated Teller Machine) për herë të parë u prodhuan nga firma De La Rue në Angli dhe u futën në përdorim në Londër, përreth saj dhe në Enfield nga banka Barclay me Në fillesat e para kur dolën bankomatet, funksioni i tyre ka qenë vetëm si shpërndarës parash (CD). Në këtë mënyrë bankomatet funksiononin vetëm për të tërhequr para të pa lidhur në rrjet (off-line). Përdoruesve përveç funksionit të tërheqjes së parave nuk i jepte asnjë funksion tjetër. ATM-të nuk 39 Development of ATMs and CDs, Retail Banking Research Ltd, (07/04/2008). 33

43 funksiononin me një kartë krediti plastike por më shumë me një lloj shirit skripti me reliev që ngjasonte me çeqet e udhëtimit 40. Në ditët e sotme bankomatikët (ATM) përmbushin shumë funksione. Përveç të tërhequrit të lekëve në ATM mund të depozitohet para në llogari, mund të bëhen transferta në llogari, mund të merren të dhëna mbi gjendjen e llogarisë (të jep mundësinë të shikosh 10 lëvizjet e fundit në kartën e kreditit), mund të paguhen faturat, mund të rimbushet telefoni madje disa kanë edhe mundësinë për të aplikuar për kredi 41. ATM-të mund të punojnë të lidhura me rrjetin ose jo, pra on-line dhe offline. ATM-të që punojnë të lidhura me rrjetin on-line, nëpërmjet të dhënave të konsumatorit duke përdorur numrin PIN mund të bëjnë veprime direkt në llogaritë bankare. ATM-të që nuk janë të lidhura në rrjet (off-line) funksionojnë vetëm si shpërndarës parash dhe nuk mund ti ofrojnë përdoruesit mundësinë për të bërë veprime në llogarinë e tij bankare. Për herë të parë bankomati i lidhur në rrjet (online) ka qenë prodhim i firmës IBM dhe ka dalë në Angli me emrin Cash Point nga banka Lloyds Bank më vitin Për të përdorur këto degë bankash (ATM) që funksiononin pa ndihmën e njerëzve duhej një leje hyrjeje digjitale. E thënë ndryshe duhej një karte debie apo kredie. E shprehur me gjuhën e përditshme, mbi kartat plastike të quajtura ndryshe kartë e bankës apo kartë e kreditit, të ngarkuar në një mikroçip apo një shirit manjetik, ishte një çelës dixhital hyrës. Këto karta qe ishin të nevojshme në përdorimin e ATM-ve jepeshin nga banka që nxirrte karta krediti apo nga bankat ndërmjetëse. Sa i përket kartave plastike për të cilat bëhet fjalë (karta krediti), bëjnë të mundur futjen në punë të terminaleve elektronike dhe në këtë mënyrë bëjnë të mundshëm dhe përfitimin nga shërbimet bankare. Klienti i bankës duke përdorur kartën e krediti mund të futet në llogarinë e vet personale, mund të bëjë transferta, mund të blejë nëpërmjet saj produkte të bankës që në vëndet të zhvilluara këto produkte kanë të 40 Lewis Mandell, The Credit Card Industry a History, Twayne Publisher, Boston, 1990, fq Jonathan Kalstrom, Banks Expand ATM Functions, Mineapolis St. Paul, Business Journal, (10/04/2008). 42 Fumiko Hayashi, Richard Sullivan and Stuart E. Weiner, A Guide to the ATM and Debit Card Industry, Payment System Research Department, Federal Reserve Bank of Kansas City, Working Paper, Kansas City, Missouri, USA,7 Aprill 2003, fq (13/04/2008). 34

44 bëjnë me blerjen e fondeve, blerjen e aksioneve nga bursa apo marrjen e kredive (kjo e fundit në limitin e marrëveshjes të firmosur më parë) mund të bëjë rakordimin midis blerjeve me këste dhe të ardhurave. Megjithëse karta e kreditit ka gjithë këto funksione në të vërtetë klientët më së shumti kryejnë funksionin e blerjes dhe të koordinimit midis kësteve të blerjes dhe të ardhurave. Funksioni i koordinimit të blerjeve me këste me të ardhurat më së shumti bëhet në blerjet që kryhen me kartën e kreditit. Në faqen e parë të kartës së kreditit ndodhet emri dhe mbiemri i poseduesit të saj, numri i llogarisë bankare, kodi i degës së bankës dhe datëlindja e poseduesit të saj. Në pjesën e mbrapme të saj është shiriti manjetik. Për të evituar kopjimet e shiritit manjetik sipër tij duke përdorur një metodë të quajtur watermark i ngjitet një shirit tjeter 43. Në shiritin manjetik ndodhen të dhënat që ndodhen dhe në pjesën e parme të kartës së kreditit por në shiritin manjetik ndodhen në formën elektronike gjithashtu këtu ka edhe një kod digjital i cili bën të mundur ruajtjen e këtyre të dhënave. Vendosja e bankomatëve nëpër ATM u përmirësua duke bërë një ndarje special ku mund të vendoseshin këto të fundit. Sajë kësaj ndarjeje speciale dhe të sigurt u arrit që ATM-të të vendosen jo vetëm në degët e bankave. Kështu ATM-të tashmë gjenden edhe jashtë degëve të bankave si në stacione trenash, autobuzash përgjithësisht në vende të populluara, ku fluksi i njerëzve është i madh, si rrjedhojë banka ka mundësinë që të zhvendosë degët e saj elektronike gjithnjë e më afër njerëzve. Falë këtyre degëve elektronike (ATM) bankat tashmë kanë mundësinë të zgjerojnë degët e tyre me një kosto shumë herë më të vogël. Bankat duke përdorur ATM-të, në një kohë të shkurtër dhe me një kosto shumë herë më të vogël, prezantonin veten dhe krijonin avantazhe duke i ofruar klientëve të tyre një shërbim të ri dhe modern. Duke parë këtë avantazh bankat filluan punën për ngritjen e rrjetit të ATM-ve. Në këtë kontekst më 1960 CD (shpërndarës e parave), me 1970 tat ATM të jo të lidhura në rrjet (offline) dhe më 1980 ATM të e lidhura në rrjet (online) hynë në përdorim me një evolucion të shpejte që përfshiu edhe funksionet e tyre, të cilat tashmë janë edhe më komplekse duke shkuar me shpejtësi drejt sistemeve 43 Yetim Sedat, Kredi Kartları ve Tüketici Kredileri, Sermaye Piyasası Kurulu, Ankara, 1997, fq

45 të transferimit elektronik të fondeve 44. Në këtë mënyrë degët elektronike të bankave (ATM) janë bërë një nga mjetet bankare të domosdoshme që përdoret nga të gjithë. ATM-të u sigurojnë përfitime si bankave por dhe poseduesve të kartave të kreditit që përdorin këto të fundit Kostot të Ardhurat që i sjellin ATM-të Bankave ATM-ja një nga elementet më të rëndësishëm në sektorin e bankës individuale, përbën një sistem shumë të kushtueshëm për bankën. Kostoja që ka ky sistem, që i siguron bankës prestigj, reklamë, klientë të rinj dhe një sërë përfitimesh, është shumë e madhe. Për të poseduar një sistem të tillë ka nevoje për shumë pajisje fizike dhe mjete ekonomike. Disa nga kostot më thelbësore që mund të përmendim janë si, kostoja e pajisjeve ATM, network-u, reklama që përdoret për të treguar se si punojnë ATM-të, personeli që do të merret me mbarëvajtjen e punës së ATM-ve, qiraja e vendit ku vendoset ATM-ja, si dhe mund të numërohen shumë elementë të tjerë që rritin koston. Pra për të dhënë një shërbim të tillë duhet investime në vlerë të konsiderueshme. Për një bankë, nxjerrja në treg e shërbimit të ATM-ve më shumë se të ardhurat që fiton është një çështje prestigji dhe reklame. Mjafton të sjellim ndër mend madhësinë e fondeve që banka është e detyruar të bllokojë për një kohë relativisht të gjatë. Ndërkohë që, banka një fond të tillë mund ta përdori në vende të tjera të cilat janë me fitimprurëse se investimi afatgjatë në ATM. Vendosja e ATM-ve në një vend strategjik është një tjetër detajqë duhet patur kujdes. Fjala vend strategjik ska të bëjë me një vend i cili është shumë i populluar nga njerëz. Në të kundërt, vend strategjik është përdorur në kuptimin e një vendi që ka shumë njerëz që përdorin ATM-në. Të tillë vende mund të jenë stacionet e trenit, terminalet e autobusëve, aeroportet, universitetet dhe vendet ku ka njerëz që kanë kapacitet për të përdorur ATM-të. Një pikë tjetër shumë e rëndësishme është diferenca midis kostos ditore që i sjell bankës një ATM për qëndrimin e saj fizik në një vend të caktuar dhe të ardhurave ditore që sjell kjo ATM bankës nga puna e saj, ku sigurisht të ardhurat 44 Yetim Sedat, Kredi Kartları ve Tüketici Kredileri, Sermaye Piyasası Kurulu, Ankara, 1997, fq

46 duhet të jenë më të mëdha se kostoja. Kostot e tjera që duhet të ketë kujdes banka janë: Kostot që kanë të bëjnë me sigurinë e ATM-së. Kostot që vijnë si pasoje e mashtrimeve. Reagimet e përdoruesve kur ATM-ja nuk funksionon si dhe paditë që ngrenë këta të fundit kundër bankës për dëme material dhe jo material. Kosto që mund të dalin si pasojë e gabimeve të sistemit. Megjithëse kostot fillestare, rregullim mirëmbajtje dhe kostot për vënien në punë tëshërbimit të ATM-ve janë shumë të larta, ATM-të janë një element nga i cili bankat nuk heqin dorë. ATM-të jo vetëm i japin prestigj dhe reklamë bankës por më shumë se aq janë element që bën klientët të kenë akses 24 orë pa ndërprerje te banka si dhe i bën të mundur atyre të përdorin mjetet e bankës. Në këtë mënyrë çdo klient i bankës që është posedues i një karte krediti apo karte bankomati pa shkuar në bankë mund të marri borxh nga kjo e fundit 24 orë në 24, kuptohet brenda një limiti të firmosur me kontrate me para, midis tij dhe bankës. Një nga funksionet që bankat përfitojnë më shumë nga ATM-të është pikërisht kjo që përmendëm më lart. Për këtë arsye, nëse banka e ka vendosur në vendin e duhur apo jo ATM-në shikohet vetëm nga vëllimi i transaksioneve që është një formë matjeje për vendimin e duhur apo jo në vendosjen e ATM-se Kostot të ardhurat që u sjell ATM-ja përdoruesve Klientët e bankës që përdorin ATM-të përfitojnë shumë avantazhe. Disa nga avantazhet që mund të përmenden janë aksesi për të marrë kredi 24 ore në 24, eliminimi i vonesave në pagesa, mundësia e transfertave apo pagesave edhe në ditët kur banka është në ditë pushimi, rehati në opsionet e likuiditetit etj. Të gjitha këto avantazhe që u përmendën janë veprime që sjellin likuiditet në treg. Në të njëjtën mënyrë për shumë veprime bankare të ndryshme duke qenë se ekzistojnë ATM-të nuk është e nevojshme të pritet hapja e bankës. Në moment ekziston mundësia e transfertave, nëse i nevojitet dikujt, një shokut tuaj apo të afërmit në moment mund të bëhet kalimi i një shumë parash në llogari të personit, kjo edhe pse mund të jetë 37

47 fundjave kur bankat nuk punojnë. Të gjitha këto lehtësime në veprimet e sipërpërmendura qoftë dhe sado pak, ndikojnë në likuiditetin e tregut. Poseduesit e kartës së kreditit në të njëjtën kohë mund të kenë kosto gjatë përdorimit të ATM-së. Në ditët e sotme evoluimi i teknologjisë ka ulur në minimum kostot që rrjedhin si pasojë e teknologjisë. Megjithatë shumë posedues kartash krediti gjatë përdorimit të ATM-ve bihen pre e mashtrimeve të ndryshme. Nga kostot më të zakonshme që shfaqen gjatë përdorimit të ATM-ve janë ato që ndeshen kur kemi të bëjmë me veprimet me para të thata. Prapë pjesa më e madhe e përdoruesve të ATMve është shumë i kënaqur nga shërbimet që ofrojnë ato. Madje një pjesë e përdoruesve të tyre nuk paraqiten fare fizikisht në bankë për arsye se ATM-të pothuajse kryejnë një pjesë të madhe të veprimeve që kryhen edhe në bankë Transferta në terminalet e shitjeve elektronike Kartat e kreditit, që pothuajse përdoren dhe posedohen nga të gjithë, kuptimin e tyre të vërtetë e morën nga sistemi i rrjetit elektronik EFTPOS (Electronic Fund Transfer At Point Of Sail). Ky sistem morri shkas dhe lindi nga një ide e rëndësishme e CLCB (Committee of London Clearing Bank) më 1974-ën për të ofruar në treg një sistem network u të vetëm kombëtar. Kështu në Londër në vitin 1986 për herë të parë nga firma EFTPOS UK Ltd u vendos në përdorim në tregun bankar rrjeti i network ut, kombëtar dhe i vetmi 45. Sajë këtij sistemi elektronik karta e kreditit kryente funksionin që perceptojnë gjithë njerëzit në lidhje me funksionin e saj (blerja e mallrave dhe shërbimeve). Sistemi EFTPOS është ngritur qëllimisht për të bërë të mundur shitjen me kartë krediti të mallrave dhe shërbimeve në dyqane. Thelbi i këtij sistemi është transferimi në një ambient elektronik të vlerës së shitur të mallrave apo shërbimeve nga blerësi te shitësi në një mënyrë të sigurt duke përdorur kartën e kreditit, pa përdorur para të thata (cash) vetëm duke bërë transferta në llogaritë bankare. Duke mos u zgjatur transferta midis klientit (blerësit) dhe shitësit bëhet nëpërmjet kartës së kreditit dhe një pajisje elektronike POS. 45 John Howells, Management and the Hybridisation of Expertise in Network Design-EFTPOS in Retrospect, Journal of Information Technology, 12, 1, fq

48 Në këtë pikë karta e kreditit është çelësi që bën sistemin të funksionojë. Si kundër sistemi nuk funksionon pa qenë karta e kreditit, po ashtu dhe funksionimi i kartës së kreditit si sistem humbet fuqinë e vet pa sistemin EFTPOS. Që sistemi i kartës së kreditit të funksionojë duhet që me patjetër të ketë një kartë krediti, dhe në këtë kartë krediti duhet me patjeter të ketë shumë të mjaftueshme parash për të suportuar blerjen, apo në llogarinë bankare që mbart karta e kreditit të ketë lejë në mënyrë që të kryhet blerja e mallrave apo shërbimeve. Sistemi EFTPOS gjithashtu duhet të jetë online ose duhet të ketë të drejtë hyrjeje në kompjuterin qendror të bankës që ka marrëveshjen. Sistemi EFTPOS që është ngritur në dyqanin e shitësit nuk është gjë tjetër veç një terminal që bën të mundur transferimin e fondeve duke mundësuar hyrjen në kompjuterin qendror të bankës 46. Nëse do ta thjeshtonim më shumë pajisja POS që ndodhet në ambientet e shitësit është vetëm një terminal që pyet nëse llogaria bankare e blerësit lejon apo jo tërheqjen e shumës së parave që përkon me blerjen e tij. Sistemi EFTPOS në shumë drejtime i vjen në ndihmë dhe shitësit dhe blerësit. Për shembull në këtë sistem asnjë shitës nuk ka problemin e kthimit te kusurit, nuk humbet kohë dhe mbi të gjitha, të gjitha veprimet që më parë bëheshin nga shitësi tashmë bëhen nga sitemi dhe shitësi është komplet i lehtësuar nga veprimet matematikore që i duheshin më parë të kryente. Banka që ka krijuar sistemin EFTPOS i rruan në një vend të sigurt në ambientin elektronik të gjitha të dhënat që lindin nga përdorimi i sistemit, ajo është e gatshme të japi informacion për çdo mosmarrëveshje që mund të lindi midis shitësit dhe blerësit. Kartat e kreditit që përdoren në sistemin EFTPOS, njëlloj si në funksionimin e ATMve janë një element i rëndësishëm në sistem, me qëllimin që të kryhet funksioni i transfertës elektronike të parave. Në funksionimin e këtij sistemi shitësi pasi ka kaluar kartën e klientit në terminalin e autorizimit (ky veprim në gjuhën teknike quhet slip) i kërkon klientit që ai të vendosi kodin pin për të lejuar vazhdimin e veprimit. Pasi është kryer ky veprim, më pas kryhen nga ana elektronike veprime si vlefshmëria e kartës dhe disponibiliteti i llogarisë bankare nga e cila kryhen veprimet me këtë kartë, 46 Bary Scholnick, Nadia Massoud, Anthony Sounders, Santiago Carbo Valverde dhe Francisco Rodrigues-Fernandes, The Economics of Credit Cards, Debit Cards and ATM s: A Survey and Some New Evidence, 30 th Annual Journal of Banking and Finance Conference, Beijing, China, June, 2-8, 2006, fq

49 më pas nëse nuk ka asnjë pengesë bëhet transferta e fondeve nga llogaria e blerësit në llogarinë e shitësit. Duke supozuar që si poseduesi i kartës së kreditit dhe shitësi që po kryen veprim me këtë të fundit e njohin sistemin EFTPOS, shitjet me kartë krediti zgjatin vetëm pak sekonda. Më herët në këtë veprim futeshin dhe gjendjet off-line dhe on-line. Në gjendjen off-line të sistemit procesi i shitjes zgjaste shumë. Përveç se zgjaste shumë funksionimi off-line i sistemit EFTPOS ishte i padëshirueshëm nga shitësit. Gjatë shitjeve me sistemin off-line shitësit merrnin më shumë përgjegjësi nga shitjet dhe mbi të gjitha dëmet e shkaktuara paguheshin komplet nga shitësit 47. Falë këmbënguljes së shitësve për të mos e përdorur dhe zhvillimit teknologjik sot përdorimi i sistemi off-line shikohet më rrallë, megjithëse prapë zë një vend të rëndësishëm në sistemin EFTPOS. Kur krahasojmë sistemin EFTPOS me terminalet ATM mund të themi që të dy sistemet janë terminale elektronike dhe që nuk mund të përdoren pa praninë e kartës së kreditit. Gjithsesi në funksionimin e sistemit të ATM-ve dhe të EFTPOS-it ka ndryshime të mëdha. Terminalet e ATM-ve i japin mundësinë poseduesve të kartave të kreditit të hyjnë në llogaritë e tyre dhe me sasinë që ndodhet në llogari të kryejë veprimet që i mundëson sistemi elektronik i ATM-së 48. Sistemi EFTPOS në fakt është një sistem shumë më i komplikuar. Në sistemin EFTPOS gjatë një shitjeje minimumi marrin pjesë dy pjesëmarrës të ndryshme. Në disa sisteme EFTPOS në shitje shikohet të marrin pjesë edhe 5 pjesëmarrës të ndryshëm. Në sistemin EFTPOS të gjithë pjesëmarrësit marrin një fitim nga procesi i shitjes, ndërkohë që në funksionimin e ATM-ve ndodhet vetëm një person dhe gjithçka bëhet ndikon vetëm te ky i fundit i cili është njëkohësisht përdoruesi i ATM-se dhe njëherësh poseduesi i kartës së kreditit. Nëse do të bënim një krahasim midis ATM-ve dhe sistemit EFTPOS gjëja e parë që na vjen në mendje është se kë nga këto të dyja do të preferonte më shumë 47 Stan Sienkiewicz, The Evolution Of EFT Networks From ATM s To New On-Line Debit Payment Products, The Payment Card Center of the Federal Reserve Bank of Philadelphia Workshop, Discusion Paper, April 2002, fq Stan Sienkiewicz, The Evolution Of EFT Networks From ATM s To New On-Line Debit Payment Products, The Payment Card Center of the Federal Reserve Bank of Philadelphia Workshop, Discusion Paper, April 2002, fq.6. 40

50 konsumatori. Konsumatori kur kërkon të blejë një mall apo shërbim me kartën e vet të kreditit kërkon një shitës që ka pajisjen POS. Në të njëjtën mënyrë konsumatori përdor ATM-në për të tërhequr para apo për të kryer veprime në llogarinë e vet bankare. Me probabilitet të lartë paratë e tërhequra nga ATM-ja do ti përdorë për të blerë mallra apo shërbime nga një shitës i cili nuk disponon pajisjen POS. Ky supozim me probabilitet të lartë lind si pasojë e funksionit bazë të parasë, paraja nuk është mall i konsumueshëm ajo është thjesht një mjet për të lehtësuar shkëmbimin tregtar të mallrave dhe shërbimeve. Në këtë logjikë është shumë e lehtë të marrim me mend zgjedhjen që do bëjnë konsumatorët nëse do të merrnim si të mirëqenë faktin që çdo shitës ka pajisjen POS në ambientet e punës. Për të marrë mallra dhe shërbime patjetër duhet që shitësit ti jepet shuma e parave që korrespondon me mallin apo shërbimin që kërkohet të blihet, kjo në formën e drejtpërdrejtë (cash) ose duke përdorur mënyra të tjera. Në këtë aspekt një konsumator mund të blejë një mall apo shërbim duke dhënë para në dorë (cash), mund të përdori kartën e kreditit për ta marrë apo edhe mund të përdori një mall apo shërbim tjetër duke e shkëmbyer me mallin apo shërbimin që kërkon të blejë. Në ditët e sotme shihet shumë rrallë mënyra e blerjes me shkëmbim mall me mall. Kjo mënyrë blerjeje ndodh vetëm në gjendje jo normale dhe kur ndodh, asnjëherë nuk kemi një pagesë të drejtë për mallin apo shërbimin që blihet. Në përgjithësi blerjet bëhen duke paguar para në dorë (kesh) ose duke përdorur kartën e kreditit. Nëse do të supozonim që çdo shitës ka pajisjen POS, konsumatoret do të preferonim më shumë kartën e krediti dhe si rrjedhim më shumë përdorimin e sistemin EFTPOS sesa sistemin e ATM-ve. Duke menduar risqet që mbart mbajtja e parave (cash) me vete, forcohet edhe më tepër mendimi se përdorimi i sistemit EFTPOS do të rritet edhe më shumë. Në këtë mënyrë sistemi EFTPOS ndikon në mënyrë pozitive në përdorim e kartës së krediti dhe në mënyrë negative ndikon në mbajtjen e parave (cash) më vete 49. Në lidhje me këtë aspekt një kërkim shkencor është bërë nga ana e Markose dhe Loke, këta të fundit duke përdorur metodën e lojës së ekuilibrit sipas Nash arritën në të njëjtin përfundim si është shprehur edhe më lart 50. Në këtë mënyrë sa më shumë ka 49 Heli Snellman, Automated Teller Machine Network Market Structure and Cash Usage, Scientific Monograph, JEL Classification, C33, E41, G2, C11, 2006, fq Bary Scholnick, Nadia Massoud, Anthony Sounders, Santiago Carbo Valverde dhe Francisco Rodrigues-Fernandes, The Economics of Credit Cards, Debit Cards and ATM s: A Survey and Some 41

51 shitës që pranojnë pajisjen POS, aq më pak përdoren ATM-të 51. Me të vërtetë nëse do të kishim për të blerë një mall apo një shërbim i cili mund të blihet me kartë krediti nuk ka kuptim të shkohet njëherë në ATM për të tërhequr para në mënyrë që më pas të shkohet në vendin e shitjes së mallit apo shërbimit për ta blerë me para në dorë, ndërkohë që mund të shkohet direkt me kartën e kreditit dhe të blihet ky mall apo shërbim direkt nëpërmjet pajisje POS. Analizës së mësipërme duhet ti shtojmë gjithashtu edhe një detaj të rëndësishëm, që edhe pse shitësit mund të kenë pajisjen POS ata nuk duan të shesin nëpërmjet sistemit EFTPOS por duan të shesin me para në dorë, po ashtu ata mund edhe të vendosin dy çmime të ndryshme për të njëjtin mall apo shërbim (çmimi kur blihet nëpërmjet sistemit EFTPOS është më i lartë së çmimi kur blihet me para në dorë) kur përdoret sistemi EFTPOS dhe kur mallrat apo shërbimet blihen me para në dorë dhe pikërisht kjo gjë e humbet pak besueshmërinë e logjikës së lartpërmendur. Edhe pse sistemi EFTPOS përdoret në të gjithë botën prapë përdorimi i parave është i paevitueshëm. Përdorimi i kartës së kreditit është ngulitur ne psikologjinë e konsumatorit për të ndodhur vetëm mbi një sasi të caktuar parash. Kjo sasi parash është përafërsisht sa sasia që konsumatori zakonisht mban me vete. Poseduesit e kartave të kredit zakonisht për blerjen e artikujve të përditshëm dhe që kushtojnë pak përdorin paratë që kanë më vete. Zakonisht këto janë artikuj që përdoren në jetën e përditshme por që në nuk futen në llogaritë mujore si kafe, bileta autobusi, ujë si dhe artikuj që janë në përdorimin e përditshëm. Megjithëse sistemi EFTPOS ka një përdorim shumë të madh si nga ana e shitësve po ashtu edhe nga ana e poseduesve të kartave të kreditit, 75% e pagesave të kryera në Europë për blerje bëhen me para në dorë (cash) dhe vetëm 25% e tyre bëhen me para elektronike 52. Gjithsesi sistemi EFTPOS sjell shumë përfitime si për shitësit edhe për poseduesit e kartave të kreditit si dhe do shpjegohen më poshtë. New Evidence, 30 th Annual Journal of Banking and Finance Conference, Beijing, China, June, 2-8, 2006, fq Markose, S.M., Loke,Y.J., Network effects on Cash-Card Substitution in Transictions and Low İnterest Rate Regimes The Economic Journal 113, April, 2003, fq Kari Takala, Matti Viren, Ffficiency and cost of Payments: Some New Evidence From Finland, Bank of Finland Research Discussion Papers, II. 2008, ISSN print, ISSN online, fq

52 Përfitimet e shitësve Në përmirësimin e sistemit EFTPOS banka apo kompania ndërmjetëse ka një rrol të rëndësishëm. Është e qartë që shitësit duke mos menduar afatgjatë nuk duan që të ndajnë me askënd fitimet, si dhe kërkojnë të rritin ato sa më shumë. Kjo është një arsye pse shitësit nuk ishin pionierë të përdorimit të pajisjes POS. Në vendet e zhvilluara ky problem është kaluar dhe pothuajse nuk ekziston më por në disa vende (sidomos në vendet në zhvillim) vazhdon ende të aplikohet çmimit çift, të mos pranohet pajisja POS, por edhe nëse është pranuar pajisja POS nga shitësi, përdorimi i saj refuzohet edhe pse kërkohet nga klienti, apo mos pranimi në mënyrë kategorike e kartave të krediti edhe pse sistemi EFTPOS është i mundshëm të përdoret. Një tjetër arsye pse disa shitës nuk e pranojnë të përdorin sistemin EFTPOS është se disa banka kërkojnë të ndajnë koston e këtij sistemi të kushtueshëm me shitësit, të cilët nuk duan të paguajnë për të pasur një sistem të tillë. Njëlloj si zemra është shumë e rëndësishme për njeriun ashtu edhe për sistemin e kartave të kreditit sistemi EFTPOS është shumë i rëndësishëm. Për këtë arsye banka apo kompania që ka krijuar sistemin e kartës së kreditit njëlloj si përpiqet të gjejë përdorues karta krediti duhet të përpiqet të gjejë shitës që të pranojnë sistemin EFTPOS dhe të vendosin pajisjen POS. Për t ia arritur kësaj bankat apo kompanitë që kanë krijuar sistemin e kartës së kreditit bëjnë reklamat apo dërgojnë agjentë prezantues të cilët tregojnë të mirat që përfitohen nga përdorimi i sistemit EFTPOS nga ana e shitësve. Disa nga përfitimet dhe të mirat që fitojnë shitësit nga përdorimi i sistemit EFTPOS janë si më poshtë: Rritjen e shpejtësisë në pagesa Pagesat që merren nga shitësit për përdorimin e sistemit EFTPOS, pavarësisht se shitësit janë kundra, bëjnë që sistemi të përmirësohet dhe të ketë më shumë blerës, gjë e cila sjell rënie të kostos dhe prapë rritje të fitimit të shitësit. Shitësi përfiton menjëherë shumën e parave që i takon në lidhje me çmimin e mallit apo shërbimit të shitur. Shitësi është krejtësisht i mbrojtur nga vjedhjet apo nga mashtrimet me bankënota fallco. 43

53 Pagesat janë të garantuara. Kostot operacionale dhe sasia e punëve në letër ulen në maksimum. Përveç përfitimeve të lartpërmendura shitësit që kanë në bizneset e tyre pajisjet POS kanë një prestigj dhe ofrojnë një avantazh për klientët e tyre. Kjo gjë sjell rritjen klientët të tyre, si rrjedhojë dhe shitjeve. Nga ana tjetër mund të mendojmë se me zhvillimet e mëdha teknologjike konsumatorët do të kërkonin që të përdornin më shumë sistemin EFTPOS me kartat e tyre të kreditit duke qenë se ky sistem është me komod, kjo do ti sillte humbje të klientëve dhe rënie të shitjeve një shitësi, i cili në biznesin e vet nuk ka futur sistemin EFTPOS. Kjo e fundit bën që shitësit të tregojnë një tendencë pranimi sa i përket sistemit EFTPOS dhe instalimit të pajisjes POS Përfitimet e poseduesve të kartave të kreditit Sistemi EFTPOS është krijuar që përdorimi i tij ti sjelli përfitime të gjithë përdoruesve të tij si shitësve dhe blerësve (poseduesve të kartave të kreditit). Përfitimet janë pothuajse njëlloj dhe gati të padiferencueshme nga të dyja palët. Pagesat që bëjnë palët në përdorimin e sistemit EFTPOS ndryshojnë shumë pak nga njëra tjetra, ku herë paguajnë më shumë shitësit dhe herë poseduesit e kartave të kreditit (blerësit). Vendimin se kush do të paguajë më shumë në përdorimin e sistemit EFTPOS në periudha të ndryshme e ka banka apo kompania që krijon sistemin e kartës së kreditit. Përfitimet që kanë poseduesit e kartave të krediti nga sistemi EFTPOS janë si më poshtë: Saktësia dhe shpejtësia në kryerjen e pagesave Kursimi duke limituar dhënien e bakshisheve Realizimi i blerjeve pa mbajtur me vete para (cash) Realizimi i blerjeve me këste dhe ndjekja e tyre në mënyrë automatike duke krijuar kursime Mbrojtja nga situata si vjedhje, grabitje, mashtrime me bankënota fallco që mund të dëmtojnë të dyja palët që marrin pjesë në procesin e blerjes 44

54 Sistemi EFTPOS i sjell edhe më shumë përfitime poseduesve të kartave të kreditit por duke qenë se kjo nuk është tema e këtij disertacioni nuk është e arsyeshme të thellohet më shumë mbi përfitimet e poseduesve të kartave të kreditit nga sistemi EFTPOS Sistemi bankar shtëpi-zyrë (self-service) Si dhe është shpjeguar në seksionet e më lartë, nëpërmjet sistemit EFTPOS dhe atij të ATM-ve përdoruesit mund të kryejnë transfertë fondesh, shitje me këste apo blerje me këste, të paguajnë faturat, të kryejnë veprime bankare në llogaritë e tyre dhe shumë veprime të tjera bankare që me parë nuk mund të bëheshin pa praninë e punonjësit të bankës. Në të njëjtën mënyrë në sistemin bankar shtëpi-zyrë (banka në internet), klientët mund të kryejnë veprime në llogaritë e tyre pa pasur nevojë për punonjësit e bankës. E titulluar ndryshe si self-service, në përhapjen e këtij produkti bankar interneti padyshim që luan një rol të rëndësishëm. Uljet e kostove njerëzore në masë të theksueshëm nga ana e këtij sistemi bëjnë që sistemi bankar Retail Banking ti kushtojë vëmendje këtij sistemi 53. Sistemi bankar shtëpi-zyrë bën të mundur që klientë të kompanive financiare të përfitojnë nga shërbimet e këtyre të fundit nëpërmjet telefonit, televizorit, terminaleve elektronike të lidhura me qendrën e kompjuterëve të kompanisë. Këto shërbime në shumë vende janë ngritur mbi sistemin videoteks dhe në përgjithësi kanë të bëjnë me realizimin e veprimeve si; kontrolli mbi gjendjen e llogarisë, transferta, dhënien e urdhëresave për realizimin e pagesave periodike nëpërmjet terminaleve të bankave si dhe veprime mbi tregtinë e jashtme. Duke qenë se mundësitë e komunikimit dhe mjetet e videoteksit kanë veçori që kanë kosto të lirë dhe kanë një elasticitet përdorimi mendohet që në të ardhmen mund të zëvendësojnë ATM-të. Sistemi bankar shtëpizyrë është një sistem më i ri se sistemi i kartave të kreditit dhe është krijuar më shumë për tu shfrytëzuar nga bizneset. Përfitimet e të dy palëve nga ky sistem do të përmenden më poshtë Përfitimet e bankës nga sistemi bankar shtëpi-zyrë Dëshirat e kompanive janë që personeli i tyre të punojë 24 orë në ditë, 7 ditë të javës pa pushim dhe që punëtorët e tyre të jenë të arritshëm kudo. Në një ambient pune ku 53 Sven Christian Berger and Sonja Gensler, Online Banking Customers: Insights from Germany, JIBC, Vol. 12, No. 1, April 2007, fq.2. 45

55 punojnë njerëz kjo është e pamundur, por në të kundërt me këtë rast është komplet e mundshme në momentin që në vend të njerëzve punojnë makineri. Në këtë pikë i vetmi problem është personeli që të kontrollojë punën e makinerive. Sistemi që përdoret në bankën shtëpi-zyrë manaxhohet nga makineritë dhe kontrollohet po nga makineritë, pra nuk nevojitet një fuqi njerëzore që të kontrollojë 24 ore në 7 ditë të javës sistemin. Në këtë aspekt nga ana e bankës, referuar kostove dhe sasisë së punës së kryer në largpamje (long run) krijimi i një sistemi të tillë është një gjendje e dëshirueshme. Sistemi bankar shtëpi-zyrë ndihmon që vëllimi i tregtisë së bankës te rritet. Këtë mund ta kuptojmë fare kollaj duke përfytyruar sasinë e vëllimit tregtar që mund të ketë një shitës me pakicë, i cili punon gjatë ditës dhe në një vend të caktuar me një shitës me pakicë që qëndron hapur gjatë 24 orëve dhe që mund të jetë i arritshëm nga çdo vend. Nëpërmjet sistemit bankar te shtëpi-zyrë mund të kryhen veprime bankare me shpejtësinë e internetit apo të çdo network u tjetër 24 orë të ditës në 7 ditë javës pa dallim dhe në çdo vend pa pasur kufizim. Nga ana tjetër duhet që njerëzit që përdorin sistemin duhet të jenë të arsimuar. Ky problem është zgjidhur ende pa dalë sistemi bankar shtëpi-zyrë. Si dhe e dimë të gjithë evulimet elektronike kanë mbërritur në çdo shtëpi, ky fakt është përdorur nga bankat të cilat bashkë me këto zhvillime në mënyrë paralele kanë futur edhe paketat e reja të shërbimeve të tyre. Veçanërisht në vendet e zhvilluara ku përdorimi i kompjuterit personal është mjaft i lartë dhe arritjet në sistemin teknologjik të videotekësit kanë bërë që sistemi të ketë një zgjerim të madh 54. Me ndihmesën e këtij sistemi banka arrin në çdo shtëpi dhe i ofron klientëve të saj të përdorin një shërbim të ri të saj duke reklamuar produktet e saj. Një gjendje e tillë është një avantazh i madh për bankën Përfitimet e përdoruesve të sistemit bankar shtëpi-zyrë Sistemi bankar shtëpi-zyrë është i përdorshëm për klientët e që kanë llogari bankare në bankat që ofrojnë një sistem të tillë. Në përgjithësi ky sistem përdoret më shumë nga bizneset e vogla. Këto biznese të vogla punët e ndryshme që mund të kenë në bankë i mbyllin që nga vendi i punës pa humbur kohë. Këto veprime i sjellin 54 Yetim Sedat, Kredi Kartları ve Tüketici Kredileri, Sermaye Piyasası Kurulu, Ankara, 1997, fq

56 bizneseve kursim kohe, por edhe një mundësi për të kontrolluar llogaritë e tyre. Në këtë mënyrë kur një biznes pret një transferte, duke përdorur sistemin bankar shtëpizyrë nuk harxhon kohën e vet dhe të bankës duke shkuar dhe duke pyetur vazhdimisht për transfertën por mund ta ndjekë vetë nga vendi i punës këtë të fundit. Në të njëjtën mënyrë edhe nisur nga pozicioni i klientit, duke shkuar fizikisht në bankë kjo e fundit nuk mund të tregojë përkujdesjen e caktuar me klientin pasi kjo varet edhe nga koha dhe numri e klientëve të tjerë në bankë, kjo gjë sjell imazh të keq për bankën dhe situata të pakëndshme të cilat me sistemin bankar shtëpi-zyrë eliminohen. Përdoruesit e tjerë të sistemit bankar shtëpi-zyrë janë persona fizike, jo tregtarë, të cilët kanë llogari rrjedhëse në bankë por që nuk e përdorin këtë të fundit për biznes. Edhe përfitimet e këtyre personave janë aq shumë sa është vështirë të numërohen. Një nga përfitimet më kryesore është mundësia e hyrjes dhe kryerja e veprimeve në llogaritë bankare 24 orë në 7 ditë javës. Me kryerje veprimesh do të kuptohet, kryerja e transfertave, kontrolli i llogarisë bankare, blerja e bonove apo aksioneve në burse, kryerjen e pagesave dhe kryerjen e shumë veprimeve bankare që më herët u realizonin në bankë. Duke përdorur sistemin bankar shtëpi-zyrë klientët e bankës ndalojnë humbjen e kohës dhe duke shfrytëzuar shpejtësinë që u ofron sistemi mund të bëjnë transferta emergjente në të gjithë të afërmit e tyre duke i ndihmuar me një kosto shumë të vogël, madje të papërfillshme duke u krahasuar me kompanitë që kryejnë këto veprime për llogari të të interesuarve. Masat mbrojtëse që merren kundër mashtrimit dhe çështjet teknike e bëjnë sistemin bankar shtëpi-zyrë të jetë i ngatërruar dhe të zorshëm për t u kuptuar. Për këtë arsye për të përdorur sistemin duhet ndihma teknike e bankave në formë seminaresh si dhe në mënyrë të padiskutueshme duhet edhe këshillimet në formë broshurash për mbrojtjen ndaj mashtrimeve kibernetike. Kjo bën që klientët e bankës që do të përdorin sistemin bankar shtëpi-zyrë duhet të kenë me patjetër një nivel të caktuar arsimimi. 2. KOSTOT DHE PËRFITIMET E BANKËS Në momentin e marrjes së kartës së kreditit firmoset një kontrate. Në kontratën për përdorim shënohen detaje si: limiti i kartës së kreditit, dita e pagesës për harxhimet që 47

57 janë bërë me kartën e kreditit, norma e interesit që do të përdoret në momentin që zotëruesi i kartës së kreditit nuk bën pagesën në ditën që është shënuar në kontratë. Fitimi i bankës apo kompanisë që ka nxjerrë kartën e kreditit, nëse zotëruesi i kartës së kreditit i përmbahet pikë për pikë kontratës së nënshkruar midis tij dhe bankës që ka nxjerrë kartën e kreditit, konsiston vetëm në: Shumën e parave që merret si tarife vjetore apo mujore Normën e skontos së marrë nga shitësit me kontratë Fitim nga përdorimi i penalltive dhe sistemit të gjobave ndaj poseduesit të kartës së kreditit Shitja e produkteve të tjera të bankës poseduesit të kartës së kreditit (crosselling) Shitja e produkteve të firmave të tjera poseduesit të kartës së kreditit duke i shpjeguar funksionet e kartës së kreditit Fitimet që merren nga reklamat që vendosen në transkriptet e llogarive që i çohen me postë në fund të muajit poseduesit të kartës së kreditit Nga ana tjetër karta e kreditit ka dhe një kosto. Kjo kosto i takon bankës apo kompanisë që ka nxjerrë kartën e kreditit. Kostot që sjell karta e kredit bankës apo kompanisë që ka nxjerrë atë janë renditur si më poshtë: Kosto që lindin nga përdorimi i teknologjisë apo personelit për të mbajtur kontabilitetin e harxhimeve të kartave të kreditit dhe dërgimi i transkripteve poseduesve të kartave të kreditit. Kosto që dalin nga veprimet e gabuara që mund të ndodhin në llogaritë (fraud cost) Kosto e reklamës për njohjen dhe prezantimin e kartës së kreditit. Kosto oportune (opportunity cost) Kosto që krijohet në gjendjet enflasioniste 48

58 2.1. Kostot që sjell sistemi i kartës së kreditit Banka apo kompania që ka nxjerrë karta krediti mund të përballet me disa lloje kostosh gjatë funksionimit të sistemit të kartës së kreditit. Më poshtë janë shpjeguar kostot që dalin si rrjedhojë e funksionimit të sistemit të kartave të kreditit nën ndikimin e disa gjendjeve të veçanta të tregut dhe nga veprimet e gabuara në llogari Mbajtja e kontabilitetit të harxhimeve Të gjitha shpenzimet që janë bërë me kartën e kreditit, transfertat e parave dhe çdo lloj veprimi të bërë me kartën e kreditit gjendet në sistemin elektronik që ka ndërtuar banka apo kompania që ka nxjerrë kartën e kreditit. Arsyet e mbajtjes së këtyre të dhënave kanë të bëjnë me marrjen e një vendimi të drejtë në rast mosmarrëveshjeje që mund të lindin midis dy palëve si dhe raportimi që i bëhet poseduesit të kartës së kreditit në lidhje me koston e shërbimit që ai merr. Në shprehjen shërbimi që merr nënkuptohen të gjitha shpenzimet që bën poseduesi i kartës së kreditit nëpërmjet lehtësimit dhe kreditimit që i siguron banka apo kompania që ka nxjerrë kartën e kreditit, dhe normalisht pjesa e shërbimit është kreditimi. Që të mbahen këto regjistrime në fillim duhet të krijohet një sistem elektronik. Për të ndërtuar një sistem të tillë duhet një investim i madh dhe për të mbajtur në punë një sistem të tillë duhet një kujdes i veçantë dhe një staf i kualifikuar. Duke qenë së punëtorët që duhet të punojnë në këtë sistem duhet të jenë në një nivel të lartë arsimimi, kostoja e punësimit të tyre me qëllim mbajtjen në punë të sistemit është shumë e lartë. Një nga arsyet që e bën kaq të lartë koston e mbajtjes së të dhënave të kartave të krediti është sasia numerike e tyre, nisur nga fakti se ato janë prezent kudo në jetën tonë dhe janë bërë një mjet jetese i padiskutueshëm. Nëse do të mendonim për një moment sasinë e veprimeve që bëhet me kartat e kreditit brenda një dite, madhësia e veprimeve është krejtësisht e pamundur të bëhet nga banka në mënyrë fizike. Gjithsesi këto veprime pavarësisht madhësisë së tyre bëhen nëpërmjet bankës. Ndryshimi është se këto veprime nuk i bën një punonjës i saj por një program në ambientin elektronik i cili vepron sipas komandave të cilat janë të njëjta me veprimet që do të bënte një punonjës banke në lidhje me regjistrimin e tyre. 49

59 Për të krijuar një ide në lidhje me numrin e veprimeve mund të përmendim kartën Visa. Në Turqi karta e kreditit Visa Kart ndodhet nën çatinë e Visa Europe Ltd. Kartat Visa në Turqi përbëjnë 10% të kartave Visa në Visa Europe Ltd. Numri i kartave Visa pothuajse arrin në 45 milion. Me kartën Visa kanë marrëveshje rreth 23 banka dhe rreth biznese. Në Turqi shpenzimet private të kryera me Visa zënë rreth 9.3 % të gjithë shpenzimeve në total. Sasia e veprimeve e matur në Euro që kryhet në vit në Turqi nëpërmjet kartës Visa është mbi 32 miliardë 55. Nëse do hidhnim një sy në Shqipëri karta më e përdorur është, po karta Visa me 719,983 karta të emetuara nga bankat deri në fund të tremujorit të tretë të vitit 2015, e ndjekur nga karta Master Card me 190,006, ku në total kemi rreth 921,754 karta të emetuara 56. Këto shifra na japin një ide për emetimin në masë të kartave, llogaritur kjo në një proporcion me numrin e popullsisë rezidente në Shqipëri. Sa i përket të dhënave të lartpërmendura në lidhje me Shqipërinë, nuk do të thellohemi në shpjegimin e tyre nisur nga fakti se për to do të flitet në kapitujt në vazhdim. Duke parë numrin e kartave të kreditit dhe sasinë e veprimeve të kryera arrihet të merret me mend se kostoja e mbajtjes së të dhënave është shumë e lartë. Në sistemin e kartës së kredit një nga kostot më të larta është pikërisht mbajtja e të dhënave të veprimeve të kartave të kreditit. Në ditët e sotme merita e uljes së kësaj kostoje i takon arritjeve teknologjike. Merita e teknologjisë është kaq shumë e rëndësishme sa, veçanërisht në fushën kompjuterike nëse nuk do të kishin ndodhur disa arritje, me shumë mundësi sot njerëzimi nuk do të mund të përdorte shërbimin e kartës së kreditit. Në këtë mënyrë sektori i kartave të kreditit arriti të mbijetojë dhe të zërë një vend të rëndësishëm në sektorin bankar i ndihmuar nga uljet e kostove si rrjedhojë e zhvillimeve teknologjike Kosto që rrjedh si pasojë e gabimeve në veprime Në këtë pikë gabime në veprime do të quajmë të gjithë veprimet që janë në kundërshtim me funksionimin e sistemit dhe rregullat e funksionimit të tij. Në fund të këtyre veprimeve gjithmonë gjenerohet një mosmarrëveshje për përfitimet. Veprimet që bëhen shkak për këtë mosmarrëveshje për përfitimet janë dy llojesh. Lloji i parë ka 55 Bankalararası Kart Merkezi, Raporlar, ( ) 56 Raporti i Bankës Qendrore të Shqipërisë, ( ) 50

60 të bëjë me veprimet e bëra qëllimisht. Lloji i dyte ka të bëjë me veprimet e bëra pavetëdije. Veprimet që janë të vetëdijshme apo qëllimisht në një mënyrë tjetër quhen dhe vjedhje. Një person që përdor kartën e kreditit, por që nuk është zotëruesi i saj dhe hiqet si i tillë duke përfituar mallra dhe shërbime nga llogaria e të zotit të kartës së kredit, është duke kryer një veprim në kundërshtim me rregullat e sistemit qëllimisht. Ndërkohe që nëse i zoti i kartës së kreditit ka lajmëruar bankën që ka nxjerrë kartën e kreditit në lidhje me humbjen e kartës së kreditit të tij, të gjitha shpenzimet e bëra deri në momentin e lajmërimit, janë një humbje që nuk mbulohet nga banka apo nga kompania që ka nxjerrë kartën e kreditit. Nëse janë kryer veprime të qëllimshme apo jo me kartën e kreditit nga persona jo zotërues të saj pasi i zoti i saj ka lajmëruar bankën për humbjen e saj, këto humbje nga llogaria e tij paguhen nga banka apo kompania që ka nxjerrë kartën e kreditit. Zotëruesi i kartës së kreditit mund edhe të sigurojë kartën e tij të kreditit ndaj vjedhjeve deri në një shumë të caktuar, të cilën në moment humbjesh si pasojë e veprimeve të gabuara në llogarinë e tij, mund t i përfitojë (kjo shumë s ka të bëjë me shumën e shpenzuar nga llogaria e tij). Në përgjithësi, pavarësisht se në vende të ndryshme mund të ndryshojë koha që i jep ligji poseduesit të kartës për të lajmëruar apo denoncuar humbjen e kësaj të fundit, poseduesi i kartës së kreditit në momentin e humbjes së kartës së kreditit ka 24 orë kohë të deklarojë apo denoncojë të humbur këtë të fundit. Në rastin e aplikimit të sigurimit të kartës së kreditit, poseduesi mund të përfitojë nga shuma që sigurohet vetëm për periudhën para 24 orëve që në momentin e deklarimit apo denoncimit të tij. Gabimet në veprime me qëllim mund të ndodhin dhe duke u futur në sistemin e kartës së kreditit dhe duke tjetërsuar llogari apo duke transferuar para në llogari të caktuara. Një veprim i tillë sigurisht që sjell dëme në llogaritë e poseduesve të kartave të kredit, por e veçanta në këto lloj dëmesh është se këto mbulohen komplet nga banka apo kompania që ka nxjerrë kartën e kreditit. Banka apo kompania që ka nxjerrë kartën e kreditit ka detyrimin të ofrojë siguri të plotë në llogaritë e klientëve të saj dhe gjithashtu në të gjithë sistemin e kartës së kreditit (pjesa e cila është nën veprimin e bankës apo kompanisë). Në gabimet që ndodhin në veprime që nuk janë të qëllimshme mund të futim veprimet që mund të ndodhin nga faktorë të jashtëm në momentin e bërjes së 51

61 transfertave apo blerjeve (momentin e veprimeve me kartën e kreditit). Të tillë faktorë mund të jenë ndërprerja e rrymës elektrike apo faktorë të tjerë të jashtëm të cilët bëjnë që të mos kryhet transaksioni i kërkuar ose të kryhet por të mos regjistrohet. Mund të ketë edhe defekte të vetë programit që manaxhon veprimet që kryhen me kartë krediti dhe të pajisjeve të cilat mund të mos punojnë si duhet në momentin e kryerjes së veprimit. Që të gjitha këto gabime që u përmendën më lart përbëjnë një kosto për bankën apo kompaninë që ka nxjerrë kartën e kreditit. Nëse në themel të veprimit gjendet gabim poseduesi i kartës së kreditit atëherë banka apo kompania nuk merr përsipër koston që krijohet. Ndërkohë që në disa raste, është banka apo kompania që ka nxjerrë kartën e kreditit përgjegjëse për koston e krijuar nga këto gabime. Në këto raste banka apo kompania që ka nxjerrë kartën e kreditit paguan të gjithë shumën e krijuar. Duhet të përmendim se të tilla kosto që lindin si pasojë e gabimeve në veprime ku fajtorët ngelet banka apo kompania janë shumë të rralla, të tilla ndodhin më shumë gjatë kohës kur dolën për herë të parë në treg sistemi i kartave të kreditit, në ditët e sotme me zhvillimin që ka teknologjia shikohen shumë rrallë Kosto e reklamës Dihet se shpenzimet e reklamave ne një firme janë të konsideruaeshme. Reklama bëhet për të prezantuar në treg një produkt të ri ose për të shpjeguar në treg anë të ndryshme të produktit ekzistent me qëllim rritjen e shitjeve të këtij produkti të ri po atij ekzistent. Si dihet në ditët e sotme për të rritur shitjet një produkti duhet patjetër një reklamë e goditur për qëllimin. Sot reklama për konsumatorët është bërë një udhëheqës i jetës së tyre të përditshme. Një pjesë e madhe e produkteve njihen vetëm si rrjedhojë e reklamave dhe një pjesë e tyre blihen vetëm nga ndikimi i reklamave. Kështu reklama është një mënyrë e padiskutueshme, efikase, ndikuese dhe shumë e rëndësishme për rritjen e shitjeve. Nëse kërkohet që anët e ndryshme, avantazhet dhe të veçantat të një produkti në krahasim me produktet e tjera t u vihen në dukje të gjithë konsumatorëve të mundshëm, është e domosdoshme përdorimi i reklamës për të arritur këtë qëllim. Po kështu edhe bankat apo kompanitë që kanë nxjerrë një produkt të ri, si është karta e 52

62 kreditit duan të prezantojnë këtë produkt. Kjo pasi e vetmja mënyrë për tu bërë ballë kostove të larta është të rritet sasia e përdorimit të kartave të kreditit. Si dhe është përmendur më parë kostot fikse të sistemit të kartave të kreditit janë shumë të larta dhe për të ulur ndikimin e këtyre kostove duhet patjetër të rritet numri i përdoruesve të kartave të kreditit. Për këtë arsye bankat apo kompanitë që nxjerrin kartat e kreditit për të ritur numërin e përdoruesve zgjedhin rrugën e reklamës dhe si pasojë ndajnë një pjesë të madhe të shpenzimeve nga buxheti për reklama. Këto shpenzime përbëjnë një kosto të rëndësishme në sistemin e kartave të kreditit Kostot oportune (Opportunity Cost) Kushdo që do të kishte në posedim një produkt ekonomik i cili do ti sillte mundësinë për përfitime, për të kënaqur nevojat e veta padyshim do ta përdorte këtë produkt. Nëse ky produkt do të ishte shumë përdorimshëm, padyshim që do ta përdorte në të gjitha vendet për të fituar. Por disa produkte ekonomike nisur nga përbërja e tyre natyrore nuk mund të përdoren njëkohësisht në disa vende, kështu që poseduesi i tyre është i detyruar të bëjë një zgjedhje se ku do ti përdori ato. Gjatë zgjedhjesh është normale që do të zgjidhte për ti përdorur në vendin që ato do të sjellin përfitime më shumë. Në disa raste duke zgjedhur vendin e gabuar pra duke mos zgjedhur dot vendin që produkti sjell më shumë përfitime kemi të bëjmë me një humbje të përfitimeve. Duke u shprehur më thjesht, lënia e një mundësie me përfitime më shumë për një mundësi tjetër me më pak përfitime do të thotë që të privohesh nga diferenca e përfitimeve që do të merrje nga zgjedhja e parë me përfitimin më të madh. Kjo është kostoja e mundësisë së humbur. Në mundësinë që përdoret nuk kemi të bëjmë me një shumë parash të humbur, por ishte një mundësi tjetër e padukshme dhe që nuk është zgjedhur e cila do të sillte më shumë para. Lind pyetja në lidhje për bankën apo kompaninë që nxjerr karta krediti, nga cilat arsye do të mund të përballej me koston e mundësisë së humbur (opportunity cost)? Para se ti kthehet përgjigje kësaj pyetje, është e rëndësishme të përmenden produktet që ofrojnë banka dhe kompanitë që nxjerrin karta krediti poseduesve të kartave të kreditit. Produktet dhe shërbimet që ofrojnë bankat dhe kompanitë që nxjerrin karta krediti poseduesve të këtyre të fundit ndryshojnë nga banka në bankë dhe nga kompania në kompani. Por disa produkte dhe shërbime pothuajse ofrohen në të njëjtën mënyrë nga banka apo kompani të ndryshme. Nga këto produkte dhe shërbime 53

63 mund të përmendim: mundësia e përdorimit të kredisë, transferta parash, tërheqje parash dhe blerje mallrash, shërbimesh pa përdorur para, mundësimin e pagesës me këste kur blihet mall apo shërbime, si dhe plot shërbime të tjera të ngjashme. Këto produkte dhe shërbime përveç kartës së kreditit përdoren edhe në vende të tjera si kredi, transferta, tërheqje parash nga llogaria dhe shumë funksione që kryhen si produkte të përbashkëta. Pothuajse në shumicën e produkteve dhe shërbimeve nuk ka ndonjë diferencim të theksuar, vetëm në kreditë kemi një diferencim të dukshëm. Për cilindo klient banke, nëse ky i fundit do të kërkonte të tërhiqte një kredi konsumatore në fillim do të nënshkruhej një marrëveshje midis bankës dhe individit. Në marrëveshje shënohet norma e interesit, pagesat e kësteve dhe gjithashtu caktohet dhe vendoset dhe dita në të cilën do të paguhet tërësisht kredia. I njëjti klient nëse do të kërkonte të merrte një tjetër kredi konsumatore duhet të paraqitet në bankë dhe të nënshkruajë një marrëveshje tjetër. Nëse në këtë marrëveshje norma e interesit nuk është caktuar ndryshe nga marrëveshja e parë, veprimi i saj fillon menjëherë ose pas një farë kohe, kurdo që të fillojë veprimin norma e interesit klienti që ka marrë kredi do të paguajë patjetër një të tillë. Në përdorimin e kartës së kreditit çdo klient njëlloj si në marrjen e kredisë konsumatore poseduesi i saj nënshkruan një marrëveshje. Kjo marrëveshje ndryshe nga marrëveshja që bëhet midis klientit dhe bankës në kreditë konsumatore ku nuk kemi përdorimin e kartës së kreditit, nuk ka nevojë të nënshkruhet përsëri kur klienti kërkon të marrë përsëri një kredi, marrëveshja vazhdon po ajo që është firmosur që në fillim të herës. Një ndryshim i madh është se klienti ka avantazhin të paguajë vetëm shumën që ka marrë borxh pa shtuar normën e interesit nëse ai do të paguante kredinë deri në datën që është caktuar në marrëveshje. Si është theksuar më parë, një posedues i kartës së kreditit ka shansin të mund të përdori kredi deri në shumën që është rënë dakord në marrëveshje, po këtë shumë (borxh) mund ta përdorë pa paguar normë interesi nëse i a paguan borxhin bankës, në kohën që është caktuar më herët në marrëveshje. Pikërisht në këtë pikë bankat apo kompanitë që nxjerrin karta krediti duhet të bëjnë një zgjedhje në dhënien e kredive. Paraja është një mall i rallë dhe si i tillë çdo bankë apo kompanitë financiare duhet të tregojnë kujdes që dhënia e parave në formën e kredisë të jetë fitimprurëse. 54

64 Banka apo kompania që nxjerr karta krediti në çdo përgjigje pozitive që jep në një aplikim për kartë krediti teknikisht i jep të drejtën poseduesit të kartës së kredit të marrë kredi çdo muaj në masën që kanë rënë dakord më herët në marrëveshje. Nëse poseduesi i kartës së kreditit tregohet i kujdesshëm që të mos tejkaloje datën e pagesës së borxhit të kartës së krediti, atëherë banka apo kompania që nxjerr kartën e kreditit pëson dy lloj humbjesh. Humbja e parë ka të bëjë me atë që poseduesi i kartës së kredit për bankën apo kompaninë që ka nxjerrë kartën e kreditit është vetëm një kosto dhe nuk sjell përfitime fare. E dyta ka të bëjë me humbjen e fitimit që pëson banka apo kompania që ka nxjerrë kartën e krediti duke mos përdorur shumën e kredisë që merret nga poseduesit e kartave të kredisë në vende të tjera fitimprurëse. Kjo përbën koston oportune të bankave apo kompanive që nxjerrin karta krediti. Poseduesit e kartave të kreditit që janë të kujdesshëm ndaj pagesave përbëjnë një element që rrit kosto e sistemit të kartave të kreditit për bankat apo kompanitë që nxjerrin karta krediti. Kompanitë me posedues të tillë kartash krediti ofrojnë shërbim duke mos marrë asgjë si këmbim apo duke marrë shumë pak në krahasim me koston e shërbimit. Për këtë arsye bankat apo kompanitë që nxjerrin karta krediti kërkojnë të kenë sa më pak posedues kartash krediti të kujdesshëm dhe sa më shumë që kalojnë datën e pagesës së borxhit. Poseduesi i kujdesshëm i kartës së kreditit është një klient i padëshirueshëm në sistemin e kartës së kreditit pasi është një element që rrit koston dhe nuk sjell përfitime Kostoja që lind nga periudha enflasioniste Dihet që në një ambient enflasionist të ekonomisë njësitë që japin borxh dalin me humbje dhe njësitë që marrin borxh dalin fitimprurëse. Në një periudhë enflasioniste një person që merr hua edhe pse e paguan huanë bashkë me normën e interesit si pasojë e enflasionit dhe si rrjedhojë e dobësimit të fuqisë blerëse të parasë nuk paguan vlerën e vërtetë të huasë që ka marrë në fillim. Kështu në një periudhë enflasioniste, ata që japin hua janë në humbje dhe ata që marrin hua janë në fitim. Më poshtë me një shembull është shpjeguar edhe ndikimi i periudhës enflasioniste në sistemin e kartës së kreditit. Në konteksin e analizës shënojmë me (I) një bankë apo kompani që nxjerr karta krediti dhe me (C) një konsumator apo poseduesin e kartë kreditit. Le të marrim të 55

65 mirëqënë një marrëveshje që është firmosur midis bankës apo kompanisë (I) dhe konsumatorit (C) (poseduesit të kartës së kreditit). Limitin e kartës së kreditit në marrëveshje e marrim si të mirëqenë në masën 1000 euro, data e pagesës të jetë 5 (pesë) ditë pas datës së marrjes së rrogës, pagesa minimale të jetë 50 euro, pagesa e mirëmbajtjes vjetore të jetë 50 euro dhe norma e interesit të vonesave në pagesa të jetë 10%. Elementët e tjerë që zhvillohen jashtë marrëveshjes janë: norma e skontos marrë nga shitësit dhe norma e skontos së tërheqjeve në para të cilat i marrim në masën 5% dhe nisur nga fakti që është një periudhë enflacioniste, inflacioni merret në masën 25%. Janë marrë në studim 2 lloj sjelljesh të poseduesve të kartave të kreditit: a) Sjellja ku pagesa e borxhit të kartës së kreditit bëhet në kohë dhe pa paguar normë interesi për vonesat. b) Sjellja ku pagesa e borxhit bëhet pasi ka kaluar dita e pagesës dhe pagesa e borxhit bëhet duke shtuar edhe normën e interesit që vendoset për vonesën në pagesë. Në fillim shqyrtohet gjendja ku poseduesi i kartës së kreditit (C) paguan shpenzimet e bëra të kartës së kreditit brënda datës që është caktuar më herët në marrëveshjen që ka firmosur ai me bankën apo kompaninë që ka nxjerrë kartën e kreditit (I). Në këtë mënyrë poseduesi i kartës së kredit përveç borxhit të krijuar nga shpenzimet dhe ndonjë pagesë mirëmbajtjeje nuk do paguajë normë interesi. Në këtë skenar shtojmë edhe një supozim sipas të cilit pasi konsumatori (C) ka shpenzuar gjithë limitin e kartës së kreditit që ditët e para të muajit. Në llogaritjet e përfitimeve dhe kostove midis bankës (I) dhe konsumatorit (C) disa prej kostove dhe përfitimeve duke qenë se janë shuma të vogla dhe nuk hyjnë në thelbin e qëllimit të këtij shëmbulli nuk do të merren parasysh. Një supozim i tillë nuk dëmton idenë dhe qëllimin kryesor të këtij kapitulli. Dihet që si përfundim, shpenzimet e bëra me kartë krediti nga poseduesi i kësaj të fundit janë përfitime të bankës: A fitimi i krijuar nga tarifa mujore mirëmbajtjes B norma e skontos marrë nga shitësit 56

66 F fitimi i krijuar nga aplikimi i normës së interesit në momentin kur nuk paguhet borxhi T fitimi i krijuar nga norma e skontos marrë nga tërheqjet në para R fitimi i bankës R = A + B + F + T Në këtë skenar tarifa e mirëmbajtjes është marrë mujore prandaj fitimi i bankës krijuar nga mbledhja e tarifës së mirëmbajtjes është: 50/12 = 4.16 Euro. {A = 4.16} Norma e skontos së shitësve dhe norma e skontos së tërheqjeve në para kesh nga ATM-të apo makinat EFTPOS në këtë skenar është supozuar që është e njëjtë (5%). Supozojmë se poseduesi i kartës së kreditit përdor komplet limitin e kartës së kreditit ku një pjesë të tij (a) e përdor në blerjen e mallrave dhe shërbimeve dhe pjesën (b) që ngelet e tërheq në para. Fitimi i bankës në këtë rast është: a 0.05 b ( a b) ( a b) ( B T ) Në këtë shembull është vendosur një normë skontoje për tërheqjet në para që bën poseduesi i kartës së kreditit. Kjo normë skontoje është e njëjtë edhe me normën e skontos që u aplikohet shitësve mbi vëllimin e shitjeve. Karta e kreditit që mban poseduesi i saj ka një limit të caktuar. Si rrjedhojë kredinë e limituar, poseduesi i kartës së kreditit, një pjesë e përdor për të blerë mallra dhe shërbime, dhe një pjesë e tërheq në formën e parave. Sa i përket fitimit të bankës nuk ka ndonjë ndryshim nëse poseduesi i kartës së kreditit do e përdori kartën për blerje më shumë apo për të tërhequr para, kjo pasi normat e skontimit për të dyja është e njëjta, ndërkohë që është shumë e rëndësishme sasia e kredisë që shpenzon poseduesi i kartës së kreditit duke e përdorur këtë të fundit apo të dhënat e saj. Duke marrë parasysh sa u tha më lart janë bërë llogaritjet, dhe si përfundim i përdorimit të kartës së kreditit nga ana e poseduesit të saj përfitimi që i është siguruar bankës është vetëm 50 Euro. {(A + B) = 50.00} 57

67 Pothuajse në pjesën më të madhe të vendeve që përdoret karta e kreditit, paguhet normë interesi vetëm mbi pjesën e papaguar të borxhit. Edhe në shembull është llogaritur normë interesi vetëm mbi pjesën e borxhit që nuk është paguar. Pjesën e paguar të borxhit nga ana e poseduesit të kartës së kreditit është shënuar me (p). Në supozimet e mëparshme, kemi marrë një posedues karte krediti (C) i cili paguan të gjithë borxhin e akumuluar brenda datës së caktuar dhe si rrjedhojë përfitimet e bankës nga normat e interesit të borxheve të vonuara janë zero. ( p ) 1000 [ 1000 ( p )] F 0 Pasi të kemi llogaritur një për një të gjithë përfitimet që ka banka nga poseduesi (C) i kartës së kreditit, përfitimi në total që ka banka nga poseduesi (C) i kartës së kreditit gjendet lehtë. R ( A B F T) R R Pasi është llogaritur përfitimi i bankës nxjerrë nga poseduesi i kartës së kreditit (C), llogaritet dhe kostoja që del nga shërbimi i ofruar poseduesit të kartës së kreditit. Disa nga këto kosto, të cilat janë shqyrtuar edhe më herët, nuk do të merren në konsideratë. Nga kostot që nuk do të llogariten janë; kostoja e reklamës për kartë krediti, kostoja e ngritjes dhe funksionimit të sistemit për kartë krediti. Duke qenë se këto kosto janë shumë të vogla për kartë krediti do të shprehen vetëm me simbole, shuma e tyre nuk do ti shtohet shumës totale të kostos dhe nuk do të merren parasysh. Kostot të cilat do ti shtohen kostos totale ndërkohë janë; kosto kur nuk paguhet i gjithë borxhi dhe kostot që krijohen nga periudhat enflasioniste. Në shembullin që është marrë supozojmë që, banka apo kompania që ka nxjerrë kartat e kreditit (I) ka nxjerrë në treg (n) copë karta krediti dhe ka krijuar sistemin e kartës së kreditit, i cili ka një kosto operative (m), gjithashtu edhe kostoja e reklamave të mara në një vit le të jetë (r). si dhe është përmendur më parë kemi një periudhë me një 58

68 enflasion prej 25%. Duke përdorur këto të dhëna kostoja që ka banka nga poseduesi i kartës së kreditit (C) është: M ( m) n () r n i d o Në barazimin e mësipërm kuptimi i shkronjave është; shkronja M tregon koston që i sjell bankës poseduesi i kartës së kreditit (C), (i) është kostoja që i shtohet bankës si pasojë e gjendjes enflasioniste, (d) është kostoja që ka banka kur poseduesi i kartës së kreditit nuk paguan borxhin e kësaj të fundit në kohën e caktuar (këtu kostoja është e barabartë me borxhin e papaguar) dhe (o) tregon koston e shanseve të humbura. Në këtë shembull kostoja e shanseve të humbura ka të bëjë me llogaritjen e normës së interesit të humbur, nëse përdorimi i sasisë së kredisë që përdoret nga poseduesi i kartës së kredit, i cili nuk paguan normë interesi për pagesat e bëra në kohë, do të ishte përdorur në kreditë mujore me normë interesi. Para se të bëhen llogaritjet duhet të bëhen disa supozime shtesë në funksion të shëmbullit: në radhë të parë supozohet që norma e interesit të kredisë që jep banka është 8%. Së dyti numri i kartave të kreditit (n) është aq i shumë sa kostoja e reklamës dhe krijim-funksionimit të sistemit të kartës së kreditit që takon për kartë krediti është një vlerë shumë e vogël. Pasi kemi bërë këto supozime koston e reklamës dhe krijimin e funksionim të sistemit të kartës së kreditit që takon për kartë krediti do ta shënojmë me (x) që do të pranohet si simboli i një shume të vogël. Në këtë moment nuk llogarisim që të kemi një gjendje ku poseduesi i kartës së kreditit nuk paguan borxhin pasi që në fillim të supozimit e kemi marrë një posedues kartë krediti i cili paguan borxhin në datën e caktuar dhe si rrjedhojë (d), kostoja që ka banka kur poseduesi i kartës së kreditit nuk paguan borxhin është e barabartë me zero. Në këtë gjendje të skenarit që po studiohet del në pah kostoja e shanseve të humbura. Në këtë rast poseduesi i kartës së kreditit nuk paguan ndonjë normë interesi pasi ai paguan borxhin e kartës së kreditit në datën për të cilën kanë rënë dakord më herët me bankën. Banka apo kompania që nxjerr karta krediti i jep kredi poseduesit të kartës në sasinë e dakortësuar më herët me të, duke marrë si përfitim nga ky veprim vetëm koston e mirëmbajtjes vjetore që merret nga poseduesi i kartës së kreditit. Banka apo kompania që nxjerr karta krediti në vend të përdorimit pa normë interesi dhe vetëm 59

69 kundrejt një pagese të vogël të kostos vjetore të mirëmbajtjes, mund të japë në formë kredie këtë shumë që i jepet poseduesit të kartës së kreditit. Nga përdorimi në vend tjetër si kredi i shumës prej 1000 euro që i jepet poseduesit të kartës së kreditit në çdo muaj për përdorim fitimi nga norma e interesit do të ishte: ( o ) ( o ) 80 Norma mujore e interesit të kredisë është marrë si 8% dhe si rrjedhojë banka apo kompania që ka nxjerrë kartën e kreditit do të përfitonte 80 euro në muaj nëse do të jepte këtë shumë në formë kredie. Pra duke qenë se 1000 euro janë përdorur në një vend të gabuar dhe jo si kredi, banka apo kompania që ka nxjerrë karta krediti është privuar nga një fitim i tillë. Një nga kostot më të rëndësishme që formohet mbi elementët e sistemit të kartës së kreditit në bankat apo kompanitë që nxjerrin karta krediti është kostoja që shfaqet në momentet e inflacionit. Në shembullin e marrë është pranuar që kemi një gjendje enflasioniste prej 25% që do të thotë se janë rritur çmimet e mallrave dhe të shërbimeve në një masë prej 25% ose forca blerëse e parasë ka rënë me 25%. Në këtë moment poseduesi i kartës së kreditit (C) i cili ka përfituar 1000 euro nga banka apo kompania që ka nxjerrë kartën e kreditit, në momentin e pagesës edhe pse paguan 1000 euro nuk paguan vlerën e vërtetë që ka përdorur. Duke qenë se fuqia blerëse e parasë ka rënë me 25%, borxhi prej 1000 euro që paguan në kohën (t+1) nuk është me vlerë të njëjtë me borxhin prej 1000 euro që përdori më herët në kohën (t). Për të kuptuar marrim një shembull konkret ku poseduesi i kartës së kredit (C) përdor kartën e kreditit për të marrë dy mallra më nga 500 euro secili. Në këtë mënyrë poseduesi i kartës së kreditit (C) përdor gjithë kredinë që i është dhënë nga banka apo kompania që nxjerr karta krediti nëpërmjet kartës se kreditit. Çmimi i mallit që ka blerë poseduesi i kartës së krediti (C) në kohën (t) ishte 500 euro por si pasojë e inflacionit më vonë në kohën (t+1) u bë 625 euro. Poseduesi i kartës së kreditit (C) nëse do të blinte këto dy mallra në kohën (t+1) duhet të paguante 1250 euro. Pra që të balancojmë vlerën e 1000 eurove të kohës (t) në kohën (t+1) pas enflasionit duhet të kemi 1250 euro. Në këtë moment banka apo kompania që nxjerr karta krediti ka 60

70 humbur 250 euro. Nëse do të nxirrej kostoja e bankës apo kompanisë që nxjerr kartën e kreditit: M = (x) M = (x) Kostoja që pëson banka apo kompania që nxjerr karta kreditit si pasojë e poseduesit të kartës së kreditit (C); M = [(x) + 330] euro dhe përfitimet nga po ky poseduesi (C) i kartës së kreditit; R=54,16 euro. Duket qartë që M > R dhe (x) çfarëdo shifre që të ketë thjesht do të risi koston në krahasim me përfitim. Si dhe u tregua më lartë në supozimin apo tipin e parë të poseduesit të kartës së kreditit (C) banka është në humbje dhe kjo humbje është në mënyrë më të theksuar si pasojë e enflacionit. Në skenarin e dytë është supozuar që poseduesi i kartës së kredit nuk paguan borxhin në datën e caktuar më herët por e paguan bashkë me normën e interesit muajin tjetër. Qëllimi i tezës në këtë pikë është të tregojë ndikimin e inflacionit mbi bankën apo kompanitë që nxjerrin karta krediti. Si rrjedhojë pa u futur në detaje do të merret gjendja më e keqe e poseduesit të kartës së kreditit (supozimi është që poseduesi i kartës së kreditit këtu paguan borxhin muajin tjetër dhe këtë muaj si pagesë nga ana e tij është vetëm 50 euro të tarifës së mirëmbajtjes vjetore) për të gjetur gjendjen e kostos së bankës apo kompanisë që nxjerr karta krediti. Si u veprua edhe në skenarin e parë në fillim do të llogaritet përfitimi që ka banka apo kompania që nxjerr karta krediti. A- Fitimi i krijuar nga pagesa e mirëmbajtjes mujore 50/2 = 4.16 euro B- Norma e skontos e marrë nga shitësit (duke qenë se s ka as edhe një ndryshim në këtë gjendje nuk do të të ketë ndryshim edhe në llogaritjet) a 0.05 b ( a b) ( a b) ( B T)

71 F- Fitimi që krijohet nga norma e interesit që vendoset në momentin kur nuk paguan plotësisht borxhin në datën që është caktuar më herët. Si është shprehur më herët pjesa e paguar e borxhit që krijohet si rrjedhojë e shpenzimeve që kryen poseduesi i kartës së kreditit me kartën e kreditit shënohet me (p). Sipas këtij skenari poseduesi i kartës së kreditit (C) bën vetëm pagesën e mirëmbajtjes vjetore të kartës së kreditit (pagesa minimale e mundshme) dhe pagesën e borxhit që është krijuar si pasojë e shpenzimeve të bëra prej tij nëpërmjet kartës së kreditit e shtyn për muajin tjetër. Në muajin që pason banka apo kompania që ka nxjerrë karta krediti bashkë me sasinë e borxhit shton edhe normën e interesit të vonesës në pagesë. Duke marrë parasysh të gjithë sa u tha më lart llogaritjet do të jenë si më poshtë: ( p) 50 [ 1000 ( p )] 0 10 ( ) 0 10 F 95 R Fitimi i Bankës R ( A B F T) R ( ) R Si dhe duket qartë banka apo kompania që nxjerr karta krediti fiton nga poseduesi i kartës së kreditit euro në muaj si rrjedhojë e krijimit të një gjendjeje ekonomike të tillë virtuale. Pasi është llogaritur përfitimi do të llogaritet kostoja që ka banka apo kompania që nxjerr kartë krediti si rrjedhojë e shërbimit që i ofron poseduesit të kartës së kreditit (C). Për këtë qëllim do ti referohet formulës së shkruar në skenarin e parë dhe do të gjenden vlerat e ndryshoreve. M ( m) n () r n i d o 62

72 Si dhe është shpjeguar në skenarin e parë kosto e reklamës dhe krijim funksionim të sistemit të kartës së kreditit që takon për kartë krediti do ta shënojmë me (x) duke qenë se kanë një vlerë shumë të vogël dhe nuk do të studiohen. ( m) n () r n () x Në llogaritjet që do të bëhen, pa u thelluar ende në pjesën e kostos që formohet si pasojë e inflacionit do të llogaritet kostoja e borxhit të papaguar dhe kosto e shanseve të humbura. Në këtë skenar mundësia e mos pagimit të borxhit është zero. Nëse do ti kujtonim supozimet e skenarit që në fillim, poseduesi i kartës së kreditit (C) e paguan borxhin e kartës së kreditit por duke e shtyrë atë për muajin tjetër pa e paguar në datën e caktuar ndërkohë që tarifa fikse e mirëmbajtjes paguhet, pra në supozim nuk ekziston gjendje e mospagimit por thjesht një zhvendosje në kohë e pagesës. Për këtë arsye pjesa (d) e cila është kostoja e pjesës së mos paguar (default) apo pjesës së borxhit të papaguar i cili krijohet si pasojë e shpenzimeve të bëra me kartë krediti, është zero pasi në këtë rast pagesa e borxhit kryhet por me vonesë. Nëse do të hidhnim një sy shanseve të humbura në këtë skenar nuk kemi ndonjë rast më të mirë që është humbur. Nëse do ti kishin dhënë me kredi, 1000 Eurot e përdorura nga poseduesi i kartës së kreditit (C) do të fitohej një normë interesi prej 8%. Në këtë rast fitesa që do të vinte si pasojë e normës së interesit do ishte e barabartë me 80 euro. Banka apo kompania që nxjerr karta krediti duke qenë se këto 1000 euro i a ka dhënë në përdorim poseduesit të kartës së kreditit (C) duke përfshire edhe 10% normën e interesit do të fitojë; skontot e mbledhura nga shitësit dhe poseduesit të kartës së kreditit (C) kur kryhen tërheqje në para, pagesat fikse për mirëmbajtje dhe fitesa nga penalitete e caktuara poseduesve të kartave të kreditit për mos zbatim të rregullave që janë caktuar me herët. Si përfundim në këtë skenar (o) opportunity cost kostoja e shanseve të humbura është zero. Kur norma e enflasionit është 25% kjo do të thotë që fuqia blerëse e parasë bie në masën 25%. Në këtë gjendje në vend të 1100 euro që do të paguhen bashkë me normën e interesit duhet llogaritur shuma që përkon me vlerën e vërtetë të kësaj 63

73 shume, në kohën që është marrë kredia me vlerën e sotme, pra vlera që kanë sot 1100 eurot e mara më herët ( ) 1375 Pra dëmi që i është krijuar bankës apo kompanisë që nxjerr karta kreditit nga inflacioni është: i 275 Si përfundim dëmi në total që i shkaktohet bankës apo kompanisë që ka nxjerrë karta kredit nga poseduesi i kartës së krediti (C) është: M ( x) Nëse do të krahasonim humbjet e shkaktuara me përfitimet e nxjerra, pa pasur nevojë të vendosim koston (x) duket qartë që humbja e shkaktuar është më e madhe se përfitimi i nxjerrë. M = [(x) + 275,00 EURO] > R = EURO U morën në studim dy skenarë që kishte mundësi të zhvilloheshin në sistemin e kartave të kreditit për bankën apo kompanitë që nxjerrin karta krediti. Në të dy skenarët që u morën në studim u vu re se inflasioni kishte efekte negative mbi bankën apo kompanitë që kanë nxjerrë karta krediti. Arsyeja e këtij efekti negativ rrjedh se banka apo kompania që nxjerr karta krediti është pala që jep hua dhe në momentin e mbledhjes së huasë, si pasojë e inflacionit, shuma e mbledhur nuk është vlera reale që më herët ka dhënë në formë huaje. Inflacioni është një element që rrit humbjet e bankës apo kompanisë që nxjerr karta krediti në sistemin e kartës së kreditit. Si rrjedhojë vazhdon të ngelet një element i rrezikshëm për bankën apo kompanitë që nxjerrin karta krediti. Nëse do ta shikonim në miniaturë vetëm për një kartë krediti apo posedues të saj humbja është krejt e pallogaritshme për bankën apo kompaninë që ka nxjerrë karta krediti. Por nëse do të mendohej fakti se në portofolin e të gjithë të punësuarve ka kartë krediti me një limit minimum 1000 euro, sigurisht që është një element për të cilin është normale kujdesi i treguar nga ana e bankave apo kompanive që nxjerrin karta krediti. Kjo është edhe arsyeja pse bankat kanë modele vlerësimi të aplikimeve, me qëllim përzgjedhjen e aplikuesve për karta krediti. Në lidhje me këto modele do të flasim në kapitullin tjetër. 64

74 2.2. Përpjekjet për të bërë fitimprurës sistemin Në momentet e para që doli në treg sistemi i kartës së kreditit, në tregjet bankare u përhap lajmi që ky sistem do të ishte një dështim total. Arsye që sistemi u duk si një dështim total dhe arsyeja pse ekonomistët më të shquar të kohës nuk shikonin dritë në fund të tunelit ishte se ky sistem kishte një kosto shumë të lartë dhe të ardhura shumë të pakta. Shumë ekonomistë të cilët më herët ishin shprehur pozitiv në lidhje me këtë sistem filluan të humbnin shpresat në suksesin e tij. Sistemi ishte në mënyrë të ekzagjeruar i kushtueshëm dhe gjithmonë kërkonte rinovime (me rinovime kuptohet teknologji të reja apo rrugë të reja për ta bërë këtë të fundit një sistem fitimprurës). Për këtë arsye u kërkuan rrugë dhe zgjidhje për të kthyer në fitimprurës sistemin e kartës së kreditit dhe për të ulur në maksimum kostot operacionale që sillnin poseduesit e kartave të kreditit. Në fillimet e tij sipas hamendësimeve të specialistëve, poseduesi i kartës së kreditit në sistemin e kartave të kreditit nuk do ta paguajë borxhin e kartës në datën e caktuar, por duke e kaluar datën do ta paguaj më vonë bashkë me normën e interesit të vonesës. Për bankën dhe kompaninë që ka nxjerrë kartat e kreditit ky veprim do të jetë më fitimprurësi në këtë sistem. Sipas parashikimeve të eksperteve në Amerikë në vitet 1970-te rreth 70% e poseduesve të kartave të kreditit do të kalonin datën e pagesës së borxhit duke e paguar atë bashkë me normën e interesit të vonesës dhe vetëm 30% e tyre do të ishin të kujdesshëm dhe do të bënin pagesën e borxhit në kohë duke e paguar vetëm pjesën e borxhit të marrë 57. Kjo ndarje në përqindje që tregon kalimin apo jo të datës së pagesës së borxhit të kartës së kreditit përbën të ardhurën thelbësore për bankat apo kompanitë që nxjerrin karta kredit. Banka dhe kompanitë që nxjerrin karta krediti nuk kanë vetëm këtë rrugë fitimprurëse. Në çdo blerje që bën poseduesi i kartës së kreditit duke përdorur kartën e kreditit përfitohet një normë skontoje nga njësitë ekonomike që më herët ka marrëveshje dhe që kryhet blerja. Shuma që përfitohet është shumë e vogël në krahasim me kostot që duhen për ti ofruar poseduesit të kartës së kreditit shërbimin. Pa kaluar shumë kohë në krahasim me parashikimet që bënë specialistet dolën zhvillime krejt të ndryshme. Pothuajse 70% e poseduesve të kartave të kreditit 57 Lewis Mandell, The Credit Card Industry a History, Twayne Publisher, Boston, 1990, fq

75 paguanin në kohë borxhin e krijuar si pasojë e shpenzimeve me kartë krediti dhe vetëm 30% e tyre e kalonin këtë datë duke paguar bashkë me borxhin edhe normën e interesit të vonesës në pagesë 58. Për bankat dhe kompanitë që nxjerrin karta krediti, poseduesit e kartave të kreditit që paguajnë në kohë përbëjnë një problem të madh. Këta posedues kartash krediti i sigurojnë bankës apo kompanive që nxjerrin karta krediti, fitesa vetëm nga pagesa e tarifës fikse të mirëmbajtjes dhe nga norma e skontos së marrë nga shitësit për blerjet e bëra nga këta të fundit. Fitesa që u sigurojnë bankës apo kompanisë që nxjerr karta krediti këta lloj poseduesish kartash krediti është më e vogël në krahasim me koston për kartë krediti që ka banka apo kompania që nxjerr karta krediti për të siguruar funksionimin e sistemit të kartës së kreditit dhe si rrjedhojë banka apo kompania që nxjerr karta krediti del me humbje me këta lloj poseduesish të kartave të kreditit. Në vitet 1970-të në Amerikë liderët e tregut të kartave të kreditit u ndeshën me këtë problematikë. Për këtë arsye Master Charge dhe Bank Americard (të njohura sot me emrat respektivisht MasterCard dhe Visa dhe që në atë kohë ishin lider të tregut të kartave të kreditit 59 ) hynë në garën për të gjetur mënyrat që të ulnin kostot e funksionimit të sistemit dhe të rritnin përfitimet Rritja e normave të interesit Edhe pse rritja e normës së interesit të kartës së kreditit është një nga rrugët më tërheqëse të bankës apo kompanisë që nxjerr karta krediti, kjo rrugë nuk është gjithmonë aq e lehtë për t u përdorur. Kjo rrugë përveç se çon në humbjen e klientëve, në disa vende është edhe e ndalur nga ligji, gjë që bën edhe më të vështirë përdorimin e saj. Në disa vende ngritja e normës së interesit caktohet nga një komision dhe ngritja e saj ndalohet me ligj. Në disa vende të tjera ndryshimi normës së interesit është lënë nën mbikëqyrjen dhe veprimin e Bankës Qendrore. Si për shembull në vitet 1970-të në Amerikë kur tregu po ngopej nga kartat e kreditit në të gjithë shtetet e Amerikës (në 37 shtete) rritja e normës së interesit ishte e ndaluar me ligj. Pothuajse në të gjithë Amerikën nuk gjeje normë interesi më shumë se 8%. Vetëm në tre shtete situata ishte 58 Lewis Mandell, The Credit Card Industry a History, Twayne Publisher, Boston, 1990, fq Thomas A. Durkin, Credit Cards: Use and Consumer Attitudes, , Federal Reserve Bulletin, September 2000, fq (10/05/2008). 66

76 ndryshe. Nga këta, në dy prej tyre kishte një normë interesi tavan prej 18% ndërsa te shteti tjetër nuk kishte tavan fare për normën e interesit 60. Sado e drejte dhe e përshtatshme ti duket bankës veprimi i rritjes së normave të interesit, në disa vende të botës ky veprim është kundra ligjeve në fuqi. Nëse ndërmerret një veprim i tille banka apo kompania që nxjerr karta krediti do të përfundonte në gjyq dhe do të humbiste kredibilitetin e saj ne treg. Në Amerikë në 1970-tat norma e interesit më e ulët aplikohej në shtetin Minnesota me një norme rreth 8%. Banka Montgomey Ward që kishte filialet e saj ne ketë zonë për të përballuar kostot e mëdha të kartave të kredit ndërmori veprimin e rritjes së normës së interesit. Në një kohë shumë të shkurtër avokatët e bankës ishin të detyruar të mbronin në gjyq këtë veprim të bankës. Në përfundim gjykata vendosi të quajë të pa drejtë dhe të papërshtatshëm rritjen e normës së interesit 61. Me gjithë këto presione, pengesa dhe barriera ligjore prapë nuk ishte e mundur te ndalej hovi i industrie së kartës së kreditit. U gjendën rrugë të tjera që kthyen industrinë e kartave të kreditit në një sistem fitimprurës. Në të njëjtën mënyre u aplikuan edhe teknologji të tjera që mundësonin uljen e kostove të operimit. Të gjitha këto e sollën sistemin e kartave të krediti në vendin që mban sot në sistemin bankar Mënyrat e ndryshme të llogaritjeve Të ardhurat e sistemit të kartave të kreditit ishin gati duke u bërë krejt të padukshme nga kostot e mëdha që i tejkalonin disa herë ato. Për këtë arsye po kërkoheshin të gjitha mënyrat e mundshme për të kaluar këtë sistem në fitimprurës. Një nga mënyrat ishte metodat e ndryshme llogaritjes, duke detyruar poseduesin e kartës se kreditit të paguante më shumë. Në fillimet e saj kur doli karta e kreditit, poseduesit e saj paguan një normë interesi për pjesën e borxhit te papaguar që kishte kaluar afatin e caktuar. Është e qartë që ky sistem nuk mund të sillte fitime të mjaftueshme. Arsyeja është shpjeguar me një shembull të thjeshtë më poshtë. Është marrë në studim një posedues karte krediti i një banke apo një kompanie. Është supozuar se borxhi i krijuar nga shpenzimet e bëra me kartën e kreditit të personit janë 60 Diane Ellis, Bank Trends, Analysis of Emerging Risk in Banking, FDCI, Division of Insurance, Number 98 05, March (3/06/2008). 61 Lewis Mandell, The Credit Card Industry a History, Twayne Publisher, Boston, 1990, fq

77 500 dollarë dhe në momentin e pagesës së borxhit të krijuar personi paguan vetëm 495 dollarë. Sipas mënyrës së përllogaritjes të bilancit të rregulluar (Adjustet Balance) ky person do të paguajë normë interesi vetëm për pjesën e papaguar të borxhit (5 dollarë). Duket qartazi se një veprim i tillë në llogaritje do të sjellë shumë pak të ardhura. Nisur nga fakti që njerëzit do të kërkonin të paguanin një orë e me parë borxhet që kanë, si rrjedhojë pjesa më e madhe e huasë do të paguhej gjithmonë dhe vetëm një pjesë e vogël do të ngelej për tu paguar më vonë, pjese kjo të cilës do ti aplikohej dhe norma e interesit. Sistemi i kartës së kreditit në këtë mënyrë ishte duke shkuar drejt një falimentimi të sigurt dhe që të vazhdonte jetës e tij patjetër duhej të kthehej në fitimprurës. Është fakt që njerëzit janë të prirur të mos paguajnë para. Në të gjithë librat ekonomike të shkruar në lidhje me procesin e blerjes dhe studimeve mbi psikologjinë njerëzore ka vetëm një përfundim te sigurt: blerësi do të blejë sa më shumë mallra dhe shërbime me pak para dhe shitësi do të fitojë shumë para duke shitur më pak mallra dhe shërbime. Kjo e vërtetë tregon hapur sjelljet e poseduesve të kartave të kreditit si dhe që bankat apo kompanitë që nxjerrin karta krediti duhet menjëherë të ndryshonin metodën (bilancit te rregulluar) e përllogaritjes. Kështu bankat vendosen të ndryshojnë këtë mënyrë llogaritjeje, dhe zgjodhën një mënyrë tjetër. Emri i mënyrës tjetër të përllogaritjes ishte Average Daily Balance pra bilanci mesatar i përditshëm. Sipas mënyrës së bilancit mesatar të përditshëm nëse nuk paguhen në fund të muajit apo në datën që është caktuar për pagesë të gjitha harxhimet e bëra me kartë krediti, do të aplikohet normë interesi mbi të gjitha harxhimet që janë bërë atë muaj. Në mënyrën e vjetër aplikohej normë interesi vetëm për pjesën e papaguar të borxhit ndërsa tani nëse nga borxhi që duhet paguar nuk paguhet një pjesë e tij, poseduesi i kartës së krediti është i detyruar të paguaj normë interesi për të gjithë harxhimet që ka bërë këtë muaj me kartën e kreditit. Me zgjedhjen e kësaj mënyre përllogaritjeje mendohej që në Amerikë në vitet 1970-të të rriteshin të ardhurat e kartës së krediti deri në 15%-20%. Sigurisht që sa e drejte është kjo lloj përllogaritjeje nga ana e klientëve apo poseduesve të kartave të kreditit kjo është një teme për tu diskutuar. 68

78 Sot në Amerikë për llogaritjen e sasisë totale që duhet të paguajnë poseduesit e kartave të kreditit përdoren tre nga metodat me të përhapura të përllogaritjes duke u vendosur normën e interesit borxheve të vonuara të kartave të kreditit si më poshtë: Bilanci i rregulluar (adjustet balance) Bilanci mesatar i përditshëm (the average daily balance) Bilanci i mëparshëm (previous balance) 62 Nga sa tregohet më lart bashkë me mënyrat e ndryshme të llogaritjeve mund të përdoren edhe elemente të tjerë. Marrja apo jo në konsideratë e këtyre elementeve çon në mënyra të ndryshme llogaritjeje. Për shembull shpenzimet e bëra me kartë krediti do ti llogaritet norma e interesit për një muaj apo për dy muaj? Shpenzimet që bëhen nga data e llogaritjeve deri në datën që është caktuar të bëhen pagesat do të merren në llogaritjet e këtij muaji apo do te kalohen në llogaritjet e muajit tjetër? Në vende të ndryshme përdoren metoda të ndryshme përllogaritje si dhe këto të fundit alternohen edhe me elemente të tjerë të cilat i bëjnë më komplekse mënyrat e përllogaritjeve. Këto përllogaritje ndryshojnë nga një vend në tjetrin për arsye të gjendjeve dhe përbërjeve të ndryshme ekonomike që kanë vendet. Për shembull vende të cilat nuk kanë problem enflasionin, caktojnë në mënyrë vjetore normën e interesit, si për shembull Amerika (ku disa e lançojnë nëpërmjet Bankave Qendrore dhe disa nëpërmjet qeverisë, kjo në varësi të legjislacionit që kanë) disa të tjera si për shembull Turqia e lançojnë njëherë në çdo tre muaj kjo pasi ky vend është i prekur nga enflasioni Sanksionet dhe sistemi penalizues Kartat e kredit janë përhapur në një mënyrë marramendëse në përdorimin e tyre kudo në jetën e përditshme. Është e mundur që të gjesh ne portofolin e çdokujt një të tillë, madje edhe më shumë se një kartë krediti. Tashmë karta e kreditit është bërë një 62 The Basic of Credit Management, Resourse Guide, Personal Finance Choices, Setting A New Course, Chapter 7, (03/05/2008) Aralık 2007 tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Kredi Kartı İşlemlerinde Uygulanacak Azami Faiz Oranları Hakkında Tebliğde Değişiklik Yapılmasına Dair 2007/3 sayılı Merkez Bankası Tebliği 69

79 element ekonomik shumë i rëndësishëm. Për këtë arsye shtetet janë përpjekur për të krijuar një ambient ligjor të përshtatshëm për këtë mjet blerjeje kaq të përhapur. Nëse për t ju referuar kartës së kreditit është përdorur togfjalëshi mjet blerës ky nuk është një shprehje e përshtatshme që tregon me të vërtet kartën e kreditit. Pasi karta e kreditit nuk mund të krahasohet me paranë si mjet që ndihmon në shkëmbimin e mallrave, karta e krediti nuk është vetëm mjet ndihmues për shkëmbimin. Karta e krediti është edhe një mjet me të cilin mund të merret kredi, mund të bëhen transferta, mund të bëhen tërheqje në para dhe mund të hyhet në llogarinë bankare personale duke kryer veprime të ndryshme. Të gjitha këto veprime që kryhen me kartën e kreditit janë veprime për të cilat banka apo kompania që nxjerr karta krediti marrin tarifat e tyre, të cilat duhet të kontrollohen për të mos krijuar fitime të pamerituara. Këtë detyre të rojtarit për mos marrjen e fitimeve të pamerituara e merr përsipër shteti. Për të kryer detyrën e vet shteti në fillim krijon ambientin ligjor sipas të cilit do të veprohet (vendos rregullat e lojës) me pas cakton institucionet që do të merren me kontrollin e zbatimit të bazave ligjore që ka nxjerrë me herët me qellim rregullimin e funksionimit të sistemit të kartave të kreditit. Duke qenë se në ekonominë e një vendi sistemi i kartave te kreditit është shumë i rëndësishëm nga ana ekonomike dhe nga ana sociale, shteti jo vetëm që ka detyrën të ndjekë zbatimin e ligjit por cakton edhe disa prej elementëve të prekur me lart. Në Amerikë kur dolën kartat e kreditit për here të parë, norma e interesit që aplikohej mbi borxhin e papaguar caktohej nga FED (Federal Reserve). FED-i vendoste normën e interesit më të lartë të mundshme më pas të gjithë bankat apo kompanitë që nxirrnin karta krediti ishin të lira të vendosnin norma interesi poshtë kësaj norme apo sa ajo normë por jo më të lartë se norma e interesit e caktuar nga FED. Në Amerikë ky lloj caktimi i normës së interesit quhet APR (Annual Percentage Rate) pra norma e përqindjes vjetore dhe kjo nuk është norma e vetme që caktohet. Në të njëjtën kohë caktohen edhe norma për komisionet e blerjeve, në tërheqjet plus të parave, në transfertat e parave po ashtu kemi normat e ndryshme për nivele të ndryshme të borxheve të papaguara si dhe norma e interesave që do të aplikohet për penaltitë. Norma e interesit që do paguhet në rastin e penalltive në Amerikë caktohet nga FED-i si një normë tavan, por mënyrën e pagesës, kur dhe si do të aplikohet kjo i është lënë 70

80 në dëshirën e bankave apo kompanive që nxjerrin karta krediti. Në Amerikë një posedues karte krediti nëse do të paguante me 30 ditë vonese borxhin e kartës së kreditit është i detyruar të paguaj midis 30 dhe 35 dollarë shtesë (shuma e penalltisë) dhe nëse në vit nuk ka paguar në kohë dy herë shumën e borxhit do të aplikohet norma vonesë e interesit 64. Penalltitë dhe normat e interesit penalizuese janë shumë herë më të larta se normat normale dhe përbejnë një nga elementet me kryesorë fitimprurës të bankave apo kompanive që nxjerrin karta krediti. Në këtë mënyrë në Amerikë në vitin 2006 shuma e mbledhur nga penalltitë dhe normat vonesë të interesit të borxheve të paguara me vonesë përbënte 35% të gjithë fitimit të sistemit të kartave të kreditit Shitja e artikujve të tjerë Me këtë mënyrë bankat që kanë karta krediti në fund të muajit i çojnë dekontet e harxhimeve poseduesve të kartave te kreditit dhe bashke me këto i çojnë edhe broshura të cilat reklamojnë artikuj të tjerë. Në këtë mënyrë banka krijon një lidhje edhe me të fortë me poseduesin e kartës së kreditit duke e shtyrë atë në blerje të caktuara. Në thelb të kësaj metode qëndron kthimi i poseduesit të kartës së kreditit në një klient të përhershëm të bankës. Emri i kësaj metode është Cros Selling, shitje përmes, ku banka synon ti shesë poseduesit të kartës së kreditit edhe artikuj të tjerë të saj apo jo të saj por që ajo përfiton prej tyre. Well Fargo në 1970-tat filloi të reklamonte programin e artë nëpërmjet dekonteve të harxhimeve që u çonte poseduesve të kartave të kreditit çdo muaj. Klientët që bëheshin pjesë e programit të artë kishin mundësi të kontrollonin llogaritë e tyre pa limit, të kishin kasa personale, të bënin tërheqje në para, çeqe udhëtimi pa para dhe shumë shërbime të tjera pa u tarifuar nga banka. Kostoja e programit ishte vetëm 36 dollarë (kjo ishte nje kosto vjetore) dhe që në javën e parë të reklamimit të tij pati aplikues. Well Fargo në vitin 1973, me programin Gold Account Card arriti të rriste sasinë e klientëve te tij nga në Rreth 18% e këtyre klientëve vinin nga banka të tjera. 64 Sumit Agarwal, John C. Driscoll, Xavier Gabaix, and David Laibson, Learning in the Credit Card Market, Discussion Paper at AEA, February 8, 2008, fq Norman I. Silber, Late Charges, Regular Billing and Reasonable Consumers: A Rationale for a Late Payment Act, Legal Studies Research Paper Series, 83 Chi-Kent. L. Rew. 855, 2008, fq Lewis Mandell, The Credit Card Industry a History, Twayne Publisher, Boston, 1990, fq

81 Metoda Cross-Selling përveç reklamimit të artikujve bankare mund të përdoret edhe në reklamimin e artikujve të tjerë të cilët nuk kanë të bëjnë me bankën. Bashkë me dekontin e harxhimeve, poseduesit të kartës së kreditit i dërgohej edhe një broshure ku serviren artikuj të cilët nuk mund të merren normalisht pa ndihmën e kartës së kreditit. Në këtë mënyrë poseduesit e kartës së kredit amplifikoheshin të blinin artikuj të cilët nuk mund ti merrnin në kushte normale por që nëpërmjet kartës së krediti tashmë e kishin të mundur ti merrnin, kjo bënte që këta të blinin deri sa mbushin komplet limitin e kartës së kreditit. Ndër të parët që përdorën këtë metode ishin Walker Bank dhe Trust Company 67. Këto kompani bashkë me dekontin e harxhimeve që kishte bërë poseduesi i kartës së kreditit i çonin edhe reklamën e kartës Golden Key Auto (karta e makinës me çelësin e artë). Poseduesit e kartave të kreditit që zgjidhnin këtë mënyrë pagese kishin mundësinë të fitonin një makine. Në blerjen e makinave banka u ofronte variantin e blerjes me këste dhe në të njëjtën kohë merrte edhe normën e skontos nga shitjet Përdorimi i hapësirës së zarfit Karta e kreditit u be një mjet i jetik për njerëzit dhe si rrjedhoje përdorimin e saj e aplikonin miliona njerëz. Kjo do të thotë që bankat apo kompanitë që nxjerrin karta krediti të kenë një lidhje çdo muaj nëpërmjet postës me miliona njerëz. Për disa firma kjo lloj lidhjeje është një gjendje e dëshiruar dhe një shans shumë i madh. Këto firma këtë lloj lidhjeje kërkojnë ta përdorin për të shfaqur reklamat e tyre. Kjo dëshire e këtyre firmave për bankat apo kompanitë që nxjerrin karta krediti është një mënyrë plus për të rritur përfitimetpërfitimet e sistemit te kartave te kreditit. Këto zarfe që u mbërrinin me poste në kaq shume njerëz fitonin të njëjtin status si radioja, televizioni dhe gazeta që mbërrin në shumë njerëz. Sigurisht dhe padyshim arsyeja pse firmat u shtynin që të merrnin me qira hapësirën e zarfeve pikërisht ishte veçoria që ata mbërrinin në çdo njeri dhe çdo familje. Në këtë mënyrë bankat dhe kompanitë që nxjerrin karta krediti kishin gjetur një element tjetër për të rritur fituesen e sistemit të kartave të kreditit. 67 Lewis Mandell, The Credit Card Industry a History, Twayne Publisher, Boston, 1990, fq

82 KAPITULLI I TRETË VLERËSIMI I KËRKESAVE DHE METODA E PROCESIT HIERARKIK ANALITIK TË PËRZGJEDHJES 1. MODELET TRADICIONALE TË VLERËSIMIT Numri i personave që aplikojnë për karta krediti në banka është me mijëra. Departamenti i bankës që merret me kartat e kreditit e ka të pamundur t i vlerësojë të gjithë aplikimet e shumta. Për këtë arsye përdoren procedura automatike të mbështetura në kompjuter dhe modele statistikore për të vlerësuar kërkesat për kartë krediti. Deri vonë vendimmarrja për kreditimin e aplikanteve sa i përket rrezikut që mund të mbartte kthimi mbrapa i kësaj huaje nga konsumatori ishte bazuar në gjykimin njerëzor 68. Pikërisht rritja e kërkesës për kredi solli përdorimin e metodave më formale dhe objektive (të quajtura përgjithësisht si pikëzim i kredive) për të ndihmuar dhënësit e kredive në vendimet e tyre kundrejt aplikueseve 69. Në fakt këto modele të quajtura modele të pikëzimit të kredive janë sisteme për të ndarë në nëngrupe personat (aplikuesit për kartë krediti) sipas veçorive të përbashkëta që kanë 70. Kjo teknikë statistikore e zhvilluar për herë të parë nga Fisher me emrin analizë diskriminante (discriminant analysis) do të ishte pioniere e kërkimeve operacionale dhe statistikore të zhvilluara më pas 71. Duket qartë se ndikimi i tregut të industrisë financiare, konkurrenca në të, rritja e sasisë së të dhënave të disponueshme për aplikantët dhe sidomos zhvillimet e mëdha që kanë ndodhur në botën teknologjike zënë një rol të veçantë në avancimin në këtë nivel që ndodhen sot sistemet e pikëzimit 68 Thomas, L.C, A survey of credit and behavioral scoring-forecasting financial risk of lending to consumers, International Journal of Forecasting, 2000, 16(2), Akhavein, J., W.S. Frame and L.J. White, The difufusion of financial innovation; An excamination of adoption of small bussines credit scoring by large Banking organization, The journal of bussines, 78(2), 2005, Vladimir Bugera, Hiroshi Konno ve Stanislav Uryasev, Credit Cards Scoring With Quadratic Utility Function, Risk Management and Financial Engineering Lab Center For Applied Optimization, University of Florida, January 15, fq Javier Marquez, An Introduction to Credit Scoring For Small and Medium Size Enterprises, , fq.10. (10/07/2008). 73

83 të kredive. Këto sisteme nuk janë gjë tjetër veçse një lloj metode për të vlerësuar riskun kreditor e përftuar nga analiza e faktorëve të cilët më herët janë përcaktuar si faktorë që ndikojnë apo shkaktojnë nivelin e riskut. Teknikat e përdorura për pikëzimin e kredisë mblidhen nën dy grupime. 1. Teknikat statistikore 2. Teknikat operacionale Në teknikat statistikore përfshihen analiza diskriminante lineare dhe analiza logjistike, ndërsa në teknikat operacionale përfshihet modeli i pemës së vendimeve dhe model i rrjeteve neurale artificiale, ky i fundit është një nga modelet me të përdorura në kombinimet programore (software) Analiza Diskriminante Lineare Analiza diskriminante lineare u zhvillua nga Fisher (1936) i cili sugjeronte se mënyra më e mirë për të ndarë dy grupe është të gjehej kombinimi linear i variablave shpjeguese të cilat jepnin distancën maksimale midis elementeve të dy grupeve 72. Ideja thelbësore qëndron në mendimin që ekziston një lidhje midis një ndryshoreje interesi y dhe një set ndryshoresh x, që ne mendojmë se mund të mbartin këto të fundit, me ndryshoren e interesit y. Analiza diskriminante lineare ka si qëllim të klasifikojë në nëngrupe elementet homogjene në një grup heterogjen dhe të vazhdojë procesin e marrjes së vendimit. 73 Në analizën diskriminante, e cila është një teknikë klasifikimi, qëllimi është të bëjë të mundur maksimalizimin e raportit midis variantit të brendshëm të grupit me variantin mes grupeve. Funksioni diskriminant është në këtë mënyrë? D w w x i i i D përfaqëson vlerën e diskriminantit, W0 vlerën fikse, ndërsa Wi (i = 1, 2... n) variantet e pavarura, kurse Xi (i = 1, 2 n) tregon vlerën e koefiçentit. Pasi vendoset modeli, llogariten vlerat diskriminante për setin e të dhënave dhe për çdo grup gjendet 72 Fisher, R. A, The Use of Multiple Measurements in Taxonomic Problems. Annals of Eugenic, Vol. 7, 1936, Martin Vojtek ve Evzen Kocenda, Credit Scoring Methods, Czech Journal of Economics and Finance, Vol 56, Issue 3-4 March, 2006, fq

84 një vlerë mesatare. Vlera diskriminante që do të përfitojmë krahasohet me vlerën kritike dhe vendoset se cilit grup i përket vëzhgimi. Modeli i analizës diskriminante lineare është një nga mjetet e vetme më të përdorura në ekonometri, gjithashtu është një nga mjetet fillestare të analizave si dhe mbetet një lente nëpërmjet të cilës vërehen lidhjet midis ndryshoreve 74. Si rrjedhoje, një mjet i tillë, edhe pse modelet statistikore mund të zhvillohen dhe të bëhen shumë më komplekse me qëllimin e vetëm për të rritur sa më shumë mundësinë e parashikimit, prapë do të jetë dhe do të mbetet një nga mjetet e domosdoshme të analizave mbi lidhjet e mundshme midis ndryshoreve Modeli i regresionit logjistik Analiza diskriminante lineare përdoret me sukses në të gjithë modelet ku të dhënat dalëse që interesohemi janë ndryshore të vazhdueshme. Në fakt në jetën reale ka raste që të dhënat dalëse që interesohemi janë të karakterit dikotonom, ose shprehur ndryshe janë ndryshore binome. Pikërisht në këto raste modeli i analizës diskriminante lineare nuk është i mjaftueshëm për të parashikuar ndryshoret që priten të dalin në një kohë t+1. Në analiza të tilla, ku ndryshoret dalëse që priten janë të një natyre dikotonome apo binome modeli më i përshtatshëm është modeli regresionit logjistik. Modeli i regresionit logjistik është një variant më i zhvilluar i analizës diskriminante lineare. Në analizën diskriminante lineare nuk mund të bëhet një vlerësim nëse ka të dhëna jo të normalizuara. Këto të dhëna mund të analizohen vetëm me përmirësimin e analizës diskriminante lineare (duke përdorur modelin e regresionit logjistik). Modeli i regresionit logjistik paraqitet si më poshtë: log p 1 p w w 0 i log x i Ndryshe nga analiza diskriminante modeli i regresionit logjistik nuk ka nevojë për supozim. Megjithatë modeli i regresionit logjistik është më i lehtë për t u interpretuar pasi jep një vlerë probabiliteti. Pasi të vendoset modeli, shihet variabiliteti për çdo 74 William H. Greene, Econometric Analyses, Seventh Edition, Pearson Education Limited, 2012, fq

85 aplikues, vlerësohet probabiliteti, dhe bëhet një klasifikim nëse gjendja është më e madhe ose më e vogël se 0.5. Në analizën që bëhet ndaj aplikanteve për kartë krediti, merren në shqyrtim të gjitha ndryshoret që përfaqësojne tipin, preferencat, të ardhurat, në një farë mënyre mënyrën e jetesës të aplikantit. Të gjitha këto të dhëna analizohen me qellim për të nxjerrë përfundimin, nëse aplikanti do të paguajë ose nuk do të paguajë borxhin e krijuar nga përdorimi i kartës së kreditit. Përfundimi që pritet në këtë rast nga analiza është dikotonom apo binom, pra me dy përfundime të mundshme, (do të paguajë borxhin e krijuar ose nuk do të paguajë borxhin e krijuar) që bën përdorimin e regresionit logjistik shumë të përshtatshëm në këtë rast. Pikërisht si rrjedhoje e këtij përfundimi të pritshëm dikotonom, regresioni logjistik është shumë i përdorur në modelet analizuese të vlerësimit të aplikimeve për karta krediti Pemët e vendimmarrjes Metoda e pemëve të vendimit, e zhvilluar nga Bierman, Friedman, Olshen dhe Stone, 75 pasi plotëson një lloj procesi zbërthimi arrin në një vlerësim sipas normave të vëzhgimit që gjenden në brendësi të grupit. Përgjigjja e personit që aplikon në pemën e vendimeve synohet të ndahet në dy grupe. Më pas do të ndajë përgjigjen e dhënë për pyetjen e bërë në dy grupe dhe pasi të fiksojë një përgjigje do t i ndajë përgjigjet në mënyrë që të maksimizojë rreziqet mes dy grupeve. Pra pemët e vendimmarrjes përshkruajnë grafikisht vendimin që duhet marrë, ngjarjet që mund të ndodhin dhe rezultatet te shoqëruara me kombinimin e vendimeve dhe ngjarjeve. Në këtë kontekst pemët e vendimmarrjeve përbëhen nga nyja dhe degë. Në pemët e vendimmarrjes kemi tre lloje nyjash dhe dy lloj degësh. Kështu kemi nyja vendimmarrjeje të cilat janë pika ku duhet bërë një zgjedhje dhe që në diagramë shënohen me një katror. Degët që dalin nga një nyjë vendimmarrjeje janë degë vendimmarrëse, ku çdo degë përfaqëson një nga alternativat e mundshme ose drejtime të akteve të mundshme në atë pikë. Më pas vijnë nyjat e ngjarjeve, nyja ku paqartësia zgjidhet (një nyje ku vendim marrësi mëson mbi zhvillimin e ngjarjes), këto nyja shënohen me rreth në diagram dhe shpesh quhen dhe nyja të mundësive. Mbas nyjave të ngjarjeve zgjaten ose dalin degët e ngjarjeve te cilat përfaqësojnë një ngjarje të mundshme që mund të ndodhi. Në fund kemi nyjat terminale të cilat përfaqësojnë 75 Martin Vojtek ve Evzen Kocenda, Credit Scoring Methods, Czech Journal of Economics and Finance, Vol 56, Issue 3-4 March, 2006, fq

86 rezultatin final të kombinimit të vendimeve dhe ngjarjeve. Nyjat terminale janë pikat fundore të pemëve të vendimmarrjeve dhe shënohen me një trekëndësh në diagrame. Për të gjetur ndarjen më të mirë kjo procedurë kryhet për çdo pyetje. Kjo procedurë do të vazhdojë deri sa në përgjigje të gjendet një ndryshim i logjikshëm statistikor, nëse nuk gjendet një ndryshim i logjikshëm statistikor kjo procedurë ndalohet Rrjetet Neurale Artificiale Rrjetet neurale janë një metode vlerësimi që imiton logjiken e funksionimit të trurit të njeriut sa i përket zgjidhjeve vendimmarrëse. Kjo metode i ka fillesat e saj që në vitin 1943 kur Waren Mc Culloch dhe Walter Pitts publikuan punimin e tyre i cili tregonte sesi truri mund të prodhojë modele me kompleksitet të lartë duke përdorur qeliza të shumta elementare të lidhura me njëra-tjetrën. Këto qeliza elementare të trurit janë quajtur neurone ku Waren Mc Culloch dhe Walter Pitts dhanë një model të thjeshtuar të tyre në letër. Sipas këtij modeli rrjeti neural artificial përbëhet nga njësi elementare të llogaritshme që njihen si elemente përpunuese 76. Modeli i thjeshtuar i Waren Mc Culloch dhe Walter Pitts i dha një shtysë shumë të madhe zhvillimit të modeleve të mëvonshme të rrjeteve neurale artificiale. Një tjetër drejtim shumë i rëndësishëm që solli në modelet vendimmarrëse të rrjeteve neurale artificiale ishte dhe studimi i Frank Rosenblatt në 1985, ku ai i shtoi modelit të thjeshtuar të publikuar nga Waren Mc Culloch dhe Walter Pitts dhe disa veçori që bënë modelin të fitonte vetinë e të vetëmësuarit. Skema 2.1: Neural networks structure Burimi: Expert System with Applications, Mehdi Khashei, Mehdi Bijari 2009 fq W. McCulloch and W. Pitts, A Logical Calculus of Ideas Immanent in Nervous Activity, Bulletin of Mathematical Biophysics, Vol 5, No. 1-2, 1943, fq

87 Modeli i rrjeteve neurale artificiale idealisht përbëhet nga tre shtresa si dhe tregohet më lart në figurë. Shtresa e të dhënave hyrëse (input layer), shtresa e fshehur (hidden layer) dhe shtresa e përfundimit (output layer). Shtresa e të dhënave hyrëse përbëhet nga nyja të të dhënave hyrëse që prezantojnë ndryshoret e sistemit, shtresa e fshehur përbëhet nga nyja që thjeshtojnë rrjedhjen e informacionit nga shtresa të dhënave hyrëse në shtresën e përfundimit. Rrjedhja kontrollohet nga faktorët e peshës të shoqëruar me secilin lidhës. Shtresa e përfundimit (output layer) përbëhet nga nyje që prezantojnë klasifikimet e vendimeve të sistemit. Vlerat e nyjeve përfundimtare krahasohen me limitet e vendosura për të përcaktuar përfundimin dhe klasifikuar çdo rast. Vendosja dhe rregullimi i peshave në çdo lidhës është një moment tjetër shumë i rëndësishme. Rregullimi i peshave në secilën lidhës quhet ndryshe dhe procesi i kalibrimit. Procesi i kalibrimit qëndron në testimin e vlerave hyrëse në rrjete me nyja përfundimtare të paracaktuara. Ky proces vazhdon deri sa vlerat e peshave zvogëlohen në një funksion gabimi. Shembuj testues me vlera dalëse të paracaktuara përdoren për të verifikuar performancën e rrjetit të kalibruar. 2. PAMJAFTUESHMËRIA E MODELEVE TRADICIONALE Për të përcaktuar nëse aplikuesit për kartë krediti do t i kryejnë apo jo pagesat për debinë që do të kenë në kartën e kreditit përdoren shumë metoda dhe modele. Shumica e modeleve tradicionale bazohet në teknika statistikore dhe operacionale. Për të funksionuar këto modele duhet që aplikuesi të ketë minierën e të dhënave. Domethënë për çdo aplikues për kartë krediti duhet të kemi të dhënat për sjelljen e tyre ekonomike për një vit. Duke qenë se gjetja e këtij tip informacioni është i vështirë për një bankë, numri i specialistëve që do t i përpunojnë informacionet në këto modele me aplikuesit e kartave të kreditit është në proporcion të zhdrejtë. Për këtë arsye shfaqen dukuritë e vonesave ose dhëniet e kartave të kreditit pa analizë. Për shkak të vështirësisë së kuptimit të ecurisë së modeleve, vlerësimi i aplikuesve për kartë krediti bëhet vetëm nga specialistë. 78

88 Metoda e regresionit linear është një nga modelet e para që janë vënë në përdorim dhe mund të përdoren vetëm nga specialistë me një nivel të caktuar arsimimi. Për shkak të vështirësisë së përdorimit, dhe në rastet kur ka shumë variabile, në metodën lineare përfundimet e arritura nuk janë të shëndetshme. Sipas supozimit të metodës së regresionit linear, variabilet duhet të jenë në shpërndarje normale. Ky supozim tregon se në përdorimin e metodës së regresionit linear ekzistojnë mangësi serioze 77. Mos pasja e një shpërndarje normale në variabilet që do të vlerësohen me metodën e regresionit linear shkakton humbjen e besueshmërisë si model. Këtij problemi të padëshiruar i jep një zgjidhje metoda e regresionit logjistik. Edhe pse metoda e regresionit logjistik sjell një zgjidhje për rastet kur nuk kemi shpërndarje normale të variableve ajo mbart mangësi në vetvete duke qenë se ka lindur nga modeli i regresionit linear. Metoda e regresionit logjistik është njëlloj e vështirë në përdorim si modeli i regresionit linear dhe kërkon persona me një nivel të caktuar arsimimi për ta përdorur. Përjashtimi i variableve nga sistemi apo futja në metodë e variableve të reja nuk zhvillon metodën por shkakton krijimin e një metode të re vlerësimi. Një mangësi tjetër është mos pasja mundësi e vlerësimit të variableve sasiore dhe cilësore në metodat e regresionit logjistik dhe linear, në këtë mënyrë analiza diskriminante duke u bazuar në një supozim statistike strikt, bën që përfundimet shumë rrallë të jenë të kënaqshme në jetën reale 78. Metoda e pemës së vendimit bazohet në një lloj mënyre të klasifikimit dhe zbërthimit. Metoda e pemës së vendimit është e thjeshtë për t u kuptuar dhe interpretuar, formimi i kësaj metode është i lirë dhe kjo është një arsye tjetër pse gjen një përdorim të gjerë. Një nga mangësitë më të mëdha të metodës së pemës së vendimit është mos dhënia e një përfundimi shifror. Metoda e pemës së vendimit pas procedurës së klasifikimit dhe zbërthimit arrin në një përfundim pozitiv ose negativ. Duke qenë se përfundimi mund të pranohet ose mos pranohet vetëm në bazë të një kriteri, në lidhje me variablet që kanë të bëjnë me kërkimin, është i pamjaftueshëm për ta krahasuar me variablet e tjera. Metoda e pemës së vendimit duhet patjetër të përdoret nën shoqërimin e 77 William H. Greene, A Statistical Model for Credit Scoring, Department of Economics Stern School of Business, New York University, April 8, fq Hian Chye Koh, Wei Chin Tan, Chwee Peng Goh, A two step method to construct credit Scoring models with data mining techniques International Journal of Bussines and Information, Volume 1, No.1, 2006, fq

89 metodave të tjera të vlerësimit dhe është e pamjaftueshme kur përdoret e vetme në procesin e vlerësimit. Metoda e rrjetave neurale artificiale është një prezantim matematikor i inspiruar nga nervat dhe qelizat e trurit të njeriut dhe komunikimi midis tyre. Kjo analizë është e ngjashme me analizën diskriminante jolineare dhe bazohet në supozimin, se ndryshoret që marrin pjesë në analizë janë linearisht të pavarura. Këto modele shqyrtojnë lidhjet (korrelacionet) potencialisht të fshehura midis ndryshoreve parashikues, të cilat përfshihen në modele si ndryshore shpjeguese shtesë, në funksionin parashikues jolinear të qëllimit për të cilin po kryhet analiza. Pamjaftueshmëria e tyre rëndon në mënyrën sesi identifikohen lidhjet e fshehta midis ndryshoreve shpjeguese. Gjithashtu ky model shfaq performancë të dobët kur ekzistojnë atribute irrelevante ose një set të dhënash i vogël duke mos lënë pa përmendur këtu handikapin kohor sa i përket periudhës së gjatë që duhet për kalibrimin e modelit me qellim gjetjen e rrjetave neurale artificiale optimale për qëllimin për te cilin po bëhet analiza 79. Në këtë kuadër mund të themi se vlerësimet e aplikimeve për karta krediti për shkak të mos përdorimit të variableve sasiore dhe cilësore bashkërisht në analizë janë të pamjaftueshme, të vështira për t u kuptuar, disa prej tyre me kosto të lartë, pra mund të themi se vlerësimet e aplikimeve për karta krediti me anë të metodave tradicionale janë të pamjaftueshme. Në vend të përdorimit të metodave tradicionale, që janë shkaktare për vlerësime të pamjaftueshme dhe të vështira për t u përdorur, mund të përdoren metoda për marrjen e vendimit me shumë kritere, të cilat mundësojnë vlerësime më efikase dhe janë më të lehta për t u përdorur. Një nga mënyrat që bën të mundur analizën e elementeve cilësorë dhe sasiorë që përdoren në vlerësimin e aplikimeve për kartë krediti, të cilat mbetën të pamjaftueshme në modelet e vjetra, është metoda e Procesit të Hierarkisë Analitike. Kjo metodë e cila do të shqyrtohet më në detaje në vazhdimësi është një nga metodat e marrjes së vendimit me shumë kritere. 79 Chung, H. M., and Gray.P, Special Section: Data Mining, Journal of Mnagement Informatoion System, 16 (1), 1999, fq

90 3. PROBLEMET E MARRJES SË VENDIMIT Një nga problemet e njerëzve është të marrin një vendim apo qëndrim në lidhje me problemet që hasin gjatë jetës së përditshme. Këto lloj vendimesh, ashtu si mund të jenë vendime të thjeshta që merren për nevoja të detyrueshme që përballemi përditë, ashtu mund të jenë edhe vendime që nuk i hasim shpesh dhe mund të jenë vendime të vështira për t u marrë menjëherë. Kur problemet me të cilat përballemi janë komplekse dhe me ndikim tek njëra tjetra atëherë edhe procesi i marrjes së vendimit është më i vështirë. Në shumicën e rasteve vëmë në zbatim politika apo zgjedhje të vendosura pa e ditur se cila është zgjedhja më e mirë. Një pjesë e vendimeve që kanë marrë liderë të famshëm në botë për problemet që kanë hasur (Churchill, Roosevelt, HiEuroer, Stalin etj.) kanë pasur përfundime pozitive ndërsa disa të tjera negative 80. Për të marrë vendimet e duhura që mund të zgjidhin problemet e hasura duhet të analizohen shumë mirë arsyet që krijojnë problemet dhe ndikimi i tyre i ndësjelltë Problemi i vendimit dhe procesi i hierarkisë analitike Inteligjenca e njeriut, gjatë procesit të vendimmarrjes ndaj ndonjë problemi, e merr vendimin duke bërë një analizë hierarkike, duke e ndarë problemin në pjesë më të vogla (nga më e rëndësishmja tek më pak e rëndësishmja). Në themelin e mënyrës së procesit hierarkik analitik (AHP) përdoret teknika e zgjidhjes së problemit sipas inteligjencës njerëzore. Njerëzit ndonjëherë përballë problemeve komplekse kanë vështirësi në marrjen e vendimeve, dhe për të marrë vendime në mënyrë koshiente përdorin dy mënyra. E para është induksioni, domethënë logjika sistematike, tjetra është deduksioni, domethënë logjika praktike. Përgjithësisht njerëzit kur janë gati për të marrë vendim përdorin metodën e deduksionit. Për shembull, mund të marrin një vendim shumë të shpejtë në lidhje me problemin nëse duhet të shkojnë me autobus apo me taksi në një vend. Arsyeja është se elementët që bëjnë pjesë në ngjarje dhe janë në bashkëveprim, janë aq pak sa i japin mundësi trurit të njeriut t i analizojë lehtësisht. 80 Hugh Sidey, Light, Camera, Decisive Action, Time Magazine, Augus 17, 1981, fq

91 Megjithatë, për marrjen e disa vendimeve, duhet patjetër të merren parasysh të gjithë elementet që sjellin problemin, dhe struktura (framework) që formohet nga bashkëveprimi i këtyre elementeve. Kjo përqasje quhet metoda e induksionit. Gjatë procesit të marrjes një vendim kompleks për të kuptuar sistemin aktual përdorim mënyrat edhe induktive dhe deduktive. Sistemi që jep mundësinë të bashkojë në një strukturë këto dy mënyra në mënyrë të integruar dhe logjike është Procesi i Hierarkisë Analitike (AHP-Analytical Hierarchy Process) 81. Procesin analitik për të marrë një vendim nuk e ndjekin vetëm njerëzit e thjeshtë por edhe liderë që janë kompetentë në fushat e ekonomisë dhe politikës. Sipas sociologëve mekanizma e përdorur për të marrë vendime ndahet në dy lloje: 1- Përdorimi i logjikës dhe përvojës 2- Përdorimi i instiktive Në marrjen e vendimeve të përditshme mekanizmi që përdoret më shumë është logjika dhe përvoja. Si në marrjen e vendimit si individ edhe në marrjen e vendimit si grup, përvoja e folësit dhe mbështetja e fjalimit të tij në një logjikë, mund të jetë ndikuese në vendimin që do të marrin pjesëtarët e grupit. Përfundimi i një mekanizmi të tillë në marrjen e një vendimi, duke qenë se nuk është e mbështetur mbi një punim konkret mund të ndryshojë në varësi të aftësive bindëse të folësit në grup. Ndërsa në marrjen e disa vendimeve për problemet, del në plan të parë instinkti si udhërrëfyes. Sipas sociologëve, mendimi racional apo procesi i marrjes së vendimit është thjesht një mbulesë e hollë mbi sjelljet instiktive 82. Sipas studimeve të bëra, njeriu kur luan shah mund të analizojë në mënyrë të njëkohshme deri në shtatë lëvizje të mundshme (plus, minus dy) 83. Kur elementët që duhet të analizojë janë më shumë, njerëzit lëvizin në mënyrë të ngatërruar dhe vendosin pa qenë shumë të sigurt. Në shumicën e rasteve të marrjes së vendimeve njerëzit drejtohen nga instinktet e tyre të thjeshta. Madje edhe kur logjika dhe/ose llogaritjet tregojnë të kundërtën, ata zgjedhin të ndjekin rrugën që u tregon instinkti për marrjen e vendimit. Instinktet lindin nga 81 Thomas L. Saaty, Decision Making for Leaders The Analytic Hierarchy Process for Decisions in a Complex World, RWS Publications, Edition 2000, fq Thomas L. Saaty, Decision Making for Leaders The Analytic Hierarchy Process for Decisions in a Complex World, RWS Publications, Edition 2000 fq Miller, G.A., The Magical Number Seven Plus or Minus Two: Some Limits on Our Capacity for Procecssing İnformation, The psychological Review, Vol 63, 1956, fq

92 besimi dhe ideja e mendimit se mund të parashikojmë të ardhmen. Për këtë arsye vendimet e marra duke u bazuar mbi instinkte ndonjëherë mund të jenë shumë absurde. Duke u nisur nga fjalët e Charles de Gaulle njerëzit vetëm nëse marrin vendime mund të bëhen të mëdhenj, njerëzit ashtu siç janë të detyruar të marrin vendime të thjeshta çdo ditë të jetës, mund të jenë të detyruar të marrin vendime edhe për probleme komplekse dhe të vështira 84. Mënyrat që përdoren për të marrë vendime të përditshme përdoren shumë rrallë kur marrim vendime në lidhje me projekte të rëndësishme, apo që janë pika kthese në jetën e njerëzve. Në këto raste mund të shohim se më shumë përdoren teknika matematikore të njohura. Deduksioni dhe metodat e tjera që përfshijnë marrëdhëniet shkak-përfundim, mund të sjellin zgjidhje në procesin e marrjes së vendimit për probleme të thjeshta. Ndërsa për sa i përket problemeve më të ndërlikuara (të përbërë nga elementet cilësorë dhe sasiorë) mbetet i pamjaftueshëm. Në rastet kur kemi probleme të formuara nga elementë sasiorë dhe cilësorë mund të përdorim AHP si një teknikë e efektshme për të marrë vendime. AHP mund të ndihmojë marrësin e vendimit, duke pasur në kujdes bashkëveprimin e ndërsjellët dhe të njëkohshëm të shumë elementeve që nuk janë pjesë e strukturës të njëjtë dhe të ndërlikuar (framework) 85. AHP ndihmon në marrjen e vendimit personat që do të vendosin për problemin, duke marrë në vlerësim sipas një strukture hierarkike, mendimet, eksperiencat dhe të gjithë informacionet në lidhje me këtë problem. Kjo strukturë analitike jep mundësinë që ndjenjat dhe instiktet të organizohen dhe rreshtohen sipas një forme që i ngjan logjikës njerëzore. Kështu kjo strukturë analitike, duke dhënë mundësinë për t i rregulluar mbi letër në vend të mendjes, u jep mundësinë njerëzve për të ndërhyrë në probleme më të vështira dhe të ndërlikuara. Kur përpiqemi t i zgjidhim problemet që na dalin përpara duke përdorur AHP na dalin përpara tre faza: 84 Coşkun Çoroğlu, İş Dünyasında Geleceğin Yönetimi, Birinci baskı, Alfa yayınlar, İstanbul, 2003, fq Thomas L. Saaty, Decision Making for Leaders The Analytic Hierarchy Process for Decisions in a Complex World, RWS Publications, Edition 2000, fq

93 1- Prezantimi i mekanizmës së marrjes së vendimit të ndërlikuar sipas një strukture hierarkike, 2- Përcaktimi i prioriteteve, 3- Përllogaritja dhe vlerësimi i përfundimeve 86. Në fazën e parë është më e thjeshtë për të marrë vendim, pasi vendosen në një strukturë hierarkike të gjithë elementët që janë pjesë përbërëse të një problemi të çfarëdoshëm, për të cilët duhet të merret vendimi. Duke formuar një strukturë hierarkike analitike, mund të vlerësohen të gjithë elementët që janë pjesë e problemit dhe mund të bëhen krahasime dyshe. Përdorimi i metodës AHP, vlerësimi analitik i problemeve të hasura është i nevojshëm sepse mendja e njeriut mund të kryejë vetëm krahasime dyshe 87. Mendja e njeriut merr më shpejt vendime që bazohen në krahasime dyshe dhe nganjëherë mund të krahasojë edhe elementë të konsideruar si të pakrahasueshëm. Për shembull, kur pyesni një njeri të uritur në mes mollës dhe dardhës, kë do të zgjidhnit? ai do të bëjë një zgjedhje pasi të bëjë një krahasim. Domethënë, njeriu mund të bëjë krahasime edhe për të gjithë objektet që shërbejnë për të njëjtin qëllim. Pikërisht kjo lloj inteligjence e përdorur nga truri i njeriut për të bërë këtë krahasim, përdoret nga metoda AHP. Mund ta shpjegojmë me një shembull të thjeshtë se truri i njeriut mund të punojë më shpejt me metodën e krahasimit: në një klasë disa studentë do të qëndrojnë në këmbë dhe disa të ulur. Në klasën tjetër të gjithë studentët do të jenë të ulur. Nëse pyesim një njeri çfarëdo ka më shumë karrige apo nxënës?, përgjigjen më të shpejtë do ta japë për klasën ku të gjithë nxënësit janë të ulur. Për klasën tjetër ku disa nxënës janë të ulur dhe disa të ngritur do ta ketë më të vështirë për të numëruar dhe mbajtur në mendje. Kështu që do t i duhet një kohë më e gjatë për t u përgjigjur 88. Njeriu, si një nevojë e strukturës së inteligjencës së tij, kur përballet me një problem, para se të vendosë analizon problemin. Kur analizon problemin, e ndan në pjesë homogjene dhe e vlerëson në mënyrë hierarkike. Kështu që mbledh informacione më të sakta në 86 Partovi, F.Y, Determining What to Benchmark: An Analytic Hierarchy Process Approach, International Journal of Operation and Project Management, 14-June, 1994, fq Thomas L. Saaty, Multicriteria Decision Making The Analytic Hierarchy Process, RWS Publications, Pittsburg 1996, fq.x. 88 Tobias Dantzig, Number the Language of Science, Fourth Edition Revised and Augmented, The Macmillan Company, New York, 1953, fq.7. 84

94 lidhje me problemin, në të njëjtën kohë duke pasur parasysh detajet shumë të rëndësishme lidhur me strukturën e problemit mund të japë zgjidhje për probleme më të ndërlikuara. Në fazën e dytë kemi përcaktimin e prioriteteve. Në këtë fazë marrësi i vendimit përcakton prioritetet e elementeve të problemit në krahasim me elementët e tjerë. Njeriu ka aftësinë për të klasifikuar apo njohur përparësi mes sendeve që janë në të njëjtin grupim. Kështu që do të klasifikojë elementet me qëllim të njëjtë në një problem. Për shembull, një person që dëshiron të futet në librin Guinness planifikon të kalojë shkretëtirën e Saharasë. Kur planifikon këtë udhëtim të vështirë për të arritur qëllimin e tij në mënyrë të shëndetshme i klasifikon sipas prioriteteve gjërat që do të marrë me vete. Në krye të këtyre prioriteteve është uji, pastaj ushqimi, pastaj pajisjet që shërbejnë për të bërë lidhjen me pjesën e jashtme dhe vazhdon me pajisjet e tjera që mund të mbajë. Në këtë shembull qëllimi i personit është të bëhet i famshëm dhe këtë gjë beson se mund ta arrijë duke kaluar shkretëtirën e Saharasë me sukses. Por sipas vlerësimit analitik që bëhet kur ai planifikon të kalojë shkretëtirën e Saharasë qëllimi i tij kryesor është të mbijetojë. Personi vendos radhën e prioriteteve të elementeve të tjerë duke pasur parasysh këtë qëllim. Ndërsa në fazën e tretë kemi të bëjmë me llogaritjen dhe vlerësimin e përfundimeve. Në këtë fazë në plan të parë del vlerësimi i vendimeve të marra për sa i përket logjikës dhe përputhjes me prioritetet për elementet e përcaktuar. Një nga pikat që duhet të kihet kujdes gjatë vlerësimit është përputhshmëria. Nëse elementi A është dy herë më i rëndësishëm se sa elementi B dhe elementi B është katër herë më i rëndësishëm se sa elementi C, atëherë pa diskutim që duhet të thuhet se elementi A është tetë herë më i rëndësishëm se sa elementi C. Kur shohim përputhshmërinë e logjikës dy pika janë të rëndësishme: Në fillim, elementët në çdo nivel duhet të jenë homogjenë. Fjala homogjenë, sipas një matësi më të lartë, shpreh se të gjithë elementët në të njëjtin nivel dhe zonë për sa i përket rëndësisë janë në nivele të njëjtë. Për shembull, ashtu siç do ta shohim në skemën 2.2 për personin që planifikon të kalojë shkretëtirën e Saharasë, në nivelin më të lartë qëndron qëllimi për të mbetur gjallë në fund të udhëtimit. Ndërsa në nivelin e dytë janë ushqimet dhe pijet që do të përdorë në udhëtim. Rëndësia e këtyre 85

95 elementeve është se ato mund të tregojnë ndryshime në varësi të strategjisë së projektuar nga çdo njeri që do t i përdorë. Në nivelin e tretë janë vendosur elementë të ndryshëm të lidhur me materialet që do të përdoren gjatë udhëtimit pas pijeve dhe ushqimeve. Skema 2.2: Struktura hierarkike I Të kalojë shkretëtirën i gjallë II Pijet dhe ushqimet Materialet e udhëtimit III Ujë Bukë Pije energjike Telefon Hartë Busull Ashtu siç shihet në skemën 2.2, është e pakuptueshme të krahasosh elementët e nivelit III me elementët e nivelit II pasi këto elemente nuk janë homogjenë me njëri tjetrin. Duke qenë se mund krahasohen vetëm elementët homogjen mes tyre ne mund të krahasojmë vetëm elementët e nivelit III. Homogjenizmi i elementeve mund të ndryshojë në varësi të kritereve të gjendura në nivelin më të lartë të hierarkisë së krijuar apo të qëllimit kryesor 89. Për shembull nëse në nivelin më të lartë të hierarkisë është kriteri i bukurisë, atëherë ne mund të bëjë një krahasim mes bukurisë së mermerit dhe të trëndafilave. Por nëse në nivelin më të lartë të hierarkisë kemi kriterin e qëndrueshmërinë atëherë është e pakuptimtë të bëjmë një krahasim mes këtyre elementeve Përdorimi i elementeve cilësorë dhe sasiorë Zgjidhja e shumë problemeve në jetesën e përditshme është e bazuara mbi marrëdhënien përfitim shpenzim. Nëse përfitimi është më i madh se shpenzimet ose 89 Thomas L. Saaty, Decision Making for Leaders The Analytic Hierarchy Process for Decisions in a Complex World, RWS Publications, Edition 2000, fq

96 do të jetë më i madh në të ardhmen, atëherë vendoset që të bëhet kjo punë. Fatkeqësisht jo gjithmone kjo mardhënie është e lehtë të përcaktohet. Në këto raste është e detyrueshme të përdoren ekuacione matematikore. Për të përdorur ekuacionet matematikore duhet që elementet të cilat do të analizohen në lidhje me problemin duhet të jenë numërorë. Por në themel të strukturës së shumë problemeve së bashku me elementet sasiorë ka është elementë cilësorë që janë të vështirë për t u shprehur me ekuacione matematikore. Madje ndonjëherë mund të jemi përballë me një strukturë e cila përmban vetëm elementë cilësorë. Në probleme të tilla në vend të ekuacioneve matematikore përdoret zgjuarsia praktike për të marr vendimet duke u nisur nga ndjenjat dhe përvojat e fituara në procesin e vendimmarrjes. Megjithatë, në disa probleme është e pamundur të arrihet në një përfundim pa ndihmën e matematikës. Në këto lloj problemesh, përdoret sistemi i vendimmarrjes së shumëfishtë (MCDM-Multi Criteria Decision Making). Një nga metodat e MCDM për të ndihmuar në procesin e vendimmarrjes në këto lloj problemesh është edhe metoda AHP. Skema 2.3: Skema e mënyrave MCDM Nuk ka informacion Epërsia maxi-maxi maxi-mini Mekanizma e marrjes së vendimit Faza Standarte Mënyra e bashkimit Mënyra e ndarjes Informacion në lidhje me veçoritë Ordinal Eleminimi sipas rastit Gjysëm Leksikografi Leksikografi Burimi: Evangelos Triantaphyllou, 2000, fq.4. Kardinal Mbledhja e ponderuar Shumëzimi i ponderuar AHP ELECTRE TOPSİS 87

97 Nga ana tjetër në metodën AHP duhet të gjendet një kriter për të lidhur vlerat cilësore me vlerat sasiore dhe gjykimet e bëra. Kjo masë vlerësuese që lidh matematikën me gjykimet cilësore është si një lloj gjuhe e përbashkët që përdoret për t u kuptuar dy njerëz që flasin gjuhë të ndryshme. Domethënë jep mundësinë që të shprehen me numra ndjenjat në lidhje me një problem. Në fillim duhet të krijohet sistemi analitik, pastaj duhet të krijohet procedura për të lidhur gjykimin cilësor me numrat. Numrat që do të përdoren për një matje të tillë kanë një kuptim vetëm për vlerësimin e një rasti të veçantë dhe nuk mund të përdoren në të njëjtën mënyrë në raste të tjera. E vërteta është se problemet në jetën e përditshme kanë një strukturë të ndërlikuar dhe për këtë arsye kanë në brendësi të tyre elementë si sasiorë ashtu edhe cilësorë. Për këtë arsye gjëja e parë që duhet të bëjë personi që do të marrë vendimin është të kthejë në shprehje numërore gjykimet cilësore në mënyrë që t i përdorë në modelin matematikor. Kur të gjithë elementet të përfaqësohen me numra matematikorë, mbi këtë strukturë të formuar mund të bëjmë manipulime matematikore për ta bërë më të kuptueshme. Pasi struktura e problemit, e cila shprehet me shifra matematikore të bëhet më e kuptueshme, duke përdorur të njëjtën gjuhë, mund ta kthejmë në vlerësime cilësore ose ta vlerësojmë ashtu siç është me vlerat sasiore. Përdorimi i të gjithë këtyre vlerave sasiore dhe cilësore është i mundshëm me metodën AHP. Për këtë arsye metoda AHP është në krye të shumë strategjive apo mekanizmave për vendimmarrje Procesi i hierarkisë analitike (AHP) Një nga veçoritë e metodës AHP është ndihma në marrjen e vendimeve sipas mendimeve specifike të njerëzve apo grupeve të njerëzve përballë problemeve ekzistente. AHP i jep rëndësi qasjes dhe mendimeve të inteligjencës praktike të njeriut rreth problemit. AHP bën të mundur lëvizjen sipas mendimeve por pa i drejtuar ato. AHP është e ndërtuar mbi gjykimet e vlerave personale dhe logjikës së njeriut. Në krijimin e hierarkisë AHP bazohet në imagjinatë, përvojë dhe informacion. Ndërsa për të bërë një gjykim përdoret logjika, instikti dhe përvoja Thomas L. Saaty, Decision Making for Leaders The Analytic Hierarchy Process for Decisions in a Complex World, RWS Publications, Edition 2000, fq

98 AHP është një proces që mund të përsëritet. Vendimmarrësi pasi krijon strukturën hierarkike AHP për një problem ekzistent dhe pasi e zgjidh problemin, bën gabim kur mendon se ka një zgjidhje në dorën e tij nëse do ta has përsëri të njëjtin problem. Duke qenë se në çdo problem elementët përbërës janë gjithmonë në ndryshim, kur përballen përsëri me të njëjtin problem duhet që rrugët e zgjidhjeve të krijohen përsëri me shumë kujdes. Nga ana tjetër edhe tek personi që krijon strukturën e hierarkisë ndodhin ndryshime të gjykimit dhe në këtë rast është normale që do të ketë ndryshime në përfundime. Një veçori tjetër e metodës AHP është se ka një strukturë të përshtatshme për pjesëmarrjet në grup. Kështu që mund të arrihet në një vendimmarrje jo me mendimet e një personi por me pjesëmarrjen e mendimeve të gjithë personave të grupit. Pjesëmarrësit e grupit nuk e kuptojnë që kanë kontribuar në procesin e vendimmarrjes. Por duke qenë se marrin pjesë në vlerësimin e bërë kontribuojnë në mënyrë indirekte në procesin e vendimmarrjes. Kur përdoret analiza në grup në metodën AHP, vendimet e marra pranohen ose me votë ose duke gjetur një mesatare gjeometrike të vendimeve të marra nga personat përbërës të grupit 91. Metodat e vjetra të vendimmarrjes formoheshin nga specialistë dhe duke qenë se kërkonte një nivel arsimor të caktuar nuk kishte elasticitet për t u përdorur nga të gjithë. Ndërsa gjatë procesit AHP: Struktura është e thjeshtë dhe e kuptueshme. Është e përshtatshme për vlerësime si individuale ashtu edhe në grup. Është natyrisht e përshtatshme me logjikën dhe mendimet praktike. Krijon një ambient bashkëpunues dhe pajtues. Personi që përdor AHP nuk ka nevojë të jetë një ekspert i një niveli të caktuar 92. Metoda AHP është e thjeshtë për t u përdorur dhe për t u aplikuar në problemet që hasim. Duke qenë se metoda është e ndjeshme ndaj mendimeve dhe duke pasur 91 R. C. Van Den Honert and F. A. Lootmsa, Group Preference Aggregation in the Multiplicative AHP the Model of the Group Decision Process and Pareto Optimiality, European Journal of Operation Researche, Vol 96, Issue 2, 24 January 1997, fq Thomas L. Saaty, Fundamentals of Decision Making and Priority Theory with The Analytic Hierarchy Process, RWS Publications, Vol VI, Pittsburgh, 1994, fq.4. 89

99 parasysh qëndrimin e vendimmarrësit ndaj problemit, ajo bën të mundur që vendimmarrja të dalë e gjitha nga mendimet, dhe jo të merren vendime sipas formulave të ngurtësuara në lidhje me problemet e hasura 93. Metoda AHP ka një strukturë që i thjeshtëzon problemet e ndërlikuara. I jep mundësi vendimmarrësit të përcaktojë në një mënyrë të drejtë preferencat në lidhje me qëllimet e tij. Duke qenë se është e ndjeshme ndaj analizave, ndihmon që vendimmarrësi të marrë një vendim më elastik 94. Epërsia që u mundëson vendimmarrësve dhe dobia e metodës AHP në krahasim me mekanizmat e tjera të vendimmarrjes tregohet tek Skema 2.4. Ashtu siç e kemi përmendur edhe më sipër AHP nuk ka një strukturë të drejtpërdrejtë, por ka një strukturë që i përshtatet vlerësimit të njëkohshëm të elementëve cilësorë dhe sasiorë. 93 Thomas L. Sasty, How to Make a Decision: The Analytic Hierarchy Process, European Journal of Operationl Researches, Vol 48, North-Holland, 1990, fq Ayşe Kuruüzüm ve Nuray Atsan, Analitik Hiyerarşi Yöntemi ve İşletmecilik Alanındaki Uygulamaları Akdeniz İ.İ.B.F Dergisi, (1) 2001, fq

100 Skema 2.4: Avantazhet e procesit të hierarkisë analitike Përsëritja: AHP i jep mundësi individëve, të mënyrën e kuptimit dhe gjykimit sipas përkufizimit. Integriteti: Metoda AHP është një metodë elastike dhe e thjeshtë për t u kuptuar si dhe është e vetmja metodë për shumë problem jostrukturore E ndërlikuar: Metoda AHP, përdor metodat e deduksionit dhe induksionit për të zgjidhur probleme të ndërlikuara Gjykimi dhe Pajtimi: Metoda AHP nuk ngul këmbë për pajtim por arrin në një përfundim me sintezat e gjykimeve të ndryshme Struktura zëvendësuese: Metoda AHP i jep njerëzve mundësinë për të zgjedhur alternativën më të mirë duke pasur parasysh përparësitë e elementeve proporcionale. Sinteza: Metoda AHP parashikon nivelin e çdo alternative të kërkuar. AHP Konsistenca: Metoda AHP kontrollon konsistencën e gjykimeve të përdorura për të përcaktuar marrëdhëniet e përparësisë. Varësia e Ndërsjellët: AHP, merr parasysh varësinë e ndërsjellët të elementeve të sistemit. Struktura Hierarkike: AHP duke përdorur logjikën natyrale i shpërndan elementët e ndryshëm të strukturës së problemit ndërsa elementët e njëjtë i grumbullon në një grup Matja:. AHP sjell një metodë të re për të përcaktuar marrëdhëniet prioritare dhe një tabelë treguese për të matur elementet cilësorë. Burimi: Thomas L. Saaty, 1999, fq.25. AHP, kërkon bashkimin absolut të vlerësimeve dyshe dhe gjykimeve 95. AHP, arrin në një përfundim me sintezën e gjykimeve të ndryshme Lehtësia e metodës AHP Megjithëse në strukturën e metodës AHP një pjesë është matematikore, ajo është një metodë që mund të përdoret për vendimmarrjet si në jetën e përditshme ashtu edhe në jetën akademike. Duke qenë një metodë e lehtë për t u aplikuar gjen mundësi të përdoret në shumë fusha. Arsyet pse metoda AHP, e cila përdoret në shumë fusha, që 95 Nir Keren, Models for Multi-Strata Safety Performance Measurements in the Process Industry, (Basılmamış Doktora Tezi), Texas A&M University, Aralık 2003, fq

101 nga kompanitë e mëdha e deri tek shtetet për vendimmarrje, janë të paraqitura më poshtë: Njerëzit tregojnë një prirje drejt përdorimit të saj për shkak se u duket e natyrshme. Përdoret nga shumë vendimmarrës për shkak se nuk kërkon informacione teknike të përparuara. Njerëzit mund të kenë parasysh gjykimet që formohen mbi ndjenjat dhe mendimet. Elementët cilësorë dhe sasiorë mund të përdoren bashkërisht. Punohet mbi një tabelë treguese e formuar nga vlerësimet reciproke, dhe nuk ka një kontakt të drejtpërdrejtë me vlerësimet numerike. Bën të mundur interpretimin e problemit në bazë të elementëve që formojnë problemin dhe jo në bazë të shifrave që dalin nga tabela treguese. Është një proces që tregon se si është marrë vendimi dhe jo si duhet marrë vendimi. Bën të mundur marrjen e një përgjigje të lehtë në lidhje me problemin me anë të një procesi të thjeshtë dhe efektiv 96. Nga ana tjetër duke bashkuar elementët cilësorë dhe sasiorë në të njëjtën strukturë hierarkike dhe duke i nënshtruar krahasimit dysh, bën të mundur krijimin e përparësive më të rëndësishme. Në të njëjtën mënyrë duke i kthyer elementët cilësorë në shprehje shifrore dhe duke bërë manipulime matematikore me to, bën të mundur kthimin e problemit në një formë më të kuptueshme. Si përfundim metoda AHP duke qenë një mekanizëm për vendimmarrjen ka një fushë të gjerë përdorimi Mjetet matematikore e përdorura në metodën AHP Në modelet ekonomike shkenca e matematikës është një nga elementet më kryesore. Çdo model ekonomik kërkon patjetër nevojën e aplikimit matematikor. Edhe në metodën AHP është e padiskutueshme nevoja e matematikës. Matrica dhe shkalla e 96 Thomas L. Saaty, Fundamentals of Decision Making and Priority Theory with The Analytic Hierarchy Process, RWS Publications, Vol VI, Pittsburgh, 1994, fq

102 klasifikimit janë dy mjete të rëndësishme të shkencës së matematikës në metodën AHP Shkalla numerike Kur bëjmë krahasimin dysh të elementëve që bëjnë pjesë në matricë, bëjmë edhe vlerësimin se cili nga elementet është më i mirë dhe më i përshtatshëm se tjetri duke u bazuar në kriteret e përcaktuara në një nivel më lartë. Kur marrim vendimin, vlerësojmë edhe nivelin e të mirës apo të keqes si dhe përshtatshmërinë e një elementi në krahasim me një element tjetër. Për ta bërë këtë gjë nevojitet një tabelë treguese Tabela 2.1: Shkalla e vlerësimit Niveli i rëndësisë Përkufizimi Shpjegimi 1 Vlerë e njëjtë Të dy faktorët kontribuojnë në mënyrë të barabartë në qëllim. 2 Dobët 3 Vlerë mesatare Preferohet një faktor më shumë se një faktor tjetër në përfundim të përvojës dhe gjykimit. 4 Mesatare plus 5 Vlerë e rëndësishme Preferohet një faktor pak më shumë se një faktor tjetër në përfundim të përvojës dhe gjykimit. 6 E rëndësishme plus 7 Rëndësi shumë e fortë ose pompoze 8 Shumë shumë e fortë 9 Rëndësi e nivelit më të lartë 2, 4, 6, 8 Vlera të ndërmjetme mes dy shkallëve të përafërta. Burimi: Thomas L. Saaty, (1980:54) Një faktor preferohet shumë më tepër ose epërsia e tij është vërtetuar në praktikë. Mundësi shumë e lartë për të vërtetuar të faktin se një faktor preferohet më shumë se faktori tjetër.. Përdoret kur nevojitet për të arritur një kompromis. Shifrore, ose në vlerësimet sasiore cilësore të bëra duhet një gjuhë që përshtatet me numrat matematikorë. Në vlerësimet cilësore (mirë, shumë mirë, shumë mirë, i përkryer) gjuha që përshtatet me numrat matematikorë është zhvilluar nga Thomas L. Saaty dhe siç shihet në Tabelën 2.1 në këtë gjuhë në varësi të rëndësisë së elementit, vlerat numerike nga 1 tek 9 shprehen me një cilësi për çdo vlerë numerike. Përdorimi i një shkalle me nëntë shifra tregon se ofron një rrugë më të mirë vlerësimi në aplikim 97. Sipas kësaj shkalle elementët e të njëjtit nivel kanë të njëjtën vlerë të 97 Thomas L. Saaty, Decision Making for Leaders The Analytic Hierarchy Process for Decisions in a Complex World, RWS Publications, Edition 2000, fq

103 rëndësisë të përcaktuara sipas shkallës së një niveli më sipër. Shkalla përdoret në vlerësime cilësore si sociale, psikologjike, politike etj Përdorimi i Matricës Për të bërë krahasime dyshe në fillim duhet që të bëjmë të mundur pozicionimin e elementeve të problemit sipas një strukture hierarkike. Në formimin e strukturës hierarkike elementët shumë të rëndësishëm vendosen në majë ndërsa më pak të rëndësishmit vendosen më poshtë. Kur bëjmë krahasim dysh të elementëve të një niveli më të ulët ato krahasohen duke marrë si masë krahasimin që bëhet për elementët e një niveli më të lartë. Struktura hierarkike duhet të ketë një strukturë që lejon krahasimin e elementëve. Kështu do të vlerësohen të gjitha informacionet e dhëna nga elementët. Struktura hierarkike në të njëjtën kohë duhet të bëjë të mundur koherencën mes informacionit dhe gjykimit të elementëve. Domethënë nëse një element, që do të përdoret si një mjet për krahasimin dysh në një nivel çfarëdo vendoset në një nivel më poshtë, vendimi që do të merret nuk do të jetë një vendim i shëndetshëm. Në këtë rast jo vetëm që bëhet një gabim teknik por nuk bëhet e mundur konsistenca e hierarkisë. Ajo që lejon zhvillimin e këtij procesi është matrica. Matrica ka një strukturë që bën të mundur krahasimin dysh. Nga ana tjetër koherenca në matricë llogaritet me anë të manipulimeve matematikore. Në matricë ekziston mundësia e tregimit të gjithë mundësive të kombinimeve mes elementeve. Kështu shtohet mundësia për të marrë informacion shtesë. Në metodën AHP, gjërat që duhet të kemi kujdes gjatë përdorimit të matricës janë sa më poshtë: Në një matricë që do të përdoret në AHP bëjnë pjesë vetëm elementet e të njëjtit nivel ose të të njëjtës klasë. Krahasimi dysh që do të bëhet në një matricë, duhet të bëhet patjetër sipas një kriteri që ndodhet më lartë, dhe ky kriter duhet përcaktuar në një qoshe të matricës. Matrica duhet të jetë patjetër në llojin matricë në katrorë NxN. 94

104 Duhet të japë gjithë kombinimet e mundshme për elementët që do të vlerësohen në matricë. Kështu nij dhe nji bëhen dy vlerësime për elementet (j) ve (i) që janë në matricë. Në vlerësimin e parë shihet sa i rëndësishëm është elementi (i) në krahasim me elementin (j) dhe në krahasimin e dytë shihet sa i rëndësishëm është elementi (j) në krahasim me elementin (i). Përfundimet e dy vlerësimeve janë totalisht të kundërta. Nëse i shprehim me shifra matematikore nij = 1/nji. Për elementët që marrin pjesë në matricë si (i, j, k, g ) kur krahasohen me vetveten përfundimi matematikor do të jetë 1. Domethënë nii=1, njj=1, nkk=1 etj. Kur elementë të njëjtë përballen me njëri - tjetrin në matricë duke qenë se janë diagonale të matricës përgjithësisht shifra është 1. Pasi formohet matrica dhe pozicionohen të gjithë elementët, fillon vlerësimi dysh. Kur bëjmë vlerësimet dyshe si rregull fillojmë nga elementi që ndodhet në kolonën në të majtë dhe bëjmë vlerësimin e krahasimit me elementët e të njëjtit rresht. Në këtë vlerësim në bazë të një kriteri tregohet se sa herë më i fuqishëm është elementi në këtë kolonë në krahasim me elementet e rreshtit. Për ta shpjeguar më mirë këtë gjë më poshtë kemi sjellë shembullin e një matrice të formuar. Në matricë sipas kriterit C, janë vendosur për të bërë llogarinë e prioriteteve me krahasimin dysh të elementeve A {A1, A2 An}. Kështu pasi vendosim sipas radhës gjithë elementët në kolonën e parë, procesi mbarohet duke e përsëritur të njëjtin proces pa e prishur radhën duke filluar nga rreshti i parë. A1 A2.. An A1 A a n a n a 1n a 2n

105 Në matricën e mësipërme A1A1=1 dhe në të njëjtën mënyrë A2A2 =1, A3A3=1,, duke qenë se AnAn=1 në diagonalen e matricës mund të shihet numri 1. Në këtë diagonale shifrat që përballen me njëra tjetrën janë aij ve aji, domethënë vlerësimet që janë simetrike, aij=1/aji janë subjekt i ekuacionit. Në matricën e mësipërme sipas kriterit C në krahasimet dyshe elementi A1 është dy herë më i rëndësishëm se elementi A2. Nga ana tjetër elementi A2 është ½ më i rëndësishëm se elementi A1. Një matricë të tillë e quajmë një matricë konsistente. Është e pamundur të kesh një matricë plotësisht konsistente. Por mund të preferohet një matricë e përafërt me të madje ashtu siç do ta shpjegojmë edhe më poshtë sipas një shkalle të konsistencës të marrë më parë si e dhënë (Consistency Ratio) mund të vendosim nëse matrica është apo jo konsistente. 4. LINDJA E PROCESIT TË HIERARKISË ANALITIKE Procesi i hierarkisë analitike (AHP-Analytic Hierarchy Process) u hodh për herë të parë si ide në vitin 1968 nga Mazers dhe Alpert, ndërsa në vitin 1977 nga ana e Saaty u përpunua dhe u kthye në një model që mund të përdorej për vendimmarrje në zgjidhjen e problemeve 98. AHP mund të përkufizohet si një metodë që bën të mundur parashikimin dhe vendimmarrjen duke krijuar një strukturë hierarkike në lidhje me problemin që do të merret vendimi, ndarjen në klasorë dhe nivele sipas elementeve homogjenë të zbuluar gjatë formimit të problemit, gjetjen e shpërndarjes së përqindjes së pikave të vendimmarrjes të formuara nga elementët që ndikojnë në vendim. AHP, bazohet tek krahasimet dyshe nga ana e rëndësisë së vlerave të këtyre elementëve apo edhe të elementëve që ndikojnë në vendimmarrje duke përdorur një tabelë krahasuese të përcaktuar më parë mbi strukturën hierarkike të formuar në lidhje me një problem. Ne e shohim metodën AHP të përdoret në shumë situata. Duke qenë e kuptueshme dhe e lehtë për t u përdorur vlerësohet si një metodë për vendimmarrje në shumë vende. Përdorimi i mekanizmave të vendimmarrjes të metodës AHP janë shtuar me shpejtësi në kohët e fundit. Vetëm në të dhënat e faqeve web Scince Direct, Pro Quest, Anbar që përdoren për kërkime vetëm në internet gjenden mbi Kaan Yaralıoğlu, Performans Değerlendirmede Analitik Hiyerarşi Proses, Dokuz Eylül Üniversitesi, İİBF Dergisi, Cilt: 16, numër.i., fq

106 punime në lidhje me metodën AHP 99. Duke qenë se metoda AHP bazohet në logjikën njerëzore, me kalimin e kohës mund të pësojë ndryshime të reja të ngjashme me ndryshimet e pësuara deri më sot. Ndryshe nga sistemet e tjera, duke qenë e përshtatshme ndaj ndryshimeve si formë strukturore me kalimin e kohës ajo mund të ndryshojë (rigjenerohet) Krijimi i hierarkive Hierarkitë e krijuara mund të jenë dy lloje strukturore dhe funksionale. Hierarkitë strukturore formohen si përfundim i procesit të vendosjes sipas klasorëve të elementeve, duke i vendosur nga niveli më i lartë tek më i ulëti, duke pasur parasysh veçoritë si mosha, ngjyra, madhësia e këtyre elementeve që ndodhen në brendësi të kësaj strukture të sistemeve të ndërlikuara. Strukturat hierarkike imitojnë qasjen e trurit të njeriut për zgjidhjen sistematike të problemeve të ndërlikuara me të cilat përballet. Njeriu kur përballet me një problem të ndërlikuar (kur ka shumë elementë në strukturën e problemit) si pasojë e strukturës së tij natyrale në fillim gjen elementët më të thjeshtë që janë pjesë e problemit dhe duke i ndarë në klasorë apo nivele të ndryshme fillon të kuptojë problemin me procesin e thjeshtëzimit dhe pjesëtimit dhe në fund përpiqet ta zgjidhë. Ndërsa hierarkitë funksionale, krijohen duke e ndarë sistemin e ndërlikuar në pjesë më të vogla dhe të thjeshta, duke pasur parasysh lidhjet bazë me njëri - tjetrin. Këto elemente më të thjeshtë që kanë lidhje me problemin në përgjithësi ndahen sipas klasorëve sipas kritereve të përcaktuara, ata ndahen sipas niveleve nga më i ndërlikuari tek më i thjeshti. Në nivelin më të lartë qëndrojnë vendimet që do të merren në lidhje me problemin. Përgjithësisht elementi që qëndron në nivelin më të lartë quhet pika e përqendrimit 100. Gjithë këto procese në lidhje me strukturën hierarkike të formuar bëhen për të dhënë një vendim të drejtë dhe për të kuptuar këtë pikë të përqendrimit që ndodhet në majë të piramidës. 99 Henny Van de Water, Jan de Vries, Choosing a Quality Impruvement Project Using the Analytic Hierarchy Process, International Journal of Quality & Reliability Management, Vol. 23, Number. 4, 2006, fq Thomas L. Saaty, Decision Making for Leaders The Analytic Hierarchy Process for Decisions in a Complex World, RWS Publications, Edition 2000, fq

107 4.2. Afërsia me të vërtetën e zgjidhjeve Që zgjidhjet e ofruara nga metoda AHP në problemin ku përdoren të jenë sa më pranë të vërtetës duhen plotësuar katër kushte. Këto kushte janë reciprociteti, homogjenizmi, logjikshmëria dhe vazhdimësia e unionit Reciprociteti (Reciprocity) Si nevojë e strukturës së matricës së krahasimit dysh, bëhet dy herë krahasimi i elementëve wi dhe wj. Në fillim bëhet vlerësimi se sa herë më i rëndësishëm është elementi wi nga elementi wj pastaj bëhet vlerësimi sa herë më i rëndësishëm është elementi wj nga elementi wi. Duke qenë se krahasimi i dy elementeve bëhet në një njëjtën periudhë kohore, në mënyrë natyrale del se nëse elementi a është dy herë më i rëndësishëm se elementi b atëherë është e padiskutueshme që elementi b është ½ herë më i rëndësishëm sesa elementi a. Domethënë kur ndryshojmë drejtimin e vlerësimit të bërë ndaj dy elementeve atëherë shifra e vlerësuar do të dalë e kundërta e vlerësimit të parë. Kushti i reciprocitetit apo kjo hollësi që shprehet me kritere tregohet në mënyrë matematikore sa më poshtë. a ij 1 a ji a ji Kushti i homogjenitit (Homogeneity) Duhet të kemi kujdes që elementët homogjenë të të njëjtit nivel dhe klasorë të bëjnë pjesë në nivelet dhe klasorët e strukturës hierarkike AHP ku vendosen elementët që kanë lidhje me problemin. Kështu që mund të bëjmë krahasime ndërmjet elementëve homogjenë dhe më e rëndësishmja mund të përdoren në tabelën treguese numerike të vlerësimit të përcaktuar nga 1 në 9. Për shembull, është e palogjikshme të krahasosh madhësinë mes topit të basketbollit dhe diellit kështu që është e pamundur të përdorësh tabelën treguese numerike që përdoret nga 1 në 9. Duke qenë se të gjithë elementët futen në krahasimin dysh, kufiri më i lartë dhe më i ulët i limitit (K) shprehet kështu: 101 Thomas L. Saaty, Fundamentals of Decision Making and Priority Theory with The Analytic Hierarchy Process, RWS Publications, Vol VI, Pittsburgh, 1994, fq

108 1 K a K ij K 0 ( i j 1...n) Në matricën e krahasimit dysh duke qenë se do të kemi gjithmonë vlerësimin shifror më të madh dhe më të vogël, për çdo matricë kemi një konstant (K). Kur kemi një vlerësim dysh, kur marrim vlerësimin më të madh dhe e kthejmë mbrapsht arrijnë në krahasimin më të vogël. Për këtë arsye kufiri i më të madhes dhe më të voglës është e njëjta shifër, por nga njëra anë është vetë shifra më e madhe nga ana tjetër është e kundërta e asaj shifre ose vlera me fuqinë Konsistenca e përafërt (Near Consistency) Ashtu siç u tregua më sipër, homogjeniteti i elementeve që do të përfshihen në krahasimin dysh ndikon në konsistencën e matricës. Nga ana tjetër duke qenë se matrica është rezultat i një vlerësimi të caktuar, ajo shpreh edhe mendimin e implementuar ose konsistencën e qëndrimit të paraqitur. Llogaritet konsistenca e vlerësimit të elementeve që bëjnë pjesë në strukturën hierarkike të krijuar dhe tregojnë se sa afër të vërtetës është vlerësimi. Ashtu siç e shprehëm më sipër që një matricë të jetë konsekuente duhet të plotësohen kushtet si tregohen më poshtë: a a a ik ij jk a ij 1 a ji (W i = 2W j) dhe (W j = 3W k) atëherë (W i = 6W k) Mundësia që të gjitha këto të jenë në një matricë është shumë e vogël. Por kur bëjmë një vlerësim duke i marrë parasysh të gjitha këto mund të arrijmë të kemi një matricë shumë afër matricës që është plotësisht konsistente. Mospërputhja e matricës nuk duhet të kalojë 10% 102 (në përgjithësi pranohet për n=3 %5 dhe për n=4 %8, për n5 102 Thomas L. Saaty, Fundamentals of Decision Making and Priority Theory with The Analytic Hierarchy Process, RWS Publications, Vol VI, Pittsburgh, 1994, fq

109 %10). Në vazhdim do të shpjegojmë rrugën e ndjekur dhe formulat matematikore për të përcaktuar përqindjen e konsistencës së matricës Vazhdimësia uniforme (Uniform Continuity) Matrica e krahasimit dysh Wi (i = 1, 2 n), si një funksion i aij, duhet të jetë e ndjeshme ndaj ndryshimeve të vogla të aij që vlera proporcionale Wi/Wj, të prodhojë parashikime të mira përballë aij. Domethënë nëse në hierarkinë e formuar, në një nga matricat e përfituara nuk ka konsistencë dhe kjo gjendje shkaktohet për shkak të vlerësimit të gabuar, për të bërë të mundur konsistencën e matricës duhet të gjendet gabimi në vlerësim dhe të riparohet. Këto riparime janë efikase kur Wi është e ndjeshme ndaj ndryshimeve të vogla në aij. Kjo gjendje emërohet vazhdimësia uniforme Etapat e përdorimit të AHP Etapat që do të ndiqen për të zgjidhur një problem të caktuar me metodën AHP janë sa më poshtë: 1. Përzgjidhet rruga e zgjidhjes së problemit të gjetur. 2. Kur formojnë strukturën hierarkike vazhdohet të zbritet në nivelet e mëposhtme deri sa të zgjidhet problemi. 3. Pasi i ndajmë dhe i vendosim sipas klasorëve gjithë elementet e matricës së krahasimit dysh, bëhet vlerësimi duke bërë krahasime sipas kritereve të niveleve më të larta. 4. Para se t i vendosim vlerësimet dyshe në matricë, bëhet një vlerësim gjeometrik duke marrë parasysh vendimin e fundit të grupit apo votimin e tyre nëse mendimet janë arritur nga një grup njerëzish dhe jo nga një specialist. 5. Pasi bëhen gjithë krahasimet dyshe dhe vlerësimet vendosen në matricë gjenden vektorët e përparësisë dhe testohet konsistenca e matricës. 6. Etapat 3, 4 dhe 5 përsëriten për çdo nivel të gjendur në strukturën hierarkike. 7. Për të gjetur rëndësinë e vektorëve të përparësisë merren kriteret e rëndësisë duke përdorur strukturën e hierarkisë. 100

110 8. Duhet të gjendet përqindja e konsistencës e gjithë strukturës hierarkike. Në fillim mblidhen të gjithë përfundimet e dala nga shumëzimi i rëndesës së kritereve që gjenden më sipër me indeksin e konsistencës. Përfundimi i nxjerrë shumëzohet me rëndesën e kriterit që gjendet më sipër me konsistencën e rastësishme që lidhet me dimensionin e matricës prioritare 103. Këto etapa, janë të vlefshme për çdo lloj mekanizëm vendimi ku përdoret metoda AHP. Duhet të ndiqen me radhë këto etapa për të mos pasur probleme gjatë marrjes së vendimit. Nëse rastiset ndonjë problem gjatë zgjidhjes së problemit duhet të kthehemi pas dhe të kontrollojmë nëse kemi bërë ndonjë gabim gjatë etapave të mëparshme Funksionimi i Procesit të Hierarkisë Analitike Procesi i hierarkisë analitike është një proces vendimmarrës. Ky proces përbëhet nga tri etapa, formimi i hierarkisë gjatë procesit, llogaritja e konsistencës përfundimtare dhe vlerësimi i përfundimeve. Këto etapa do t i shpjegojmë më poshtë me radhë Formimi i hierarkisë Procesi i hierarkisë analitike ashtu siç e kemi përmendur edhe më sipër është imitimi i mënyrës së mendimit analitik të njeriut. Duke qenë se problemet e hasura herë janë të thjeshta herë të ndërlikuara, për të marrë një vendim të shëndetshëm ato vlerësohen duke e ndarë problemin në pjesë më të vogla. Ky proces copëzimi vazhdon deri sa qartësohen shkaktarët e problemit. Nga këtu e kuptojmë që ndërlikimi i problemit dhe niveli i detajeve ndikojnë në klasifikimin dhe ndarjen e niveleve të hierarkisë për vendimin që do të merret 104. Metoda AHP fillon me përzgjedhjen e alternativave dhe kritereve që do të përbëjnë hierarkinë e vendimmarrjes në lidhje me problemin që kemi në fokus 105. Pasi identifikohet problemi, përcaktohen vendimet që dëshirohen të merren në lidhje me këtë problem dhe pranohen si objektiva. Ky objektiv vendoset në majën më të lartë të 103 Thomas L. Saaty, Decision Making for Leaders The Analytic Hierarchy Process for Decisions in a Complex World, RWS Publications, Edition 2000, fq Zahedi F. The Analytical Hierarchy Process: A Survey of the Method and its Applications, Interfaces. 1986, 16 (4), J. E. De Steiguer, Jennifer Duberstein, Vincent Lopes, The Analytic Hierarchy Process, as a Means of Integrated Watershed Mnagement Proceedings of the First Interagency Conference on Research in the Watersheds, USA, 2003, , fq

111 hierarkisë dhe më pas të gjithë elementet që i përkasin problemit ndahen sipas nivelit të rëndësisë dhe homogjenizimit duke i kushtëzuar sipas kritereve të përcaktuara një nivel më sipër 106. Kemi disa avantazhe kur i tregojmë në një strukturë hierarkike problemet që kanë një strukturë të ndërlikuar. Këto avantazhe janë: 1. Ndryshimi i kritereve në majë të strukturës ndikon në kriteret e poshtme. 2. Në sajë të strukturës hierarkike nga detajet në nivelet e poshtme të një problemi mund të marrim informacione paraprake në lidhje me detajet e elementeve në nivelet më të larta. Kështu që kufizimi i një niveli bën të mundur të dallohet më qartë një nivel më lart. 3. Në problemet me strukturë të ndërlikuar është më efikas të shohim bashkëveprimin e gjithë pjesëve të sistemit në strukturën hierarkike se sa ta trajtojmë gjithë sistemin si një të tërë. 4. Një problem që analizohet nga hierarkia analitike përfiton nga kjo metodë që është edhe statike edhe elastike. Është statike sepse ndryshimet e vogla në elementet e saj ndikojnë pak në hierarki dhe është elastike sepse një hierarki e formuar mirë asnjëherë nuk dëmton strukturën 107. Këto avantazhe në metodën e procesit të hierarkisë analitike kanë lidhje vetëm me formimin e logjikës hierarkike (modeli piramidë). Pas krijimit të hierarkisë duhet të përpiqemi të vendosim elementet nga lart poshtë në mënyrë që elementet më të rëndësishëm të jenë më lart dhe elementët më pak të rëndësishëm të jenë më poshtë. Kështu që rëndësia e elementeve pakësohet sa më poshtë që zbresim. Ky proces i pozicionimit hierarkik ndihmon në zgjidhjen e problemit. Një pikë që duhet të kemi kujdes është se metoda AHP është një metodë specifike për njerëzit. Rëndësia e elementeve në metodën AHP ndryshojnë nga personat që e përdorin. 106 J. E. De Steiguer, Jennifer Duberstein, Vincent Lopes, The Analytic Hierarchy Process, as a Means of Integrated Watershed Mnagement Proceedings of the First Interagency Conference on Research in the Watersheds, USA, 2003, , fq Thomas L. Saaty, Fundamentals of Decision Making and Priority Theory with The Analytic Hierarchy Process, RWS Publications, Vol VI, Pittsburgh, 1994, fq

112 Formimi i matricave Në përdorimin e metodës AHP mbi problemet, për të përcaktuar rëndësinë e përafërt sipas kritereve dhe nënkritereve pas formimit të modelit hierarkik, duhet të krijojmë matricat e krahasimit dysh 108. Kështu që mund të përcaktohen në formën e vlerave numerike, duke bërë krahasimet dyshe mes marrëdhënieve të elementeve vendimmarrëse që bëjnë pjesë në hierarki. Vlera e rëndësisë së elementëve gjatë krahasimit dysh përcaktohet sipas kritereve të një niveli më lart. Matrica e krahasimit mes elementëve është një matricë katrore me dimension n x n. Vlerat në diagonalen e kësaj matrice marrin vlerën 1 sipas komponentëve të matricës që ka. Matrica e krahasimit është treguar më poshtë. a a. A.. an a a a n a1 n a 2n... ann Komponentët mbi diagonalen e matricës krahasuese, duke qenë se i=j, marrin vlerën 1. Në këtë rast elementi në fjalë krahasohet me vetveten. Krahasimi i elementëve bëhet një nga një duke pasur parasysh nivelin e rëndësisë që ka secili nga to. Në krahasimin një me një të elementëve përdoret tabela e rëndësisë Tabela 2.1. Për shembull, nëse elementi i parë në krahasim me elementin e tretë vlerësohet si i rëndësisë mesatare nga personi që bën krahasimet, atëherë në matricën krahasuese komponenti i rreshtit të parë kolona e tretë do të jetë në vlerën 3 (i=1, j=3). Në rastin e kundërt domethënë kur elementi i parë gjatë krahasimit me elementin e tretë, dhe preferenca e rëndësisë mesatare përdoret në favor të elementit të tretë atëherë në këtë rast komponenti i rreshtit të parë kolona e tretë do të ishte në 1/3 e vlerës. Në të njëjtin krahasim, gjatë krahasimit mes elementit të parë dhe të tretë nëse përdoret preferenca për t i konsideruar në të njëjtën rëndësi atëherë vlera e komponentit do të jetë Sipahi S. ve Berber A, Dönüşümsel liderlik Perspektifinin Analitik Hiyerarşi prosesi tekniği ile Analizi, İ.Ü. İşletme Fakültesi Dergisi, C:31, numri 1, Prill

113 Krahasimet bëhen për të gjithë vlerat që mbeten mbi diagonalen që i ka vlerat 1 në matricën krahasuese. Për komponentët që mbeten poshtë diagonales normalisht do të jetë e mjaftueshme të përdoret formula numër 1. a ji 1 a ij (1) Po të marrim parasysh shembullin e mësipërm, nëse në matricën krahasuese komponenti i rreshtit të parë kolona tretë merr vlerën 3 (i=1, j=3), komponenti i rreshtit të tretë kolona e parë e matricës krahasuese (i=3, j=1) do të ketë vlerën 1/3 duke u nisur nga formula nr Përcaktimi i vlerave të përparësisë Krahasimi dysh përgjithësisht është një proces natyral i krahasimit të elementëve sipas disa kritereve të cilat vendosen sipas preferencave të njerëzve dhe mund të shpjegohen sipas ndjeshmërisë, radhës së rëndësisë apo pëlqimit të tyre 109. Matrica krahasuese i tregon elementët brenda një logjike të caktuar sipas niveleve të rëndësisë. Kështu që vlerat e krahasimeve dyshe në matricë, tregojnë vlerën e rëndesës prioritare për çdo element, duke përdorur manipulimet matematikore. Por për të gjithë rëndesat brenda elementëve, domethënë për të përcaktuar shpërndarjen e rëndësisë në përqindje, përdorim kolonat e vektorëve të krijuara në matricën krahasuese. Kështu që për të përcaktuar të gjithë rëndesat në kritere formohet vektori i kolonës b me numër n dhe komponentin n 110. Ky vektor është treguar më poshtë: b11 b21. Bi.. bn Thomas Saaty, Deriving the AHP 1-9 Scale from First Principles, ISAHP Berne, Switzerland 2-4, August 2001, fq Kaan Yaralıoğlu, Performans Değerlendirmede Analitik Hiyerarşi Proses, Dokuz Eylül Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, Cilt:16, Sayı:1, İzmir, 2001, fq

114 Në llogaritjen e vektorit të kolonës B përdorim formulën numër 2. Domethënë në matricën e krahasimit dysh, vlerësimi i çdo elementi në të njëjtën kolonë pjesëtohet me totalin e vlerave që janë në çdo kolonë. b ij n a i1 ij a ij (2) Për shembull, nëse matrica krahasuese A, që tregon krahasimin me njëri- tjetrin të elementëve të vlerësimit, është përkufizuar si më poshtë dhe kërkohet të llogaritet vektori B1 1 A 3 1/ 5 1/ 3 1 1/ Në këtë rast elementi b 11 i vektorit B1 do të llogaritet b ,2 Në të njëjtën mënyrë kur llogarisim elementët e tjerë të vektorit B1, vektori përfitohet si më poshtë. Kur mblidhen komponentët e vektorit të kolonës shohim që totali del 1 (një). B 1 0,238 0,714 0,048 Kur t i përsërisim hapat e shpjeguar më sipër në vlerat e elementëve të tjerë, do të kemi aq vektorë të kolonës B sa numri i elementëve. Kur i mbledhim në formatin e matricës gjithë numrat n të vektorit të kolonës B të përfituar, do të formohet matrica C e treguar më poshtë e cila është një matricë e normalizuar. C c c... c n c c c n c1n c 2 n... c nn 105

115 Nëse do të kemi parasysh shembullin e mësipërm matrica C do të jetë si më poshtë. 0,238 C 0,714 0,048 0,210 0,632 0,158 0,500 0,400 0,100 Duke përdorur matricën C të normalizuar mund të përfitojmë vlerën e rëndësisë nga përqindjet e llojeve sipas elementeve. Për këtë gjë, ashtu siç tregohet në formulën numër 3, merret mesatarja aritmetike e komponentëve të rreshtave të formuara në matricën C të normalizuar dhe nga kjo përfitojmë vektorin e kolonës W që quhet vektori i përparësisë. w i n j1 n c ij (3) Vektori W tregohet më poshtë. w1 w2. W.. w n Kur zgjidhet shembulli i mësipërm elementët e vektorit të përparësisë mund të llogariten si më poshtë. Në këtë rast kur i vlerësojmë bashkë të tre faktorët ato do të kenë përafërsisht këto vlera. Faktori parë 32%, faktori dytë 58% dhe faktori tretë 10%. 0,238 0,210 0, ,32 0,714 0,632 0,400 W 0,58 3 0,048 0,1580 0,100 0,

116 Llogaritja e shkallës së konsistencës Sado që metoda AHP është një sistem konsekuent në vetvete, vërtetësia e përfundimeve do të jetë e varur nga përputhja me krahasimet mes elementëve që bën vendimmarrësi. Nëse vendimmarrësi tregohet kontradiktor në vlerësime, ai mund të mos e gjejë dot ku ndodhet mospërputhja më e madhe kur të kthehet pas. Ndërsa metoda AHP, duke përdorur avantazhin e rreshtimit të vlerësimeve dyshe jo vetëm që e gjen mospërputhjen por tregon edhe se cila mund të jetë vlera e përshtatshme 111. Metoda AHP propozon një proces për të matur përputhjen e këtyre krahasimeve. Në përfundim ajo na jep mundësinë të testojmë konsistencën e vektorit të përparësisë që gjendet nga shkalla e konsistencës (CR-Consistency Rate) pra e krahasimit të bërë një për një midis elementëve. Thelbi i llogaritjes së CR në metodën AHP bazohet në krahasimin e numrit të elementëve me një koeficient () të quajtur vlera themelore. Për të llogaritur koeficientin () e vlerës themelore në fillim përfitohet kolona e vektorit D nëpërmjet shumëzimit të matricës W të vektorit të përparësisë me matricën A të krahasimit. a11 a12... a1 n w1 a21 a22... a 2n w 2... D x a a... a w n1 n2 nn n Ashtu si përkufizohet në formulën numër 4, përfitohet vlera themelore (E) për çdo element vlerësues në pjesën e elementëve reciprokë mes kolonës së vektorit W dhe kolonës së vektorit D. Ndërsa formula numër 5, ku bëjnë pjesë mesataret aritmetike të këtyre vlerave, jep vlerën themelore () në lidhje me krahasimin. di Ei w i ( i 1,2,..., n ) (4) 111 Thomas L. Saaty, How to Make Decision: The Analytic Hierarchy Process, European Journal of Operational Research, 48, North-Holland, 1990, fq

117 n i1 n E i (5) Pasi llogaritet vlera themelore () me ndihmën e formulës numër 6 mund të gjejmë Indeksin e Konsistencës (CI-Consistency Index). CI n n 1 (6) Ndërsa në shkallën e fundit CI përfitohet CR duke ndarë vlerën e rregullimit standard të treguar në tabelën 2.2 të quajtur treguesi (Random) i rastësishëm (RI-Random Index). Në tabelën 2.2 zgjidhet vlera që korrespondon me numrin e elementëve. Për shembull, vlera e RI që do të përdoret në një krahasim me 3 elementë sipas tabelës 2.2 do të jetë Tabela 2.2: Vlerat e Indeksit të rastësishëm (RI) n Treguesi i 0 0 0,58 0,9 1,12 1,24 1,32 1,41 1,45 1,49 1,51 1,48 1,56 rastësishëm Burimi: Oğuzlar, 2007, fq.127. CI CR RI (7) Në rastet kur vlera e llogaritur e CR është më e vogël se 0.10 atëherë kuptohet se krahasimet e bëra nga vendimmarrësi janë konsistente. Nëse vlera e CR është më e madhe se 0.10 atëherë kemi një gabim në përllogaritje në metodën AHP ose një paqëndrueshmëri në krahasimet e bëra nga vendimmarrësi Gjetja e shpërndarjes së rëndësisë Në këtë fazë përcaktohet shpërndarja e rëndësisë nga shkalla e përqindjes për çdo element. Thënë ndryshe krahasimet një për një dhe procedurat e matricës përsëriten sa numri i elementëve (n herë). Vetëm se këtë herë dimensioni i matricës krahasuese G që do të përdoret në pikat e vendimit për çdo element do të jetë mxm. Pas çdo procedure krahasimi përfitohet kolona e vektorit S që tregon shpërndarjen e rëndësisë 108

118 109 sipas shkallës së përqindjes dhe sipas pikave të vendimit për elementin e vlerësuar sipas dimensionit mxl. Kjo kolonë e vektorit tregohet më poshtë: Shpërndarja e përfundimit në pikat e vendimit. Në këtë fazë formohet matrica e vendimit K me dimension mxn që formohet nga kolona e vektorit S me n copë me dimension mxl të shpjeguar më sipër. Matrica e vendimit shpjegohet sa më poshtë: Në përfundim, kur matrica e vendimit W shumëzohet si më poshtë me kolonën e vektorit (vektorin e përparësisë) S përfitojmë një kolonë vektori L me element m. Kolona e vektorit L jep përqindjen e shpërndarjes të pikave të vendimit. E thënë ndryshe totali i elementëve të vektorit është 1. Kjo shpërndarje na jep njëkohësisht edhe radhën e rëndësisë së pikave të vendimit. Metoda e procesit të Hierarkisë Analitike zhvillohet duke kaluar nëpër të gjitha fazat e shpjeguara më sipër m i s s s S mn m m n n s s s s s s s s s K m n mn m m n n l l l w w w x s s s s s s s s s L

119 110

120 KAPITULLI KATËRT ZHVILLIMI I KARTAVE TË KREDIT NË SHQIPËRI DHE KRIJIMI I MODELIT 1. SISTEMI BANKAR NË SHQIPËRI Shqipëria ka qenë një vend me regjim komunist të bazuar në një treg të mbyllur me jashtë dhe krejtësisht të komanduar nga sistemi qendror shtetëror drejtues. Në këto kushte, ku ekzistonte vetëm një bankë, ishte shumë e vështirë të flitej për zhvillim të tregut bankar bashkë me produktet e tij. Nisur nga kjo gjendje, sistemi bankar Shqiptar deri në vitet 90 ka qenë i mbyllur kundrejt inovacioneve bankare botërore. Në këtë aspekt është shumë e vështirë të kërkohet një ecuri normale në produkte bankare apo një ecuri koherente me vendet fqinje mbas viteve 90, kur dhe Shqipëria filloi të hynte në një treg të lirë. Madje, Shqipërisë do ti duhej të kalonte gjysmën e viteve 90 për të patur për herë të parë një treg të lirë bankar me pjesëmarrje të bankave me kapital jo shtetëror. Kështu në hyrjen e viteve 90, sistemi bankar në Shqipëri përbëhej nga Banka Bujqësore, Banka e Kursimeve dhe Banka Shqiptare e Tregtisë 112 (me dekretin nr. 7493, datë u krijua Banka Shqiptare e Tregtisë, si person juridik me objekt, veprimtarinë bankare në Tiranë dhe në rrjetin e saj në vend), të gjitha e kishin prejardhjen nga Banka Qendrore e Shtetit, ose Banka e Shtetit Shqiptar (BSHSH). Ndryshime të rëndësishme në tregun bankar Shqiptar shënohen me vitin 1992, kur u krye edhe anëtarësimi i Bankës së Shqipërisë në Fondin Monetar Ndërkombëtar (FMN). Po në këtë kohë, Banka Kombëtare e Tregtisë filloi operacionet për të nënshkruar një kontratë me Bankën e Romës në mënyrë që të fillonte nga aktiviteti 112 Me ligjin 7560, datë Për sistemin bankar në Republikën e Shqipërisë, Bankës Shqiptare të Tregtisë iu dha liçensa paraprake për të vepruar si bankë. Më 30 dhjetor 1992, doli vendimi nr. 1 i Ministrisë së Financave dhe Ekonomisë dhe i Bankës së Shtetit Shqiptar (BSHSH) për bashkimin e Bankës Shqiptare të Tregtisë me Bankën Kombëtare të Shqipërisë (BKSH) dhe për krijimin e Bankës Kombëtare Tregtare të Shqipërisë, bankë e cila e filloi veprimtarinë bankare më 1 janar

121 një bankë e re Italo-Shqiptare. Kështu më 1993 filloi punë banka e parë me kapital të huaj, menjëherë filluan punë dhe banka të tjera si, Banka Dardania dhe pothuajse çdo vit janë liçensuar dhe hapur plot banka të tjera si p.sh në shtator 1996 u hap në Tiranë një bankë, kapitali i të cilës vinte drejtpërsëdrejti nga Pireu i Athinës në Greqi. Filiali i kësaj banke në kryeqytetin e Shqipërisë u quajt Tirana Bank. Ky vrull në përmirësimin e sistemit bankar Shqiptar u ndërpre nga kolapsi i firmave piramidale, që ndodhi në vitin 1996, e cila solli një stopim të sistemit bankar por edhe të produkteve të tyre. Menjëherë pas vitit 1996 sistemi bankar Shqiptar e mori veten shumë shpejt. Fillimisht në sistemin bankar shqiptar u përfshi Banka Italo-Shqiptare (BiA). Një vit më vonë, në Gusht 1997, filloi të funksionojë Banka Amerikanë e Shqipërisë - American Bank of Albania (ABA). Më u bë bashkimi i të dyja bankave (BiA me ABA) nën emrin ABA. ABA më vonë u ble nga Intesa San Paolo Bank. ABA filloi të operojë plotësisht në Gusht të vitit 1998, pastaj funksionoi, siç u tha më lart, me emrin Intesa San Paolo Bank. Pas këtij bashkimi bankar që solli dhe një ndjenje sigurie të sistemit bankar në Shqipëri dolën dhe banka të tjera me kapital të huaj. Zhvillim i rëndësishëm ishte blerja e Bankës Popullore nga Société Générale, që solli në Shqipëri një tjetër gjigant bankar, siç është Crédit Agricole, i cili zotëron edhe 100% të kapitalit të aksioneve të Emporiki Bank, e cila është një bankë e nivelit të dytë në Shqipëri. Kjo ecuri kulmoi në vitin 2004 ku Banka Raiffeisen International bleu Bankën e Kursimeve, e cila ishte një bankë shtetërore. Kjo ishte blerja më e madhe në historinë e bankingut Shqiptar. Raiffeisen internacional bleu 100% të aksioneve të Bankës së Kursimeve. Të gjitha këto ndryshime në sistemin bankar kanë ardhur si pasojë e një procesi të gjatë ndryshimi dhe përafrimi të legjislacionit bankar Shqiptar me atë të sistemeve bankare të tregjeve të lira. Kështu produktet bankare që në i kemi parë rëndom në vendet fqinje apo në ekonomitë e tregjeve të lira, ka qenë e vështirë të shikoheshin në Shqipëri Evoluimi i infrastrukturës së pagesave elektronike Si dhe është përmendur më lart, Shqipëria është një vend, i cili ka qenë për vite me radhë i udhëhequr nga një sistem ekonomik i përqendruar ku liria ekonomike ishte 112

122 pothuajse inekzistente. Në një sistem të tillë sigurisht që dhe sistemi bankar karakterizohet nga mungesa të thella të produkteve bankare që lidhen me transfertat elektronike. Në vitet 90-të sistemi bankar në kuadrin e përshtatshmërisë me tregjet e huaja bankare ndërmori një sërë masash. Këto masa u intensifikuan dhe konkretizuan vetëm në fillimin e vitit 2000, kjo si pasojë dhe e tranzicionit piramidal dhe krizës së refugjateve Kosovarë që karakterizuan vitet 90. Viti 2000 ka qenë si fillesë për hartimin e bazës rregullatorë për instrumentet e reja dhe përmirësimin e bazës rregullatore ekzistuese të pagesave elektronike 113. Në këtë kuadër u hartua rregullorja Për pagesat elektronike në të cilën përcaktohen kriteret që duhet të plotësohen, me qellim që mjetet e reja elektronike të pagesave të sjellin: dobi dhe siguri për klientët, produktivitet dhe siguri më të madhe për emetuesit e tyre 114. Në këtë vit instrumentet e pagesave më të përdorura ishin çeqet dhe urdhër pagesat. Shumë i rëndësishëm është edhe realizimi po këtë vit i një studimi për automatizimin e sistemit të klerimit si një element i rëndësishëm i sistemit të pagesave, që lidhet direkt me klientët e bankave, me individët dhe me bizneset Shqiptare. Kjo është dhe një nga hapat e parë për instalimin e një infrastrukture themelore për funksionimin e një sistemi pagesash elektronik. Në vazhdimësi të këtij inicimi, më vitin 2001 banka botërore përfshiu në kredinë e dhënë qeverisë Shqiptare për Rindërtimin e Institucioneve Financiare (projekti FSiBTA) edhe implementimin e një Sistemi Pagesash Ndërbankare të tipit RTGS (Real Time Gross Sattlement). Në vazhdimësi të këtij projekti banka e Shqipërisë ka vazhduar me përpjekjet për të ndërtuar një sistem efiçent dhe të sigurt pagesash në përputhje me 10 parimet themelore për sistemet e rëndësishme të pagesave të përcaktuar në BiS/CPSS 115. Në vitin 2002 projekti ATM (Accounting and Treausury Management), projekti RTGS (Real Time Gross Sattlement) dhe projekti ACH (Automated Clearing House) janë disa nga projektet shumë të rëndësishme në përgatitjen e infrastrukturës për përshtatjen e sistemit bankar në fushën e pagesave elektronike. Pas implementimit të sistemit të ri të pagesave ATM me qëllim 113 Banka e Shqipërisë, (2000) Raporti Vjetor 2000, Tiranë, Banka e Shqipërisë. 114 Banka e Shqipërisë, (2000) Raporti Vjetor 2000, Tiranë, Banka e Shqipërisë. 115 Banka e Shqipërisë, (2002) Raporti Vjetor 2002, Tiranë, Banka e Shqipërisë. 113

123 automatizimin e operacioneve në bankën e Shqipërisë, u mundësua kalimi në fazën përfundimtare të realizimit të projektit AiPS (Albanian interbank Payment System), projekt ky i cili u shtri edhe në bankat e nivelit të dytë si përfituese të drejtpërdrejta nga ky sistem, dhe u financua nga banka botërore. Sigurisht Banka e Shqipërisë mban rolin e pronarit të këtij sistemi por njëkohësisht është edhe përdoruese e tij. Pjesëmarrës në sistemin AiPS janë gjithashtu edhe 12 banka të nivelit të dytë, nga 15 të tilla të liçensuara në vitin Pas këtyre evoluimeve të rëndësishme si dhe investimeve nga sistemi bankar për të përmirësuar infrastrukturën e pagesave, shikojmë për herë të parë daljen në treg të sistemit elektronik të pagesave. Po në 2003 bëhet instalimi për herë të parë i 12 pajisjeve ATM (Automated Teller Machine), të cilat u vendosën kryesisht në Tiranë si dhe në vende të tjera të Shqipërisë. Në fund të vitit 2003 në Shqipëri numëroheshin rreth 4300 karta debiti e krediti të përdorshme në lekë. Gjithsesi numri i pagesave të bëra me to ishte mjaft i ulët, deri në 3% të vëllimit të përgjithshëm të pagesave të bëra nga individët 116. Muaji Janar i vitit 2004 shënon fillimin e operacioneve të sistemit Shqiptar të pagesave ndërbankare (AiPS- Albanian interbank Payment System). Ky ishte një projekt i rëndësishëm, dhe mban peshën e infrastrukturës kryesore lidhëse pothuajse të gjithë sistemit bankar. Sigurisht baza për rregullimin e veprimeve në sistemin AiPS u vendos nga rregullorja për Rregulla dhe procedura të sistemit Shqiptar të pagesave ndërbankare- AiPS miratuar me vendimin nr. 103, datë të këshillit mbikëqyrës 117. Viti 2004 për bankën e Shqipërisë ka qenë dhe një vit i nismës për zbatimin e projektit AECH (Albanian Electronic Clearing House). Ky sistem do mbështetej dhe integrohej në sistemin AiPS që do të mundësojë automatizimin e shërbimit të kleringut që afrohet aktualisht nga banka e Shqipërisë për përpunimin e pagesave me vlerë të vogël. Sistemi u financua nga banka botërore dhe synonte të sillte përfitime të ndjeshme në sistemin e pagesave në drejtim të automatizimit të proceseve e njëkohësisht rritjes së saktësisë, shpejtësisë dhe uljen e kostove të përpunimit. Sistemi AECH mundëson shlyerjen me bazë neto të të gjitha pagesave me vlerë të vogël, të 116 Banka e Shqiperisë, (2003), Raporti Vjetor 2003, Tiranë, Banka e Shqipërisë. 117 Banka e Shqiperisë, (2004), Raporti Vjetor 2004, Tiranë, Banka e Shqipërisë. 114

124 kanalizuara në mënyrë elektronike në sistem nga bankat (pjesëmarrja është e ngjashme me AiPS) në orare të përcaktuara. Po në vitin 2004 banka e Shqipërisë me qëllim vijimin e objektivave të saj për rritjen e qarkullimit të parasë nëpërmjet sistemit bankar si dhe rolin e saj si promovuese e prezantimit të instrumenteve të reja e zhvillimit te infrastrukturave të nevojshme për modernizimin e sistemit të pagesave, futi në projektet e saj krijimin e një sistemi për klerimin e kartave elektronike. Synimi kryesor i kësaj është lehtësimi i përdorimit të kartave elektronike nga klientët si dhe klerimi i veprimeve të kryera në monedhën vendase. Nisur nga futja e sistemit të pagesave elektronike me karta, banka e Shqipërisë ndërmori një sërë masash të rëndësishme për krijimin e infrastrukturës të përshtatshme për sistemin e pagesave elektronike. Në këtë kuadër gjatë vitit 2005 shikohen përpjekje për realizimin e një marrëveshje me ViSA international, për të shlyer veprimet nga kartat në lekë të bankave të nivelit të dytë në Shqipëri, anëtare të ViSA international. Konkludimi i këtyre përpjekjeve ishte nënshkrimi i një marrëveshjeje e cila do fillonte zbatimin e saj në fillim të vitit Në vitin 2005 gjithashtu kemi dhe një përmirësim të vazhdueshëm dhe shtim të përpjekjeve për modernizimin dhe përmirësim të sistemit bankar të infrastrukturës së pagesave, duke investuar edhe më shumë në drejtim të përdorimit të mjeteve elektronike të pagesave. Kjo pasqyrohet edhe në shtimin e numrit të terminaleve pranuese, ku në fund të vitit 2005 numri i ATM-ve ishte 205 kurse numri i POS dhe EFTPOS-eve kishte një numër prej 779 dhe 624 apo rreth 5 herë më shumë se ato të një viti më parë. Gjithashtu sipas raportimeve të bankave në bankën e Shqipërisë vëmë re se pajisjet pranuese të kartave (ATM dhe POS) operojnë kryesisht në lekë por pikërisht në këtë vit shikohet vënia në funksionim edhe e POS/EFTPOS-eve në valutë dhe më saktë në USD. Po në këtë vit kemi një rritje të numrit të kartave (Cash, Debit dhe Kredit) me rreth 7 herë në krahasim me atë të një viti më parë, ku numri i tyre shkon në 225,913 karta në fund të vitit Banka e Shqiperisë, (2005), Raporti Vjetor 2005, Tiranë, Banka e Shqipërisë. 119 Banka e Shqiperisë, (2005), Raporti Vjetor 2005, Tiranë, Banka e Shqipërisë. 115

125 Shlyerja e pagesave elektronike me kartat ViSA, filloi në muajin Mars 2006 nëpërmjet sistemit AiPS 120. Në këtë sistem në atë kohë operonin rreth 6 banka anëtare të kësaj skeme të cilat në total realizuan një vëllim pagesash prej 0.3 miliardë lekë si dhe është treguar në grafikun më poshtë. Po në këtë vit kemi një rritje të përdorimit dhe shumëllojshmërisë së pagesave elektronike. Numri kartave krahasuar me vitet më parë është rritur me 127,552 copë që është rreth 56% më shumë se e viti Vihet re se në këtë rritje mbizotërojnë kartat Cash, pasuar nga kartat e debiti me një shtim prej % dhe më pas nga kartat e kreditit me rreth 2.71 %. Si rrjedhojë një pasojë që pritej të ndodhte dhe që ndodhi është dhe rritja e numrit të transaksioneve gjate vitit 2006 në krahasim me ato të një viti më parë ku vlera e transaksioneve në fund të vitit 2006 arriti miliardë lekë. Në lidhje me anën rregullative të sistemit të pagesave elektronike u ndërmorën masa për përqasjen e bazës rregullative me ato të vendeve të BE-së ku u nxorën rregulla dhe manuale të reja të përfunduara gjatë vitit 2006 si; manuali Mbi procedurat e Sektorit të Pagesave për Shlyerjen e Veprimeve me ViSA në Sistemin AiPS apo rregullorja Për pagesat elektronike. Banka e Shqipërisë, në vijim të marrëveshjes me kompaninë ViSA për shlyerjen e transaksionëve të kryera në lekë me kartat ViSA, mundësoi shlyerjen në sistemin AiPS të këtij aktiviteti. Gjatë vitit 2007 numri i bankave pjesëmarrëse në shlyerje arriti në 8, nga 5 banka që ka qenë një vit më parë. Kështu kompania ViSA në rolin e shtëpisë së klerimit përgatit pozicionet neto për secilën bankë dhe i dërgon ato pranë Bankës së Shqipërisë e cila luan rolin e agjentit shlyerës për shlyerje neto në sistemin AiPS. Kjo lëvizje duket qartë në mënyrë numerike edhe në tabelën më poshtë: Tabela 3.1: Shlyerjet ViSA Numri i transaksioneve të shlyerjes nëto 1,487 2,481 Vlera e transaksioneve (milionë lekë) Banka e Shqiperisë, (2006), Raporti Vjetor 2006, Tiranë, Banka e Shqipërisë. 116

126 Gjatë këtij viti në një mënyrë dendësisht të konsiderueshme vërehet rritje pozitive e një instrumenti tjetër të pagesave elektronike, home banking. Në vitin 2007 në Shqipëri ishin tri banka që e ofronin këtë të fundit, kështu që transaksionet me këtë instrument në krahasim me një vit më parë u rritën me 122 % dhe 188% në vlerë. Vlera e këtyre transaksioneve si dhe do shprehet në vijim nuk ka peshë të madhe në tërësinë e transaksioneve elektronike, por kjo rritje në vitin 2007 vjen pikërisht nga shtimi i dy bankave në ofrimin e këtij shërbimi. Në funksion të metodologjisë së raportimit për sa i përket instrumenteve të pagesave në vitin 2008 u rishikua metodologjia Për raportimin e instrumenteve të pagesave bazuar në të dhënat që raportojnë bankat, mbi këto të fundit ndaj Bankës së Shqipërisë. Metodologjia synon të grumbullojë dhe përpunojë të dhëna periodike për të ndërtuar një bazë të dhënash mbi përdorimin e instrumenteve të pagesave në Shqipëri. Qëllimi është analizimi i tendencave në ndihmë të publikut në njohjen e zhvillimin e sistemit të pagesave në Shqipëri. Gjithashtu monitorimin e zhvillimeve në fushën e sistemit të pagesave në mënyrë që të vlerësohet shkalla e rreziqeve që përmbajnë këto dhe sigurohet transparenca në marrëveshjet që kanë të bëjnë me instrumentet dhe shërbimet e pagesave. Një tjetër qëllim është dhe përputhshmëria e këtyre statistikave me ato të bankës qendrore Europiane dhe BiS Basel me synimin publikim e këtyre të fundit në Red Book dhe Blue Book, publikime këto të Bankës Qendrore Europiane mbi pagesat. Gjatë vitit 2008 vihet re se është punuar për harmonizimin e kuadrit rregullativ të sistemit ekzistues të pagesave me Acquis Communautaire, duke rishikuar disa rregullore dhe miratuar disa të tjera me qëllim përshtatjen e tyre me direktivat e BEse. Gjatë vitit 2010 u finalizua drafti i projektligjit Për sistemet e pagesave si dhe komentimet shpjeguese të tij. Ky dokument ka një rëndësi të veçantë pasi shpjegon disa koncepte ende të reja për sistemin kombëtar të pagesave si dhe detajon në menynë të saktë rolin dhe detyrat e bankës së Shqipërisë në lidhje me zhvillimin dhe mbikëqyrjen e sistemit të pagesave në vend. Ky projektligj përbën një hap të mëtejshëm dhe tepër të rëndësishëm për procesin e përafrimit të vazhdueshëm të legjislacionit Shqiptar me atë të BE-së në fushën bankare dhe financiare, parashikuar 117

127 gjithashtu edhe në nenet 70 dhe 89 të Marrëveshjes së Stabilizim Asociimit (MSA) midis Shqipërisë dhe komunitetit Evropian. Po gjatë vitit 2010 vihet re një fokusim i punës për përmirësimin dhe zgjerimin e infrastrukturës të nevojshme për shlyerjen e instrumenteve elektronike të pagesave (kartat bankare). Në Korrik të këtij viti u finalizua projekti për shlyerjen e pagesave në lekë me kartat MasterCard dhe Maestro, nëpërmjet sistemit të pagesave AiPS, një shërbim ky që i ofrohet kompanisë MastrCard me eksperiencën disavjeçare në ofrimin e këtij shërbimi ndaj kompanisë ViSA. Ndërkohë që gjatë vitit 2011 nën mbështetjen e ekspertëve të huaj u punua për përafrimin e legjislacionit shqiptar me atë te BE-se, ku u morën masa për kalimin e disa direktiva te rëndësishme në fushën e pagesave, ku përmendet direktiva 2007/64/EC Mbi shërbimet e pagesave në tregun e brendshëm dhe direktiva 2009/110/EC Mbi ngritjen, ndjekjen dhe mbikëqyrjen e kujdesshme të veprimtarisë së institucioneve të parasë elektronike dhe/ose me praktikat më të mira ndërkombëtare. Këto masa u ndërmorën me qëllim fuqizimin e transparencës në lidhje me shërbimet e pagesave dhe paranë elektronike, vendosjen e një grupi të plotë rregullash në lidhje me të drejtat dhe detyrimet e përdoruesve dhe ofertuesve të këtyre shërbimeve, duke rritur kështu eficiencën dhe sigurinë si dhe duke fuqizuar autoritetin mbikëqyrës të Bankës së Shqipërisë. Në korrik te vitit 2012 Banka e Shqipërisë përfundoi me sukses projekt binjakëzimin IPA 2008 me bankën e Italisë dhe bankën e Francës. Në këtë projekt sistemi i pagesave pati një rëndësi të veçantë dhe më konkretisht u rishikuan dhe u hartuan një sërë rregullash dhe manualesh ndër të cilat mund të veçohen: Rishikimi i dokumentit Politika e mbikëqyrjes së sistemeve të pagesave dhe shlyerjes sipas praktikave më të mira ndërkombëtare, ku është zgjeruar fusha e zbatimit me qëllim aplikimin e zhvillimeve të viteve të fundit në fushën e pagesave. Hartimi i manualit Për mbikëqyrjen e sistemeve të pagesave, i cili është kryer duke përdorur standardet bashkëkohore në përdorim nga bankat qendrore të Bashkimit Evropian. 118

128 Rishikimi i metodologjisë Për raportimin e instrumenteve të pagesave nëpërmjet konsultimit me bankat për statistikat që këto të fundit dërgojnë pranë Bankës së Shqipërisë. Hartimi i projekt-rregullores Për operatorët dhe sistemet e pagesave me qëllim liçencimin dhe mbikëqyrjen e operatorëve dhe sistemeve private të pagesave dhe shlyerjes. Viti 2013 është një vit shumë i rëndësishëm për sa i përket formimit te infrastrukturës ligjore të pagesave elektronike. Në këtë vit u miratua ligji 133/2013 datë Për sistemin e pagesave. Miratimi i këtij ligji krijoi hapësirën e nevojshme për rregullime të sistemeve kombëtare të pagesave, nëpërmjet akteve nënligjore, vendimeve dhe udhëzimeve të caktuara. Në këtë mënyrë Këshilli Mbikëqyrës i Bankës së Shqipërisë me vendimin nr. 42 date miratoi rregulloren, Për rregullimin, liçencimin dhe mbikëqyrjen e operatoreve të skemave kombëtare të pagesave, me qëllim krijimin e hapësirave të përshtatshme për nxitjen e iniciativës private për krijim e infrastrukturave të nevojshme në tregun vendas të pagesave me kartë. Kështu dispozitat e rregullore për liçencimin e operatoreve të skemave të pagesave me kartë u jep të drejtën personave juridike të krijojnë skema kombëtare të pagesave me kartë duke përfshire dhe rolin e procesit kombëtar. Ky veprim hap rrugën për një treg të lirë dhe jo monopol të tregut vendas të sistemeve të pagesave me kartë. Pasqyrimi i punës së ndërmarrë, me qellim uljen e fuqisë së monopolit në tregun e skemave kombëtare të pagesave vihet re menjëherë në muajin Tetor të vitit 2013, ku në tregun Shqiptar vërehet licencimi i operatorit të parë të skemës kombëtare të pagesave me kartë. Vlen të theksohet se, krijimi i kuadrit rregullativ dhe licencimi i operatorit të skemës kombëtare të pagesave me kartë përbën hapin e parë të Bankës së Shqipërisë drejt rregullimit, licencimit dhe mbikëqyrjes së të gjithë elementeve të rëndësishëm të sistemeve të pagesave. Së fundi, në kuadër të nxitjes së përdorimit të instrumenteve të pagesave elektronike dhe reduktimit të përdorimit të parasë fizike në ekonomi si dhe bazuar në direktivën 2009/110/EC të Bashkimit Evropian, Banka e Shqipërisë ka ndërmarrë hapa konkrete për implementimin e parasë elektronike dhe të institucioneve të saj edhe në tregun Shqiptar. Zbatimi i kësaj direktive jo vetëm zgjeron gamën e instrumenteve të 119

129 pagesave, por njëkohësisht nxit konkurrencën në këtë pjesë të tregut. Gjithashtu, krijimi i një mënyre alternative pagese, e cila nga eksperienca ndërkombëtare mund të gjejë aplikim në një spektër të gjerë nevojash për pagesa, është një ndihmë dhe në nxitjen e përfshirjes financiare të popullsisë Sistemet e pagesave elektronike në Shqipëri Deri në fillimet e vitit 2003 sistemet e pagesave në Shqipëri dominoheshin nga urdhërpagesat dhe çeqet. Urdhërpagesat dominojnë ndër të tjera, si instrumenti më i përdorur me 77% të vëllimit të përgjithshëm të pagesave dhe 53% të vlerës totale të pagesave për klientë. Përdorimi i çekut si instrument pagese mbetet i kufizuar, duke treguar se përdorimi i tij në Shqipëri ende është në nivele të ulëta. Tipi më i përdorur është çeku i garantuar nga banka (çeku bankar) 121. Gjatë vitit 2003 vihen re përpjekje të sistemit bankar për të përmirësuar infrastrukturën e pagesave, duke investuar kryesisht në drejtim të përdorimit të mjeteve elektronike të pagesës. Vetëm gjatë vitit 2003 janë instaluar dhe u vendosën në përdorim 12 pajisje të reja ATM, të cilat janë vendosur kryesisht në Tiranë, por edhe në qytete të tjera të Shqipërisë. Në fund të vitit 2003, në Shqipëri numëroheshin rreth 4300 karta debiti e krediti të përdorshme në lekë, por megjithatë numri i pagesave elektronike përbën vetëm 3 % të vëllimit të përgjithshëm të pagesave për klientë. Një përpjekje për modernizimin dhe përmirësimin e infrastrukturës së sistemit elektronik të pagesave vihet re në vitin 2004, duke investuar në drejtim të përdorimit të pagesave me mjete elektronike. Këto përpjekje kanë sjellë që në gjysmën e dytë të 2004 të përformohet një trend rritës i terminaleve pranuese. Në fund të 2004 numri i ATM-ve ishte 93 dhe i POS dhe EFTPOS-eve 155 në krahasim me 22 dhe 53 që ishin në vitin 2003, të cilat sipas raportimit të bankave të nivelit të dytë pranë bankës së Shqipërisë operojnë kryesisht në lekë. Sa i përket kartave elektronike (cash, debit, kredit) që janë në përdorim vihet re një rritje prej 3.7 herë më shumë se në vitin 2003, kur dolën për herë të parë në qarkullim. Kartat janë kryesisht në lekë dhe përsa i përket përdorimit të tyre, më e përdorura është karta që ka funksionin cash. Me rritjen e numrit të terminaleve pranuese vihet re 121 Banka e Shqipërisë, (2003), Raporti Vjetor 2003, Tiranë, Banka e Shqipërisë. 120

130 një trend i ri i përshtatjes së kartave me funksion cash në ato me funksion debitimi nga ana e bankave. Kështu karta mund të përdoret si në ATM po ashtu edhe në POS apo EFTPOS ku ajo pranohet. Këto karta kryesisht operojnë në një monedhë, por një numër i limituar i tyre operon dhe në monedha të tjera. Bankat, edhe në vitet në vijim kanë shtuar përpjekjet e tyre për përmirësimin dhe modernizimin e infrastrukturës së pagesave, duke shtuar investimet në drejtim të pagesave elektronike. Kështu në vitin 2005 shikohet një rritje e numrit të terminaleve pranuese në krahasim me ato një vit më parë. Kështu në fund të vitit 2005 numri i ATM-ve ishte 205, kurse i POS/EFTPOS-eve 779, kundrejt 93 dhe 155 respektivisht për fundvitin Funksionimi i ATM-ve dhe POS-eve kryesisht është në lekë, por në 2005 shikohet vënia në funksionim edhe POS/EFTPOS-eve në valutë kryesisht në USD. Po këtë vit shikohet një rritje e numrit të kartave në përdorim me rreth 7 herë, ku në Dhjetor të 2005 numëroheshin 225,913 karta. Kartat në përdorim funksionojnë kryesisht në lekë dhe e veçanta është se në vitin 2005 shikohet një ndryshim trendi nga kartat cash në karta debiti, ku gjatë vitit 2004 mbizotëronte karta cash, tashmë në 2005 shikohet një rritje më e madhe e kartave të debitit (nga karta në dhjetor 2004 në karta në dhjetor 2005). Po në 2005 shikohet jo vetëm një shtim i kartave në qarkullim por një shtim edhe i llojshmërisë se tyre. Gjate vitit 2006 shikohet një rritje dhe shumëllojshmëri në përdorimin e instrumenteve elektronike të pagesave. Numri i kartave në qarkullim është rritur me 9 herë gjatë këtij viti krahasuar me vitin Shtesa e numrit të kartave krahasuar me vitin 2005 është 127,552 copë, me gati 56 % 122. Po njëlloj ende mbizotërojnë në numër kartat cash. por si dhe në vitin 2005 trendi i kartave të debitit ka një rritje, duke sjellë kartat e debitit në një sasi prej 38.75% të sasisë totale të kartave në qarkullim 123. Gjithashtu viti 2006 karakterizohet edhe nga një rritje e numrit të kartave të kredit me 5,816 duke zënë rreth 2.71% të totalit të kartave në qarkullim. Kështu duke parë një rritje te këtyre mjeteve te pagesave elektronike vihet re një ulje e parasë cash në qarkullim nga viti në vit dhe një rritje e linjave te kreditimit personal. 122 Banka e Shqipërisë, (2006), Raporti Vjetor 2006, Tiranë, Banka e Shqipërisë. 123 Banka e Shqipërisë, (2006), Raporti Vjetor 2006, Tiranë, Banka e Shqipërisë. 121

131 Rritja e numrit të kartave shoqërohet edhe me një rritje të vëllimit te transaksioneve ku në muajin Janar te vitit 2006 kemi 644,987 dhe në muajin Dhjetor te po këtij viti 1,697,301 të tilla me një vlerë totale të transaksioneve gjate viti 2006 prej miliardë leke 124. Po këtë vit vihet re një shtim i ATM-ve dhe POS-ve, dhe jo vetëm në numër, por edhe në shpërndarje gjeografike në gjithë territorin e Shqipërisë, ku numërohet një shtim prej 130 ATM-sh dhe 404 POS, një shenjë kjo e shtimit të përdorimit të mjeteve elektronike të pagesave. Trendi rritës në përdorimin e kartave vazhdon me rritje edhe në vitin 2007 kryesisht në kartat me funksionin cash dhe debit, të cilat kanë rreth 74 % rritje në krahasim me vitin Po ashtu edhe terminalet e pranimit të kartave kanë një rritje ku kemi një rritje me 47 % në krahasim me vitin 2006 ku dominojnë më shumë rritjet e pajisjeve POS. Në lidhje me shpërndarjen gjeografike të kartave mund të thuhet se në vitin 2007 shikohet tendenca për të lëvizur jashtë Tiranës por që ende në një masë të konsiderueshme Tirana mbetet qendra më e populluar me ATM dhe POS me përkatësisht 78% dhe 59% të totalit të tyre. Vazhdon të shikohet një rritje e transaksioneve në numër dhe vlerë, përkatësisht 17% dhe 26%, por kjo nuk është në proporcion me rritjen e numrit të kartave. Kjo mospërputhje vjen nga fakti se Shqipëria është futur së fundmi në këtë sistem pagesash, dhe ende nuk është fituar besimi i duhur në lidhje me përdorimin dhe përfitimet e tyre. Thënë ndryshe, në përpjesëtim me numrin e popullsisë, mesatarisht, një në pesë persona është mbajtës i një karte dhe çdo kartëmbajtës kryen jo më shumë se 16 transaksione në vit 125. Kjo tregon, se sistemi bankar është ende në fillimet e tij përsa i përket pagesave elektronike në krahasim me vendet e tjera. Gjatë vitit 2008 vërehet një trend rritës i numrit te ATM-ve dhe POS-ve përkatësisht 45% dhe 61% më shumë se viti 2007, gjithashtu këtë vit kemi edhe modernizimin e makinave ATM. Tabela 3.2: Numri total i ATM dhe POS në 31 Dhjetor 2008 Përshkrimi Totali Makina ATM (Automated Teller Machinës) 642 Prej të cilave: 124 Banka e Shqipërisë, (2006), Raporti Vjetor 2006, Tiranë, Banka e Shqipërisë. 125 Banka e Shqipërisë, (2006), Raporti Vjetor 2006, Tiranë, Banka e Shqipërisë. 122

132 1- ATM me funksion tërheqje cash ATM me funksion urdhër transferta ATM me funksion depozitim cash 73 Terminale POS (Point Of Sail) 2,953 Prej te cilave: 1- Terminale POS me funksion tërheqje cash Terminale pagesash EFTPOS 2,915 Terminale për përdorimin e parasë elektronike - Burim: Banka e Shqipërisë (Raportimet e bankave sipas Metodologjisë për raportimin e instrumenteve të pagesave ) Sa i përket numrit të kartave në qarkullim krahasuar me vitin 2007 shikohet një rritje me 17% e numrit te tyre. E veçantë për vitin 2008, është se vërehet një trend rritës i lartë i kartave të kreditit, gjë qe s ka qenë në vitet e para. Numri i kartave të kreditit është rritur me rreth 53 %. Tabela 3.3: Numri total i kartave bankare në qarkullim në 31 dhjetor 2008 Numri i kartave sipas funksionëve 31 Dhjetor 2008 Karta me funksion cash-i 512,232 Karta me funksion pagese 498,003 Prej te cilave: 1- Karta debiti 482, Kata krediti 15,931 Karta me funksion para elektronike Numri total i kartave në qarkullim 512,232 Prej te cilave: - Karta me me shume se nje funksion 498,003 Burim: Banka e Shqipërisë (Raportimet e bankave sipas Metodologjisë për raportimin e instrumenteve të pagesave ) Rreth 8,205,143 transaksione me karta, të cilat janë në rritje dhe një qarkullim total vjetor prej 93.7 miliard lekësh, tregon që sistemi i pagesave elektronike në Shqipëri është futur në një trend rritës. Nëse hedhim një sy në brendësi të këtyre transaksioneve, kuptojmë se 96 % e tyre janë tërheqje cash nga ATM-të. Krahasuar me numrin e popullsisë mesatarisht 1 në 6 persona është mbajtës i një kartë, dhe çdo kartëmbajtës kryen jo më shumë se 16 transaksione në vit, nga të cilat 15 janë tërheqje cash nga banka. Kjo statistikë tregon se Shqipëria ende ngelet në hapat e parë të saj, sa i përket përdorimit të sistemit elektronik të pagesave, krahasuar kjo me vëndet e rajonit. 123

133 Tabela 3.4: Transaksione të realizuara me karta bankare gjatë vitit 2008 Transaksionet me karta sipas llojit te transaksionit Vëllimi Vlere (mln lekë) 1- ATM tërheqje cash 7,910,609 89, ATM depozitime Urdhër-transfertat nëpërmjet ATM-ve Tërheqje cash në terminale POS 2, Pagesa me karta në terminale POS 291,131 4, Prej te cilave: - Pagesa me karta debiti 187,720 2, Pagesa me karta krediti 103,411 2, Totali i transaksioneve me karta 8,205,143 93, Burim: Banka e Shqipërisë (Raportimet e bankave sipas Metodologjisë për raportimin e instrumenteve të pagesave ) Numri i pajisjeve ATM dhe POS vazhdon të rritet edhe në vitin 2009, me një trend jo të fortë si ishte në vitet më parë, përkatësisht vërehet një rritje me 15 % dhe 48 %. Tabela 3.5: Numri i ATM dhe POS në 2009, krahasuar me fundin e vitit 2008 Përshkrimi Makina ATM (Automated Teller Machinës) Prej të cilave: 1- ATM me funksion tërheqje cash ATM me funksion urdhër transferta ATM me funksion depozitim cash Terminale POS (Point Of Sail) 2,953 4,370 Prej te cilave: 1- Terminale POS me funksion tërheqje cash 907 1, Terminale pagesash EFTPOS 2,915 4,320 Terminale për përdorimin e parasë elektronike - - Burim: Banka e Shqipërisë (Raportimet e bankave sipas Metodologjisë për raportimin e instrumenteve të pagesave ) Diferenca e madhe në përqindje të trendit të rritjes së pajisjeve ATM me ato POS vjen si pasojë e një strategjie që kanë ndjekur bankat, duke u nisur nga sjelljet e konsumatorëve, përdorues të kartave elektronike në tregun aktual në Shqipëri. Nisur nga fakti se ATM-të në të shumtën e rasteve përdoren si shpërndarës parash (cash machinë), një funksion ky që nuk është pjesë e elitës së funksioneve që sjell fitime, bankat kanë pozicionuar vëmendjen e tyre në tregun POS ku fitimet e tyre janë 124

134 të konsiderueshme dhe manaxhimi i kërkesës për para (duke qenë se këtu bëhet fjalë për para elektronike) është shumë herë më i kollajshëm. Numri i kartave në qarkullim gjithashtu në vitin 2009 ka një trend rritës në ulje në krahasim me vite më parë duke patur një rritje nga viti 2008 me 11 %. Brenda kësaj rritje vërehet një trend rritës i kartave të kreditit me 50 % më shumë se një vit më parë. Tabela 3.6: Numri i kartave bankare në qarkullim në 31 dhjetor 2009, dhe 2008 Numri i kartave sipas funksioneve 31 Dhjetor Dhjetor 2009 Karta me funksion cash-i 512, ,985 Karta me funksion pagese 498, ,985 Prej te cilave: 1- Karta debiti 482, , Karta krediti 15,931 23,844 Karta me funksion para elektronike - Numri total i kartave në qarkullim 512, ,985 Prej te cilave: - Karta me më shume se një funksion 498, ,985 Burim: Banka e Shqipërisë (Raportimet e bankave sipas Metodologjisë për raportimin e instrumenteve të pagesave ) Gjate këtij viti vihet re se kemi një rritje te transaksioneve me karta bankare (debiti/krediti) me rreth mbi 9 milion transaksione me një qarkullim total vjetor prej 102 miliardë lekesh. Sigurisht në tabelën e mëposhtme vërehet lehte që ende në këto transaksione 96 % e tyre përbëhen nga tërheqje cash nga ATM që do të thotë që sistemi bankar në Shqipëri është ende larg normës mesatare te rajonit sa i përket pagesave elektronike. 125

135 Tabela 3.7: Transaksioneve me karta bankare gjate vitit 2009dhe 2008 Transaksionet me karta sipas llojit te Volum Vlere (mln lekë) transaksionit ATM tërheqje cash 7,910,609 8,717,982 89, , ATM depozitime Urdhër-transfertat nëpërmjet ATM-ve Tërheqje cash në terminale POS 2,999 2, Pagesa me karta në terminale POS 291, ,214 4, , Prej te cilave: - Pagesa me karta debiti 187, ,780 2, , Pagesa me karta krediti 103, ,434 2, , Totali i transaksioneve me karta 8,205,143 9,124,300 93, ,905.3 Burim: Banka e Shqipërisë (Raportimet e bankave sipas Metodologjisë për raportimin e instrumenteve të pagesave ) Gjatë vitit 2010 numri i pajisjeve ATM është rritur me 4 % ndërsa i pajisjeve POS është rritur me 12 % krahasuar me vitin Ndërkohe që në shpërndarjen gjeografike të tyre pjesën me të populluar e zë Tirana me 53 % te ATM-ve dhe rreth 78 % te pajisjeve POS dhe më pas vjen Lushnja dhe Shkodra për pajisjet ATM dhe Lushnja dhe Gjirokastara për pajisjet POS 126. Grafiku 3.1: Shpërndarja e bankomateve (ATM) deri në fund te vitit 2010 Burim: Banka e Shqipërisë (Raportimet e bankave sipas Metodologjisë për raportimin e instrumenteve të pagesave ) 126 Banka e Shqiperisë, (2010), Raporti Vjetor 2010, Tiranë, Banka e Shqipërisë. 126

136 Grafiku 3.2: Shpërndarja e pajisjeve POS deri në fund te vitit 2010 Burim: Banka e Shqipërisë (Raportimet e bankave sipas Metodologjisë për raportimin e instrumenteve të pagesave ) Gjatë këtij viti numri i kartave në qarkullim është rritur me 23 % në krahasim me një vit më parë dhe ku nga këto rreth 96 % e këtyre kartave përbëhet nga karta debiti. Sa i përket llojit të operatoreve që procedojnë këto karta peshën më të madhe e kap karta ViSA me 83 % te totalit e ndjekur nga Master Card ndërkohë që në peshë më të vogël zënë Maestro dhe American Express, sa i përket kartave lokale vetëm dy banka emetojnë te tilla qe zënë 2 % te totalit 127. Grafiku 3.3: Pesha e kartave te pagesave sipas llojit, deri në fund të viti 2010 Burim: Banka e Shqipërisë (Raportimet e bankave sipas Metodologjisë për raportimin e instrumenteve të pagesave ) 127 Banka e Shqiperisë, (2010), Raporti Vjetor 2010, Tiranë, Banka e Shqipërisë. 127