ROLI I KAPITALIT EKONOMIK DHE VLERËS EKONOMIKE TË SHTUAR NË VLERËSIMIN E GJENDJES FINANCIARE TË BANKAVE

Transcription

1 REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI I FINANCËS TEMË DISERTACIONI ROLI I KAPITALIT EKONOMIK DHE VLERËS EKONOMIKE TË SHTUAR NË VLERËSIMIN E GJENDJES FINANCIARE TË BANKAVE Disertanti: Erjola Barbullushi (Sakti) Udhëheqës Shkencor: Prof. As. Dr. Orfea Dhuci Tiranë, 2016

2 Roli i kapitalit ekonomik dhe vlerës ekonomike të shtuar në përcaktimin e gjendjes financiare të bankave E. Barbullushi (Sakti) Copyright Erjola Barbullushi, 2016 Përmbajtja e këtij punimi është plotësisht autentike. Të gjitha të drejtat e rezervuara. DEKLARATË Unë, e nënshkruara Erjola Barbullushi (Sakti) deklaroj në përgjegjësinë time që: # Ky studim i paraqitur për marrjen e gradës Doktor, është punimi im origjinal, i hartuar në përputhje më rregullat dhe kërkesat e Shkollës së Doktoraturës. # Të dhënat e përdorura në këtë studim janë siguruar nga vetë raportet vjetore të bankave që ushtrojnë aktivitetin në Shqipëri, si dhe nga institucione të specializuara për publikimin e të dhënave sasiore. Për çdo rast është cituar burimi i tyre. Gjithashtu, në këtë studim, paraqiten të dhëna statistikore të llogaritura nga vetë disertanti nëpërmjet programeve kompjuterike. ii

3 Roli i kapitalit ekonomik dhe vlerës ekonomike të shtuar në përcaktimin e gjendjes financiare të bankave E. Barbullushi (Sakti) Falënderime Nuk është e thjeshtë të përmbledhësh të gjithë emocionet, sfidat dhe vështirësitë e ndeshura gjatë viteve të studimit e aq më pak të përmbledhësh mbështetjen e njerëzve që më kanë ndenjur afër, si në aspektin profesional ashtu edhe familjar. Së pari, dua të falënderoj Prof.As.Dr Orfea Dhuci, i cili nuk ka qenë thjesht udhëheqës shkencor në rrugëtimin tim për përfundimin e këtij studimi, por një mbështetje e vazhdueshme, e përhershme, në çdo kohë ndaj kërkesave të mia. Falënderoj Profesorët e nderuar, me të cilët kam diskutuar për aspekte të ndryshme të studimit si dhe kolegët e mi. Së fundi një falenderim i veçantë shkon për familjarët e mi, të cilët më kanë mbështetur e nxitur për realizimin e kësaj sfide. Në veçanti, Prindërve të mi iii

4 Roli i kapitalit ekonomik dhe vlerës ekonomike të shtuar në përcaktimin e gjendjes financiare të bankave E. Barbullushi (Sakti) Abstrakt Shqipëria si një vend me sistem financiar të bazuar në institucione financiare, është gjendur përballë zhvillimeve ekonomike vendase dhe të huaja të cilat janë reflektuar në sistemin bankar shqiptar. Meqënëse sistemi bankar përfaqëson rreth 91.3% në 2015 (BSH) të sistemit financiar është e rëndësishme që autoritetet mbikqyrëse, drejtuesit e bankave, palët e tjera të interesuara etj. të punojnë në drejtim të ruajtjes së shëndetit financiar të këtyre bankave. Megjithë ritmet e shpejta të rritjës së bankave, bashkë më to u rritën dhe problematikat e tyre. Çështjet rreth mjaftueshmërisë së kapitalit, përfitueshmërisë, cilësisë së huave etj. u bënë ndër çështjet më të debatueshme. Në këtë studim analizohen 14 banka të sistemit bankar shqiptar, për një periudhë 10 vjeçare. Qëllimi i studimit është së pari, matja e frytshmërisë së bankave nga zbatimi i modelit joparametrik, AFP, si ndryshore e varur, dhe së dyti, identifikimi dhe analizimi i ndikimit që kanë disa faktorë specifikë të bankave të analizuara, në frytshmërinë e bankave, këto të fundit si ndryshore të pavarura. Fjalë kyçe: sistemi bankar, frytshmëria e bankave, vlera ekonomike e shtuar, kapitali ekonomik, cilësia e aktiveve, risku i aktiveve, kapitalizimi i bankave Abstract Albania as a bank based financial system country, has been exposed to domestic and foreign economic developments which are reflected in Albanian banking system. Since banking system represents about 91.3% (BoA, 2015) of Albanian financial system it is important that supervisory authorities, bank managers and other interested parties to work toward ensuring a continuous healthy banking system. The progressive increase of banking operations and size are followed also with the increase of their problems. Issues like capital adequacy, profitability, quality of assets etc. became the most discussed issues among managers, policy makers etc. In this study are analyzed 14 banks which operate in Albania, for a period of 10 years. The scope of this study is first estimating the efficiency of Albanian banks through a non parametric model known as Data Envelopment Analysis. And, second, identifying and analyzing the effect of bank specific factors (independent variable) on bank efficiency (dependent variable). Key words: banking system, bank efficiency, economic value added, economic capital, quality of assets, risk of assets, level of bank capitalization iv

5 Roli i kapitalit ekonomik dhe vlerës ekonomike të shtuar në përcaktimin e gjendjes financiare të bankave E. Barbullushi (Sakti) TABELA E PËRMBAJTJES I. HYRJE.xiv II. Qëllimi i punimit..xiv III. Objektivat epunimit..xv IV. Hipotezat e punimit..xv V. Rëndësia e punimit..xvii VI. Metodologjia punimit..xvii VII. Kufizimet e punimit xviii KREU 1. MODELET DHE PËRQASJET PËR VLERËSIMIN E PERFORMANCËS FINANCIARE TË BANKAVE Këndvështrime rreth vlerësimit të gjendjes financiare të bankave Përqasjet kontabël Përqasjet ekonomike Kapitali ekonomik Koncepti i kapitalit ekonomik Llogaritja e kapitalit ekonomik sipas modeleve të brendshme të bankave..10 KREU 2. VËSHTRIM MBI AKORDET E BAZELIT DHE ZBATIM I TYRE NË VENDET E BALLKANIT PERENDIMOR Akordi i BAZEL I Elementët përbërës të kapitalit Analiza e aktiveve të bilancit sipas riskut Kritikat ndaj BazelI Akordi i BAZEL II Kapitali minimal i kërkuar Risku operacional Risku i tregut Proçesi i mbikqyrjes bankare dhe qeverisja e korporatës Disiplina e tregut Kritikat ndaj Bazel II..29 v

6 Roli i kapitalit ekonomik dhe vlerës ekonomike të shtuar në përcaktimin e gjendjes financiare të bankave E. Barbullushi (Sakti) 2.3- Akordi i BAZEL III Risitë e Bazel III Kritikat ndaj Bazel III Vendet e Ballkanit Perëndimor përballë sfidave të cilësuara nga Akordet e Bazelit Evidentimi i fazës së zbatimit të Bazel II nga vendet e Ballkanit Perëndimor Efektet e implementimit të Bazel II..36 KREU 3. VLERA EKONOMIKE E SHTUAR Çfarë është Vlera Ekonomike e Shtuar (EVA) Si llogaritet vlera ekonomike e shtuar (EVA) Roli i rregullimeve kontabël për llogaritjen e EVA në sektorin bankar Çfarë ofron më shumë EVA? Zbatimi i teknikave për matjen vlerës ekonomike të shtuar në sistemin bankar shqiptar..49 KREU 4. ANALIZA E FAKTORËVE TË PRODHIMIT Analiza e Faktorëve të Prodhimit Modeli bazë ose modeli Charnes Cooper Rodes (CCR) Taksonomia e modeleve dhe karakteristikat e AFP Përdorimi i AFP-së në sektorin bankar Përmbledhje e studimeve të shqytuara në sektorin bankar Përqasjet e përdorura për zgjedhjen e ndryshoreve në modelin AFP për sektorin bankar Implikimet që burojnë nga përdorimi i AFP-së AFP me të dhëna negative...69 vi

7 Roli i kapitalit ekonomik dhe vlerës ekonomike të shtuar në përcaktimin e gjendjes financiare të bankave E. Barbullushi (Sakti) KREU 5. ANALIZA E FRYTSHMËRISË SË BANKAVE Analiza e sistemit bankar sipas modelit të prodhimit Të dhëna përshkruese Analiza e frytshmërisë së sektorit bankar në kushtet e kthimeve me shkallë konstante Analiza e frytshmërisë së sektorit bankar në kushtet e kthimeve me shkallë të ndryshueshme Analiza e sistemit bankar sipas modelit 1 të ndërmjetësimit Të dhëna përshkruese për modelin 1 të ndërmjetësimit Analiza e frytshmërisë në kushtet e kthimeve me shkallë konstante Analiza e frytshmërisë së sektorit bankar në kushtet e kthimeve me shkallë të ndryshueshme Analiza e sistemit bankar nëpërmjet modelit 2 të ndërmjetësimit Analiza e frytshmërisë në kushtet e kthimeve me shkallë konstante Analiza e frytshmërisë së sektorit bankar në kushtet e kthimeve me shkallë të ndryshueshme Ndërtimi i modelit ekonometrik dhe realizimi i kërkimit Përshkrimi i ndryshoreve të zgjedhur për analizën e regresionit Analiza e regresionit KREU 6. PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME TË STUDIMIT135 BIBLIOGRAFIA 143 ANEKSE 149 vii

8 E. Barbullushi (Sakti) LISTA E TABELAVE Tabela 1.1- Përqasjet për vlerësimin e riskut nga këndvështrimi i mbikëqyrësit për disa vende të zhvilluara. Tabela 2.1- : Metoda standarde, Mënyra 1. Tabela 2.2: Metoda standarde, Mënyra 3. Tabela 2.3: Parashikimet per zbatimin e Bazel II Tabela 2.4- Niveli i zbatimit të Bazel II. Tabela 2.5- Niveli i zbatimit të Bazel 2.5. Tabela 3.1: Betat historike të aksioneve të bankave. Tabela 3.2: Kostoja e kapitalit aksionar sipas CAPM. Tabela 3.3: Vlera ekonomike e shtuar sipas viteve. Tabela 4.1- Rasti i një faktori dhe një produktit. Tabela 4.2: Krahasimi i frytshmërisë së njësive prodhuese. Tabela 4.3: Frytshmëria relative e njësive prodhuese. Tabela 4.4: Shtimi i një faktori të ri. Tabela 4.5: Frytshmëria relative e njësive prodhuese. Tabela 4.6: Modelet e Analizes së Faktorëve të Prodhimit. Tabela 4.7: Përmbledhje e studimeve të rishikuara për modelet AFP. Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë Konstante-Synim Maksimizim. Produkti MP. Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë Konstante-Synim Maksimizim. Produkti-2007-MP. Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë Konstante-Synim Maksimizim. Produkti MP Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë Konstante-Synim Maksimizim Produkti 2009-MP. Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë Konstante-Synim Maksimizim Produkti 2010-MP. Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë Konstante-Synim Maksimizim. Produkti 2011-MP. Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë Konstante-Synim Maksimizim. Produkti 2012-MP. viii

9 Roli i kapitalit ekonomik dhe vlerës ekonomike të shtuar në përcaktimin e gjendjes financiare të bankave E. Barbullushi (Sakti) Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë Konstante-Synim Maksimizim.Produkti 2013-MP. Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë Konstante-Synim Maksimizim. Produkti 2014-MP. Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë Konstante-Synim. Maksimizim Produkti 2015-MP. Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë Konstante-Synim. Maksimizim Produkti MP. Tabela Frytshmëria teknike mesatare sistemit MP. Tabela : Renditja e bankave sipas frytshmërisë mesatare MP. Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë të Ndryshueshme-Synim. Maksimizim Produkti MP. Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë të Ndryshueshme-Synim. Maksimizim Produkti MP Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë të Ndryshueshme-Synim Maksimizim Produkti MP Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë të Ndryshueshme-Synim Maksimizim Produkti MP. Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë të Ndryshueshme-Synim. Maksimizim Produkti MP. Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë të Ndryshueshme-Synim. Maksimizim Produkti MP. Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë të Ndryshueshme-Synim Maksimizim Produkti MP Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë të Ndryshueshme-Synim. Maksimizim Produkti MP. Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë të Ndryshueshme-Synim. Maksimizim Produkti MP. Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë të Ndryshueshme-Synim. Maksimizim Produkti MP. Tabela Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë të Ndryshueshme-Synim. Maksimizim Produkti Tabela Frytshmëria e pastër teknike mesatare sistemit Tabela Renditjet e bankave sipas frytshmërisë së pastër teknike mesatare nga Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë Konstante-Synim Maksimizim. Produkti MN1. Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë Konstante-Synim Maksimizim. Produkti-2007-MN1. Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë Konstante-Synim Maksimizim. Produkti MN1. ix

10 E. Barbullushi (Sakti) Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë Konstante-Synim Maksimizim. Produkti 2009-MN1. Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë Konstante-Synim Maksimizim. Produkti 2010-MN1. Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë Konstante-Synim Maksimizim. Produkti 2011-MN1. Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë Konstante-Synim Maksimizim. Produkti 2012-MN1. Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë Konstante-Synim Maksimizim. Produkti 2013-MN1. Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë Konstante-Synim Maksimizim. Produkti 2014-MN1. Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë Konstante-Synim Maksimizim. Produkti 2015-MN1. Tabela : Ecuria e frytshmërisë së bankave në modelin 1 të ndërmjetësimit MN1. Tabela Frytshmëria teknike mesatare e sistemit MN1. Tabela : Renditja e bankave sipas frytshmërisë mesatare MN1. Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë të Ndryshueshme-Synim. Maksimizim Produkti MN1. Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë të Ndryshueshme-Synim. Maksimizim Produkti MN1. Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë të Ndryshueshme-Synim. Maksimizim Produkti MN1. Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë të Ndryshueshme-Synim. Maksimizim Produkti MN1. Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë të ndryshueshme-synim. Maksimizim Produkti 2010-MN1 Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë të ndryshueshme-synim Maksimizim Produkti 2011-MN1 Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë të ndryshueshme-synim. Maksimizim Produkti 2012-MN1. Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë të ndryshueshme-synim. Maksimizim Produkti 2013-MN1 Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë të ndryshueshme-synim Maksimizim Produkti 2014-MN1. Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë të ndryshueshme-synim. Maksimizim Produkti 2015-MN1. Tabela : Ecuria e frytshmërisë së pastër teknike sipas modelit me kthime me shkallë të ndryshueshme mn1. Tabela Frytshmëria e pastër teknike mesatare sistemit MN1. Tabela Renditjet e bankave sipas frytshmërisë së pastër teknike mesatare nga MN1. Tabela Frytshmëria e shkallës nga MN1. x

11 Roli i kapitalit ekonomik dhe vlerës ekonomike të shtuar në përcaktimin e gjendjes financiare të bankave E. Barbullushi (Sakti) Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë Konstante-Synim Maksimizim. Produkti MN2. Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë Konstante-Synim Maksimizim. Produkti MN2. Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë Konstante-Synim Maksimizim. Produkti MN2. Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë Konstante-Synim Maksimizim Produkti MN2 Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë Konstante-Synim Maksimizim. Produkti MN2 Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë Konstante-Synim Maksimizim Produkti MN2. Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë Konstante-Synim Maksimizim. Produkti MN2. Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë Konstante-Synim Maksimizim. Produkti MN2. Tabela : Ecuria e frytshmërisë mesatare teknike MN2. Tabela : Frytshmëria teknike mesatare sistemit MN2. Tabela : Renditjet e bankave sipas frytshmërisë së pastër teknike mesatare nga Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë Të ndryshueshme-synim Maksimizim Produkti MN2. Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë Të ndryshueshme-synim Maksimizim Produkti MN2. Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë Të ndryshueshme-synim Maksimizim Produkti MN2. Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë Të ndryshueshme-synim Maksimizim Produkti MN2. Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë Të ndryshueshme-synim Maksimizim Produkti MN2. Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë Të ndryshueshme-synim Maksimizim Produkti MN2. Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë Të ndryshueshme-synim Maksimizim Produkti MN2. Tabela : Rezultatet sipas AFP-Kthime me Shkallë Të ndryshueshme-synim Maksimizim Produkti MN2 Tabela : Ecuria e frytshmërisë mesatare e pastër teknike MN2. Tabela : Frytshmëria e pastër teknike mesatare sistemit MN2. Tabela : Renditjet e bankave sipas frytshmërisë së pastër teknike mesatare nga MN2. Tabela 5.4.1: Të dhëna përshkruese për FT, FPT -Modeli i prodhimit. Tabela 5.4.2: Testet e shpërndarjes normale për FT, FPT-Modeli i prodhimit. Tabela 5.4.3: Të dhëna përshkruese, FT, FPT, Modeli i ndërmjetësimit 1. Tabela 5.4.4:Testet e shpërndarjes normale për FT, FPT, FSh-Modeli 1 i ndërmjetësimit. xi

12 Roli i kapitalit ekonomik dhe vlerës ekonomike të shtuar në përcaktimin e gjendjes financiare të bankave E. Barbullushi (Sakti) Tabela 5.4.5: Të dhëna përshkruese, FT, FPT, Modeli i ndërmjetësimit 2. Tabela 5.4.6: Testet e shpërndarjes normale për FT, FPT,-Modeli 2 i ndërmjetësimit. Tabela 5.4.7: Prova Kaiser-Meyer-Olkin, Prova Sferoide e Bartlett. Tabela 5.4.8: Rezultatet për multikolineraitetin mes ndryshoreve të regresionit. Tabela 5.4.9: Rezultatet e Regresionit Tobit 1. Tabela : Rezultatet e hipotezave të grupit të parë. Tabela : Rezultatet e Regresionit Tobit 2. Tabela : Rezultatet e hipotezave të grupit të dytë Tabela 6.1: Permbledhje e ndryshoreve te perdorura ne modelet AFP Tabela 6.2: Permbledhje e rezultateve te regresioneve LISTA E FIGURAVE Figura 1.1- Model i vlerësimit të performancës financiare të bankës. Figura 1.2 Përqasja e kapitalit ekonomik sipas Berg-Yuen dhe Madova. Figura 1.3- Komponentët e kapitalit ekonomik. Figura Risku i kredisë dhe nënndarjet e tij. Figura 1.5- Metoda të vlerësimit të risqeve bankare. Figura 4.1-Modelet parametrike dhe joparametrike. Figura 5.1: Paraqitje e analizës së frytshmërisë së bankave dhe realizimit të kërkimit. LISTA E GRAFIKËVE Grafiku 1.1 Përcaktimi i kapitalit në risk Grafiku 4.1 Analiza e frontit të frytshmërisë sipas AFP Grafiku 5.1- Aktivet e sektorit bankar në lekë, Grafiku 5.2: Kapitali njerëzor i angazhuar në banka Grafiku 5.3: Tendenca e rrjetit të degëve Grafiku 5.4: Kapitali aksionar në lekë. Grafiku 5.5: Ecuria e depozitave të bankave në lekë. Grafiku 5.6: Ecuria e kreditimit Grafiku 5.7: Ecuria e investimit në letra me vlerë xii

13 E. Barbullushi (Sakti) LISTA E SHKURTIMEVE AFP-Analiza e Faktorëve të Prodhimit AMA-Advanced Measurement Approach BIA-Basic Indicator Approach BIS-Banka e Marrëveshjeve Ndërkombëtare BCC-Banker Charnes Cooper BSH-Banka e Shqipërisë BA-Banka Alpha BKT-Banka Kombëtare Tregtare BC- Banka Credins BCA- Banka Credit Aricole BPI- Banka e Parë e Investimeve BSG- Banka Societe Generale BT- Banka Tirana BKG- Banka Kombëtare e Greqisë BNT- Banka Ndërkombëtare Tregtare BISP- Banka Intesa San Paulo BR-Banka Raiffeisen BP- Banka Procredit BV- Banka Veneto BU- Banka Union CAPM- Modeli i çmimit të aktiveve kapitale CRS-Constant Return to Scale/ Kthim me shkallë konstante DEA- Data Envelopment Analysis EVA- Vlera ekonomike e shtuar FT- Frytshmëria Teknike FPT-Frytshmëia e Pastër Teknike KB- Komiteti i Bazelit KnR- Kapitali në risk MP- Modeli i Prodhimit MN1- Modeli i Ndërmjetësimit 1 MN2- Modeli i Ndërmjetësimit 2 RWA- Aktive të peshuara me riskun VnR- Vlera në risk VRS- Variable Return to Scale/Kthim me shkallë të ndryshueshme Tobit- Model regresioni i censuruar-intervalor WACC- Kostoja e ponderuar e kapitalit xiii

14 E. Barbullushi (Sakti) I. HYRJE Dobësitë në sistemin bankar të një vendi, qoftë ai i zhvilluar apo në zhvillim, mund të kërcënojnë stabilitetin financiar të tij. Duke u nisur nga zhvillimet e fundit financiare në të gjithë botën, nevoja për të përmirësuar e forcuar sistemin financiar, ka tërhequr vëmendjen në nivel ndërkombëtar. Si të tilla, bankat, shërbejnë si shtyllë për sektorin financiar dhe lehtësojnë përdorimin në mënyrën e duhur të burimeve financiare të një vendi. Sektori bankar është gjithnjë e në rritje, duke e dëshmuar këtë me flukse të mëdha investimesh. Bankat janë përfshirë jo vetëm në një vëllim të madh shërbimesh, por ato përfaqësojnë në vetvete një industri inovatore, e cila i nxit ato të ofrojnë shërbime gjithnjë e me të specializuara, me qëllim plotësimin e nevojave të klientëve të tyre. Në Shqipëri sektori financiar vazhdon të zhvillohet dita- ditës, ku në qendër të tij qëndron pikërisht sistemi bankar. Nevoja për mbikëqyrje më të thelluar shtohet vazhdimisht në kushtet e pasigurive dhe riskut. Një sistem bankar relativisht i ri, siç është ai shqiptar, i ekspozuar krejtësisht ndaj ngjarjeve ekonomike, si brenda ashtu dhe jashtë vendit, ka dëshmuar se është lehtësisht i cënueshëm në terma të qëndrueshmërisë financiare dhe përfitueshmërisë. Faktorët makroekonomikë dhe karakteristikat specifike të bankave, kanë kontribuar në luhatjet që sistemi bankar shqiptar ka shfaqur here pas here. Autoritet mbikëqyrëse monitorojnë vazhdimisht qëndrueshmërinë e sektorit bankar me qëllim marrjen e masave mbrojtëse. Megjithatë vlerësimi i bankave fillon nga proceset e tyre të brendshme, rezultatet e të cilave ndikojnë më pas sistemin në terësi. II. Qëllimi i punimit Qëllimi i këtij punimi është studimi i ecurisë së gjendjes së bankave dhe identifikimi i ndikimit të faktorëve specifikë bankarë në gjendjen e tyre. Ndër faktorët e propozuar në këtë studim janë vlera ekonomike e shtuar dhe kapitali ekonomik. Mbi këtë arsyetim punimi synon të vlerësojë dhe analizojë gjendjen e bankave nga përdorimi i modeleve joparametrike, të cilat nuk janë zbatuar akoma për sektorin bankar shqiptar, si dhe të përcaktojë ndikimin që kanë karakteristikat financiare të bankave në gjendjen e tyre, duke propozuar dhe masat që mund të merren. Duke marrë në konsideratë që gjendja e bankave është vlerësuar përgjithësisht nga raportet financiare, të cilat më pas mesatarizohen në një tregues të vetëm, në këtë studim është përdorur metoda joparametrike AFP. Kjo mënyrë e vlerësimit zbatohet si në nivel banke ashtu edhe në nivel mbikëqyrjeje. Për këtë qëllim në punim përdoret metoda joparametrike Analiza e Faktorëve të Prodhimit për vlerësimin e gjendjes së bankave dhe ndërtohet një model ekonometrik, i cili shërben për të vlerësuar ndikimin e karakteristikave të bankave në gjendjen e tyre. Në sajë të modelit të ndërtuar, synohet që të përcaktohet ndikimi që kanë në gjendjen e bankave si ndryshore e varur, karakteristikat financiare si: vlera ekonomike e shtuar, xiv

15 E. Barbullushi (Sakti) kapitali ekonomik, cilësia e aktiveve, risku i aktiveve, intensiteti i huadhënies, përfitueshmëria, kapitalizimi dhe madhësia, si ndryshore të pavarura. III. Objektivat e punimit Objektivat e punimit mund t i listojmë si më poshtë: Shqyrtimi i literaturës në lidhje me metodat e vlerësimit të gjendjes së bankave në dy nivele: bankar dhe mbikëqyrës. Shqyrtimi i literaturës në lidhje me vlerësimin e gjendjes së bankave lidhur me kapitalin ekonomik. Shqyrtimi i implikimeve dhe kërkesave regullatore nga Akordi i Bazelit I-III për vlerësimin e bankave. Shqyrtimi i literaturës për matjen e vlerës ekonomike të shtuar dhe përshtatjen për sektorin bankar. Vlerësimi i vlerës ekonomike të shtuar për bankat që ushtrojnë aktivitetin në Shqipëri. Pasqyrimi i zhvillimeve financiare në sektorin bankar gjatë periudhës në Shqipëri, lidhur me karakteristikat financiare në interes të këtij punimi. Shqyrtimi i literaturës rreth modelit joparametrik Analiza e faktorëve të Prodhimit dhe zbatimit të tij në sektorin bankar. Vlerësimi i gjendjes së bankave duke zbatuar AFP-në. Analiza e lidhjes dhe rolit që kanë vlera ekonomike e shtuar, kapitali ekonomik, cilësia e aktiveve, risku i aktiveve, intensiteti i huadhënies, kapitalizimi dhe madhësia në gjendjen e bankave. Rezultatet e kësaj analize do të interpretohen dhe krahasohen me literaturën e shqyrtuar më parë në këtë drejtim. IV. Hipotezat e studimit Në këtë studim ngrihen dy grupe hipotezash, që janë bazuar mbi rezulatet e modeleve të AFP-së të zbatuara për vlerësimin e gjendjes së bankave. Hipotezat do të vërtetohen në bazë të regresionit intervalor, i cili shqyrton ndikimin e ndryshoreve të pavarura në ndryshoren e varur të përfaqësuar nga gjendja e bankave. Hipotezat e shtruara shprehin ndikimin e të njëjtit grup ndryshoresh të pavarura në dy ndryshore të varura. xv

16 E. Barbullushi (Sakti) Ndryshoret e paravura të regresionit: Vlera ekonomike e shtuar, kapitali ekonomik, cilësia e aktiveve, risku i aktiveve, përfitueshmëria, intensiteti i huadhënies, kapitalizimi dhe madhësia e bankave. Ndryshoret e varura: Frytshmëria teknike, frytshmëria e pastër teknike. Hipotezat e grupit të parë Hipoteza zero: asnjë nga ndryshoret e pavarura nuk ndikon në frytshmërinë teknike të bankave. Hipoteza alternative: të paktën njëra nga ndryshoret e pavarura ka ndikim në frytshmërinë teknike të bankave. H 0,1. Cilësia e aktiveve nuk ka ndikim në frytshmërinë teknike. H a,1. Cilësia e aktiveve ka ndikim në frytshmërinë teknike. H 0,2. Risku i aktiveve nuk ka ndikim në frytshmërinë teknike. H a,2. Risku i aktiveve ka ndikim në frytshmërinë teknike. H 0,3. Intensiteti i huadhënies nuk ka ndikim në frytshmërinë teknike. H a,3. Intensiteti i huadhënies nuk ka ndikim në frytshmërinë teknike. H 0,4. Vlera ekonomike e shtuar nuk ka ndikim në frytshmërinë teknike. H a,4. Vlera ekonomike e shtuar ka ndikim në frytshmërinë teknike. H 0,5. Niveli i kapitalizimit nuk ka ndikim në frytshmërinë teknike. H a,5. Niveli i kapitalizimit ka ndikim në frytshmërinë teknike. H 0,6. Madhësia e bankave nuk ka ndikim në frytshmërinë teknike. H a,6. Madhësia e bankave ka ndikim në frytshmërinë teknike. Hipotezat e grupit të dytë Hipoteza zero: asnjë nga ndryshoret e pavarura nuk ndikon në frytshmërinë e pastër teknike të bankave. Hipoteza alternative: të paktën njëra nga ndryshoret e pavarura ka ndikim në frytshmërinë e pastër teknike të bankave. H 0,1. Cilësia e aktiveve nuk ka ndikim në frytshmërinë e pastër teknike. H a,1. Cilësia e aktiveve ka ndikim në frytshmërinë e pastër teknike. H 0,2. Risku i aktiveve nuk ka ndikim në frytshmërinë e pastër teknike. H a,2. Risku i aktiveve ka ndikim në frytshmërinë e pastër teknike. H 0,3. Intensiteti i huadhënies nuk ka ndikim në frytshmërinë e pastër teknike. H a,3. Intensiteti i huadhënies nuk ka ndikim në frytshmërinë e pastër teknike. H 0,4. Vlera ekonomike e shtuar nuk ka ndikim në frytshmërinë e pastër teknike. H a,4. Vlera ekonomike e shtuar ka ndikim në frytshmërinë e pastër teknike. H 0,5. Niveli i kapitalizimit nuk ka ndikim në frytshmërinë e pastër teknike. H a,5. Niveli i kapitalizimit ka ndikim në frytshmërinë e pastër teknike. H 0,6. Madhësia e bankave nuk ka ndikim në frytshmërinë e pastër teknike. H a,6. Madhësia e bankave ka ndikim në frytshmërinë e pastër teknike. xvi

17 E. Barbullushi (Sakti) V. Rëndësia e punimit Ky studim pritet të hedhë dritë në një këndvështrim të ri të vlerësimit të gjendjes së bankave shqiptare dhe t u shërbejë, si drejtuesve të bankave, ashtu edhe autoriteteve rregullatore dhe mbikëqyrëse, për plotësimin e sistemeve vlerësuese me modele të reja, siç është Analiza e Faktorëve të Prodhimit. Gjithashtu me rëndësi është matja e vlerës ekonomike të shtuar për sektorin bankar shqiptar, tregues ky i vështirë për t u matur në kushtet e mungesës, ose dhe të mosfunksionimit të një tregu kapitalesh, ku bankat mund të vlerësoheshin në mënyrë direkte nga kuotimi i aksioneve. Studimi evidenton rolin që kanë karakteristikat financiare të bankave të cituara më sipër dhe nivelin e ndikimit të tyre në gjendjen e bankave. Ky studim mund t i shërbejë studiuesve të ardhshëm të sistemit bankar shqiptar, si për literaturën e studiuar, po ashtu edhe praktikën e ndjekur. VI. Metodologjia e punimit Përmbajtja e këtij punimi është cilësore dhe sasiore. Studimi mbështetet në teoritë bankare për vlerësimin e ndryshoreve të studiuara. Gjithashtu zbatohen modelet AFP me qëllim vlerësimin e gjendjes së bankave. Në këtë kontekst, modeli i kërkimit do të jetë deduktiv. Për të mbështetur këtë punim, të dhënat që do t i nënshtrohen përpunimit statistikor, janë siguruar nga Raportet Vjetore të bankave, si dhe të raporteve të institucioneve përgjegjëse për publikimin e të dhënave bankare. Të dhënat janë kryesisht sekondare, të ofruara nga Raportet Vjetore të bankave në vite, por disa tregues, si matja e vlerës ekonomike të shtuar dhe vlerësimi i gjendjes së bankave, janë përllogaritur për herë të parë për qëllime të këtij punimi. Përpunimi i të dhënave shtrihet në fy faza. Në fazën e parë të dhënat do të analizohen së pari në drejtim të vlerësimit të gjendjes së bankave me tri modele të AFP-së konkretisht: modeli i prodhimit, dhe dy modele ndërmjetësimi, për një periudhë 10 vjeçare nga viti 2006 deri në vitin Modelet e sipërpërmendura shërbejnë për vlerësimin e gjendjes së bankave në dy situata: së pari, kur bankat operojnë në kushtet kur kthimet janë më shkallë konstante dhe së dyti, kur kthimet janë me shkallë të ndryshueshme. Pra do të kemi matjen e gjendjes së bankave sipas dy situatave. Rezultatet e këtyre tri modeleve do të shërbejnë për llogaritjen e një treguesi të përbashkët për gjendjen e bankave, sipas dy situatave të cituara më sipër, të cilët do të përdoren si ndryshore të varura në modelin ekonometrik. Të dhënat në këtë fazë janë përpunuar me programin DEAOS 1. 1 Data Envelopment Analysis Online Software. xvii

18 E. Barbullushi (Sakti) Në fazën e dytë, ndërtohet modeli ekonometrik, evidentohen ndryshoret e pavarura dhe ndikimi i tyre në gjendjen e bankave. Përpunimi është realizuar si fillim me programin Gretl, e më pas të rezultatet janë konfirmuar me programin STATA12. Ndryshoret gjithsej në modelin ekonometrik janë 10, ndër të cilat 2 janë ndryshore të varura të llogaritura në fazën e parë, ndërsa tetë janë ndryshore të pavarura. Ndryshoret e pavarura të propozuara në fillim të studimit janë tetë, ku kapitali ekonomik është e dhënë e padisponueshme, ndërsa përfitueshmëria është përjashtuar nga modeli ekonometrik, si rezultat i lidhjes së fortë korelative me vlerën ekonomike të shtuar. VII. Kufizimet e punimit Kufizimet e këtij punimi mund t i listojmë si më poshtë: 1. Vështirësi për gjetjen e të dhënave për të gjithë periudhën e studiuar. Një pjesë e bankave nuk i kanë të publikura të gjitha raportet vjetore për periudhën e studiuar, burim ky kryesor i të dhënave. 2. Vështirësi dhe mangësi mund të ekzistojnë për vlerësimin e kostos së kapitalit të bankave që ushtrojnë aktivitetin në Shqipëri, si rezultat mungesës ose mosfunksionimit të tregut të kapitalit. 3. Vështirësi në llogaritjen e vlerës ekonomike të shtuar, e cila kërkon njohjen e të dhënave konfidenciale të bankave, për llogaritjen e fitimit ekonomik dhe kapitalit të investuar. 4. Vështirësi në zgjedhjen e ndyshoreve për matjen e gjendjes së bankave sipas modelit AFP, si rezultat i numrit të vogël të bankave që ushtrojnë aktivitetin në Shqipëri. Madhësia e kampionit është përcaktuese e numrit të ndryshoreve të modelit sipas AFP-së. 5. Mangësi të regresionit intervalor Tobit, i cili përdoret në rastet kur ndryshorja e varur është e kufizuar. a. zgjedhje e gabuar e llojit të regresionit të përdorur, b. mungesa e ndjekjes së shpërndarjes normale nga disa ndryshore, mund të cënojë rezultatet, c. të dhënat supozohen të pavarura nga njëra- tjetra, megjithëse ndryshoret në analizën përfundimtare të regresionit, kanë lidhje të pranueshme korelative, d. shpërndarja normale e termit të gabimit nuk konstatohet në të dy regresionet. 6. Ndërtimi i modelit ekonometrik bazuar në numër të kufizuar ndryshoresh. Mund të ketë ndryshore të tjera, të cilat mund të shpjegojnë ndryshoret e varura. xviii

19 KREU I MODELET DHE PËRQASJET PËR VLERËSIMIN E GJENDJES FINANCIARE TË BANKAVE 1.1 Këndvështrime rreth vlerësimit të gjendjes financiare të bankave Bankat, si pjesë thelbësore e sistemit financiar të një vendi, ndikojnë në zhvillimin ekonomik të tij nëpërmjet ndërmjetësimit financiar, duke rritur mundësinë për investime. Përveç funksioneve tashmë të njohura të bankave të nivelit të dytë në ekonomi, studiuesit kanë veçuar edhe një funksion tjetër të njohur si funksioni i transaksioneve, i cili nënkupton transferimin e pasurisë ndërmjet brezave. Në këtë kuptim, përgjegjësia e një banke, nuk është vetëm për realizimin e funksioneve themelore në periudhën aktuale brenda disa standardeve ose normave të paracaktuara, por duhet t i reflektojë ato edhe në të ardhmen. Bankat në ditët e sotme gjenden së pari nën trysninë e aksionerëve, depozituesve, kreditorëve të tjerë, po ashtu edhe nën trysninë e autoriteteve rregullatore. Prandaj, arritja e objektivave individuale të secilës prej tyre, përbën bazën e vlerësimit të ecurisë dhe të gjendjes financiare të tyre. Kur flasim për vlerësim të gjendjes financiare, duhet të kemi parasysh objektivat e bankës në fjalë. Disa banka kanë qëllim zgjerimin dhe rritjen duke ndërmarrë më tepër risk dhe disa të tjera kërkojnë të konsolidojnë pozicionin e tyre. Në lidhje me objektivat dhe strategjitë përkatëse, janë zhvilluar përqasje të ndryshme e teknika të shumëllojshme në këtë drejtim. Më poshtë paraqiten skematikisht matja e gjendjes së bankave nga këndvështrime të ndryshme. 1

20 Figura 1.1- Model i vlerësimit të gjendjes financiare të bankës: VLERËSIMIIGJENDJESFINANCIARE I brendshëm Ijashtëm Financiar Jofinanciar :Përqasjetetregut :Përqasjarregullatore Kontabël :Raportet financiare Ekonomik :EVA :RAROC, ETJ :Besimindajpublikut Paraqitje nga autori Nga paraqitja e mësipërme, së pari dallohen dy orientimet bazë të vlerësimit të gjendjes financiare. Vlerësim që buron nga kërkesat brenda bankës dhe vlerësim që vjen nga palët e tjera të interesuara, si: kreditorët, rregulluesit, depozituesit dhe publiku. Vlerësimi i brendshëm mund të analizohet në dy aspekte: në atë financiar dhe jofinanciar. Në kategorinë e dytë mund të përfshijmë elemente, si: teknologjia, komunikimi, burimet njerëzore në kuptim të zhvillimit, të trainimeve dhe të arritjeve. Vlerësimi financiar, i cili është në thelb të këtij studimi, praktikisht shërben, si për qëllime të brendshme ashtu edhe për rregullatorët. Ekonomistët dhe kontabilistët nuk i referohen të njëjtit kuptim për vlerësimin e gjendjes financiare të bankës. Në këtë kuptim, vlerësimi financiar, mund të realizohet në këndvështrimin kontabël, duke u bazuar në raportet financiare të përfitueshmërisë dhe të riskut dhe në këndvështrimin ekonomik, duke u bazuar në të ardhurën ekonomike të njohur si EVA, kthimin e rregulluar me riskun mbi kapitalin të njohur si RAROC, apo 2

21 edhe tregues të tjerë si RORAC (kthim mbi kapitalin e rregulluar me riskun) dhe RARORAC ( kthimi i rregulluar me riskun mbi kapitalin e rregulluar me riskun), etj. Autoritetet rregullatore përdorin gjerësisht raportet financiare për vlerësimin e bankave të përplotësuara me inspektimet në vend, si nga aspekti financiar dhe ai jofinanciar. Në këtë kuptim autoritete të ndryshme rregullatore në botë përdorin sisteme të ndryshme për vlerësimin e bankave. Përqasjet e përdorura nga autoritetet rregullatore të vendeve të zhvilluara, mund të grupohen në katër kategori: përqasjet për vlerësim dhe renditje, përqasjet e bazuara në raporte financiare dhe analizën e grupeve bankare, përqasje për vlerësimin gjithëpërfshirës të riskut dhe modelet statistikore. Më poshtë paraqiten përqasjet e përdorura nga autoritetet mbikëqyrëse të disa vendeve të zhvilluara. Tabela 1.1- Përqasjet për vlerësimin e riskut nga këndvështrimi i mbikëqyrësit për disa vende të zhvilluara Vendet Autoriteti mbikëqyrës Përqasja Viti i zhvillimit dhe zbatimit Anglia Autoriteti i Shërbimeve Financiare (FSA) Lloji i përqasjes RATE 1998 Vlerësim gjithëpërfshirës i riskut Banka e Anglisë (BoE) TRAM nuk është zbatuar Franca Komisioni Bankar (BC) ORAP Vlerësim dhe renditje jashtë 1997 bankave SAABA Sistem i paralajmërimit të Gjermania Hollanda Italia Zyra e Mbikëqyrjes Federale Gjermane (GFSO) BAKIS 1997 Banka e Hollandës (NB) RAST 1999 Banka e Italisë (BoI) PATROL 1993 hershëm Analiza e raporteve financiare brenda grupeve bankare Vlerësim gjithëpërfshirës i riskut Vlerësim dhe renditje jashtë bankave SHBA Fed Reserve Vlerësim në vend FDIC OCC CAMELS 1980 (on site)/ Vlrësim bazuar në raporte financiare/ Sistem paralajmërimi Burimi: Përpunuar nga BIS: Supervisory Risk Assessment and Early Warning Systems, 2000 Përqasjet e përdorura nga autoritetet mbikëqyrëse të vendeve të mësipërme, ndryshojnë jo vetëm nga përmbajtja, por më së shumti në drejtim të rezultatit. Tri përqasjet që përdoren për vlerësim dhe renditje për analizën e raporteve financiare dhe përqasja gjithëpërfshirëse e vlerësimit të bankës, kanë në qendër vlerësimin aktual dhe të kaluar të gjendjes financiare të bankës, ndërsa metodat statistikore kanë më pak fokus të kaluarën. 3

22 Ato shërbejnë për identifikimin më herët të asaj që mund të ndodhë në të ardhmen, duke identifikuar ndryshoret dhe faktorët që ndikojnë në këtë drejtim. Në këtë punim do të shqyrtohet dhe analizohet roli që mund të ketë përqasja ekonomike në vlerësimin e gjendjes financiare të bankave, e parë nga këndvështrimi i autoriteteve mbikëqyrëse Përqasjet kontabël Në thelb të këtyre teknikave qëndrojnë raportet financiare të bazuara mbi të dhënat kontabël të gjeneruara nga pasqyrat financiare. Praktikisht, bankat, janë formë e veçantë e organizimit të operatorëve ekonomikë dhe si të tillë, vlerësimi i gjendjes së tyre financiare, përshtatet pikërisht me veçoritë e llojit të aktivitetit. Kur përmenden raportet financiare, kemi parasysh grupimet më të rëndësishme: -Raportet e përfitueshmërisë dhe eficencës (raporti i kostove mesatare të financimit, raporti i kthimit mesatar nga aktivet, raporti i efiçencës, raporti i marzhit neto nga interesat, raporti i spred-it neto nga interesat, ROA, ROE, raporti i kthimit të huave, raporti i marzhit operativ, etj.). -Raportet e kapitalit (raporti i mjaftueshmërisë së kapitalit, raporti i kapitalit aksionet ndaj aktiveve, raporti i kapitalit aksioner ndaj huave, raporti i rritjes së brendshme të kapitalit aksioner, raporti i levës 1, raporti i pagesës së dividentëve, raporti i kapitalit ndaj depozitave, raporti i kapitalit aksioner ndaj aktiveve të rregulluara me riskun, etj), -Raportet e cilësisë së aktiveve ( raporti i rritjes së huave, raporti i mbulimit të huave me probleme, raporti i huave me probleme, raporti i mbulimit të huave me probleme nga kolaterali, raporti i përgjithshëm i provizioneve, raporti i provizioneve për huatë me probleme ndaj aktiveve mesatare 2, etj). -Raportet e likuiditetit dhe financimit (raporti i aktiveve likuide ndaj aktiveve totale, raporti i likuiditetit, raporti i huave ndaj depozitave, raporti i strukturës së aktiveve, raporti korrent, raporti i strukturës së financimit 3, etj). Analiza e gjendjes financiare të bankave ka gjetur për shumë kohë mbështetje te raportet financiare, si nga profesionistët, rregullatorët dhe akademikët. Raportet financiare ndër vite janë përdorur për vlerësimin e produktivitetit të bankave si dhe për vlerësimin e frytshmërisë. Ndër studimet e shumta të realizuara, është vënë re, se ka luhatje të mëdha në terma të përfitueshmërisë dhe të kostove që shoqërojnë operacionet bankare. Treguesit tradicionalë kanë treguar mungesë stabiliteti që 1 Ndryshe njihet si shumëfishuesi i kapitalit në analizën DuPont. 2 Ky raport përdoret për analizën krahasuese në modelin DuPont. 32 Ky raport shpreh përdoret diversifikimin për analizën krahasuese e burimeve në të modelin financimit DuPont. të bankës. 3 Ky raport shpreh diversifikimin e burimeve të financimit të bankës. 4

23 justifikohej me mungesën e konkurrencës mes bankave. Megjithatë me liberalizimin e mundësisë së hyrjes në tregje të ndryshme, u diskutua edhe aspekti tjetër i ndryshimit të kthimeve, i rregullave kontabël të aplikuara në vende të ndryshme, etj. Gjithashtu studimet ishin të fokusuara më shumë në drejtim të ekonomive të shkallës, se në evidentimin e performances, duke u bazuar në ekonomitë e qëllimit apo specializimit të bankave. Raportet financiare ndihmojnë drejtuesit në krahasimin periudhë pas periudhe të aspekteve të ndryshme të operacioneve të bankës, në evidentimin e zonave që kërkojnë vëmendje, si dhe në vendimmarrje. Një aspekt i rëndësishëm kur flasim për vlerësimin e bankave, ka të bëjë me mjedisin ku ato zhvillojnë aktivitetin e tyre. Mjedisi ekonomik apo niveli i zhvillimit të sektorit financiar, ndryshon në vendet e zhvilluara e në vendet që janë në zhvillim. Nëse në mjedisin ekonomik, nuk ka tregje kapitali aktive ose likuide, ku aksionet e bankave mund të tregtohen, raportet financiare të bazuara vetëm në të dhëna kontabël, nuk mjaftojnë për të reflektuar gjendjen financiare të bankave. Nëse këto tregje do të ishin aktive, vlera e tregut e aksioneve, e si pasojë vlera e tregut e kapitalit, vlera e tregut e detyrimeve etj., do të ndryshonte vlerësimin e gjendjes financiare. Gjithashtu, një mangësi tjetër, është edhe fakti që raportet nuk reflektojnë riskun prezent në aktivitetin që zhvillojnë bankat. Sherman dhe Gold (1985) theksojnë se, raportet financiare, nuk reflektojnë periudhën afatgjatë të ecurisë dhe gjendjes së bankës, si dhe nuk ofrojnë mundësinë që të arrihet në një tregues të unifikuar, përsa kohë ato reflektojnë njëherazi aspekte të ndryshme të akivitetit, si: aspekti operativ, promovues e financiar. Sipas Reddy (2010), raportet financiare, mund të përdoren për evidentimin e praktikave më të mira të bankave, duke i krahasuar ato me njëra - tjetrën. Në sektorin bankar, raportet financiare, megjithëse të thjeshta për t u llogaritur, nuk reflektojnë çmimet e burimeve të përdorura nga bankat. Berger (1993) pohon se, megjithëse raportet përdoren gjerësisht, nuk ekziston ndonjë parim përcaktues i shkruar që do të mundësonte një tregues të vetëm përmbledhës të të gjithë raporteve të përdorura. Në vazhdim të analizës, Berger thekson se, raportet financiare, nuk mundësojnë vlerësimin e performancës së bankës në aspektin e ekonomive të shkallës dhe të ekonomive të qëllimit. Gjithashtu, Kohers etj. (2000) pohon se, raportet financiare, duke u bazuar në të dhëna kontabël, nuk marrin parasysh tregues të tregut të një banke. Në këtë mënyrë, analizës së gjendjes financiare, do t i mungonte evidentimi ose jo i mundësisë, që banka të ketë maksimizuar vlerën e saj ekonomike. Në përgjithësi, raportet financiare, nuk janë përdorur të izoluara. Ato janë analizuar në raport me karakteristikat e zhvillimit ekonomik të vendeve të ndryshme, me karakteristikat e sektorit financiar e atë bankar në veçanti, etj. 5

24 Në këtë kuptim, Berger dhe Bouwman 4 (2013), kanë shqyrtuar ndikimin e kapitalit në gjendjen financiare të bankave, si dhe kanë evidentuar se si ndryshon ky ndikim nga një vend në një tjetër në kohën e krizave bankare, të krizave të tregjeve dhe në kohë stabiliteti. Ata konstatuan se në çfarëdolloj kohe, kapitali i ndihmon bankat e vogla të mbijetojne, dhe të rrisin pjesen e tregut dhe së dyti, kapitali nxit rritjen e treguesve të ecurisë së bankave mesatare dhe të mëdha gjatë kohës së krizave bankare. Mirzaei, Liu dhe Moore 5 (2011), studiuan ndikimin e strukturës së tregut në përfitueshmërinë dhe qëndrueshmërinë e bankave në vendet në zhvillim, si dhe në ekonomitë e konsoliduara për 40 vende në Evropë nga viti 1999 deri në vitin Ato konstatuan që sa më e madhe të jetë forca e tregut, aq më e madhe është përfitueshmëria në bankat e vendeve të zhvilluara. Së dyti, sa më i përqendruar të jetë sistemi bankar, aq më të ndjeshme do jenë bankat e vendeve të zhvilluara ndaj mungesës së stabilitetit. Së treti, në vendet në zhvillim, përfitueshmëria rritet si pasojë e marzhit më të lartë të normave të interesit. Raportet financiare të kombinuara me tregues të tjerë në analiza të ndryshme, mund të gjenerojnë rezultatet e kërkuara për vlerësimin e sistemit bankar Përqasjet ekonomike. Nisur nga kufizimet që kanë treguesit kontabël për vlerësimin e gjendjes financiare të bankës, ekonomistët e shohin këtë vlerësim në terma të treguesve ekonomikë. Ashtu si raportet financiare, edhe treguesit ekonomikë, kanë gjetur përdorim të gjerë nga studiues, organizma vlerësues e rregullatorë, etj. Institucionet financiare, e në veçanti bankat, përdorin treguesit ekonomikë të fitimit dhe kapitalit në tri drejtime kryesore: së pari, për marrjen e vendimeve në nivel strategjik, së dyti për përcaktimin e çmimeve dhe së treti, për vlerësimin e performancës dhe planeve të shpërblimeve. Linjat e biznesit me karakteristika të ndryshme risku kërkojnë nivele të ndryshmë të sasisë së kapitalit për mbulimin e nivelit të riskut ndaj të cilit janë ekspozuar. Nëse këto linja vlerësohen vetëm në sajë të rritjes së të ardhurave, rezultati nuk do të ishte i pastër për sa kohë ato përdorin nivele të ndryshme kapitali, e cila nuk pasqyrohet në treguesit kontabël të të ardhurave. Në përgjithësi, për vlerësimin e linjave të biznesit, për hapjen ose mbylljen e tyre, drejtuesit krahasojnë një tregues kthimi siç është ROE me një normë që shpreh koston e kapitalit të përdorur. Nëse kthimi neto mbulon koston e kapitalit të një linje, atëherë kësaj linje, do t i alokohet më tepër kapital në krahasim me një linjë, ku kthimi neto i rregulluar me koston e kapitalit, është më i vogël. 4 Berger, A., Bouwman, C.H.S., How Does Capital Affect Bank Performance During Financial Crises?, Journal of Financial Economics (JFE), Forthcoming. 5 Mirzaei, A.1, Liu, G.,Moore, T., Does Market Structure Matter on Banks Profitability and Stability? Emerging versus Advanced Economies, Working Paper No

25 Vitet e fundit praktika të tilla janë shtrirë edhe në drejtim të vlerësimit të produkteve, kanaleve të shpërndarjes deri në vlerësimin e grupeve të klientëve. Gjithashtu treguesit ekonomikë, përdoren për vendosjen e çmimeve të produkteve, transaksioneve, etj. Në këtë kuptim transaksione të ndryshme, kërkojnë sasi të ndryshme kapitali, duke u bazuar në argumentin se ku ka më tepër risk, duhet më tepër kapital dhe anasjelltas. Në këtë çmim duhet të reflektohet sasia e duhur e kapitalit të përdorur, kthimi i kërkuar i kapitalit në përpjesëtim me riskun e transaksionit, në mënyrë që transaksioni të jetë fitimprurës. Koncepti i alokimit të kapitalit për të përcaktuar çmimet e duhura, së pari është përdorur nga Banker s Trust. Më vonë është përshtatur nga shumë banka tregtare në të gjithë botën. Në modelin e prezantuar nga Banker s Trust, për përcaktimin e normës së një huaje, është përfshirë kostoja e financimit të saj, një pjesë për shpenzimet e tjera përveç interesit, një prim për riskun e kredisë dhe një kosto për kapitalin. Pjesa më e rëndësishme e modelit konsistonte në përfshirjen e primit për riskun e kredisë dhe për koston e kapitalit. Në këtë mënyrë çmimi i huasë përcaktohej në bazë të karakteristikave të riskut, si dhe siguronte një kthim për aksionerët. Treguesit ekonomikë, gjithashtu kanë gjetur zbatim të gjerë edhe në drejtim të vlerësimit të performances, si dhe të hartimit të planeve të shpërblimeve. Megjithatë treguesit ekonomikë në përgjithësi janë përdorur për të vlerësuar gjendjen e bankave nga këndvështimi i aksionerëve. Në këtë drejtim janë zhvilluar tregues të ndryshëm që kanë si bazë llogaritjeje kapitalin ekonomik. Kapitali ekonomik vlerësohet duke u bazuar në dy këndvështrime kryesore, në pikëpamjen e aksionerëve dhe në pikëpamjen e autoriteteve rregullatore. Koncepti i kapitalit ekonomik dhe i atij rregullator ka evoluar me kohën si rezultat i angazhimit të bankave në aktivitete me risqe të reja të panjohura më parë. Nga pikëpamja e aksionerëve, pritet që investimet të realizojnë një kthim të rregulluar me riskun, ndërsa nga këndvështrimi rregullator, kapitali duhet të shërbejë si siguri për qëndrueshmërinë e sistemit financiar në terësi. Kapitali i kërkuar nga bankat për llogari të autoriteteve rregullatore, ka ndryshuar në koncept si dhe në përmbajtje, që nga Marrëveshja I e Bazelit deri te Marrëveshja III. Nga ana tjetër, kapitali i kërkuar për llogari të vetë bankës, ka evoluar në drejtim të përshtatjes me riskun e tregjeve bankare, të produkteve, si dhe të mundësisë së matjes së tyre, për t u përfshirë në një vlerë të vetme. Megjithëse pikëpamja rregullatore e kapitalit, mundëson vlerësim uniform të të gjithë bankave duke bërë të mundur krahasimin e tyre, pikëpamja aksionere është më afër realitetit financiar me të cilën ndeshen bankat. Në këtë kuptim pikëpamja aksionere mund të shërbejë edhe në drejtim të vlerësimit të gjendjes financiare të bankave nga këndvështrimi rregullator. 7

26 1.2 Kapitali ekonomik Çfarë përfaqëson kapitali ekonomik Pa dyshim që kërkesat rregullatore të përcaktuara nga Komiteti i Bazelit apo autoritet mbikëqyrëse të vendeve të ndryshme, përbëjnë një element të rëndësishëm të stabilitetit dhe të qëndrueshmërisë financiare të një banke. Megjithatë përmbushja e këtyre kërkesave, nuk i liron nga përgjegjësia drejtuesit e bankave për më tepër përpjekje, më tepër kujdes në drejtim të mbajtjes së niveleve të kapitalit edhe përtej kërkesave minimale të vendosura nga rregullatorët. Me qëllim përcaktimin e nivelit të kapitalit të nevojshëm që bankat duhet të mbajnë, drejtuesit e një banke duhet të konsiderojnë dy orientime: atë aksioner dhe atë rregullator. Për kapitalin aksioner duhet të merret në konsideratë element si kapitali bazë aksioner, vlerësimet apo zhvlerësimet e elementeve shtesë, fitimet e mbajtura, etj. Ndërkohë që në aspektin rregullator duhet të merren në konsideratë nivelet e kapitalit të kërkuar që burojnë nga Akordet Bazelit dhe që përfshijnë: nivelin e parë, nivelin e dytë dhe të tretë të kapitalit. Kapitali rregullator i përcaktuar nga autoritetet rregullatore, ka të bëjë në përgjithësi me stabilitetin dhe sigurinë e sistemit bankar. Ai përmban elemente, të cilat ndihmojnë në rastin, kur një bankë gjendet në vështirësi financiare, në mënyrë që problemi i saj të mos kthehet në problem për të gjithë sistemin. Si rrjedhim, shtrirja kohore e ndikimit që pritet të merret nga kapitali rregullator është afatshkurtër. P.sh., në rastin e riskut të tregut, sipas Bazel II është për 10 ditë. Rregullatorët kërkojnë që kapitali i bankës të mjaftojë për të mbuluar humbjet, nëse aktivet duhet të likuidohen shpejt. Metodat e llogaritjes janë të mirëpërcaktuara dhe të orientuara drejt risqeve, ndaj të cilave janë ekspozuar të gjitha bankat. Një element i rëndësishëm i Shtyllës së dytë të Bazel II, ka të bëjë me vlerësimin e procesit të brendshëm për përcaktimin e mjaftueshmërisë së kapitalit të një banke (ICAAP) 6. Drejtuesit e bankës duhet të kujdesen për shëndetin financiar afatgjatë, të përcaktojnë qëndrimin ndaj riskut dhe të sigurohen se kapitali i bankës, është i mjaftueshëm në raport me riskun dhe përfitimet e synuara. Nga njëri këndvështrim, rritja e raportit të kapitalit të mbajtur, do të thotë më pak kapital i investuar, e si rrjedhim më pak hua të dhëna, e fitime më të ulëta. Por në anën tjetër, sa më i madh të jetë niveli i kapitalit të mbajtur, aq më e qëndrueshme është banka si rezultat i një mundësie më të madhe për të përthithur humbjet e mundshme. Qëndrueshmëria e bankës mund të përkthehet ndryshe edhe në vlerësim më të mirë kreditor të saj, duke i dhënë mundësinë e huamarrjes me norma më të ulëta interesi. Për sa përshkruhet më sipër, drejtuesit e një banke, duhet t i kushtojnë një rëndësi të posaçme procesit të vlerësimit të cilësisë së kapitalit, duke marrë në konsideratë të gjithë llojet e risqeve me të cilët mund të përballet banka dhe jo vetëm ato të cilësuara nga autoritetet rregullatore. Kapitali i bankës i shërben njëkohësisht disa objektivave, ku mund të përmendim: 6 Bank for International Settlements, Core Principles of Effective Banking Supervision,

27 - së pari, për blerjen e aktiveve fikse, për përballimin e kostove të fillimit të aktivitetit dhe për të financuar zgjerimin, - së dyti, për përballimin e humbjeve të paparashikuara në të ardhmen. Në këtë pikë njihen tri nivele mbrojtjeje, ku niveli i pare, ka të bëjë me fitimin ushtrimor të realizuar, niveli i dytë, ka të bëjë më provizionet kumulative të përllogaritura dhe niveli i tretë është kapitali. - së treti, për përmbushjen e detyrimeve ndaj depozituesve apo kreditorëve të tjerë në rast falimentimi, - së katërti, për të nxitur besimin ndaj publikut, depozituesve, kreditorëve, rregullatorëve, agjensive vlerësuese, etj. Duke pasur parasysh arsyet e mësipërme, duhet të konsiderojmë një koncept të ri të kapitalit, i njohur si kapitali ekonomik. Kapitali ekonomik 7, sipas Komitetit të Bazelit përfaqëson praktikat dhe metodat që u mundësojnë bankave të vlerësojnë në mënyrë të vazhdueshme riskun, si dhe të përcaktojnë kapitalin e mjaftueshëm për të mbuluar riskun që lind nga aktivitetet në të cilat ato angazhohen. Kapitali ekonomik është prezantuar për herë të parë nga bankat për alokimin e kapitalit si dhe për vlerësimin e performancës. Golin (2001) e përcakton kapitalin ekonomik në sektorin bankar si diferencë mes të drejtave dhe detyrimeve të vlerësuara me bazë tregu, për të mbuluar humbjet për një periudhë kohore të caktuar. Sipas R.L. Burns, kapitali ekonomik, është matës i riskut dhe jo i sasisë së kapitalit të mbajtur 8. Në këtë aspekt kapitali ekonomik ndryshon në mënyrë thelbësore nga treguesit kontabël të kapitalit. Në këtë përcaktim theksohet nga Burns elementi i riskut i përfshirë në llogaritjen e treguesit. P. Tapadar, jep një përcaktim më të plotë të kapitalit ekonomik, duke theksuar faktin se kapitali ekonomik, është një përqasje që bën të mundur vlerësimin e vazhdueshëm të riskut financiar në mënyrë uniforme në të gjithë industrinë e shërbimeve financiare 9. Nga ana tjetër, Berg-Yuen dhe Medova (2005), bëjnë një ndarje të kapitalit ekonomik në kapital të vlerësuar, duke u bazuar në veprimtari që përmbajnë risk dhe në veprimtari jo me risk. Ato pohojnë se kapitali i riskut matet për një nivel të caktuar besimi, bazuar në një standard të paracaktuar për solvabilitetin dhe vlerësimin e borxhit gjatë një horizonti kohor të caktuar 10. Sipas dy studiuesve, kapitali ekonomik, përbën një element kyç për drejtuesit e bankës për drejtimin dhe zbatimin e strategjisë 11. Nëse i referohemi kompleksitetit dhe llojshmërisë së aktiviteteve, bankat mund të përdorin përcaktime të ndryshme të 7 Basel Committee of Banking Supervision, Range of practices and issues in economic capital frameworks, Robert L. Burns, CFA, CPA, Senior Examiner, Supervisory Insights: Economic Capital and the Assessment of Capital Adequacy, FDIC 9 Prodip Trapadar, Economic Capital: A Unifying Approach, P.E.K Berg-Yuen, E.A. Medova, Economic Capital Gauged, P.E.K Berg-Yuen, E.A. Medova, Economic Capital Gauged,

28 konceptit. Por ajo që cilësohet është që në këtë tregues të përfshihen të gjitha risqet domethënëse me të cilat përballet banka. Elementet më të rëndësishme që vihen në dukje pothuajse në të gjithë përcaktimet e kapitalit ekonomik, kanë të bëjnë më vlerësimin e kapitalit nga bankat në mënyrë të pavarur nga kërkesat rregullatore, si dhe në përputhje me karakteristikat e transaksioneve, ku ato angazhohen, supozimet apo kushtet mbi të cilat bazohen, seritë kohore, metodologjitë e përdorura të ndryshme, duke bërë që rezultati i llogaritur të jetë i individualizuar për secilën prej bankave. Kapitali ekonomik reflekton atë pjesë të riskut, të cilën bankat nuk e kanë përfshirë në çmimin e shërbimeve që ofron. Me kalimin e kohës, koncepti i kapitalit ekonomik, është bërë shumë popullor në përcaktimin e kapitalit që bankat mbajnë për të përballuar humbjet e mundshme, ato të pritshme dhe ato që nuk pritet të ndodhin zakonisht gjatë aktivitetit normal Metodologji dhe teknika të brendshme për llogaritjen e kapitalit ekonomik Siç e përmendëm, kapitali ekonomik, shërben për të mbrojtur bankën nga humbjet e pazakonta, duke marrë në konsideratë riskun aktual të matur nga modelet e brendshme. Në mënyrë specifike ai shërben në drejtim të objektivave të mëposhtme: - së pari, për matjen e kapitalit të bazuar në risk për të gjithë bankën, - së dyti, për matjen e riskut të njësive të biznesit dhe për t i krahasuar ato me normat e alokimit të kapitalit të vendosur nga drejtimi i bankës, - së treti, për matjen e performancës bazuar në risk, duke bërë një lidhje mes performancës dhe një treguesi risku. Kapitali ekonomik vlerësohet fillimisht për çdo element të riskut. Prandaj është e rëndësishme që, së pari të identifikohen risqet me të cilat përballen bankat. Komponentët në lidhje me llogaritjen dhe përdorimin e kapitalit ekonomik sipas risqeve, janë paraqitur në figurën e mëposhtme. Figura 1.3- Komponentët e kapitalit ekonomik Matjaeriskut Monitorimidhekontrolli Identifikimi iriskut Vendimmarrjabazuarnëtreguesiteriskut Raportimiiriskut Burimi: Agiwal,

29 Fillimi i proçesit të vlerësimit të kapitalit ekonomik ka të bëjë me identifikimin e risqeve potenciale. Ja risqet të cilat janë në qendër të procesit: risku i kredisë, risku i tregut, risku operacional, risku i biznesit/reputacionit/strategjik, risku i likuiditetit dhe risku i normave të interesit. Matja e kapitalit ekonomik për secilën nga kategoritë e mësipërme të riskut, ka të bëjë me zgjedhjen individuale që bëjnë bankat. Në këtë pjesë do fokusohemi pikërisht në identifikimin e metodave në matjen e kapitalit ekonomik. Risku i kredisë: Risku i kredisë mund të përcaktohet si humbja në rast të dështimit në pagesa të huamarrësit. Mund të cilësojmë sasinë e riskut që përfaqëson shumën e disbursuar dhe cilësinë në rast dështimi të hamarrësit dhe mbulimin në rastin e garancisë. Risku në momentin e dështimit, nuk është i njëjtë me humbjen në rast dështimi si rezultat i rikuperimit, që mund të bëhet nga garantimi i huasë, kolaterali, aftësia për të rinegociuar me huamarrësin, sasia e fondeve gjendjeje të pashlyera, etj. Në këtë përcaktim dështimi si ngjarje duket i pasigurt. Ekspozimet e ardhshme në momentin e dështimit nuk mund të njihen më përpara për shkak se pak kontrata për huadhënie janë të kontraktuara me kushte fikse, prandaj dhe skeduli i pagesave, mund të jetë i ndryshëm nga ai i parashikuar. Në këtë kontekst, risku i kreditit mund të detajohet në tri nënndarje: Figura Risku i kredisë dhe nënndarjet e tij. Riskuiekspozimit Riskuirikuperimit Riskuidështimit Humbjanërast dështimi (LGD) Burimi: Joel Bessis, 1998 Risku i tregut: Përfaqëson riskun që të ardhurat neto dhe vlera e shoqërisë të ndryshojë për shkak të ndryshimit të çmimeve të aktiveve financiare të pjesëmarrjes, të normave të interesit, të kurseve të këmbimit dhe të çmimit të të mirave ekonomike, individualisht të paidentifikueshme 12. Risku i tregut mund të analizohet në nivele të ndryshme, në varësi të thellësisë së analizës. Risku i tregut përfshin dy elemente: ndryshimin e faktorit të riskut dhe shumës së ekspozuar ndaj këtij faktori. Risku operacional: Sipas Bazel II, risku operacional përfshin dështimin e pesë kategorive, si: risku i proceseve të brendshme, risku njerëzor, risku nga sistemet, risku ligjor dhe risku i jashtëm. 12 O. Dhuci (2011), Njohuritë bazë për riskun dhe drejtimin e tij. 11

30 Megjithatë, bankat janë të ekspozuara edhe ndaj një kategorie tjetër risku, që ka të bëjë me humbjet e mundshme, të cilat vijnë nga dobësimi i pozicionit konkurrues të bankës, humbjet e mundshme nga vendimmarrje jo e duhur ose nga zbatimi jo i mirë i vendimeve dhe humbje nga një perceptim negativ i bankës në sytë e publikut. Ndryshe këto risqe njihen si risku i biznesit/strategjik/reputacional. Risqet që burojnë nga përbërja dhe struktura e bilancit përfshin ndër të tjera riskun e likuiditetit dhe riskun e normave të interesit. Risku i likuiditetit: Njihet ndryshe si risku i aftësisë shlyese, përcaktohet si aftësia e fondësimit të shtesës së aktiveve dhe plotësimit të detyrimeve kur ju vjen afati, me një kosto të arsyeshme. 13 Risku i normave të interesit: Kjo pjesë e riskut ka të bëjë më riskun që të ardhurat neto nga interesat, si dhe vlera e bankës të ndryshojnë për shkak të ndryshimit të normave të interesit në treg 14. Metodat dhe teknikat për vlerësimin e secilit prej risqeve të sipërpërmendur kanë evoluar me kalimin e kohës, duke u nxitur edhe nga zhvillimet e fundit në sektorin financiar, e atë bankar në veçanti, por edhe nga presioni i ushtruar nga rregullatorët. Më poshtë cilësohen metodat tradicionale të përdorura për matjen e risqeve, duke u orientuar drejt Vlerës në Risk (VnR), e cila ka shërbyer për të përcaktuar edhe kapitalin e riskut ose kapitalin ekonomik. VnR mund të përdoret si nga drejtuesit e bankës ashtu edhe nga rregullatorët. Për të vlerësuar VnR, duhet të marrim në konsideratë dy parametra: shtrirjen kohore, si dhe nivelin e besueshmërisë. VnR tregon humbjen e mundshme që gjatë kohës t me x% siguri nuk do të tejkalohet. Treguesi më i përshtatshëm për të reflektuar kapitalin ekonomik ndryshe njihet si Kapitali në Risk (KnR). Ky tregues mund të detajohet për tipe të ndryshme risku. Për të llogaritur KnR duhet të bazohemi në teknikat e Vlerës në Risk(VnR). Në përgjithësi VnR është përdorur për riskun e tregut, por KnR duhet të reflektojë të gjithë risqet e mundshme. Përdorimi i VnR mund të shihet në dy drejtime. Së pari, vlera në risk, shërben si mjet drejtimi për të krahasuar humbjet e konstatuara me vlerësimet e bëra më parë dhe, së dyti për të përcaktuar nivelin e kapitalit ekonomik. Në këtë kuptim VnR mund të kthehet në kapital në risk ( KnR). Në përgjithësi VnR është përdorur për të vlerësuar riskun e tregut, megjithatë zhvillimet e kësaj metodologjie kanë mundësuar vlerësimin e KnR. Kapitali në risk trajton çështjen e mjaftueshmërisë së kapitalit, nëse banka ka kapital të mjaftueshëm për të mbuluar risqet aktuale të matura me modelet e brendshme. Për të kuptuar përbërjen e kapitalit ekonomik, duhet të marrim në konsideratë disa çështje si më poshtë: -Kapitali në risk ose kapitali ekonomik, së pari shërben për të mbrojtur bankën nga humbjet përtej vlerave mesatare të vlerësuara. E thënë ndryshe, KnR nuk e mbron bankën nga humbjet mesatare të mundshme, të cilat reflektohen në çmimet e produkteve dhe në politikat e provizioneve. 13,14 O. Dhuci (2011), Njohuritë bazë për riskun dhe drejtimin e tij. 12

31 -Së dyti, shmangia e humbjeve aktuale nga humbjet mesatare, përfaqësojnë humbjet e papritura, të mundshme. Kjo pjesë e humbjeve duhet të përthithet nga kapitali ekonomik. Shmangia e humbjeve nga mesatarja, përcaktohet nga një nivel i caktuar sigurie dhe pikërisht KnR bazohet në këtë nivel. Humbjet që tejkalojnë kufirin përtej nivelit të sigurisë, konsiderohen humbje të jashtëzakonshme. Humbjet e jashtëzakonshme nuk mund të përthithen nga kapitali ekonomik. Në procesin e përcaktimit të KnR, është e rëndësishme që të njihet shpërndarja probabilitare e humbjeve. Për vlerësimin e KnR, duhet njohur mundësia e dështimit, niveli i sigurisë, si dhe afati kohor. Për risqe të ndryshme në praktikë përdoren përqasje të ndryshme. Kapitali ekonomik për riskun e kredisë Teorikisht vlerësimi i riskut të kredisë kërkon njohjen e tre variablave: mundësinë e dështimit, ekspozimin, si dhe mbulimin e ekspozimit. Në rastin kur njëri nga këta variabla është i pasigurt, vlerësimi i humbjeve të mundshme, është më i thjeshtë se në rastin kur të tre nuk njihen. Për shembull, nëse nuk e marrim në konsideratë mbulimin dhe kur dimë së probabiliteti i dështimit të një klase të caktuar huaje të vlerësuar nga banka është 1% dhe shmangia standarde është 2% me ekspozim 100 lekë, mund të llogarisim humbjen e pritur, që në këtë rast është 1% x 100= 1 lekë dhe humbjen e papritur prej 2% x 100= 2 lekë. Në këtë shembull nuk janë reflektuar risku i ekspozimit dhe risku i mbulimit, prandaj në KnR duhet të përfshihen secili prej tyre. Llogaritjet janë të njëjta edhe në rastin kur shuma e ekspozuar është e pasigurt për humbjet e pritura, të cilat luhaten brenda vlerave të njohura të një intervali. Për humbjet e papritura ekziston një diskutim mes ekspozimit maksimal dhe maksimumit të normës së dështimit. Rasti më i keq ndodh kur edhe ekspozimi dhe mundësia e dështimit janë në maksimum. Megjithatë ky përcaktim nuk është domosdoshmërisht i vërtetë. Norma e dështimit mund të jetë në maksimum, por kjo nuk do të thotë se ekspozimi të ketë marrë vlerën më të madhe. Prandaj, mund të themi, se humbja maksimale është e njëjtë ose më e vogël se kombinimi i rastit më të keq të normës së dështimit dhe nivelit të ekspozimit. Vlerësimi i variablave përbën një proces të vazhdueshëm. Për normën apo mundësinë e dështimit, mund të përdoren seritë kohore historike të humbjeve, që vijnë nga vlerësimi brenda bankës ose renditje të jashtme të ofruara nga agjensitë vlerësuese të pavarura nga banka. Një tjetër çështje me rëndësi për përcaktimin e kapitalit në risk, ka të bëjë me identifikimin e ekspozimeve afatshkurtra dhe afatgjata. Në periudhën afatgjatë, ngjarjet janë të pasigurta, prandaj dhe vlerësimi i segmentuar i periudhave afatgjata, do të përbënte një mundësi për identifikimin e luhatshmërisë së variablave të sipërpërmendur. 13

32 Në këtë mënyrë, edhe kapitali në risk, do të vlerësohet në përputhje me nivelin e riskut, meqë ai është i ndryshueshëm nga një periudhë në një tjetër. Kapitali ekonomik për riskun e tregut Siç e përmendëm më sipër, metodologjia e përdorur për vlerësimin e kapitalit në risk për riskun e kredisë, rrjedh nga metodologjia e VnR. Kjo e fundit perdoret për vlerësimin e riskut të tregut, si nga drejtuesit e bankës ashtu edhe nga rregullatorët. Fillimet e metodologjive që çuan në zhvillimin e VnR, janë konstatuar në kuadër të teorisë së portofolit të ideuar nga H. Markowitz dhe të tjerë, për të vlerësuar portofolin optimal ndaj luhatjeve të tregut. Që nga ajo kohë me zhvillimet e sektorit financiar, e në mënyrë të veçantë të sektorit bankar, ku instrumentet e tregut po zinin një pjesë të rëndësishme të aktivitetit të tyre, në vitin1980 SEC, kërkoi që bankat të mbanin një sasi të caktuar kapitali për ekspozimet 30-ditore. Në këtë mënyrë bankat po kërkonin një tregues risku më specifik, megjithëse metodologjia nuk ishte unifikuar akoma. Në 1986 Ken Garbade, prezantoi një matës të sofistikuar të VnR-së për portofolet me të ardhura fikse. Në fillim të viteve 90, shumë kompani financiare, kishin zhvilluar metodat e tyre për vlerësimin e VnR, por momenti më domethënës ishte kur JP Morgan, ofroi një bazë të dhënash me përdorim nga kushdo, për variancat dhe kovariancat, mes pjesës më të madhe të letrave me vlerë të tregtueshme dhe grupeve të ndryshme të aktiveve. 15 Mekanizmi bazë i VnR, ka të bëjë me krijimin e një lidhjeje, mes ndryshimit të vlerës së tregut të një aktivi, portofoli etj., me luhatshmërinë e një parametri tregu. Në ndryshim nga KnR, ku vlera e tij për një portofol është shuma e KnR për secilin element të portofolit, VnR për riskun e tregut, nuk mund të jetë shuma e VnR të elementeve të portofolit me arsyetimin se parametrat e tregut janë të pavarur nga njëritjetri (ose nëse ka një lidhje mes tyre ajo nuk është e njëjtë për të gjithë kombinimet e mundshme mes tyre) dhe nuk mund të ndryshojnë në të njëjtin drejtim përnjëherësh. Për vlerësimin e VnR për riskun e tregut diskutohet rreth zgjedhjes së nivelit të inputeve bazë për llogaritjen e saj. Kështu që saktësia dhe cilësia e VnR, ka të bëjë më cilësinë e këtyre inputeve. Gjithashtu në rezultat ndikojnë edhe supozimet mbi të cilat ndërtohet modeli i VnR. Së pari, ndër problemet që ndeshet më shpesh, ka të bëjë me asimetrinë e shpërndarjes probabilitare, e cila duhet të mbështetet në supozime të paravendosura. Gjithashtu, duhet të trajtohen ndarazi, niveli i tolerances, si dhe i luhatshmërisë së humbjeve. Në rastin më të mirë përdoret shpërndarja normale, por në shumë raste si në atë të riskut të tregut shpërndarja e humbjeve nuk përputhet aspak me atë normale. Megjithatë nëse parametrat e tregut vërehen se lëvizin me të njëjtën magnitudë si lart dhe poshtë, shpërndarja normale mund të pranohet. Por nëse luhatjet janë në vlera të vogla, afër zeros, lëvizja për

33 të marrë vlera maksimale, është më e lartë në krahasim me lëvizjen në kah të kundërt, prandaj në këto raste, nuk mund të përdoret shpërndarja normale. Mungesa e simetrisë, mund të theksohet dhe më shumë, nëse në portofolin e instrumenteve apo të mirave, janë të përfshirë edhe opsione, të cilat e thellojnë edhe më shumë diferencën. Së dyti, koncepti i njohur si fat tails ose skajet të shtrira, i referohet pikërisht pjesës së shpërndarjes aktuale të humbjeve. Për të vlerësuar humbjet në këtë pjesë është shumë e vështirë, sepse bëhet fjalë për humbje ekstreme që kanë një mundësi të vogël ndodhjeje dhe nuk janë të zakonshme. Skajet e shpërndarjeve aktuale të tregut, janë më të shtrira se të shpërndarjes normale teorike dhe janë më të përqendruara rreth modës së shpërndarjes faktike, në krahasim me atë normale. Skajet e një shpërndarjeje të tillë, e vështirësojnë proçesin e vlerësimit sasior të humbjeve, sepse për një ndryshim të vogël të nivelit të tolerancës, ndryshimet e nivelit të sipërm të humbjeve janë më të mëdha. Së treti, për vlerësimin e VnR-së, duhet të konsiderohet ndikimi i portofolit. Siç është përmendur dhe më lart, dy risqe me vlerë, nga një secila, gjenerojnë një risk të përgjithshëm të portofolit, që është më i vogël se dy si rezultat i diversifikimit, përveç rastit kur të dy përbëresit e portofolit ndikohen njësoj nga i njëjti parametër tregu. Në qoftë se VnR-ja e portofolit, do të llogaritej si shuma e VnR të elementëve të tij përbërës, risku do të mbivlerësohej. Në këtë rast, nënkuptohet se në të njëjtën kohë, nga secili komponent i portofolit realizohet humbja maksimale, duke mos marrë në konsideratë faktin se, këto komponentë, janë përfshirë në portofol si rezultat i diversifikimit, që nënkupton se nuk mund të ndodhë, që humbjet maksimale të ndodhin njëherësh. Në mënyrë që disa nga çështjet e mësipërme të modifikohen dhe të përshtaten me qëllim përafrimin sa më shumë të VnR-së me riskun e ekspozuar, shpërndarjet modelohen dhe sapo të dhënat reale i përshtaten shpërndarjes së modeluar, ajo përdoret në vend të asaj faktike. Në rastin e riskut të tregut shpërndarja lognormale është më e përshtatshme se ajo normale. Shpërndarje të tjera si ajo e Paretos, mund të përdoret në rastin e skajeve të shtrira 16. Megjithëse shpërndarjet e sipërpërmendura mund të përafrohen, ato nuk mund të zevendësojnë plotësisht shpërndarjet faktike. Për të matur ndikimin e diversifikimit në riskun e tregut, përdoren si inpute korrelacionet mes parametrave të tregut. Nëpërmjet identifikimit të lidhjeve, mund të matet fortësia e lidhjes së ndryshimit të parametrave me njëri-tjetrin. Në rastin kur portofoli përmban opsione, shpërndarjet mund të kenë çfarëdolloj forme, prandaj në këtë rast, duhet të përdoren metodologjitë e simulimit, të cilat mund të gjenerojnë llojshmëri situatash të mundshme dhe përdoren gjerësisht për riskun e tregut, meqenëse vrojtimet historike të parametrave të tregut, mund të ofrojnë të gjitha kombinimet e mundshme mes tyre. Vlera e portofolit llogaritet, duke u bazuar në secilin prej këtyre kombinimeve. Në këtë mënyrë gjenerohen raste të ndryshme të vlerës së tregut të portofolit. Humbjet përcaktohen si diferencë mes vlerës së ardhshme të simuluar të portofolit me vlerën aktuale të tregut. Në 16Për më shumë mund të gjeni sqarime në librin e John Hull Risk management and financial institutions, kreu 10, fq.205,kreu 14, fq.303 dhe kreu 15, fq.323 botimi i tretë (2012). 15

34 këtë mënyrë përcaktohet shpërndarja dhe humbja maksimale me një nivel të caktuar besueshmërie. Për të vlerësuar VnR-në, mund të përdoren tri përqasje bazë, ku secila prej tyre gjen zhvillime të ndryshme dhe të detajuara. Përqasja e parë ka të bëjë me atë që quhet Matrica Variancë-Kovariancë, e cila bazohet në supozimin se kthimet e gjeneruara nga ekspozimi i parametrave të tregut, kanë shpërndarje normale. Së dyti, në sajë të të dhënave historike, e quajtur ndryshe Simulimi historik, vlerësohet probabiliteti që humbja të kalojë një vlerë të specifikuar. Së treti, Simulimi i Monte Karlos, i cili bazohet mbi paracaktimin e shpërndarjeve të kthimeve mbi secilin risk tregu. Secila nga përqasjet ka avantazhet dhe disavantazhet e veta. Përqasja variancëkovariancë, mbështetet mbi shpërndarjen normale të kthimeve; simulimi historik nënkupton që e kaluara është përfaqësuese e së tashmes dhe e së ardhmes. Ndërsa simulimi i Monte Karlos, kërkon shumë kohë dhe llogaritje. Gjithsesi secila nga përqasjet ka elemente subjektive në përcaktimin e VnR. Kapitali ekonomik për riskun e normave të interesit Risku i normave të interest, përfaqëson mundësinë, që ndryshimi i normave të ndikojë në të ardhurat e siguruara nga huatë dhe në kostot e realizuara nga financimi dhe depozitat. Gjithashtu ndryshimi i normave të interesit ndryshon dhe vlerën e aktiveve në treg të bankës. Lëvizjet joparalele të normave të interesit në huadhënie dhe në huamarrje bëjnë që të kemi mospërputhje të kohës së vendosjes së çmimeve të pasivit dhe aktivit, si dhe mospërputhje të madhësisë së ndryshimit të çmimit mes tyre. 17 Studiuesit e shohin në dy aspekte riskun e normës së interesit: në aspektin kontabël dhe atë ekonomik. Sipas aspektit kontabël, humbjet e mundshme që vijnë nga normat e interesit, mund të vlerësohen nga ndryshimi i marzhit të interesit për një periudhë të caktuar, ndërsa aspekti ekonomik nga Vlera Prezente Neto (NPV), që përfaqëson vlerën e tregut të bilancit të bankës, si dhe të veprimtarisë jashtë bilancit. Në të dy rastet, shmangia e vlerave, mund të llogaritet bazuar në prodhimin e ndjeshmërisë me luhatshmërinë apo devijimin e normës së interesit. Nëse i referohemi marzhit të interesit, ndjeshmëria është Diferenca e normës së interesit (Interest rate gap), ndërsa për VPN është kohëzgjatja e modifikuar (Modified Duration) e një portofoli aktivesh minus detyrimet. Për të vlerësuar dhe drejtuar riskun e normave të interesit ndër teknikat më të përdorura dallohen si më poshtë: 18 - teknika e analizës së faktorëve që ndikojnë në të ardhurën neto nga interesi Kjo teknikë e përdorur në vitet 60 bazohet në vlerësimin e raportit mes interesave neto me aktivet që gjenerojnë interes. Faktorët kryesorë që ndikojnë në të ardhurën neto nga interesi, kanë të bëjnë me aktivet dhe pasivet e lidhura me normat e interesit, si dhe 17 O. Dhuci, D. Salko, Drejtim Bankar, f O. Dhuci, D. Salko, Drejtim Bankar, f

35 normat përkatëse të tyre. Rezultati më i mirë i kësaj metode, vjen nga përcaktimi i ndikimit të struktures së aktiveve dhe pasiveve, në të ardhurën neto nga interesat. - teknika e analizës së Diferencës (GAP) së fondeve GAP i fondeve, ka të bëjë me diferencën mes aktiveve të ndjeshme ndaj normave të interesit me pasivet e ndjeshme ndaj normave të interesit, për një periudhë të caktuar kohe. Kjo teknikë bazohet në vlerësimin e të ardhurës neto ndaj ndryshimit të normave të interesit në periudha afatshkurtra. Për të vlerësuar riskun ndaj normave të interesit, duhet së pari, të përcaktohet intervali kohor, së dyti, aktivet dhe pasivet të renditen dhe grupohen sipas ndjeshmërisë që kanë nga normat e interesit, së treti, në përcaktimin e masës së ndryshimit mes tyre për periudhen në fjalë. GAP-i përcakton ndryshimin në të ardhurat neto nga interesi për një ndryshim të normës së interesit. Nëse normat e interesit rriten, dhe GAP-i është pozitiv, pritet që të ardhurat nga interesi të rriten. Nëse GAP-i është negativ, çdo rritje e normës së interesit ndikon në uljen e të ardhurës neto nga interesat. Nëse banka nuk kërkon të përfitojë nga ndryshimi i normave të interesit, mund të pakësojë riskun, duke bërë që vlera e GAP-it të jetë zero. Megjithatë mbajtja e GAP-it zero, kërkon balancim të vazhdueshëm të aktiveve dhe pasiveve të ndjeshme ndaj ndryshimeve të normave të interesit, vlerësimin e vazhdueshëm të vetë normave të interesit, si dhe balancimin e aktiveve dhe pasiveve të pandjeshme ndaj normave të interesit. - teknika të vlerës neto të kapitalit Kjo teknikë është më e shtrirë se teknika e GAP-it të fondeve, duke përfshirë edhe periudhat afatgjatë. Vlera aktuale neto e kapitalit është diferenca mes vlerës aktuale të aktiveve dhe pasiveve. Kjo teknikë kërkon që për secilën nga zërat e aktiveve dhe për secilin nga zërat e pasiveve, të njihen rrjedhat e parasë, koha e realizimit të tyre, si dhe normat e interesit. Megjithë vështirësitë zbatuese të kësaj teknike në praktikë përfitimet janë të mëdha. - teknika e analizës së GAP-it të kohëzgjatjes, GAP-i i kohëzgjatjes është ndër teknikat më të përdorura për të drejtuar riskun nga ndryshimi i normave të interesit nga bankat. Koncepti i kohëzgjatjes, fillimisht u prezantua nga Mecaulay në vitin 1938, për të vlerësuar ndikimin e ndryshimit të normës së interesit në vlerën e portofolit të oblicacioneve. Kohëzgjatja mat maturimin efektiv të një instrumenti ose jetën mesatare të tij. Ajo mat mesataren e ponderuar të kohës së rrjedhave të parasë, duke përdorur si fasha, vlerat relative të vlerave aktuale të rrjedhave të parasë ndaj vlerës së tregut të instrumentit. GAP-i i kohëzgjatjes përfaqëson diferencën mes kohëzgjatjes mesatare të aktiveve me kohëzgjatjen mesatare të pasiveve. Sa më i madh të jetë GAP-i kohëzgjatjes, aq më e ekspozuar është banka ndaj riskut të normës së interesit. GAP-i i kohëzgjatjes, tregon mospërputhjen kohore të aktiveve dhe pasiveve të bankës. Nëse do të kishte përputhje mes kohëzgjatjes së aktiveve dhe pasiveve, padyshim që banka për periudhën e analizuar, nuk do jetë e ekspozuar nga ndryshimi i normës së interesit. GAP-i i kohëzgjatjes është ndër metodat më të sakta, sepse merr në konsideratë vlerën kohore të parasë, ofron një pamje të plotë e në mënyrë të vazhdueshme për riskun e 17

36 normave të interesit, por nga ana tjetër, identifikimi i normave të aktualizimit të rrjedhave të parasë në momentin kur ato realizohen, është proçes i vështirë. Teknika e simulimit dhe e parashikimit të të ardhurave neto të bankës dhe teknika e analizës shok të normave të interesit. Këto dy teknika po gjejnë zbatim gjerësisht në sektorin bankar për të vlerësuar riskun nga ndryshimi i normave të interesit. Ato mbështeten mbi një bazë supozimesh për sjelljen e normave të interesit, të sektorit, të konkurrentëve, të burimeve financiare dhe e çdo faktori që mund të kenë ndikim mbi të ardhurat e bankës. Teknikat e sipërpërmendura nuk janë zëvendësuese ose përjashtimore ndaj njëra-tjetrës. Ato ndryshojnë nga objektivat e arritura nga përdorimi i tyre, metodat e vlerësimit, si dhe nga aspekti kontabël apo ekonomik për trajtimin e riskut nga normat e interesit. Kapitali ekonomik për riskun operacional Risku operacional është i vështirë të vlerësohet përsa kohë risku që buron nga elementet përbërës të këtij risku nuk kanë një shtrirje kohore të njohur, frekuenca dhe madhësia e humbjeve nuk është e pritshme dhe mbi këto baza nuk mund të vlerësohet. Megjithatë, bankat i referohen udhëzimeve, të cilat burojnë nga Akordet e Bazelit, për të përcaktuar humbjet e mundshme. 18

37 KREU II VËSHTRIM MBI AKORDET E BAZELIT DHE ZBATIMI I TYRE NË VENDET E BALLKANIT PERËNDIMOR Bankat luajnë një rol të rëndësishëm për ekonominë e një vendi, pasi ato janë si zemra, e cila plotëson kërkesën për gjak të ekonomisë. Të gjithë ne sot përdorim shërbimet dhe produktet bankare. Pavarësisht se ato janë shumë të rëndësishme për ekonominë e një vendi, ato i nënshtrohen kufizimeve dhe rregullimeve në lidhje me kapitalin, të cilat për bankat njehsohen me kosto. Për këtë u krijua Komiteti i Mbikëqyrjes Bankare i Bazelit, i cili përcaktoi kapitalin e mjaftueshëm që duhet të mbajë një bankë për të përballuar ngjarjet e papritura, duke realizuar tri akordet e rëndësishme për mjaftueshmërinë e kapitalit për bankat të quajtura Bazel I, Bazel II dhe Bazel III. Shqipëria ndodhet në hapat e para të implementimit të Bazel II, pavarësisht zhvillimeve që kanë ndodhur në sektorin bankar pas viteve Banka e Shqipërisë ka miratuar një rregullore Për mjaftueshmërinë e kapitalit dhe Strategjia e zhvillimit të mbikëqyrjes bankare për periudhën afatmesme Banka e Shqipërisë ka vendosur një raport për mjaftueshmërinë e kapitalit të barabartë me 12%, i cili bazohet vetëm tek risku i kredisë ose Shtylla 1 e Bazel II. 2.1 Akordi i Bazel I Banka për Marrëveshjet Ndërkombëtare (BIS) është organizata ndërkombëtare e Bankave Qendrore, e cila ndihmon në politikën monetare dhe bashkëpunimin financiar, si dhe shërben si një bankë për të gjitha Bankat Qendrore anëtare. BIS ofron shërbime bankare, por vetëm për Bankat Qendrore dhe organizata të tjera ndërkombëtare. Banka për Marrëveshje Ndërkombëtare, është themeluar në vitin 1930 nga një marrëveshje ndërmjet Gjermanisë, Belgjikës, Francës, Anglisë, Italisë, Japonisë, SHBA-së, Zvicrës dhe Irlandës. Banka ishte menduar fillimisht si një organizatë, e cila do të ndihmonte që Gjermania të shlyente borxhin e vendosur nga Pakti i Versajës dhe Lufta e Parë Botërore. Themelimi i një institucioni për një qëllim të tillë, u vendos nga Komiteti i të Rinjve në vitin 1929 në Hagë. Akti i parë i themelimit për bankën, u bë në Konferencën Ndërkombëtare të Bankierëve në nëntor të vitit 1929 dhe u miratua në Konferencën e Hagës më 20 janar Në Konferencën e Bretton -Woods në vitin 1944, Norvegjia propozoi likuidimin e bankës sa më shpejt të ishte e mundur. Të gjithë ishin dakord që të bëhej likuidimi, vetëm Anglia ishte kundër. Presidenti Franklin Ruzvelt, nënshkroi likuidimin e bankës, pavarësisht përpjekjeve të Keynes për ta parandaluar. Në prill të vitit 1945, Harry Truman dhe qeveria angleze, e pezulluan shpërbërjen. Por pavarësisht të gjitha veprimeve të 19

38 ndërmarra, shpërbërja e bankës nuk u bë asnjëherë në realitet. Aksionet e saj mbahen nga organizatat ndërkombëtare, por edhe nga publiku. Deri në fund të viteve 70, bankat ishin institucione shumë të rregulluara dhe të mbrojtura, pa asnjë konkurrencë ndërmjet tyre. Kolapsi i Marrëveshjes së Bretton- Woods, rriti konkurrencën ndërmjet tyre, duke çuar në një erozion të kapitalit, që i alarmoi rregullatorët. Duke e parë problemin nga një këndvështrim ndërkombëtar, duket sikur ishte e vetmja zgjidhje, një marrëveshje e re. Kjo do të jepte një zgjidhje pa rritur konkurrencën ndërmjet bankave ndërkombëtare. Kështu Banka e Marrëveshjeve Ndërkombëtare vendosi krijimin e Komitetit të Bazelit. Komiteti i njohur fillimisht si Komiteti Cooke 19 dhe më pas i quajtur Komiteti i Bazelit, formuloi një propozim në të cilin sugjeroi një formulë të përgjithshme për llogaritjen e kapitalit të mjaftueshëm, që bankat duhet të mbajnë. Qëllimi i tij në deklaratën e themelimit është promovimi i mbikëqyrjes bankare të përshtatshme dhe siguria që asnjë bankë të mos i shpëtojë mbikëqyrjes. Ky dokument i njohur si Akordi i Kapitalit të Bazelit 1988, ishte një sukses i madh pas adoptimit të tij. Arritja më e madhe e Bazel I, ishte përcaktimi i asaj se çfarë do të thotë termi kapital. Nga mesi i viteve 70 bankat në Evropë e Amerikë po përballeshin me një konkurrencë gjithnjë e në rritje, duke u shoqëruar shpeshherë edhe me falimentime. Shumë prej këtyre falimentimeve ndodhën në vitet 80, kur filloi kriza e depozitave dhe kredive. Bazeli I, ishte rezultati i një pune të gjatë nga Komiteti i Bazelit për Mbikëqyrjen Bankare, 20 për të sigururar konvergjencën ndërkombëtare të rregullave mbikëqyrëse, për mjaftueshmërinë e kapitalit për qeverisjen e bankave ndërkombëtare. Propozimi u paraqit tek autoritet mbikëqyrëse që nga viti 1987 nga të gjitha vendet e G- 10. Kjo marrëveshje përmban detajet e punës së arritur për matjen e mjaftueshmërisë së kapitalit dhe standardet minimale që duhet të plotësohen. Dy objektivat kryesorë të Komitetit ishin : 1. Marrëveshja e arritur duhet të shërbejë për të forcuar korrektësinë dhe stabilitetin e sistemit bankar ndërkombëtar; 2. Marrëveshja duhet të jetë e drejtë dhe të ketë një shkallë të lartë qëndrueshmërie në aplikimin nëpër banka në vendet e ndryshme, me qëllim që të zhduket konkurrenca e pandershme ndërmjet bankave. Mjaftueshmëria e kapitalit është një nga faktorët kryesorë që merret në konsideratë kur flasim për sigurinë e bankave. Kjo marrëveshje bëhet për të ulur direkt riskun e kredisë, por edhe risqe të tjera, si risku nga normat e interesit dhe risku i investimit në letra me vlerë, të cilët ndikojnë shumë në ecurinë e një banke. Duhet theksuar që marrëveshja është dizenjuar për të përcaktuar nivelin minimal të kapitalit të bankave ndërkombëtare, ndërsa autoritetet kombëtare, mund të vendosin nivele më të larta në vendet e tyre. 19 Kryetari i parë i Komitetit te Bazel ishte Peter Cooke. 20 Komiteti i Bazelit i Mbikëqyrjes së Bankave përbëhet nga përfaqësues të Bankave Qendrore dhe nga autoritetet mbikëqyrëse nga 10 shtete ( Belgjika, Kanada, Francë, Gjermani, Itali, Japoni, Luksemburg, Hollandë, Suedi, Zvicër, SH.B.A dhe Britania e Madhe). 20

39 Një shqetësim i madh në lidhje më këtë marrëveshje, ishin politikat fiskale të vendeve dhe raportimet për qëllime tatimore të një klase të caktuar provizionesh për humbje dhe rezervave të kapitalit, i cili rrjedh nga fitimet e mbajtura. Këto raportime për qëllime tatimore ndikojnë në paraqitjen e pozicionit të kapitalit për bankat ndërkombëtare. Kjo varet edhe nga cilësia e aktiveve të bankës dhe niveli i provizioneve, që një bankë duhet të mbajë përtej kapitalit për aktivet me vlerë të dyshimtë. Megjithëse marrëveshja nuk ishte e detyrueshme për vendet joanëtare, zbatimi i saj ka njohur shtrirje edhe përtej anëtarësisë, e aq më tepër kur Komisioni Evropian e përfshiu atë në marrëveshjet e tjera të detyrueshme për të gjitha vendet anëtare brenda këtij organi. Që nga ajo kohë, rreth 100 vende në të gjithë botën, kanë ndjekur Akordet e Bazelit ose variante të tyre, për t iu referuar si standard i mbikëqyrjes bankare në vendet e tyre përkatëse edhe pse një pjesë e tyre, nuk janë anëtarë dhe nuk i miratojnë këto marrëveshje. Marrëveshja e Bazelit 1 është ndarë në 4 seksione: -Seksioni 1 : Përbërësit e kapitalit -Seksioni 2: Sistemi i peshave të riskut / Përcaktimi i aktiveve të ponderuara me riskun -Seksioni 3: Raporti i mjaftueshmërisë së kapitalit -Seksioni 4: Periudha e tranzicionit dhe implementimit Elementet përbërës të kapitalit Risia që solli Akordi i parë i Bazelit dhe që e bëri atë kaq të suksesshëm, ka të bëjë me përcaktimin e Raportit të Mjaftueshmërisë së Kapitalit të ponderuar me riskun. Deri atëherë nuk kishte një tregues të standardizuar për minimumin e kapitalit që duhet mbajtur, por as përcaktimin e asaj çfarë përfaqëson kapitali. Për qëllime të ndryshme, nga një vend në një tjetër, i referoheshin në mënyra të ndryshme përcaktimit të tij. Prandaj ofrimi i një serë rregullash që përcaktojnë qartazi konceptin dhe përbërjen e kapitalit rregullues, si dhe të një formule të unifikuar për llogaritjen e tij, përfaqësoi një risi në krahasim me atë që ekzistonte më parë. Më poshtë paraqiten elementet e kapitalit, të cilët ndahen në dy pjesë të rëndësishme: Niveli i parë (Tier 1): Aksione të zakonshme dhe rezervat e mbajtura ( kapitali bazë ); Niveli i dytë ( Tier 2): Rezervat e papublikuara, rezervat e rivlerësimit të aktiveve, rezervat e përgjithshme për humbje nga huatë, instrumentet hibride të kapitalit dhe borxhi afatgjatë. Niveli i parë: Elementi kryesor i kapitalit sipas Komitetit të Bazelit (1988), është kapitali aksioner dhe rezervat e mbajtura. Këtu nuk përfshihen rezervat e rivlerësimit dhe aksionet e preferuara jokumulative, duke zbritur emrin e mire, si dhe investimet në filiale të pakonsoliduara. Ky është elementi i vetëm, i cili është i njëjtë për të gjithë sistemet bankare të vendeve të ndryshme të botës. Ai paraqitet shumë qartë në të gjitha llogaritë e 21

40 publikuara dhe është baza për shumë gjykime të analistëve për mjaftueshmërinë e kapitalit. Ai ndikon në aftësinë e bankës për të konkurruar dhe për përfitimet e saj marxhinale. Niveli i dytë (Kapitali shtesë) përfshin: -Rezervat e hapura (të fshehura) mund të paraqiten në mënyra të ndryshme, duke u bazuar në regjimet e ndryshme ligjore dhe të kontabilitetit në vendet anëtare. Këtu janë përfshirë vetëm ato rezerva të fshehura, të cilat janë regjistruar si humbje ose fitim dhe janë pranuar nga autoritetet më të larta mbikëqyrëse, por shumë vende nuk i pranojnë ato si pjesë e kapitalit bazë. -Rezervat e rivlerësimit të aktiveve. Shumë vende lejojnë që aktivet e bankave të tyre të rivlerësohen për të reflektuar vlerën e tregut. Këto rivlerësime duhet të përfshihen dhe mund të vlerësohen në dy mënyra : -Nga rivlerësimi formal i realizuar nga vetë banka ; -Nga një shtesë imagjinare në kapital me vlera të fshehura, të cilat vijnë nga mbajtja e letrave me vlerë në bilanc të vlerësura me koston e tyre historike. Alternativa e dytë përdoret nga ato banka, bilanci i të cilave përfshin letra me vlerë të mbajtura në portofol më vlerën e tyre historike. Komiteti i Bazelit (1988), i konsideron këto rezerva si të mundshme për t u përfshirë në kapitalin shtesë në mënyrë që të përdoren për të absorbuar humbjet ose në zërat jashtë bilancit. -Rezervat e përgjithshme / Rezervat e përgjithshme për humbjet nga huatë janë krijuar për t u mbrojtur nga humbjet e ardhshme. Këto rezerva nuk janë zbritur nga vlerat e një aktivi. Komiteti i Bazelit (1988), e pranon që në praktikë është e pamundur të bëhet një dallim ndërmjet atyre rezervave që përdoren direkt për humbjet nga huatë dhe rezervave, të cilat përdoren për të mbuluar humbjet nga aktivet. Kjo pasqyron diversitetin në kontabilitet, në mbikëqyrje dhe në sistemet fiskale, në lidhje më rezervat dhe përcaktimet për kapitalin në vende të ndryshme. Komiteti kishte për qëllim që të mblidhte para vitit 1990 të gjitha propozimet në lidhje me përcaktimet për rezervat nga të gjitha bankat e vendeve anëtare, për të siguruar një marrëveshje të njëjtë për të gjithë, për përkufizimin e rezervave të përgjithshme. Këto rezerva pranohen deri në një vlerë prej 1.25% të aktiveve të ponderuara me riskun. -Instrumentet hibride të borxhit. Në këtë kategori përfshihen të gjitha ato instrumente të kapitalit, të cilat plotësojnë edhe karateristikat e kapitalit dhe të borxhit. Secili prej tyre ka një karakteristikë, e cila ndikon në cilësinë e kapitalit. Në qoftë se këto instrumente kanë karakteristika të njëjta me kapitalin, janë pranuar që ato të përfshihen në kapitalin shtesë. Ato duhet të mbulojnë humbjet në mënyrë të vazhdueshme pa prekur likuiditetin. Në këtë kategori, mund të përfshihen aksionet preferenciale afatgjata, si dhe instrumentet e borxhit, detyrimisht të konvertueshme. 22

41 -Instrumentet afatgjata të borxhit. Komiteti ka pranuar që instrumentet afatgjata të borxhit, kanë mangësi si përbërës të kapitalit, duke e parë nga këndvështrimi i maturitetit të tyre fiks dhe aftësisë për të përthithur humbjet. Si pasojë, është konkluduar se, instrumentet afatgjata të borxhit me maturim deri në 5 vjet, mund të përfshihen në elementet e kapitalit shtesë, por vetëm për një maksimum të kapitalit bazë prej 50% dhe të jenë subjekte të rregullimit në lidhje me amortizimet. -Zbritjet nga kapitali Komiteti ka arritur në përfundimin se zbritjet nga kapitali, duhet të bëhen nga kapitali bazë, në mënyrë që të llogaritet raporti i rrezikut të ponderuar të kapitalit. Komiteti ka pranuar mundësinë e zbritjes së pronave bankare nga kapitali i emëtuar nga banka të tjera ose institucione, të cilat mbajnë depozita, qoftë kjo në formën e kapitalit, ose dhe në formën e letrave me vlerë. Për këtë komiteti ka arritur në këto përfundime: -Autoritetet mbikëqyrëse individuale duhet të vendosin vetë politikën e zbritjes së pronave bankare nga kapitali; -Në qoftë se nuk aplikohet asnjë zbritje, instrumentet e bankave të tjera, të mbajtura nga një bankë, kanë një peshë prej 100% ; -Vendet anëtare nuk mund të krijojnë kapital artificial për të influencuar pozicionin e kapitalit; -Autoritet mbikëqyrëse duhet të jenë të sigurta që të përdoren metodat statistikore të duhura, që t i mundësojnë atyre dhe komitetit të kontrollojnë zhvillimin e ecurisë së veprimtarisë bankare Analiza e aktiveve të bilancit sipas riskut. Ponderimi i zërave të bilancit. Sipas Komitetit, aktivet dhe zërat jashtë bilancit, duhet të merren në konsideratë në përputhje me nivelin e riskut që ato përfaqësojnë. Në këtë mënyrë aktivet grupohen në kategori, duke i shoqëruar pesha specifike për secilën prej tyre. Kjo nuk do të thotë që metodat e tjera të matjes së kapitalit nuk përdoren, por ato konsiderohen nga Komiteti si shtesë për metodën e ponderimit të riskut. Komiteti beson që metoda e aktiveve të ponderuara me riskun përdoret sepse : -mundëson baza të besueshme për të bërë krahasime ndërkombëtare ndërmjet sistemeve bankare, të cilat mund të kenë struktura të ndryshme; -lejon që zërat jashtë bilancit të përfshihen më lehtë në matje; -nuk i frenon bankat nga mbajtja e aktiveve likuide, të cilat kanë risk të ulët; Ka disa risqe ndaj të cilave bankat ekspozohen gjatë punës së tyre. Risku kryesor ndaj të cilit përballen, është risku i kredisë ose risku i dështimit të palës tjetër. Komiteti ka qenë shumë i vëmendshëm ndaj gjetjes së një metode për matjen e këtij risku. Dy metodat që u propozuan ishin : 1. Një diferencim i thjeshtë mes pretendimeve të institucioneve vendore dhe vendeve të huaja; 23

42 2. Një diferencim duke u bazuar tek zgjedhja e një grupi vendesh, që kanë një vlerësim më të lartë. Metoda e dytë u pëlqye nga shumë institucione bankare për tri arsye kryesore: 1. Një ndarje e thjeshtë efektive e injoron realitetin që risku i kredisë ndryshon ndërmjet vendeve. Ky risk është shumë i rëndësishëm, sepse e bën të nevojshme për t u siguruar, që kreditë ndërmjet vendeve të industrializuara dhe jo të industrializuara, të gjenden në sistemin e matjes për bankat ndërkombëtare; 2. Ndarja e thjeshtë nuk reflekton intregrimin e tregjeve financiare globale dhe mungesa e informacioneve do të dekurajonte bankat ndërkombëtare; 3. Vendet e Bashkimit Evropian kanë rënë dakord, që të gjitha ankesat që vijnë nga bankat qendrore dhe sektori privat, duhet të trajtohen njëlloj. Por kjo do të shkaktonte disa pakënaqësi për ato vende, të cilat nuk janë pjesë e Bashkimit Evropian. Ky vendim ka pasoja për strukturën e peshës së kapitalit, sepse Komiteti i Bazelit ka përcaktuar koeficentë të ndryshëm, në lidhje me peshat specifike të kapitalit të vendeve anëtare të OECD 21 dhe atyre që nuk janë anëtare. Kolaterali dhe garancitë Kolaterali redukton riskun e kredisë, por vetëm brenda një kufiri. Praktikat e ndryshme, ndërmjet bankave në vende të ndryshme për kolateralin dhe eksperiencat e stabilitetit fizik ose financiar të vlerës së kolateralit, ka bërë që të mos gjendet një metodë për të njohur peshën e kolateralit në sistemin e përcaktimit të peshave. Limitet më të mëdha do të vendosen tek kreditë e siguruara nëpërmjet parasë ose të letrave me vlerë qeveritare të vendeve të OECD. Kreditë që kanë kolateral, do të kenë pesha të ulëta të riskut për atë pjesë të kredisë, e cila është komplet e kolateralizuar. Në këtë rast, kreditë të cilat mbulohen nga garanci pjesore, vetëm pjesa e kredisë, që është e mbuluar nga kredia, do të reduktojë peshën e riskut. Kreditë e siguruara nga pasuritë e patundshme. Kreditë të cilat sigurohen komplet nga tapitë e pasurive të patundshme, kanë një përqindje kthimi shumë të lartë. Autoritetet mbikëqyrëse do ta kenë më të lehtë në këto raste. Kjo peshë nuk do të aplikohet për kreditë e kompanive, të cilat merren me sektorin e ndërtimeve, pasi aplikohen pesha të tjera në lidhje me kolateralin e tyre. Zërat jashtë bilancit Zërat jashtë bilancit zënë një pjesë të rëndësishme në përcaktimin e mjaftueshmërisë së kapitalit. Në të njëjtën kohë pranohet që bankat kanë shumë pak eksperiencë në përcaktimin e risqeve në lidhje me këto aktivitete. Të gjitha veprimtaritë që kanë lidhje 21 OECD është Organizata Ndërkombëtare për Bashkëpunimin Ekonomik dhe Zhvillimin e cila përbëhet nga rreth 40 anëtarë. 24

43 me zërat jashtë bilancit, do t i atribuohen një risk kredie, i cili është i barabartë me principalin shumëzuar me faktorin e konvertimit. Për këto zëra, aplikohet një faktor konvertimi, për t i kthyer këto nga veprimtari jashtë bilancit në veprimtari të bilancit. Për këtë faktor aplikohen pesha të ndryshme që është probabiliteti, pra një ngjarje të ndodhë që t i kthejë ato në veprimtari të bilancit. Përcaktimi i raportit të mjaftueshmërisë së kapitalit (RMK) Komiteti ka arritur në përfundimin që duhet të vendoset një standard minimal për të gjitha bankat ndërkombëtare. Ky standard do të vendoset në nivele të tilla, që të jetë i qëndrueshëm në lidhje me objektin për Raportin e Kapitalit, për të gjitha bankat ndërkombëtare. Sipas Bazel I, kapitali total duhet të jetë 8 % e APR (Asete të pondruara me riskun). RMK sa i thjeshtë në llogaritje, aq kompleks është në zbatim. Zakonisht aksesi ndaj të dhënave të një banke është i kufizuar, prandaj shpesh analistët i referohen vlerës së raportit të ofruar nga vetë banka. Kapitali bazë duhet të jetë 4% e APR-së Kritikat në lidhje me Bazel I Nëse diskutojmë në lidhje me risitë dhe përfitimet që solli Akordi i parë i Bazelit, më së pari do të theksonim krijimin e një përqasjeje standarde për matjen e mjaftueshmërisë së kapitalit. Së dyti, megjithë vështirësinë e identifikimit preçiz të zërave, që mund të përfshihen në kapitalin bazë apo atë plotësues, Akordi përmirësoi përcaktimet e mëparshme të kapitalit, duke përfshirë edhe zërat jashtë bilancit, që më parë ishin lënë jashtë. Dhe së treti, ofroi një fushë loje të përbashkët në nivel global, kjo së paku për vendet e OECD-së. Nga ana tjetër, padyshim që Marrëveshja kishte kufizime në disa drejtime dhe në lidhje me to, pati kritika nga më të ndryshmet ku më kryesoret janë: Meqenëse Bazel I merret vetëm me riskun e kredisë dhe me vendet e G-10, qëllimi i tij është shumë i ngushtë për të arritur stabilitet financiar në sistemin financiar ndërkombëtar. Duke qenë se Bazel I, përjashtoi disiplinën e tregut, kufizoi aftësinë e tij për të ndikuar në vendet e ndryshme dhe bankat të ndiqnin kërkesat e tij. Së dyti, ka të bëjë me mënyrën sesi Bazel I u publikua dhe u zbatua nga autoritetet bankare. Paaftësia e autoriteteve për të përkthyer rekomandimet e Bazel I në terma ligjore, e bëri këtë akord të dukej, sikur ishte gjëja e fundit që duhej të bëhej për të arritur në vend stabilitetin financiar. Së treti, ka të bëjë me absolutizimin në lidhje me peshat e riskut nga ky akord, ku bëri që shumë banka të gjenin mënyra për t iu shmangur standardeve të vendosura nga Bazel I, duke ndërmarrë më shumë risk, sesa Bazel I kishte vendosur. Kjo u bë në dy mënyra. E para strategji që përdorën ishte sigurimi i huave dhe shitja e aktiveve të siguruara më të riskueshme. Duke larguar këto hua, banka i bën aktivet e saj më të riskueshme në terma de facto, ndërkohë që në de jure pesha e riskut e bankës nuk ndryshon. Paratë e fituara nga sigurimi mund të shtohen tek rezervat e aktiveve. Kjo metodë e quajtur cherry picking, i bën 25

44 bankat të duken sikur po e mbrojnë veten ndaj riskut të kredisë, por në të vërtetë ato po ndërmarrin më shumë risk, sesa ka vendosur Bazel I. Strategjia e dytë që bankat të ndërmarrin një risk më të ulët, është shitja dhe rishitja e borxhit të bankave të vendeve joanëtare të OECD. Borxhi afatshkurtër i vendeve joanëtare të OECD, ka një peshë risku 20% dhe borxhi afatgjatë 100%. Së katërti, ka të bëjë me aplikimin në tregjet në zhvillim. Megjithëse Bazel I nuk kishte për qëllim implementimin në vendet në zhvillim, aplikimi në këto vende nga lidhjet ndërkombëtare, bëri që shumë kërkesa të Bazel I të ndryshonin. 2.2 Akordi i Bazelit II Kapitali minimal i kërkuar Bazel II është marrëveshja e dytë për mjaftueshmërinë e kapitalit pas ndryshimeve që do t i bëheshin Bazel I. Ai u publika për herë të parë në qershor të vitit Mbështetësit e Bazel II menduan që një standard i ri për mjaftueshmërinë e kapitalit ndihmon sistemin financiar ndaj falimentimeve të bankave. Në teori Bazel II vendosi disa kërkesa në lidhje me përcaktimin e riskut dhe menaxhimin e kapitalit. Këto rregulla kishin të bënin me faktin se sa më shumë risk të merrte përsipër një bankë, aq më e madhe ishte sasia e kapitalit që një bankë duhej të mbante për t u mbrojtur ndaj falimentimit. Por Bazel II ishte shumë i vështirë për t u zbatuar deri në krizën e vitit 2008, pasi bankat e shikonin falimentimin si një mundësi shumë të largët. Qëllimi i kësaj marrëveshjeje të re, ishte që të zgjeroheshin katër seksionet e Bazel I, në lidhje me riskun e kredisë, riskun e tregut, alokimin e kapitalit, mbulimin e tregut dhe sigurimin e aktiveve bankare. Bazel II krijoi një sistem të ri për matjen e APR-së dhe u përpoq të eleminonte hendekun që Bazel I u lejonte bankave të merrnin përsipër risk shtesë, duke mos marrë parasysh rregullat që duhej të plotësoheshin në lidhje më kapitalin e mjaftueshëm. Marrëveshja përcaktoi mënyrat e reja të matjes për riskun e kredisë, riskun e tregut dhe riskun operacional. Kjo gjë do të shmangte mënyrat që bankat përdornin për transferimin e riskut nga banka mëmë tek banka bijë, si dhe përfshirjen e pasurisë totale të bankës në llogaritjen e kapitalit të bankës bijë. Risku i kredisë matej sipas dy metodave si më poshtë: -Metoda standarde Sipas kësaj metode tek Bazel II, u përdorën tri mënyra për klasifikimin e riskut të aktiveve bankare. Për këtë, do të përdoreshin klasifikimet e realizuara nga institucionet përkatëse të autorizuara, për përcaktimin e riskut për aktivet e ndryshme bankare. Mënyra 1: Tabela 2.1: Metoda standarde,mënyra 1 Klasifikimi AAA deri A+ deri BBB deri BB+ deri BB- B- AAA- A- BBB- Pesha e riskut 0% 20% 50% 100 % 150% 26

45 Në qoftë se borxhi është në monedhën vendase, autoritet mbikëqyrëse, mund të vendosin një peshë risku më të ulët, kjo relative me borxhin. Mënyra 2 : Për borxhin bankar autoritetet kanë dy mundësi për përcaktimin e peshës së riskut. Në qoftë se borxhi i bankës është klasifikuar deri në BB+, atëherë kemi një peshë risku deri në 50%, ndërsa në qoftë se klasifikohet poshtë BB+, atëherë kemi një peshë risku deri në 100 %. Mënyra 3: Tabela 2.2 Rankimi AAA deri A+ deri BBB- BB+ deri BB- B- AAA- Pesha e riskut 20% 50% 100% 150 % Metoda e bazuar në klasifikimin e brendshëm Kjo metodë e njohur ndryshe si IRBA (Internal Rating Based Approach), u jep mundësi bankave, të krijojnë një sistem të brendshëm për klasifikim me ndihmën e rregullatorëve. Në qoftë se bankat përdorin metodën standard, kanë një nivel të rezervës së detyrueshme prej 6 %, ndërsa nëse përdorin metodën IRBA, ato kanë mundësi që të ulin këtë nivel dhe të kenë përfitime më të mëdha. Bankat do të krijojnë modelet e tyre për përcaktimin e riskut, duke dhënë edhe tri kufizime, të cilat përfshijnë probabilitetin për humbje për secilin tip aktivi të bankës, risku i maturimit në lidhje më secilën klasë aktivi dhe ekspozimin e bankës ndaj riskut të falimentimit. Metoda e avancuar IRBA Ndryshimi më thelbësor i metodës Advanced IRBA me IRBA, është që vetë bankat, mund të përcaktojnë kufizimet në lidhjet me modelet, për matjen e riskut të kredisë. Këtë metodë e përdorin vetëm bankat e mëdha me veprime komplekse. Të dyja këto metoda kanë përfitime të mëdha për bankat. Ato i inkurajojnë bankat që të merren me të gjithë konsumatorët, duke përzgjedhur ato me risk më të ulët, duke ulur kështu edhe peshën e riskut. Kjo ndihmon në uljen e rezervave të detyrueshme dhe si rrjedhim përfitime më të larta Risku operacional. Bazel II, përcaktoi tri metoda, ekskluzivisht reciproke në lidhje me matjen e riskut operacional, për të llogaritur rezervat që duhen për mbrojtjen e bankës, ndaj dështimeve në proceset e brendshme, vendimet e individëve, pajisjet dhe ngjarjet e jashtëzakonshme. Metoda e parë: Basic Indicator Approach (BIA) Kjo metodë i rekomandon bankat që të mbajnë kapital të barabartë me 15 % të të ardhurës mesatare, e realizuar nga një bankë në tre vitet kaluara. Por kjo shifër mund të ndryshojë në varësi të përcaktimit të riskut nga çdo bankë. 27

46 Metoda e dytë: Metoda standarde (STA) Kjo metodë e ndan bankën, duke u bazuar në linjën e biznesit për të përcaktuar shumën e parave që duhet të mbajë, për të mbrojtur veten ndaj riskut operacional. Sa më pak risk operacional që do të kenë linjat e biznesit (shërbime bankare), aq më e vogël është përqindja dhe për rezerva. Metoda e tretë: Advanced Measurement Approach (AMA) Kjo metodë i lejon bankat që të përcaktojnë vetë rezervat për riskun operacional. Kjo metodë është më pak arbitrare se metodat e tjera Risku i tregut Sipas Bazel II, bankat do t i përcaktojnë rezervat, duke u bazuar tek risku i tregut që përfaqëson riskun që vjen nga lëvizjet e çmimeve të aktiveve. Në vlerësimin e riskut të tregut, bëhet një dallim ndërmjet të ardhurës fikse dhe produkteve të tjera, si kapitali dhe mjetet që përdoren për mbrojtjen ndaj riskut të normave të këmbimit. Për të ardhurat fikse përdoret VnR-ja, e cila i lejon vetë bankat të përcaktojnë metodat për mbrojtjen ndaj riskut të tregut. Për ato banka që nuk përdorin këtë metodë, Bazel II rekomandon dy metoda mbrojteje të ndara. Për mbrojtjen ndaj riskut të normave të interesit, bankat duhet të përcaktojnë rezervat, duke u bazuar tek maturimi i aktiveve. Pasi bankat kanë përcaktuar rezervat e nevojshme për t u mbrojtur ndaj riskut të kredisë, operacional dhe të tregut, Bazel II ka përcaktuar një formulë përllogaritëse për rezervën totale, që duhet për t u mbrojtur ndaj tri risqeve: Rezerva = 0.8*APR+rezervat nga risku operacional + rezervat nga risku i tregut Proçesi i mbikëqyrjes bankare dhe qeverisja e korporatës Kjo pjesë e akordit ka të bëjë me kontrollet e brendshme dhe me rishikimin e mbikëqyrjes. Bankat duhet të përshtasin sistemet e brendshme të tyre dhe modelet për të vlerësuar kërkesat për kapital, në përputhje me rregulloren dhe integrimin e bankës, për të përcaktuar profilet e ndryshme të riskut. Në këto profile duhet të përfshihen edhe risku i reputacionit, risku strategjik, risku i normave të interesit, risku i koncentrimit, risku i likuiditetit, risku ligjor dhe risku sistemik. Në këtë pjesë rregullatorët duhet të shikojnë në qoftë se janë respektuar të gjitha kërkesat e pjesës së parë. Kur rregullatorët konsiderojnë që kapitali nuk është i mjaftueshëm, ato mund të ndërmarrin veprime të ndryshme për ta rregulluar situatën. Më e mundshmja është kërkesa që mund t i bëhet bankës për të rritur bazën e kapitalit ose tkurrja e kredisë që do të jepet. Por të gjitha këto do të ndërmerren për të përmirësuar cilësinë e proçeseve të brendshme dhe politikave. Akordi i ri kërkon që bankat të operojnë në një nivel kapitali më të lartë se 8 %, duke qenë se në këtë pjesë kemi të përfshirë edhe risqe shtesë. Kjo pjesë është shumë fleksibël, që do të thotë se zgjedhja e proceseve të brendshme dhe politikave varet nga bankat. Për 28

47 disa, kjo quhet dobësi, duke qenë se rregullatorët mund ta shikojnë këtë pjesë me shumë subjektivitet, i cili mund të ndikojë në objektivin e nivelit të kapitalit. Por kjo është edhe pjesa më interesante e gjithë marrëveshjes, sepse i detyron bankat dhe rregullatorët të bashkëpunojnë fuqishëm për vlerësimin e modeleve të brendshme. Rregullatorët do të përdorin metodën e më të mirit të tregut për të vlerësuar metodat e proceseve të brendshme për të gjitha bankat. Kjo gjë do të çojë drejt standardizimit dhe për të kuptuar më mirë mënyrat e ndryshme që përdoren për të vlerësuar riskun e kredisë Disiplina e tregut Kjo pjesë ka të bëjë me kërkesat në lidhje me ekspozimin ndaj riskut të tregut. Bankat duhet të paraqesin raporte për drejtimin e riskut të brendshëm dhe mënyrën se si Bazel II po zbatohet. Këto raporte duhet të publikohen të paktën 2 herë në vit. Në këto raporte duhet të paraqiten politikat dhe objektivat e drejtimit të riskut, eksperienca e humbjeve të brendshme nga llojet e risqeve, politikat e drejtimit të kolateralit, ekspozimi ndaj riskut duke u nisur nga vendndodhja gjeografike, maturimi dhe industria. Statistikat në lidhje me shumën e kapitalit shtesë, rezervat e kërkuara në lidhje me riskun e kredisë, operacional dhe të tregut, raporti i mjaftueshmërisë së kapitalit, do të publikohen për pjesëmarrësit e tregut. Qëllimi është që tregu të ushtrojë presion mbi bankat për të realizuar një proces sa më efikas për drejtimin e riskut Kritikat ndaj Bazel II. Pas paraqitjes së draftit në vitin 1999, Bazel II kaloi 2 rishikime në 7 vite në shtator dhe tetor 2005, derisa u arrit marrëveshja përfundimtare nga vendet e G-10. Disa nga vendet evropiane kërkonin që ky akord të aplikohej tek të gjitha bankat, ndërsa SHBA, Kanadaja, kërkonin që të aplikohej vetëm tek bankat ndërkombëtare, ndërkohë që u plotësua kërkesa e vendeve evropiane. Megjithëse drafti final u përgatit në vitin 2006, Implementimi i Bazel II u arrit në dhjetor të vitit Shumë nga vendet botërore që përbëjnë 36% të GDP botërore, kanë publikuar qëllimin e tyre për të aplikuar Bazel II përpara Tabela 2.3-Parashikimet për zbatimin e Bazel II Viti % e GDP 46% 58% 69% 77% Vendet G-10, Kili, Bahrein, Rusia, Brazil, India dhe Egjipti dhe Singapore Afrika e Jugut dhe Indonesia Argjentina Pakistani Burimi: BIS, Progress raport on implementation of Basel Accord II, 2.5, III Një nga vendet më të mëdha që nuk ka deklaruar akoma, nëse do të implementojë Bazel II është Kina. Ajo beson se rregullimet e vetë vendit dhe Bazel I, mjaftojnë për të arritur stabilitetin e sistemit financiar të vendit të vet. Por për shkak të shkëmbimeve ndërkombëtare, zbatimi i Bazel II, nuk duket një mundësi e largët për Kinën. Meqenëse shumë banka kanë degët e tyre në vendet në zhvillim, edhe ato do të përballen me zbatimin e Bazel II. 29

48 Përshtatja e Bazel II, kërkoi që të bëhen ndryshime të mëdha në teknologjinë e sistemeve që përdoreshin nga bankat. Të gjitha bankat duhet të bënin ndryshime në sistemet e tyre, për shkak se disa të dhëna kryesore për Bazel II, nuk ndodhen në sistemin e mëparshëm. Dy sfidat kryesore të sistemeve janë transparenca dhe cilësia e të dhënave. Për këtë informacioni duhet të ndahet nëpërmjet funksionit të drejtimit të riskut dhe financës së bankave. Disa nga të rejat që solli Bazel II ishin: Kërkesat për kapital u rritën në përputhje me nivelin e riskut; Kapitali i nevojshëm që duhet për t u mbrojtur ndaj riskut operacional; Njohje më e mirë e metodave që përdoren për reduktimin e riskut; Rritja e fuqisë së rregullatorëve për të përcaktuar nivelin e kapitalit të nevojshëm; Informacion për publikun në lidhje me nivelin e riskut ndaj të cilit është ekspozuar banka dhe politikat e ndjekura për ta ulur këtë risk; Ashtu si Bazel I edhe për Bazel II, pati rezerva në lidhje me risitë që solli, të cilat padyshim që nuk kaluan pa u diskutuar. Ndër çështjet më të rëndësishme mund të përmendim si më poshtë: Në lidhje me metodën standarde, shumë kanë dyshime në lidhje me klasifikimin që bëjnë agjencitë përkatëse. Meqenëse këto agjenci paguhen, dyshimet lidhen me besueshmërinë dhe objektivitetin që këto vlerësues japin. Shembulli më i mirë është kriza financiare që ndodhi në vitin Problemet më të mëdha vinin nga ato kompani, të cilat ishin vlerësuar shumë mirë nga këto agjenci. Në metodën standarde, të gjitha ekspozimet ndaj risqeve do t i aplikohen peshave të ndryshme të riskut. Por kjo varet nga vlerësimi që jepen nga agjencitë. Këto agjenci, luajnë një rol të rëndësishëm, në lidhje me shumën e kapitalit që duhet të mbajë një kompani, kur përballet me risqet përkatëse. Këto agjenci, duke qenë se paguheshin nga palët e interesuara, sollën krijimin e konflikteve të interesit për palët e tjera, në lidhje me vlerësimet e bëra. Kjo bëri që bankat të mbanin më pak kapital sesa i duhej, duke i bërë ato që të përballeheshin me probleme të mëdha, duke nisur në fillim nga likuiditeti. Një problem tjetër me metodën standarde është metoda uniforme në lidhje me sistemet e vlerësimit. Bazel II nuk specifikon agjencitë vlerësuese, që do të përdoren, duke lejuar vetë bankat që ta bëjnë këtë zgjedhje. Në lidhje me metodën IRBA, ajo i atribuon pesha të ndryshme risku unike për secilin aktiv të bankës. Në vend të 4 peshave të riskut të vendosura në Bazel I dhe 6 peshave të riskut në metodën standarde, modelet e IRBA, janë të afta të prodhojnë pesha të ndryshme risku nga 0% e më sipër. Secili aktiv ka peshën e vet individuale të riskut. Metoda IRBA, i jep mundësinë personave që kanë lidhje të afërta me kredimarrësin, përcaktimin e një peshe risku më të saktë. Kjo metodë ndihmon në përmirësimin e Bazel I dhe metodës standarde. Megjithëse është e mirë në teori, kjo metodë ka mangësitë e veta në praktikë. Një nga kritikat është që peshat e riskut vendosen nga personat brenda, duke bërë që bankat e ndryshme të kenë nivele të ndryshme të peshave të riskut. Dy banka me të njëjtat aktive, por me modele të ndryshme, do të japin pesha risku të ndryshme. Rregullatorët e mbikëqyrësit e bankave, kërkojnë që bankat të kenë më shumë përgjegjësi, në lidhje me sistemet e brendshme. 30

49 Një mangësi tjetër e metodës IRBA është sjellja prociklike e bankave. Kjo do të thotë që Bazel II, u lejon bankave që të mbajnë më pak kapital gjatë periudhave të rritjes ekonomike, duke i forcuar ato të rrisin kapitalin gjatë periudhave të rënies ekonomike. Edhe IRBA do të kërkojë që bankat të mbajnë më pak kapital. Gjatë periudhës së krizës për periudhën , kur risku i kredisë ishte i madh, metoda IRBA do të reflektonte nivele më të larta risku, e cila do të rriste RWA e bankave, duke rritur edhe kërkesat për kapital. Si rrjedhojë bankat duhet të ndërmarrin veprime për përmirësimin e raportit të kapitalit, duke dhënë më pak kredi. Ky fenomen ndodhi gjatë periudhës së krizës , ku bankat duke mbajtur në portofol letra me vlerë shumë të riskuara, u detyruan të ulnin shumën e kredisë së dhënë. Dështimet në lidhje me Bazel II, u bënë të dukshme që para fillimit të krizës financiare. 2.3 Akordi i Bazel III Komiteti i Bazelit në shtator të vitit 2010, vendosi të nënshkruante një akord të ri të quajtur Bazel III. Qëllimi primar i Bazel III, është përmirësimi i aftësisë për të absorbuar humbjet pa ndikuar në të gjithë ekonominë. Ai fokusohet më shumë në cilësinë dhe sasinë e kapitalit të mbajtur nga bankat Karakteristikat e Bazel III Një nga çështjet më të rëndësishme të Bazel III, është përkufizimi i ri që i jep rregullores së kapitalit, i cili ofron masa më shtrënguese dhe thekson më shumë cilësi në lidhje me kapitalin. Në pjesën e pare, kapitali përbëhet vetëm nga kapitali kryesor, i cili përbëhet nga kapitali aksioner dhe fitimet e mbajtura. Shumë prej zërave të bilancit që përfshiheshin tek Bazel II në përbërje të kapitalit dhe llogaritje të tij, si p.sh., borxhi afatgjatë, nuk do të përfshihet në përbërje të tij sipas Bazel III. Instrumentet e kapitalit, të cilat nuk përfshihen në përbërje të kapitalit, nuk do të përfshihen në llogaritje të tij për të paktën 10 vjet duke filluar nga viti Kjo periudhë tranzicioni, do të ndihmojë bankat, të cilat nuk e posedojnë aktualisht shumën e caktuar, të bëjnë përpjekje për të arritur atë. Sipas Bazel III bankat duhet të mbajnë edhe një kapital shtesë prej 2,5%. Ky kapital shtesë do t i ndihmojë për të absorbuar humbjet gjatë periudhave të krizave financiare. Për të rritur cilësinë e kapitalit, Bazel III vendosi të rriste pjesën e kapitalit bazë. Kapitali kryesor përmban kapital me cilësi më të lartë, sepse ai përbëhet nga zëra që përbëjnë pronësinë dhe burime të fondeve të akumuluara. Pjesa e kapitalit bazë që duhet të mbajnë bankat tani është 6% e APR-së, duke kaluar 4% e mëparshëm. Për të evituar sjelljen ciklike nga ana e bankave, Bazel III vendosi që bankat të mbajnë një kapital amortizues. Ai do të jetë i barabartë me 0 2.5% të APR-së. Shuma ekzakte e saj do të vendoset nga autoritetet rregullatore dhe zakonisht do të përcaktohet duke parë besueshmërinë e kredituese në ekonomi. Sa më e madhe të jetë shuma e kreditimit, aq më e madhe është edhe shuma e kapitalit amortizues. Qëllimi i tij është për t u siguruar që 31

50 bankat janë në mënyrë të mjaftueshme të kapitalizuara gjatë periudhave të rritjes së kreditit, që zakonisht ndodh kur risku i aktiveve është i ulët. Duke mbajtur nivele të larta të kapitalit gjatë periudhave të rritjes ekonomike, bankat mund të shmangin masat drastike, për të ruajtur kapitalin gjatë periudhave të rënies ekonomike. Në qoftë se kapitali amortizues shkon në një nivel prej 2.5 % të APR-së, atëherë Bazel III, mund të kërkojë nga bankat që të mbajnë një kapital në nivel e 13 % të APR-së. Bazel III vendosi për përdorimin e një raporti të levës financiare, i cili kërkon nga bankat që të mbajnë një shumë kapitali, që është i barabartë me të paktën 3 % të aktiveve totale të bankës. Në krah të kundërt me APR-në, i cili krahason kapitalin e bankave, aktivet e ponderuara me riskun, raporti i levës financiare, do të krahasojë kapitalin e bankave me aktivet totale, pavarësisht nga niveli i tyre i riskut. Më këtë raport të levës financiare Bazel III, sigurohet që bankat do të mbajnë një sasi kapitali në të gjitha periudhat, duke kufizuar aftësinë e bankave për të mbajtur nivele më të ulëta të kapitalit, gjatë periudhave të rritjes ekonomike. Kështu raporti i levës financiare është si një kapital dysheme për t u siguruar që bankat mbajnë një sasi kapitali për t u mbrojtur nga periudhat e krizave financiare Kritikat e Bazel III Të gjitha punimet në lidhje me Bazel III nga Komiteti i Bazelit u mbyllën me sukses në shtator të vitit 2010, por është herët për të thënë, nëse do të jetë aq efektiv në praktikë, sa është thënë në teori. Një nga kritikat më të dukshme është në lidhje më sasinë e kapitalit që bankat duhet të mbajnë. Duke qenë se ky akord i ri vendosi që bankat të rrisnin shumën e kapitalit që duhet të mbanin për t u mbrojtur ndaj humbjeve, kjo ul sasinë e huave që bankat mund të japin në ekonomi. Kjo do të shkaktojë një ulje ekonomike, sepse bankat janë institucionet kryesore, të cilat injektojnë para në ekonominë e një vendi. Kjo gjë ndikon në rolin kryesor që kanë bankat në ekonomi. Por impakti i vërtetë në ekonomi i Bazel III është i debatueshëm. Duke qenë se nuk ka kaluar shumë kohë që nga paraqitja e Bazel III, është shumë e vështirë për të përcaktuar se cili do të jetë impakti i vërtetë. Nga një raport i Institutit Financiar Ndërkombëtar (IFI 2011 ) del që Bazel III do të reduktojë në 3.1 % GDP-në e një vendi për çdo 1 % rritje në raportin e kapitalit. Në kundërshtim më këtë, Banka e Marrëveshjeve Ndërkombëtare, arriti në përfundimin se GDP-ja e një vendi, do të reduktohej me vetëm 0.09% për çdo 1 % rritje në raportin e kapitalit. Duke parë këto dy përfundime kontradiktore ndërmjet këtyre dy institucioneve, është shumë i pasigurt impakti që do të ketë në ekonomi Bazel III. Një çështje tjetër në lidhje me rritjen e shumës e kapitalit që duhet të mbajnë bankat, është se do të reduktohen përfitimet e bankave. Shumë kritikë thonë se bankat do të kompensohen për këtë, duke bërë që normat e interesit në ekonomi të rriten, duke e bërë huamarrjen më të shtrenjtë. Bankat në këtë rast do të marrin përsipër edhe aktive më shumë të riskuara. Duke parë këto dy kritika të Bazel III, është vendosur që implementimi i tij i plotë të mos fillojë deri në vitin Kjo 32

51 kohë e gjatë do t i bëjë bankat të marrin masat në lidhje me rritjen e sasisë së kapitalit që duhet të mbajnë. Në krahun tjetër, janë disa kritikë, të cilët mendojnë se raporti i mjaftueshmërisë së kapitalit që duhet të mbajnë bankat është përsëri i ulët, sepse ato do të jenë të paafta të mbulojnë humbjet në qoftë se ndodhin përsëri kriza financiare, si ajo e 2008-ës. Prandaj kapitali që bankat duhet të mbajnë duhet të jetë afërsisht në nivelet 15 % - 20 %. Por më gjithë këto kritika në lidhje me Bazel III, përsëri nuk u ndryshuan gabimet që u bënë në Bazel II. Këtu mund të përmendim problemet në lidhje me metodat për përcaktimin e riskut të aktiveve bankare, nuk ndryshon llogaritjen e APR-së dhe lejon përsëri përdorimin e agjencive vlerësuese në përcaktimin e riskut edhe pas krizës financiare të 2008-ës. Megjithëse Bazel III ndryshoi raportin e mjaftueshmërisë së kapitalit duke e rritur atë, marrëveshja nuk bëri asgjë për të ndryshuar përcaktuesit në lidhje me këtë raport dhe metodat e përdorura për matjen e riskut të aktiveve. 2.4 Vendet e Ballkanit Perëndimor përballë sfidave të Akodeve të Bazelit Evidentimi i fazës së zbatimit të Bazel II nga vendet e Ballkanit Perëndimor Vendet e Ballkanit Perëndimor ku bën pjesë edhe Shqipëria megjithëse shtrihen në një zonë gjeografike të përbashkët, dallojnë në mjaft aspekte përsa i përket zhvillimit financiar, ekonomik, social e politik. Në këtë kuadër padyshim që edhe përqasja ndaj rregullave dhe kërkesave ndërkombëtare ka qenë dhe vazhdon të jetë e ndryshme. Kjo perqasje ka në thelb ndryshimet politike dhe strukturore të vendeve përkatëse. Në raport me sistemin financiar, e atë bankar në veçanti, pavarësisht faktit se vetëm Kroacia është anëtare në BE dhe e ka të detyrueshme zbatimin e Akordeve të Bazelit, sipas skedulimit të bërë nga Komiteti i Bazelit (KB), pjesë e legjislacionit financiar të eurozonës, edhe vendet e tjera kanë shfaqur me kohë interesin për përafrimin e kërkesave rregullatore me ato të kërkuara nga KB. Sipas dy studimeve të realizuara nga ISF ( FSI) dhe të publikuara në korrik të vitit 2012 dhe në korrik të vitit 2013, përreth 70 vende të botës joanëtare të KB dhe as pjesë e BEsë, mbi zbatimin e Bazel II, 2.5 dhe III, u pa një tendencë pozitive përshtatjeje, ndonëse në nivele të ndryshme. Përsa i përket vendeve të Ballkanit Perendimor (BP) më poshtë në mënyrë të përmbledhur paraqiten rezultatet e survejimit të sipërpërmendur. 33

52 Tabela 2.4- Niveli i zbatimit të Bazel II Vendet /Treguesit 22 SA FIRB AIRB BIA TSA AMA P2 P3 Shqipëria Bosnja Hercegovina Maqedonia Kosova N/A N/A N/A 1 1 N/A N/A N/A Mali i Zi Serbia Burimi: Financial Stability Institute, 2012 Fazave në të cilat ndodhet procesi i adoptimit të Bazel II, iu është dhënë një renditje, ku me 1 vlerësohen draftet e papublikuara ende, ku mund të vëmë re se Shqipëria në vitin 2012, ishte në fazën përgatitore të draftit rregullator për riskun e kreditit, riskun operacional dhe procesin e mbikëqyrjes me synim zbatimin në vitin 2012 të metodës standarde për riskun e kreditit dhe riskun operacional. Ndërsa për shtyllën e tretë të Bazel II, disiplina e tregut, Shqipëria kishte tashmë një rregullore dhe ishte në zbatim në atë kohë. Bosnja-Hercegovina në ndryshim nga Shqipëria ka një rregullore në zbatim për riskun operacional, bazuar në përqasjen e treguesve bazë (BIA) që në vitin Ndërsa për elementet e tjera, synimi ishte në vitin Si për vitin 2012 dhe vitin 2013 për Shqipërinë dhe Bosnje-Hercegovinën, nuk kishte ndryshime në drejtim të përshpejtimit të zbatimit të Bazel II. Kosova ka në fuqi kërkesat rregullatore që burojnë nga Bazel I me synimim për të ndryshuar në vitin Serbia megjithëse nuk është pjesë e BE dhe Komitetit te Bazelit, për të tri shtyllat e Bazel II, ka rregullore në zbatim përveç elementit të titullzimit, sepse nuk kishte ligj për titullzimin dhe si rezultat bankat nuk janë të ekspozuara ndaj këtij risku. 24 Maqedonia dhe Mali i ZI shfaqen pozitive në drejtim të hartimit, publikimit dhe zbatimit të kërkesave të Bazel II. Maqedonia ka rregullore në zbatim për shtyllën e dytë dhe të tretë dhe ka publikuar ato për riskun e kreditit, duke u bazuar në përqasjen standarde, për riskun operacional për të dy përqasjet sipas Bazel II. Ndërkohë Mali i Zi ka rregullore në zbatim për riskun e kreditit, sipas përqasjes standarde dhe për riskun operacional, ndërsa për shtyllën e dytë dhe të tretë, ishte në fazën e hartimit të rregulloreve. Po në vitin 2012 u konstatua se në asnjë nga vendet e BP, nuk kishte rregullore të hartuara e të publikuara në përputhje me shtesat dhe rishikimet që iu bënë Bazel II. Madje përsa i përket riskut të tregut në vitin 2012, as Kroacia nuk e kishte në zbatim rregulloren, po do të hynte në fuqi me anëtarësimin e saj në BE në vitin FSI, Implementation of Basel II, 2.5, III, july Shkurtimet e treguesve të përdorur më sipër i referohen: Shtyllës 1 Risku i kreditit: SA = Standardised approach, FIRB = Foundation internal ratings-based approach, AIRB = Advanced internal ratings-based approach); shtylla 1 Risku operacional: BIA = Basic indicator approach, TSA = Standardised/alternative standardised approach, AMA = Advanced measurement approaches; P2 = shtylla 2; P3 = shtylla Kuptimi i numrave të mësipërm: 1-Drafti i papublikuar, 2-Drafti i publikuar, 3-Rregullorja përfundimtare e publikuar, 4- Rregullorja në zbatim. 24 FSI, Implementation of Basel II,2.5,III., july

53 Tabela 2.5- Niveli i zbatimit të Bazel 2.5 Vendet /Treguesit 25 Rishikimi i P 1 Shtesa e P2 Rishikimi i P3 Risku i tregut Shqipëria Bosnja Hercegovina Maqedonia Kosova N/A N/A N/A N/A Mali i Zi Serbia Burimi: Financial Stability Institute, 2012 Gjatë vitit 2011, Banka e Shqipërisë realizoi një studim në bashkëpunim me të gjithë bankat e sistemit në lidhje me treguesit e likuiditetit të prezantuar në Bazel III, por nuk ka si qëllim përfshirjen e tyre në rregulloren ekzistuese. Bosnja-Hercegovina, Kosova dhe Mali i Zi, janë akoma në fazën e hartimit të drafteve, ndërsa Maqedonia dhe Serbia, kanë të përfshirë në rregulloret ekzistuese elemente të Bazel III. Në vitin 2013, nuk ka pasur ndryshime thelbësore nga Shqipëria, Bosnja-Hercegovina dhe Serbia për asnjërën nga marrëveshjet. Megjithëse gjatë këtij viti BSH ka bërë disa ndryshime në rregulloren Për raportin e mjaftueshmërisë së kapitalit (miratuar me vendimin nr. 48, datë , të Këshillit Mbikëqyrës të Bankës së Shqipërisë), e cila përafron më tej kuadrin rregullativ me Direktivën Evropiane 2006/48/EC, mbi veprimtarinë e institucioneve të kreditit dhe direktivën 2006/49/EC, mbi mjaftueshmërinë e kapitalit të institucioneve të kreditit dhe të shoqërive të investimit, si dhe akordin e kapitalit - Bazel II. Këto ndryshime u bënë aktive me 31 dhjetor Ne vitin 2015, BSH konsolidoi procesin e zbatimit të kërkesave të dy akteve rregullative, përkatësisht të rregullores Për raportin e mjaftueshmërisë së kapitalit dhe të rregullores Për kapitalin rregullator të bankës, të përafruara me direktivat dhe rregulloret evropiane për veprimtarinë e institucioneve të kreditit 27. Ndryshimet në vitin 2013, kanë qenë thelbësore për Kosoven me ligjin e ri për bankat e nivelit të dytë dhe për Malin e Zi me hyrjen në fuqitë e rregullores për shtyllën e dytë dhe të tretë të Bazel II. Për Bazel 2.5 dhe Bazel III nuk ka pasur ndryshime. Vlen të theksohet se gjatë vitit 2013 Kosova ka hartuar Rregulloren për menaxhimin e riskut të likuiditetit, duke sjellë në vëmendje disa raporte për likuiditetin, por që nuk janë të të njëjtës formë me ato që prezantohet në Bazel III. Edhe Maqedonia ka në zbatim rregullore për menaxhimin e riskut të likuiditetit, që megjithëse nuk është krejtësisht në përputhje më Bazel III, përseri përfaqëson një fillim të mbarë në këtë drejtim. Si përfundim, mund të themi se vendet e BP, shfaqin nivele të ndryshme të përshtatjes së rregulloreve të tyre me kërkesat rregullatore që burojnë nga Akordet e Bazelit. Megjithë 25 FSI, Implementation of Basel II, 2.5, III, july Shkurtimet e treguesve të përdorur më sipër i referohen: Shtyllës 1 Risku i kreditit: SA = Standardised approach, FIRB = Foundation internal ratings-based approach, AIRB = Advanced internal ratings-based approach); shtylla 1 Risku operacional: BIA = Basic indicator approach, TSA = Standardised/alternative standardised approach, AMA = Advanced measurement approaches; P2 = shtylla 2; P3 = shtylla BSH, Raporti Vjetor i Mbikëqyrjes, BSH, Raporti Vjetor i Mbikëqyrjes,

54 përpjekjet e bëra deri më tani, adoptimi i legjislacionit bankar nga vendet e Ballkanit Perendimor, si dhe përshtatja e teknikave dhe përqasjeve ekzistuese me kërkesat e Komitetit të Bazelit dhe direktivat e Këshillit të Europës, përbën akoma një sfidë Efektet e implementimit të Bazel II Përdorimi i metodave më të avancuara për drejtimin e riskut, do të thotë për bankat alokim i kapitalit në aktive më efiçente në periudhën afatgjatë. Si një proçes paralel pritet që stabiliteti në sektorin bankar dhe në ekonomi të rritet. Disa nga efektet e Bazel II në procesin e integrimit të vendeve të Evropës Juglindore në tregjet financiare janë: -Efekte mbi koston e huamarrjes dhe lëvizjen e kapitalit. Akordi i Bazel II, do të rrisë koston e huamarrjes në tregjet në zhvillim, për shkak të llogaritjes të riskut specifik të instrumenteve të emëtuar nga të huajt me një rankim shumë të ulët. Duke u mbështetur tek Bazel II, instrumentet e emetuar nga qeveria në monedhë të huaj, risku specifik duhet të llogaritet duke marrë parasysh edhe kërkesat në lidhje me kapitalin. Këto instrumente të emetuara pa i dhënë një rankim, bankat kanë nevojë të plotësojnë 100 % kërkesat për kapital për të plotësuar kapitalin rregullator. Bazel II vendosi rregulla të reja që agjencitë e huaja të klasifikimit duhet të përcaktojnë peshën e riskut edhe për këto vende. Në qoftë se obligacionet kanë klasifikim të ulët, atëherë mbajtësit e tyre, kanë nevojë për kapital shtesë. Kjo do të thotë që për bankat kostoja e financimit për borxhin e jashtëm do të rritet. Bankat e investimeve dëshirojnë të alokojnë kapitalin e tyre në këto vende për shkak të kthimit më të lartë. Por Bazel II rrit kostot ose redukton sasinë e huave që bankat japin për tregjet në zhvillim. Marrja parasysh e përfitimeve nga diversifikimi ndërkombëtar do të thotë që risku është mbivlerësuar në një portofol. Me implementimin e Bazel II, i gjithë kapitali në monedhë të huaj mund të ulet. Kjo mund të shkaktojë një ndalesë për proçesin e integrimit të vendeve në zhvillim në tregjet financiare të zhvilluara në termat e portofolit të investimeve. Si konkluzion mund të thuhet se, marrëveshja e re, do të ketë efekte negative mbi lëvizjet e kapitalit në vendet në zhvillim, për shkak të rritjes së kostos së huamarrjes. Por meqenëse lojtarët e tregjeve i kushtojnë më shumë rëndësi kapitalit ekonomik, ata interesohen më shumë për riskun e investimit në këto tregje. -Standarde ndërkombëtare për tregun e obligacioneve të korporatave. Në momentin që agjencitë e klasifikimit, nuk i japin një klasifikim më të lartë besueshmërie shoqërive të caktuara, sesa klasifikimi i një vendi, në të cilën bizneset kanë filialet e tyre, kompanitë të cilat emetojnë obligacione, do të marrin hua me një normë më të lartë. Është e qartë se këto kërkesa për kapital, do të rrisin integrimin e obligacioneve të korporatave në tregje, kjo gjë do të shkaktojë edhe një rritje të kostos së huamarrjes. Por agjencitë e klasifikimit përdorën një metodë të re klasifikimi për vlerësimin e këtyre obligacioneve. Ato do të vlerësohen me një gradë investimi, megjithëse ky tregues mungon, do të drejtonte bankat për të marrë hua me norma më të ulëta në tregjet e obligacioneve. 36

55 -Sistem vlerësimi i brendshëm për transparencë në tregjet e kredive. Matja e riskut të kredisë kërkon vlerësimin e besueshmërisë së huamarrësit dhe norma e interesit do të reflektojë riskun që ka. Nga kjo pikëmpamje risku i kredisë merr parasysh riskun e dështimit të palës tjetër. Huamarrësit e bankave në tregjet në zhvillim, janë biznese familjare, të cilat nuk kanë mundësi të kenë një klasifikim të vlefshëm, që do të thotë se kreditë që i japin bankat kërkojnë kapital të lartë, sipas të dyja metodave standarde dhe IRBA. Trnasparenca është një nga avantazhet e Bazel II. Për bizneset e vogla dhe të mesme Bazel II nuk do të ketë efekt në termat e efiçensës në tregjet e kredive. Që në momentin që ato klasifikohen duke u bazuar në kategoritë që i përkasin, bankat nuk i klasifikojne ato në mënyrë individuale. Për korporatat, bankat duhet të përdorin sisteme të brendshme klasifikimi, duke u bazuar tek parimet e drejtimit të riskut të kredisë në Bazel II. Ky sektor do të ketë një bazë të dhënash për vlerësim në të cilën bizneset monitorohen në mënyrë më sistematike dhe efiçente. Në shumë tregje në zhvillim ka shumë pak kompani të cilat vlerësohen. Duke u bazuar tek Përqasja IRB në rastin e borxheve të pavlerësuara, bankat dhe korporatat do të kenë një peshë risku 100%, ndërsa kompanitë me vlerësim më të ulët do të kenë peshë risku 150%. Motivi kryesor që bankat të përdorin IRBA, është që kërkesat për kapital do të rriten. Sidoqoftë, një numër studimesh, mbështesin pikëpamjen që në bankat e vendeve të zhvilluara me një portofol me risk më të lartë, do të përfundojnë me më pak kërkesa për kapital në qoftë se përdorin IRBA. 37

56 KREU III VLERA EKONOMIKE E SHTUAR Roli i drejtuesve të bankave është që të rrisë vlerën e bankave duke e reflektuar atë në rritjen e pasurisë së aksionerëve në sajë të alokimit të përshtatshëm të burimeve. Me qëllim që të arrijnë këtë objektiv, pasuria e aksionerëve matet nga tregues standard kontabël ose nga raportet financiare. Informacionet e gjeneruara nga pasqyrat financiare më pas përdoren për të reflektuar gjendjen aktuale nga këndvështrimi i aksionerëve apo palëve të tjera të interesuara. Sipas studimeve, asnjë nga treguesit kontabël, nuk mund të shërbejë si një matës i vlerës së bankës, e aq më tepër pasurisë së aksionerëve. Sipas Lee (1996,fq.32), identifikimi i një treguesi më të mirë se ato kontabël ekzistues për vlerësimin e një njësie ekonomike, përbën një element kyç për financat moderne empirike. Vlera e një kompanie, në rastin konkret të bankës, përdoret për të reflektuar mirëqenien dhe shëndetin financiar të saj në periudha afatgjata. Drejtimi i bazuar në vlerë përbën një proçes vlerësimi, i cili bazohet në tregues të ndryshëm, ku vlera ekonomike përbën një element të rëndësishëm të kësaj analize vlerësuese, e përdorur gjerësisht në fushën akademike, po ashtu edhe në praktikë. Nisur nga ky koncept, vlerësimi i një banke, ka të bëjë me llogaritjen e vlerës së tregut, duke marrë në konsideratë faktorë, si: riskun e agreguar për të gjithë bankën, horizontin kohor, si dhe pritshmëritë për të ardhurat. Për të llogaritur vlerën apo gjendjen financiare të një banke, duhet të shohim në dy këndvështrime: së pari, në shqyrtimin e metodave vlerësuese, si dhe në përshtatjen e tyre me sektorin bankar dhe specifikave që ai ka. Dimensionet kryesore të ecurisë së bankës janë përfitueshmëria dhe risku. Për të vlerësuar ecurinë, në bankë mund të përdoren tregues të ndryshëm, si: kapitali i përdorur, kthimi nga kapitali, fitimi për aksion, marzhi neto i fitimit, apo marzhi i fitimit operativ. Shpeshherë për këta matës mungon ajo praktika më e mirë e industrisë, e si rezultat atyre iu mungon krahasimi me më të mirin. Prandaj, për të reflektuar riskun në kthimin e pritshëm nga këndvështrimi aksioner, u prezantua një matës i quajtur vlera ekonomike e shtuar, ndryshe EVA. 3.1 Çfarë është Vlera Ekonomike e Shtuar (EVA)? Për herë të parë ky matës u paraqit nga grupi konsultativ amerikan Stern dhe Stuart në fillimin e viteve 90, duke e regjistruar atë si markë fabrike, (TM). Që atëherë EVA është përdorur gjerësisht në të gjithë botën për dy orientime. Së pari, është përdorur për vlerësimin e performancës, si dhe për politikat e shpërblimeve. Në këto drejtime EVA është përdorur nga kompani amerikane, nga shumë shtete evropiane, gjithashtu në Australi (Rennie, 1997). Një mbështetje për EVA ishte edhe revista Fortune, e cila e quajti atë si idea financiare e ditëve të sotme (30 shtator, 1993). Peter Drucker (1998) 38

57 në revistën Harvard Business Review, pohoi se popullariteti në rritje i EVA mes të tjerave, reflekton kërkesat e epokës së informacionit për një faktor total produktiviteti. Së fundi EVA është përdorur edhe nga analistët e letrave me vlerë meqenëse në vend që të përdornin dividentët e skontuar, këto metoda masin vlerën nga këndvështrimi i kapacitetit të kompanisë për të krijuar pasuri më tepër se sa shpërndarja e saj (Herzberg, 1998, f. 45). Koncepti i EVA TM e zgjeron më tej konceptin e fitimit të mbetur. Ajo është më tepër si matës i standardizuar i efiçencës së fitimit. EVA si një lloj fitimi i mbetur mat ecurinë financiare të një njësie ekonomike. Ajo shpreh fitimin operativ pas taksave, i rregulluar me një ngarkesë për kapitalin dhe borxhin. Meqenëse për të llogaritur EVA përfshihen elemente të pasqyrës së performancës, të bilancit, si dhe koston oportune për investitorët, ajo shpreh më mirë se matësit e tjerë tradicionalë, si: fitimi pas tatimit, raporti i kthimit nga kapitali i angazhuar apo ROE, ndryshimin në pasurinë e aksionerëve. Në anën tjetër, EVA është një mjet i drejtimit, që ndihmon drejtuesit të fokusohen në ndikimin e vendimeve të tyre, në shtimin e pasurisë së aksionerëve. Vendimet mund të jenë të llojeve të ndryshme që nga ato strategjike të tilla, si: çfarë investimesh duhen bërë, çfarë linja biznesi duhet të qëndrojnë, cila strukturë financimi është optimale, e deri tek ato operative. Pjesa më e rëndësishme në rritjen e vlerës së aksionerëve, ka të bëjë me integrimin e EVA në disa fusha kryesore: matjen e ecurisë së aktivitetit, drejtimin e vendimmarrjes dhe bashkërendimin e objektivave të drejtuesve me ato të aksionerëve. 3.2 Si llogaritet vlera ekonomike e shtuar EVA? Një kompani rrit vlerën e aksionerëve në qoftë se kthimet janë më të larta se kostoja e kapitalit. Në përgjithësi kthimet shtesë mbi kapitalin janë quajtur me termin vlerë ekonomike e shtuar (EVA). Në mënyrë të thjeshtë, EVA përfaqëson fitimet e një njësie ekonomike, që tejkalon koston e kapitalit të angazhuar. Në qoftë se diferenca mes dy parametrave të mësipërm është pozitive, atëherë njësia u ka shtuar vlerë grupeve të interesit dhe në qoftë se ndodh e kundërta, atëherë është shkatërruar vlera ekzistuese e njësisë. EVA është një mënyrë për të matur përfitueshmërinë operative reale të një njësie ekonomike. EVA pasqyron gjithmonë koston e kapitalit që njësia përdor për të zgjeruar dhe zhvilluar aktivitetin dhe përpiqet të tregojë, nëse ajo po krijon apo jo vlerë. Për të pasur një rezultat të mirë nuk mjafton vetëm fitimi operativ, një njësi duhet të fitojë mjaftueshëm, aq sa të mbulojë koston e kapitalit dhe të krijojë një rezervë për rritje. Ndryshe mund të themi se çdo vlerë e fituar mbi koston e kapitalit është vlerë ekonomike e shtuar. Zakonisht përdoren tregues të ndryshëm për të matur ecurinë dhe gjendjen e një njësie ekonomike. Ndër më të përdorurit janë marzhi i fitimit neto, marzhi i fitimit operativ, kthimi nga investimi, kthimi nga pasuria neto etj. Fitimi pas tatimit është një tregues i fitimit në dispozicion të aksionerëve, ndërsa fitimi para interesit e mbas taksave, 39

58 është tregues i krijimit të rezervës shtesë, duke përdorur totalin e fondeve. Kthimi nga investimi njihet akoma si treguesi më popullor i matjes së përfitueshmërisë. Por treguesit tradicionalë nuk arrijnë të shpjegojnë nëse fitimi i realizuar mbulon kostot e kapitalit të përdorur, prandaj treguesit e vjetër nuk mund të japin informacion, nëse është krijuar vlerë apo jo. Propozimi bazë ka të bëjë me faktin se kthimi nga kapitali i angazhuar duhet të jetë më i lartë se kostoja e kapitalit. Kapitali i angazhuar i referohet kapitalit afatgjatë, ndërsa kostoja e kapitalit, nënkupton mesataren e ponderuar të kostos së kapitalit. Tradicionalisht, fitimi pas tatimit që shfaqet në pasqyrën e performancës, tregon fitimin në dispozicion për aksionerët, si ato preferenciale ashtu edhe aksionerët e zakonshëm. Aftësia për të shpërndarë dividentë, nuk tregon mjaftueshmërinë ose jo të fitimeve, përkundrazi aftësia për të gjeneruar vlerë ekonomike të shtuar, është e vetmja provë e mjaftueshmërisë së fitimeve. EVA është një tregues i ri i vlerës së shtuar, e cila duhet ndarë nga punonjësit, drejtuesit dhe aksionerët. EVA fokusohet mbi një rezervë shtesë të dukshme, ndryshe nga treguesit tradicionalë të fitimit në dispozicion të aksionerëve. EVA llogaritet duke zbritur koston e kapitalit nga fitimi para interesave, por mbas tatimit. Si fillim duhet të identifikojmë fitimin para ngjarjeve të jashtëzakonshme (EBEI), i cili paraqet shumën e flukseve operative të parasë (NCF) dhe llogarive rrjedhëse (ACC), që lidhen me aktivitetin operativ të tilla, si: amortizimi, zhvlerësimi, ndryshimet në aktivet korrente jo-cash, ndryshimet në pasivet korrente dhe ndryshimet në pjesën jokorrente të taksave të shtyra. EBEI= NCF + ACC Fitimi operativ neto pas taksave (NOPAT), është shumë afër vlerësimit të performancës aktuale dhe të ardhshme të bankës dhe llogaritet duke i shtuar EBEI shpenzimet e interesit pas taksave (ATI). NOPAT= EBEI +ATI= NCF + ACC + ATI Dallimi thelbësor mes EBEI dhe NOPAT qëndron në faktin se ky i fundit bën diferencën mes aktivitetit operativ dhe atij financiar, duke përfshirë efektin pas tatimeve të financimit me borxh (shpenzimet e interesit). Si matës i fitimit operativ tek NOPAT, nuk llogariten provigjionet për aktivitetin financues, as për kapitalin, as për borxhin. Treguesi i cili krijon rezerva për këto aktivitete, quhet vlerë ekonomike e shtuar, e cila redukton performancën operative me një ngarkesë neto për koston e të gjithë borxhit dhe të kapitalit të angazhuar. EVA=NOPAT-(WACCx CAP) Ku WACC është vlerësimi i bankës për koston e kapitalit, ndërsa CAP është kapitali i përcaktuar si aktivet neto, lidhur me aktivitetin operativ ose në mënyrë ekuivalente 40

59 borxhi i kontribuar dhe kapitali aksioner në fillim të periudhës. Prodhimi mes kostos së kapitalit ( WACC) dhe (CAP) kapitalit të kontribuar, formon një ngarkesë ndaj kapitalit, i cili përdoret për të reduktuar NOPAT për të reflektuar normën e kërkuar të kthimit nga ofruesit e borxhit dhe të kapitalit aksioner. Një vlerë pozitive e fitimit të mbetur (RI), tregon për një tepricë përkundrejt asaj që kërkojnë aksionerët dhe huadhënësit, duke reflektuar kështu rritjen në pasurinë e aksionerëve. Fillimet e llogaritjes së EVA, ka qenë pikërisht fitimi i mbetur (RI), i cili ndryshoi NOPAT dhe Kapitalin, duke bërë disa rregullime kontabël për ta përshtatur me qëllimin për të cilin u studiua. Nëse kërkojmë të llogarisim vlerën ekonomike të shtuar sipas Velez-Pareja (2000), kapitali i investuar dhe fitimi neto pas taksave, nuk duhet t i referohen të njëjtës periudhë. Meqenëse investitorët kërkojnë një kthim nga kapitali i investuar në fillim të periudhës, vlera ekonomike duhet të reflektojë rezultatin neto ndaj kostos së kapitalit në fillim të periudhës, për t i bërë ato të krahasueshme. Prandaj ky sugjerim mund të shprehet si më poshtë: EVA t-1,t = NOPAT t Kapitali t-1 * WACC t-1,t ku EVA t-1,t është EVA nga periudha t-1 në t NOPAT t është rezultati i periudhës t Kapitali t-1 është kapitali në fillim të periudhës t WACC t-1,t është kostoja e kapitalit gjatë periudhës t-1 në t Një element i rëndësishëm në llogaritjen e vlerës ekonomike të shtuar, është kostoja e kapitalit, pa të cilën EVA, mund të mbetej në nivelin e treguesve kontabël të përfitueshmërisë. EVA është tregues, i cili nuk mbështetet mbi gjykimin subjektiv kur llogaritet fitimi apo kostoja e kapitalit. Sipas modelit bazë të sugjeruar nga Stern dhe Stewart për të llogaritur koston mesatare të kapitalit (WACC), duhet reflektuar kostoja e dy burimeve të financimit kapitalit aksioner dhe borxhit. Ky sugjerim qëndron në kushtet e kompanive jofinanciare, ku borxhi është financues i mirëfilltë i aktivitetit të tyre. Nëse diskutojmë në këndvështrimin e bankave, borxhi luan një rol të ndryshëm nga ai i kompanive jofinanciare. Meqenëse bankat kanë si qëllim kryesor ndërmjetësimin financiar nga i cili rrjedhin përfitime të tjera, borxhi duhet të konsiderohet më tepër si input produktiv se sa një burim financimi (Fiordelisi, Moulynex, 2009, f.15). Prandaj dhe shpenzimet e interesit për këtë kategori, kanë të njëjtin kuptim si kostoja e inputit të përdorur për të gjeneruar të ardhura dhe duhet të konsiderohen si kosto operative dhe jo si kosto financimi. Nëse kostoja e kapitalit do të llogaritej, duke u bazuar në teknikat standarde, atëherë EVA e llogaritur, nuk do të reflektonte vlerën reale të shtuar, meqenëse do ngarkohej dy herë për borxhin. Prandaj për bankat do të ishte më e logjikshme, që kostoja e kapitalit të tyre, të përfaqësohej nga kostoja e kapitalit aksionar ose të bëhët një vlerësim ndaj fondeve të financimit dhe atyre që do përdoren për kredi dhe investime 41

60 financiare. Praktikisht, përdorimi i kostos së kapitalit aksionar ndaj kapitalit të investuar, ka gjetur më shumë mbështetje në studimet e akademikëve dhe praktikantëve të fushës. Sironi (1999) në studimin e tij identifikoi katër ndryshime bazë në lidhje me koston e kapitalit të bankave dhe të kompanive jofinanciare. Konkretiksht ai iu referua këtyre koncepteve dalluese bazë: parimet e ndarjes, bankat si ofrues të likuiditetit, të raporteve të kapitalit dhe ngjarjet jashtë bilancit, si dhe cilëson që stuktura e kapitalit të bankave është e udhëzuar nga regullatorët, prandaj dhe elementi kryesor i financimit, mbetet kapitali aksionar me elementet e tij përbërës. Ky argument u mbështet nga studiues si Uyemura (1996) dhe Di Antonio (2002). Për të përcaktuar pritshmërinë e aksionerëve në terma të kthimit, mund t iu referohemi Modelit të Rritjës së Dividentit, ndryshe i njohur si Modeli i rritjes i Gordonit, i propozuar nga Myron J. Gordon dhe Eli Shapiro në vitin 1956, po ashtu edhe nga Modeli i Çmimit të Aktiveve Kapitale (CAPM ) i propozuar nga Traynor (1961), Sharpe (1964), Lintner (1965). Modeli i Gordonit mbështetet mbi supozimin se norma e rritjes së dividentit nuk duhet të tejkalojë koston e kapitalit, e mundshme kjo në periudhë afatshkurtër. Një kufizim tjetër qëndron në faktin se kompania mund të mos paguajë dividend dhe në vend të tij, mund të përdoret fitimi për aksion, që në fakt nuk ka të njëjtën bazë krahasimi me dividentët dhe së treti, norma e rritjes së dividentit apo fitimeve është e qëndrueshme. Mbështetësit e EVA tradicionalisht kanë propozuar përdorimin e CAPM për të vlerësuar kthimin e kërkuar nga kapitali aksionar. Megjithëse vetë modeli ka disa kufizime, ai ofron një vlerësim të përafët të kthimit të kërkuar nga aksionerët. Më poshtë paraqitet mënyra e llogaritjes së kthimit të kërkuar: K a = Rf + β ( Rm Rf) ku, Rf = kthimi pa risk, Rm = kthimi i pritshëm i tregut, β = koeficienti i riskut Në përgjithësi studiuesit kanë përdorur kthimin vjetor të obligacioneve shtetërore afatgjate si normë pa risk, megjithëse nuk ka normë kthimi krejtësisht të pastër nga risku. Kthimi i tregut përfaqëson një mesatare të kthimeve të tregut në bursën kryesore ku është listuar kompania. Në vendet në zhvillim primi për riskun e tregut është më i luhatshëm se sa në vendet e zhvilluara. Përcaktimi i këtij primi shpesh është një detyrë e vështirë, sidomos në vendet ku nuk ka tregje kapitali apo ato ekzistojnë, por janë jolikuide. Për këtë arsye ka disa teori se si mund të përcaktohet primi. Shpesh përdoren përaqasjet historike të vlerësimit të kthimit të tregut, por mund të përdoren edhe trajtime, të cilat reflektojnë pritshmëritë e ardhshme për primin e tregut. Po ashtu si kthimi i tregut edhe beta ka luhatshmëri të madhe, prandaj në qoftë se përdoren normat vjetore për kthimin e tregut ashtu edhe për betën, atëherë mund të gjejmë vlera shumë të larta të kostos së kapitalit aksionar. Beta llogaritet duke u bazuar në lidhjet regresive lineare të një indeksi të caktuar që përfaqëson tregun dhe një aktivi për të cilin jemi të interesuar. Në mënyrë të thjeshtuar beta mund të paraqitet: 42

61 R a = a + β R m + ε ku R a është kthimi i aktivi në fjalë, R m është kthimi i tregut ku tregtohet aktivi, ε është një vlerë kthimi i pashpjegueshëm. Betat e llogaritura më sipër quhen ndryshe beta regresive, pikërisht nga mënyra e llogaritjes së tyre. Për sa u përcaktua më sipër CAPM, do të shërbejë si përcaktues i kostos së kapitalit për skontimin e NOPAT. Shpesh thuhet se EVA më tepër fokusohet tek aksionerët se sa në grupet e tjera të interesit. Por EVA është një tregues shumë i fortë i vlerës së njësisë ekonomike dhe nëse kompania i shërben mirë aksionerëve, atëherë aq më mirë do t i shërbejë edhe grupeve të tjera të interesit. 3.3 Roli i rregullimeve kontabël Rregullimet kontabël realizohen për treguesit konvencional të fitimit dhe vlerës së aktiveve me qëllim që të zevendësohet vlera historike me një tregues të fitimit ekonomik. Stern dhe Stuart pohojnë se kanë trajtuar përafërsisht 160 rregullime kontabël, që nevojiten për të konvertuar fitimin e llogaritur më parë në një EVA të pastër, por për pjesën më të madhe të shoqërive 10 prej tyre janë të mjaftueshme (Drury, 2006). Llogaritja e EVA konsiston në dy hapa të rëndësishëm. Rregullimi i parë kryhet duke i zbritur fitimit neto operativ pas tatimit (NOPAT) një ngarkesë për kapitalin. Ngarkesa e kapitalit llogaritet duke shumëzuar koston e përgjithshme të financimit të njohur si kostoja mesatare e kapitalit (WACC) me kapitalin. Në vazhdim kapitali përcaktohet si aktive totale pa përfshirë pasivet korrente pa interes. Në këtë formë EVA është e njëjtë me fitimin e mbetur (RI), përveç faktit se fitimi i mbetur llogaritet si fitim neto minus një ngarkesë për koston e kapitalit aksioner, duke lënë pa përfshirë koston e borxhit (Young, 1999). Së dyti, duhen bërë një seri rregullimesh kontabël. Rregullimet e përmendura më parë, rreth 160 të tilla, kanë lindur si rezultat i shqetësimit teorik dhe empirik në lidhje me vlerësimin e drejtë të performancës. Së pari, rregullimet kontabël janë kërkuar me qëllim që të arrihet një korelacion mes treguesit afatshkurtër EVA dhe çmimit të aksionit, i cili në kthim mund të orientojë rreth objektivave më harmonike për drejtuesit dhe aksionerët ashtu si dhe tregues më të besueshëm të performancës për analistët e letrave me vlerë (Young, 1999, f.8). Së dyti, fitimet kontabël, nuk janë përfaqësuese të krijimit të vlerës dhe si të tillë nuk mund të përdoren për të vlerësuar dhe shpërblyer drejtuesit, sepse pastaj drejtuesit, mund të ndërmarrin veprime që rrisin fitimet kontabël, por që reduktojnë vlerën ose mund të dështojnë të ndërmarrin veprime që reduktojnë fitimin, por rrisin vlerën e shtuar (Young, 1999, f. 8). Sipas Young (1999): 43

62 Këto rregullime kanë si qëllim 1) llogaritjen e EVA që i afrohet flukseve të parasë, dmth., pak të ndikueshme ndaj çrregullimeve të kontabilitetit rrjedhës, 2) mënjanimin e dallimit arbitrar mes investimeve në aktive të prekshme, të cilat kapitalizohen nga investimi në asete të paprekshme, 3) të parandalojë amortizimin, humbjen e emrit të mirë, 4) mënjanimin e arritjeve të suksesshme kontabël, 5) sjelljen e borxhit jashtë bilancit në bilanc dhe 6) rregullimin e efektit të shkaktuar nga zhvlerësimi. Megjithë numrin e madh të rregullimeve, kompanitë aplikojnë deri në 15 të tilla, por që vitet e fundit kanë rënë si rezultat i efektit jo cilësor ose të vogël në rezultatin e pritshëm (Young, 1999). Sipas Stewart (1991), numri i rregullimeve duhet të jetë i kufizuar deri në rastet kur rezultati është domethënës, kur objekti në fjalë mund të ndikohet nga drejtuesit dhe ku informacioni është gjithmonë i disponueshëm. Rregullimet kontabël mund të grupohen në disa kategori: rregullimet e balancave të kapitalit dhe rregullimet e fitimit. Të përfshira në këto klasifikime bëjnë pjesë: njohja e fitimeve apo humbjeve, kërkimi zhvillimi, tatimet e shtyra, amortizimi, zhvlerësimi, provizionet për garancitë dhe borxhet e këqia, ndryshimet ristrukturuese dhe kushtet makroekonomike (Rennie, 1997). Së pari, rregullimet e suksesshme kontabël, theksojnë se vetëm investimet e suksesshme, ato që kanë një rëndësi ekonomike në të ardhmen, duhet të kapitalizohen dhe të pasqyrohen në pasqyrën e bilancit, ndërsa ato të pasuksesshmet duhet të konsiderohen humbje. Sipas themeluesve të EVA investimet e pasuksesshme janë po aq të rëndësishme për aksionerët sa investimet që kanë sukses. Investimet duhet të pasqyrohen në bilanc dhe nëse nuk kanë sukses, humbja duhet të pasqyrohet gradualisht në periudhat e ardhshme në formën e shpenzimeve kapitale që ndikon në zvogëlimin e EVA. Prandaj, duhet bërë një rregullim që llogarit vlerën prezente të kapitalit shtesë në të ardhmen. Ndryshe kjo është e barabartë me sasinë e humbur ( Stewart, 1994, f.79). Së dyti, kërkim- zhvillimi është trajtuar nga Stern dhe Stewart në të njëjtën mënyrë. Sipas Parimeve Përgjithësisht të Pranuara të Kontabilitetit, kostot e kërkim - zhvillimit janë realizuar ose ndryshe janë konsumuar. Por nga ana tjetër, kërkim-zhvillimi, është një investim dhe përkrahësit e EVA kërkojnë që kjo kosto të kapitalizohet. Ato theksojnë se nëse nuk kapitalizohen, atëherë drejtuesit, nuk do të investojnë në këtë drejtim meqenëse cënohet përfitimi afatshkurtër dhe përfitimet e investimit merren në periudha të ardhshme afatgjatë. Rregullimi që duhet të bëhet në këtë rast është që kostot e kërkim - zhvillimit t i shtohen fitimit operativ neto pas tatimit dhe kapitalit aksioner. Më pas, kostot e kapitalizuara, zbriten gradualisht nëpërmjet amortizimit, duke u bazuar në periudhën e përftimit të produktit apo shërbimit që ka dalë nga kërkim-zhvillimi. (Young, 1999, f.10). I njëjti argument përdoret edhe në rastin e kostove për trajnimin e personelit. Meqenëse këto shpenzime sigurojnë rritje, në të ardhmen padyshim që duhet të konsiderohen si shpenzime kapitale dhe jo si shpenzim operativ. Sipas Stern dhe Stewart këto kosto duhet të amortizohen për një periudhë 5 vjeçare. Në këtë kuptim, amortizimi vjetor, është shpenzim, ndërsa vlera e mbetur e tyre, do të përfshihej në bazën e kapitalit. 44

63 Së treti, diskutimet i referohen edhe tatimeve. Tatimi i shtyrë i aktiveve lind kur provizionet llogariten për kostot e ardhshme, të cilat do të shërbejnë për të reduktuar fitimin kontabël. Këto provizione mund t i referohen garancive, ristrukturimit etj. Ndryshimi neto i EVA duhet të reflektojë ndryshimet e tatimeve të shtyra për të llogaritur flukset aktuale të parasë për autoritet tatimore. Me fjalë të tjera, rregullimi për tatimet e shtyra, bën që EVA të jetë shumë e ngjashme me flukset e parasë (Young, 1999, f.12). Shumë përkrahës të EVA janë të mendimit se ky rregullim kontabël, përbën elementin më të rëndësishëm rregullues. Së katërti, aktivet e paprekshme, në mënyrë të veçantë emri i mirë, nuk zbritet menjëherë kur llogarisim EVA. Zbritja e emrit të mirë, qoftë në blerje apo nëpërmjet kapitalizimit dhe amortizimit, do të reduktojë një pjesë të investimit të blerësit nga bilanci dhe sipas Young (1999, f.12) do të zvogëlojë pengesat e drejtuesve për të arritur një kthim të mjaftueshëm në atë pjesë të kapitalit. Por, nga ana tjetër, mendohet që vlera prezente e kostove të ardhshme nga blerja e emrit të mirë do të jetë e njëjtë (Young, 1999, f.17). Prandaj mund të mos jetë aspak i nevojshëm rregullimi. Së pesti, rregullimet duhet të realizohen edhe për amortizimin. Megjithëse amortizimi i përshpejtuar është shumë i pëlqyeshëm për efekte tatimore, realisht vlera operacionale e aktivit nuk bie aq shpejt (Rennie, 1997). Gjithashtu edhe amortizimi linear ka problemet e veta, normat e kthimit tentojnë të nënvlerësojnë normat e brendshme të kthimit në vitet e para dhe t i mbivlerësojnë ato vitet e tjera (Stewart, 1994, f. 80). Këto mund të sjellin mbivlerësimin ose nënvlerësimin e EVA, duke shfaqur performancë më të mirë ose më të keqe. Në fakt sipas mbështetësve të EVA, ajo duhet të jetë e njëjtë përgjatë jetës së aktivit dhe se duhet të amortizohet njësoj si huatë bankare. Së gjashti, në mënyrë të veçantë për bankat tregtare, duhet të marrim në konsideratë edhe shpenzimet për qera. Meqenëse banka po paguan për një aktiv produktiv në një periudhë afatgjatë, duhet që vlera prezente e qerasë të konsiderohet si investim kapital dhe amortizimi duhet të shpërndahet për një periudhë të përshtatshme (Fiordelisi, 2009, f. 13). Një rregullim që duhet marrë në konsideratë për llogaritjen e vlerës së shtuar, janë provizionet dhe rezervat për humbjet nga huatë. Rezervat kanë si qëllim të mbulojnë humbjet e mundshme në të ardhmen, prandaj rezerva duhet të përfaqësojë vlerën prezente të këtyre humbjeve. Në çdo periudhë, kjo rezerve, mund të reduktohet me humbjet korrente të periudhës dhe rritet me vlerën e provizioneve të llogaritura për periudhën korrente për kreditë ekzistuese dhe për ato që mund të krijohen rishtazi në të ardhmen. Sipas kësaj llogjike provizionet duhet t i shohen NOPAT dhe vlera e rezervës t i shtohet kapitalit. (Fiordelisi, 2009, f.13). Zakonisht provizionet përdoren për të drejtuar fitimin e bankës nga drejtuesit. Në kushtet kur banka realizon kthim të lartë, provizionet tentojnë të mbivlerësohen dhe e kundërta nëse nuk sigurohen kthime të larta. 45

64 Po ashtu, në lidhje me llogaritjen e fitimit ekonomik të bankës, rol luajnë edhe kostot e ristrukturimit, si dhe rezultati financiar që gjenerojnë letrat me vlerë të tregtueshme. Megjithëse më sipër përmendëm disa nga veprimet rregulluese ndër ato të propozuara nga Stern dhe Stewart (1994), rregullimet duhet të përshtaten me drejtimin. Për më tepër Young (1999) argumenton se shumë rregullime kontabël kanë domethënie ose rëndësi shumë të vogël në nivel kompanie, por edhe shpesh është e vështirë të identifikohen apo maten. Fiordelisi dhe Moulynex (2009), kanë pasqyruar në mënyrë të përmbledhur rregullimet që i duhen bërë NOPAT dhe Kapitalit si më poshtë: NOPAT= Fitimi para tatimit ( 1-norma e tatimit) + Shpenzimet për kërkim-zhvillim + Shpenzimet për trajnimin e personelit + Shpenzime për qera + Provizionet neto për humbjet nga huatë + (Provizione për tatime- Tatim i paguar cash) + Provizione të përgjithshme neto për risqet e tjera Kapital = Vlera kontabël e kapitalit aksionar + Shpenzimet për kërkim-zhvillim të kapitalizuara + Shpenzimet për trajnimin e personelit të kapitalizuara - Shpenzime amortizimi për kërkim-zhvillim - Shpenzime amortizimi për trajnimin e personelit + Vlera aktuale e qerasë së ardhshme - Amortizimi i qerasë + Rezerva neto për huatë + Tatimet e shtyra kreditore -Tatimet e shtyra debitore + Rezervat e përgjithshme për riskun Këto rregullime përfaqësojnë vlerën reale të fitimit ekonomik dhe të kapitalit të investuar dhe EVA e llogaritur në këtë mënyrë, quhet ndryshe dhe EVA e përshtatur. Në mungesë të rregullimeve të mësipërme vlera e gjetur quhet EVA bazë. 3.4 Çfarë ofron EVA më shumë në krahasim me treguesit tradicionalë? Pjesa më e madhe e treguesve kontabël të tillë, si: raporti çmim/fitim, vlera kontabël, kthimi nga kapitali, kthimi nga pasuria neto etj., nuk arrijnë të ofrojnë një pamje të qartë të variablave që krijojnë vlerë. Këto metoda ndikohen më së shumti nga reagimet e drejtueve. Ato gjithashtu nuk reflektojnë riskun ose vlerën kohore të parasë dhe gjithashtu nuk i ndihmon investitorët të kuptojnë procesin e krijimit të vlerës. Për më tepër, treguesit tradicionalë bazohen mbi të dhëna historike për matjen e rezultateve 46

65 aktuale. Në përgjithësi do të ishte më mirë që të përdoren rezultatet aktuale për të reflektuar në vendimet e ardhshme. Ndryshe nga treguesit tradicionalë të matjes së performancës, EVA vë në dukje çështjen e theksuar në punën e Franco Modigliani dhe Merton Miller: ashtu si huadhënësit e bankës qe kërkojnë kthim, ashtu edhe aksionerët presin një kthim të caktuar për riskun e ndërmarrë nga investimi në bankë. Së pari, kur analizojmë EVA në këndvështrimin e bankave, duhet të kemi parasysh karakteristikat që ka vetë aktiviteti i bankave. Ndërkohë që bankat kërkojnë kapital për të përmbushur objektivat e rritjes dhe në të njëjtën kohë për të përmbushur kërkesat rregullatore, ato duhet t iu përgjigjen pritshmërive të tregut mbi një bazë, ku reflektohet risku për të siguruar furnizimin e kapitalit financiar për aksionerët dhe të kapitalit njerëzor nga grupet e interesit. Strategjitë e rritjes së aktiviteteve dhe fushave të synuara duhet të reflektojnë risqet e mundshme. Strategjitë e tilla si Përfitime të mira/ risk i ulët janë më të mundshme për të dështuar në periudhe afatgjatë. Fushat e synuara për zgjerim të bankave nuk duhet të orientohen vetëm nga vëllimi por duhet të ndërtohen objektiva ku reflektohen dimensionet aktuale të risqeve potenciale. Strategjitë e biznesit që sigurojnë Kthim dhe risk me zgjedhje dhe jo sipas rastit përbëjnë thelbin për të siguruar një sukses të vazhdueshëm të bankave në tregjet në zhvillim. Me qëllim që të lidhet ecuria individuale e zonave, rajoneve dhe degëve në raport me pritshmëritë totale të bankës në terma të EVA, atëherë konceptet dhe metodat e drejtimit të riskut, duhet të orientohen drejt niveleve më të ulëta të hierarkisë së bankave deri në nivelin e njësive përbërëse. Treguesit si EVA, duhet të shërbejnë si një kordon unifikues/ lidhës për të gjitha bankat. EVA mund të shërbejë si mjet i rëndësishëm për të vlerësuar ecurinë financiare nga bankierët, si dhe për ta përmirësuar atë. Meqenëse EVA merr në konsideratë interesin e aksionerëve, përdorimi i saj nga drejtuesit e bankës, mund të çojë në vendime të ndryshme, në krahasim me vendimet nëse do përdoreshin tregues të tjerë. Aktiviteti i bankave, ndryshon në mënyrë thelbësore nga aktiviteti i bizneseve të tjera, në mënyrë të veçantë në qoftë se i referohemi borxhit. Për format e tjera të biznesit, borxhi shërben si një burim financimi dhe shpenzimet e interesit janë të përjashtuara nga fitimi operativ neto pas tatimit, prandaj risku nuk reflektohet në kthimet e llogaritura. Borxhi i një banke efektivisht është lënda e pare, e cila ndërmjetësohet në aktive me kthim më të lartë. Prandaj nëse bëjmë një analogji me biznese të tjera, shpenzimet e interesit janë njësoj si kostoja e produkteve të shitura. Ky përfundim ka disa rrjedhoja. Sipas analizës së mësipërme, në llogaritjen e fitimit operativ neto pas tatimit për çdo vit, pasqyrohen shpenzimet e interesit në fitimin operativ para amortizimit dhe tatimit minus tatimet në para. Komponenti i tatimit në para i referohet kushteve kur banka nuk ka borxh. Me qëllim që të llogarisim tatimin në para, pjesa e tatimit të paguar për interesin e paguar i shtohet tatimit. 47

66 Kapitali ekonomik i një banke përcaktohet si fondet e aksionerëve, plus rezervat e përjashtuara nga kapitali të tilla, si rezervat për humbjet nga huatë, të cilat në terma ekonomikë funksionojnë si kapitali. Në këtë fond, huamarrja afatgjatë e bankës shtohet për të llogaritur atë që quhet kapital i investuar (KI). Së dyti, le të shohim çfarë ofron EVA më shumë se sa treguesit tradicionalë, si: kthimi nga investimi (ROI), kthimi nga kapitali (ROE) dhe kthimi nga aktivet (ROA), të cilat bazohen në të dhëna kontabël. Këto tregues japin normën e kthimit në lidhje me kapitalin e investuar në bankë. Kufizimi më i rëndësishëm i këtyre treguesve ka të bëjë me llogaritjen e fitimit kontabël. Ndërkohë që treguesit kontabël të bazuar mbi koston historike, janë përdorur për të përcaktuar vlerën e aktiveve në bilanc, të ardhurat e shpenzimet (përveç amortizimit) njihen në pasqyrën e performancës me vlerën e tyre aktuale. Prandaj, normat e kthimit kontabël, nuk reflektojnë realisht normën e vërtetë të kthimit të një investimi dhe kanë një tendencë që të nënvlerësojnë kthimin për 10 vitet e para dhe të mbivlerësojnë atë vitet më vonë. Sipas Malkelainen (1998), këto ndodhin si rrjedhim i kostos historike dhe amortizimit linear që përdoret gjerësisht për aktivet e qëndrueshme. Kjo sjell dyshime në këta tregues si rezultat i përbërjes së aktiveve të bankës në çdo moment kohor. Me përbërje të aktiveve, ai i referohet natyrës aktuale të aktiveve; sa më aktuale ta kenë vlerën aktivet aq më afër është norma kontabël e kthimit me kthimin real. Kjo shmangie nuk është domethënëse, nëse ka një rrjedhje të vazhdueshme në aktive p.sh., vlera e aktiveve është afër vlerës aktuale. Por mundësia që një bankë të ketë një përbërje të tillë aktivesh, është shumë e rrallë dhe në pjesën më të madhe ato janë shumë të vjetra ose shumë të reja. Prandaj në këto kushte është shumë e vështirë të flitet për performancën reale të bankës. Një kufizim tjetër po kaq i rëndësishëm është se anashkalohet kostoja e kapitalit aksioner dhe merren në konsideratë vetëm kostot e huamarrjes. Si rezultat, injorohet risku prezent në aktivitetin operativ dhe nuk nxjerr në pah faktin nëse kthimi i fituar mjafton të mbulojë ose jo riskun e aktiveve. Kjo mund të rezultojë në përzgjedhjen e aktiviteteve që gjenerojnë kthim të mirë, por që zvogëlojnë vlerën e bankës, meqenëse kostoja e kapitalit është më e lartë se kthimi i kërkuar nga drejtuesit. Nga ana tjetër, treguesit kontabël të kthimit, nxisin drejtuesit që të investojnë në aktivitete, që përmirësojnë kthimin aktual dhe lënë aktivitete, të cilat kanë kthim më të lartë se kostoja e kapitalit. Zgjedhja e aktiviteteve me normë kthimi më të lartë se kthimi aktual, nuk nënkupton domosdoshmërisht rritjen e pasurisë së aksionerëve, ndërsa zgjedhja e aktiviteteve investuese, ku normat e kthimit kalojnë koston e kapitalit, padyshim që rritet edhe pasuria e aksionerëve. Prandaj ROE dhe ROA ose tregues të ngjashëm kontabël, mund të sjellin zgjedhjen e aktiviteteve që megjithëse kanë normë kthimi më të lartë se kthimi aktual, reduktojnë vlerën e bankës. Përdorimi i vazhdueshëm i këtyre treguesve për aktivitete që reduktojnë vlerën e bankës, shkaktojnë që norma e kthimit mund të ulet poshtë normës së kërkuar si standard nga drejtuesit. Autorët e vlerës ekonomike të shtuar, pohojnë se për arsye të këtyre kufizimeve të përmendura, treguesit kontabël të kthimit nuk shërbejnë si përfaqësues së krijimit të 48

67 vlerës. Gjithashtu shpërblimet ndaj drejtuesve bazuar në këto tregues, nuk inkurajojnë krijimin e vlerës nga drejtuesit. Krijimi i vlerës dhe fitimi, janë dy objektiva krejtësisht të ndryshme, sepse performanca afatshkurtër, mund të përmirësohet në kurriz të kostos afatgjatë të qëndrueshmërisë së një banke. Vendimet për rritjen e fitimit mund të jenë afatshkrurtra në natyrë, ndërkohë që krijimi i vlerës fokusohet në mirëqenien afatgjatë të bankës. Mënjanimi i kostove diskrete përmirëson rezultatin financiar afatshkurtër ndërkohë që redukton vlerën e bankës. Çështja është se EVA qëndron mbi këta treguesit tradicionalë dhe i motivon dhe nxit drejtuesit t i kushtojnë vëmendje vlerës së aksionerëve edhe nëse kjo cënon rezultatin aktual. Në fakt, llogaritja e EVA, ka të bëjë me të gjithë kufizimet e përmendura më sipër, por dallimi ka të bëjë me përfshirjen e kostos së kapitalit, prandaj përfshirja e kostos së kapitalit është karakteristika që veçon EVA, sepse ajo mat tepricën ekonomike. Karakteristika veçuese e EVA, shpesh mund të mos jetë e mundur të llogaritet, sepse në praktikë nuk është e thjeshtë llogaritja e kostos së kapitalit. Kthimet e tregut, mund të mos përdoren si përfaqësues të kostos së kapitalit aksioner, sepse në përgjithësi tregu ka tendencë të nënvlerësojë pritshmëritë, por edhe nëse përdoret CAPM ndeshen vështirësi në llogaritjen e normës pa risk, apo edhe primin e tregut. Në kushtet e vendeve që nuk kanë tregje kapitale apo tregjet janë jolikuide, aplikimi i CAPM bëhet edhe më i vështirë. Studimet empirike kanë treguar se normat e interesit ashtu edhe luhatshmëria në tregjet kapitale, është më e lartë në vendet në zhvillim se sa në vendet e zhvilluara. Prandaj zbatimi i EVA, mund të jetë më i përshtatshëm në vendet e zhvilluara, se sa në vendet në zhvillim për shkak të këtyre kufizimeve. 3.5 Zbatimi i teknikave për matjen vlerës ekonomike të shtuar në sistemin bankar shqiptar Për të matur vlerën ekonomike të shtuar në bankat e sistemit bankar shqiptar, jam kufizuar në zgjedhjen e 14 bankave që ushtrojnë aktivitetin në Shqipëri. Kjo zgjedhje bazohet në argumentin se bankat duhet të kategorizohen nga i njëjti aktivitet parësor i mbështetur në të njëjtat parime. Për secilën nga bankat e zgjedhura analiza do realizohet për një periudhë kohore dhjetëvjeçare, si dhe do të bëhen krahasimet e mundshme rreth ecurisë së tyre në këtë periudhë, po ashtu edhe krahasimin me njëra-tjetrën për të mundësuar një renditje në terma të vlerës së shtuar. -Fitimi operativ pas tatimit Së pari, llogaritja e EVA, ka nevojë të kalojë në disa faza para llogaritjes finale të vlerave përkatëse për bankat në fjalë. Atëherë duke iu referuar ekuacionit bazë të përshtatur nga Velez-Pareja (2000) kemi: 49

68 EVA t-1,t = NOPAT t Kapitali t-1 * WACC t-1,t = NOPAT t Kapitali t-1 * K a, t-1,t Një nga treguesit kryesor ka të bëjë me përshtatjen e fitimit operativ pas tatimit (NOPAT). Siç përmendëm dhe më parë NOPAT, ka nevojë që të përshtatet me disa rregullime kontabël. Meqenëse pasqyrat financiare të bankave hartohen duke u bazuar në Standardet Ndërkombëtare të Raportimit Financiar (IFRS), të cilat kanë ngjashmëri me Parimet Përgjithësisht të Pranuara të Kontabilitetit, është e nevojshme që edhe për grupin e bankave të bëhen përshtatje të fitimit neto pas tatimit. Meqenëse për vlerësimin e EVA për këto banka, jam bazuar në pasqyrat financiare të audituara, nuk është e mundur që të disponohet informacioni i plotë për të gjithë rregullimet e propozuara nga Fiordelisi dhe Moulynex (2009), njëkohësisht për të gjitha bankat dhe për të gjitha periudhat në mënyrë që të kemi një bazë të përbashkët rregullimesh. Prandaj llogaritjet bazohen në vlerën e raportuar të fitimit operativ pas tatimit. - Kapitali Për të vazhduar më tej llogaritjet, kërkohet evidentimi i kapitalit aksionar në fillim të periudhës së llogaritjes së vlerës ekonomike të shtuar, sipas udhëzimeve të Valez-Pareja (2000). Përsëri i referohemi bilancit në fillim të çdo periudhe për vlerat përkatëse. Kapitali i investuar përbëhet nga kapitali aksionar, përfshirë rezervat e të gjitha llojeve, si dhe rezultatin financiar të kapitalizuar. Në qoftë se do bëhëj fjalë për kompani jofinanciare padyshim që diskutimi do të ishte i ndryshëm për kapitalin dhe koston e kapitalit. Në rastin e bankave përjashtohen depozitat meqenëse ato përfaqësojnë lëndën e parë dhe jo një burim të mirëfilltë financimi (Fiordelisi, Moulynex, 2009). Për më tepër kostoja e detyrimeve që mbartin interes pasqyrohet si shpenzim në pasqyrën e të ardhurave, prandaj nuk duhet të paraqitet edhe një herë si kosto kapitali. -Kostoja e kapitalit Të rikujtojmë edhe njëherë llogaritjen e vlerës ekonomike të shtuar. Përveç fitimit neto pas tatimit ( NOPAT) dhe kapitalit të investuar të llogaritur si vlera kontabël e kapitalit, në bilanc, kërkohet edhe kostoja e kapitalit. Kjo analizë bazohet në supozimin se pjesa e detyrimeve të bankave, janë inpute produktive dhe prandaj kapital është vetëm kapitali aksionar dhe së dyti, fitimi neto pas tatimit dhe kapitali i investuar, nuk kanë reflektuar rregullimet kontabël, duke ofruar në këtë mënyrë vlerën ekonomike të shtuar pa rregullime apo përshtatje kontabël. Por ndryshe nga modeli bazë, kostoja e kapitalit do të përfaqësohet nga kostoja e kapitalit aksionar. Sipas Modelit të Çmimit të Aktiveve Kapitale (CAPM), duhen përcaktuar më parë tre variabla, si kthimi pa risk që nënkupton kthimin e letrave me vlerë të qeverisë. Studiues 50

69 të ndryshëm i referohen edhe normës së bonove të thesarit, por edhe normës së obligacioneve afatgjata të thesarit, ku këto të fundit kanë luhatshmëri më të ulët (Damodaran, 1998). Meqenëse bonot e thesarit janë më likuide se obligacionet, norma e interesit e tyre vlerësohet vazhdimisht brenda vitit fiskal, duke reflektuar më mirë normën pa risk. Arsyet pse norma pa risk në këtë studim përfaqësohet nga bonot e thesarit, përmblidhen si më poshtë: - paraqesin qëndrueshmëri në periudha 3 vjeçare, - është norma mbi të cilën indeksohen të gjitha kreditë në lekë duke e përdorur si pike referimi për kreditë për individët dhe bizneset, - vlerësimi i bërë nga agjencia e vlerësimit Standart^Poor, 5 vjeçarin e fundit, na dikton zgjedhjen e normes së bonove të thesarit. Në tabelen 1 (Anekse) paraqiten normat për bonot e thesarit për periudhën Niveli i normave i referohet bonove me maturim 12 mujor, ndërsa për vlerën mesatare vjetore të po këtij maturimi janë marrë mesatarja e interesit për ankandet të realizuara brenda vitit me të njëjtin afat maturimi 12 mujor. Vërejmë se normat në fund të vitit nga normat mesatare, nuk kanë ndryshime të mëdha përveç vitit 2013, ku u shënua një ulje e dukshme në 3.84% e shoqëruar me rënie edhe në dy vitet në vazhdim. Sipas mënyrës së llogaritjës së EVA, kostoja e kapitalit duhet të reflektojë koston e kapitalit, prandaj duhet të përdorim normat në fund të vitit fiskal, atëherë kur edhe vlerësohet e ardhura neto e bankës. Së dyti, Shqipëria ishte një vend me treg kapitali për periudhen e studiuar, por që karakterizohej nga mungesa e transaksioneve dhe e likuiditetit. Për këtë arsye β dhe kthimi i tregut, nuk mund të gjenden nga kuotimet e aksioneve të bankave, meqenëse nuk ka të tilla. Me qëllim llogaritjen e kostos minimale të kërkuar për kapitalin, e si rrjedhojë llogaritjen e β-tës, janë zgjedhur bankat: BSG, BCA, BISP, BR dhe BA, si banka të cilat, mëmat e tyre janë të listuara në tregje kapitale. Prandaj, për vlerësimin e β-tës, një zgjidhje është marrja në konsideratë e kuotimeve të aksioneve të bankës mëmë dhe një indeksi tregu, ku ato janë të listuara. Për këtë qëllim jam bazuar në indeksin Euro Stoxx 50, i cili është lider në Eurozone dhe mbulon 50 kompani nga 12 vende të Eurozonës përkatësisht: Austria, Belgjika, Finlanda, Franca, Gjermania, Greqia, Irlanda, Italia, Luksemburgu, Hollanda, Portugalia dhe Spanja. Për vlerësimin e β-tës, janë marrë kuotimet ditore të aksioneve të secilës bankë, duke llogaritur kthimin ditor nga aksioni. I njëjti veprim është kryer edhe për indeksin. Bazuar në këto kthime, zgjedhim si ndryshore të pavarur kthimet ditore të indeksit (x) dhe ndryshore të varur (y) kthimet ditore të aksionit të bankës përkatëse. Ndryshe relacioni mes x dhe y mund të paraqitet si më poshtë: R a = a + b R i, ku R i është kthimi i indeksit në rastin tonë Euro Stoxx50 dhe koeficenti b është β dhe mund të gjendet edhe nga relacioni i mëposhtëm: 51

70 nσr a R i - (ΣR i ) (ΣR a ) nσr i 2 - (ΣRi ) 2 ku n-është numri i kthimeve ditore, Në këtë mënyrë llogaritet β për secilin nga pesë aksionet e zgjedhura për periudhën në fjalë. Ndryshe kjo teknike mundëson llogaritjen e β regresive. Studiues të ndryshëm kërkojnë që β e llogaritur në këtë mënyrë duhet rregulluar sipas proçedurës standarde të ideuar nga Bloomberg. Ndër arsyet pse kërkohet ky rregullim mund të përmendim: : indeksin e zgjedhur : periudhën kohore : dhe intervalin kohor pët të cilin llogariten kthimet Procedura standarde mund të shprehet si më poshtë: Beta e rregulluar = β R (0.67) + β M (0.33)= β R (0.67) , ku β M = 1 Në tabelën e mëposhtme paraqiten betat historike regresive që nga viti 2006 deri në vitin 2015, të llogaritura me bazë ditore për periudha njëvjeçare për aksionet e kuotura ndaj indeksit Stoxx50. Tabela 3.1. Betat historike të aksioneve të bankave BANKA BR BA BISP BCA BSG Beta mesatare Beta e rregulluar Për çdo vit është llogaritur mesatarja e vlerave të β-tës dhe më pas këto vlera janë rregulluar me procedurën standarde të propozuar nga Bloomberg. Rregullimi synon të përshtasë vlerën e β-tës në lidhje me shtrembërimet që lindin prej tre faktorëve të sipërpërmendur. Për llogaritjen e kostos së kapitalit aksionar sipas CAPM, nevojitet primi për riskun e tregut. Përsëri vështirësia e matjes së primit lidhet me vlerësimin e kthimit të tregut për tregun tonë bankar. Ekzistojnë disa teori në lidhje më llogaritjen e primit të tregut. Erb, Harvey dhe Viskanta (1996), mbështeten në vlerësimet që i bëhen shteteve të ndryshme në lidhje aftësinë për të shlyer borxhin dhe mundësinë për të dështuar në përmbushjen e këtij detyrimi. Këto vlerësime realizohen nga agjenci financiare të specializuara. Autorët 52

71 morën në konsideratë vlerësimet për aftësinë shlyerëse të shteteve të realizuara nga Euromoney me në shkallë vlerësuese nga 0-100, ku vlerësimi më i ulët nënkupton paaftësi për shlyerjen e borxhit dhe anasjelltas për vlerësimin më të lartë. Ato iu referuan si fillim një lidhjeje lineare, që mund të ketë vlerësimi i aftësisë paguese dhe si variabël i pavarur ndaj kthimit të kërkuar nga investimi në një shtet të caktuar. Studimi i tyre u mbështet së pari në 88 vende të zhvilluara dhe më pas u zgjerua në vendet në zhvillim e sidomos në ato vende ku tregjet kapitale janë inekzistente. Erb, Harvey dhe Viskanta, e realizuan këtë studim gjithsej në 135 vende, duke përfshirë edhe Shqipërinë. Ato llogaritën kthimin gjashtëmujor për secilin shtet të shprehur në dollarë amerikanë, meqenëse vlerësimi ofrohej dy herë në vit nga Euromoney. Damodaran (1998), propozon një mënyrë tjetër për përafrimin e riskut të tregut, e në mënyrë të veçantë primin për riskun në tregun e aksioneve për një shtet të caktuar. Ai bazohet në vlerësimin e primit të tregut për një treg të maturuar e të qëndrueshëm, duke i shtuar një prim për riskun e vendit përkatës. Për vlerësimin e primit për një treg të maturuar Damodaran, u bazua në primin për riskun e tregut të aksioneve për indeksin S&P 500. Së dyti, për matjen e primit për riskun e një shteti, ai u bazua në vlerësimet e realizuara nga Moodys për monedhen vendase. Më pas ky vlerësim konvertohet në primin për riskun e vendit përkatës. Si rezultat, primi për riskun e tregut të kapitalit, është shuma e primit të tregut të maturuar, plus primin për riskun e vendit përkatës. Në këtë mënyrë, Damodaran ka vlerësuar primin e tregut të kapitalit për vendet në botë, për të cilat ekzistojnë vlerësimet e pavarura për monedhën kryesore të përdorur, por edhe për rajone të caktuara si mesatare e thjeshtë e primeve të vendeve përkatëse. Pavarësisht, metodave dhe teknikave të shqyrtuara më sipër, në këtë studim është ndjekur një logjikë e ndryshme nga llogaritjet e cituara më sipër. Për të llogaritur primin për riskun e tregut një pjesë e bankave që operojnë në Shqipëri, e kanë bankën mëmë në Greqi, prandaj çdo aksioner kudo qoftë do të kërkojë minimumi një prim tregu të përafërt me atë të vendit më në vështirësi, konkretisht primin e tregut në Greqi. Për këtë arsye, jam bazuar në një studim të Fernandez, Aguirreamalloa dhe Corres (2010, 2011, 2012, 2013, 2014, 2015), te cilet kishin si qëllim identifikimin e normave të përdorura si prim tregu nga akademikët, studiuesit dhe agjencitë financiare vlerësuese për 82 vende të botës. Në këtë studim përfshihen edhe normat mesatare për primin e riskut të përdorur për Greqinë gjatë viteve Për vitin 2006 jam bazuar në një studim të realizuar nga Damodaran për vlerësimin e një kompanie greke, ndërsa për vitet , përfaqëson mesataren për eurozonën. Megjithëse të dhënat nga viti 2006 deri në vitin 2008, nuk i referohen të njëjtit burim, rezultati i gjeneruar nuk është shumë i ndryshëm. Tabela 3.2 Kostoja e kapitalit aksionar sipas CAPM Rf Beta PR R a

72 Siç vërehet nga llogaritjet e mësipërme kostoja e kapitalit ka arritur vlerën maksimale në vitin 2012, ndërsa në vitin 2013 ka shënuar vlerën më të ulët për përiudhën Norma e kërkuar e kthimit përfaqëson normën e kërkuar nga të gjithë aksionerët e të gjitha bankave. Tashmë, mund të vlerësojmë vlerën e shtuar për secilën nga bankat e marra në shqyrtim si më poshtë: Tabela 3.3 Vlera ekonomike e shtuar sipas viteve në përqindje ndaj kapitalit aksioner Banka BA BKT BK BCA BPI BSG BP BR BT BKG BNT BISP BV BU Nga llogaritjet e mësipërme vërehet se BR ka shfaqur dobësi në vitet 2012, 2014 dhe 2015, ku EVA është negative, ndërsa për vitet e tjera paraqitet mirë. BA u ka shtuar vlerë aksionerëve të saj deri në vitin 2008, por pas këtij viti, si rezultat i humbjeve neto si pasojë e krizës ku u fut Greqia, rezultati neto ka konsumuar vlerën e krijuar më parë. BCA për të gjithë periudhën ka rezultuar me EVA negative, kostoja e kapitalit e ngarkuar ndaj kapitalit të investuar e ka tejkaluar atë, duke sjellë si pasojë një EVA negative. Ndërkohë për vitet e tjera banka ka realizuar humbje. BSG gjatë gjithë kësaj periudhe 10 vjeçare nuk ka krijuar vlerë të shtuar, përkundrazi ajo ka shkatërruar vlerat ekzistuese të bankës e aksionerëve, duke arritur kulmin në vitin Për BISP katër vitet e fundit kanë shkatërruar vlerë, ndërsa gjashtë vitet e para, banka u ka shtuar vlerë aksionerëve të saj. 54

73 KREU IV ANALIZA E FAKTORËVE TË PRODHIMIT (DATA ENVELOPMENT ANALYSIS) Për të vlerësuar gjendjen financiare të një njësie ekonomike, duhet të merren në konsideratë të gjithë aspektet e ndryshme të aktivitetit të saj. Në rastin e bankave, kjo për shkakun se shërbimet e produktet e ofruara janë të shumëllojshme, vlerësimi bëhet dhe më i vështirë. Studiues e kërkues të ndryshëm kanë përshtatur modele të ndryshme për vlerësimin e bankave. Nga literatura e shqyrtuar nuk mund të identifikohet prerazi një model i preferuar më shumë se të tjerët për të vlerësuar gjendjen financiare të një banke. Megjithatë, modelet ekonomike si ato parametrike dhe joparametrike kanë gjetur zbatim të gjerë. Në këtë studim modeli i përdorur është modeli joparametrik i njohur si Data Envelopment Analysis ndryshe DEA. Në këtë kre paraqitet dhe shpjegohet DEA, së pari, duke u përqendruar në zhvillimin e këtij modeli dhe përshtatjen e tij në sektorin bankar; së dyti, do të paraqiten studime për matjen e frytshmërisë së sektorit bankar nga akademikë e studiues të ndryshëm, të cilët e kanë përdorur këtë model. Së treti, do të shqyrtohen rezultatet nga përdorimi i këtij modeli të shoqëruar me mundësitë dhe kufizimet në krahasim me modele të tjera. 4.1 Analiza e Faktorëve të Prodhimit Modeli bazë ose modeli Charnes Cooper Rodes (CCR) Sipas literaturës, përveç vlerësimit të bankave sipas modeleve të mbështetura në raporte financiare, vërehen dy modele kryesore për vlerësimin e frytshmërisë së bankave: modelet parametrike dhe modelet joparametrike. Analiza e faktorëve të prodhimit, është një model joparametrik i orientuar nga të dhënat, për të vlerësuar frytshmërinë e një njësie të caktuar që quhet njësi prodhuese (NJP), e cila shndërron faktorë të shumëfishtë në produkte të shumëfishta (Cooper,Seiford, Zhu,2004). Faktorët përbëjnë inputet e modelit, ndërsa produktet outputet e tij. Përcaktimi i njësive prodhuese është i ndryshëm, në varësi të llojit të njësisë së marrë në shqyrtim. Termi njësi prodhuese u përdor me qëllim përfshirjen në model të formave të ndryshme të njësive të tilla, si: njësi fitimprurëse, jofitimprurëse, qeveritare, arsimore, programe studime, programe sociale, etj. Pra çdo lloj njësie që është në gjendje të konvertojë faktorët në produkte. Gjatë dy dekadave të fundit, janë konstatuar një numër shumë i madh studimesh, që kanë përdorur AFP-në për vlerësimin e njësive të angazhuara në aktivitete të ndryshme, si dhe në kontekste dhe vende të ndryshme. 55

74 AFP është përkrahur dhe zbatuar gjerësisht me qëllim vlerësimin e frytshmërisë së njësive prodhuese. Siç theksohet dhe nga Cooper, Seiford dhe Tone (2003), DEA është përdorur për ta parë në një këndvështrim ndryshe,vlerësimin e frytshmërisë së njësive. Fillimisht Farell (1957) me qëllim vlerësimin e produktivitetit të kompanive prodhuese, ndërtoi një model, i cili u mor parasysh nga disa studiues të tjerë pas dy dekadave nga prezantimi i punës së tij. Përfshirja e koncepteve të programimit linear të propozuar nga Rhodes (1966) dhe Afriat (1972), nuk iu kushtuan shumë rëndësi, deri sa Charnes, Cooper dhe Rhodes (1978), e materializuan modelin duke e quajtur Data Envelopment Analysis 28 ose Analiza e Faktorëve të Prodhimit. AFP është një model joparametrik programimi linear për vlerësimin e frontit të frytshmërisë. Koncepti i frytshmërisë lidhet me mundësinë për të vlerësuar produktet në raport me faktorët. Frytshmëria= Produkte/Faktorë Nëpërmjet AFP mund të vlerësohet frytshmëria teknike, frytshmëria përndarëse, frytshmëria me kosto, frytshmëria e shkallës, frytshmëria produktive, frytshmëria X, etj. Frytshmëria teknike (FT) ndër konceptet më të njohura shpreh aftësinë e një njësie prodhuese në arritjen e maksimumit të produkteve në raport me nivelin e dhënë të faktorëve, pra kur në kushte të njohura teknike, nuk ka humbje në faktorë për të gjeneruar një nivel të dhënë produkti. Në këto kushte, një njësi prodhuese, vlerësohet plotësisht e frytshme kur vlera e frytshmërisë teknike shprehet me 100%. Frytshmëria teknike ndryshon në varësi të madhësisë së operacioneve, e njohur si frytshmëria e shkallës dhe nga praktikat drejtuese të njohura, si frytshmëria e joshkallës. Kjo lloj frytshmërie mund të vlerësohet edhe në mungesë të çmimeve apo kostove 29 të ndryshoreve të modelit. Frytshmëria përndarëse, shpreh aftësinë e një njësie prodhuese, për të përdorur faktorët në raporte optimale, kur kostot e tyre njihen. Prodhimi mes frytshmërisë teknike dhe asaj përndarëse, jep atë që njihet si frytshmëria totale ekonomike. Ndërsa, një njësi operon në kushtet e frytshmërisë teknike dhe asaj përndarëse, duke prodhuar një sasi të dhënë, cilësi dhe sasi produkti me kostot minimale të mundshme në kushtet e njohura teknologjike dhe të kërkesave të drejtuesve, njihet si frytshmëri me kosto. Ndërsa frytshmëria e shkallës, shpreh masën me të cilën një njësi prodhuese, mund të përfitojë nga ekonomitë e shkallës. Frytshmëria produktive arrihet kur një shoqëri përdor burimet në mënyrë të tillë, që kostoja mesatare e prodhimit të një njësie shtesë produkti, është më e ulëta e mundshme. Frytshmëria X, është një koncept i propozuar fillimisht nga Leibstein në vitet 60 dhe ka të bëjë me evidentimin e nivelit të motivimit të drejtuesve, për maksimizimin e produkteve në kushtet e konkurrencës joperfekte. Ky tregues pritet të jetë i lartë në tregjet 28 Më shumë rreth zhvillimeve të DEA mund të lexoni Cooper, Seiford dhe Zhu Steering Committee for the Review of Commonwealth/State Service Provision1997, Data Envelopment Analysis: A technique for measuring the efficiency of government service delivery, AGPS, Canberra. 56

75 konkurruese, ku drejtuesit janë të motivuar për të punuar më shumë në drejtim të rritjes së sasisë së produkteve. Frytshmëria e fitimit, shpreh se sa i afrohet një njësi prodhuese fitimit më të mirë të mundshëm, të arritur nga një njësi tjetër prodhuese, në të njëjtën periudhë, duke prodhuar të njëjtën sasi produktesh. Në kushtet kur njësitë prodhuese konsumojnë shumë faktorë për të prodhuar shumë produkte, Cooper, Charnes dhe Rhodes, në modelin e tyre të njohur si modeli CCR, propozuan që frytshmëria, e cila mund të arrihet nga secila njësi prodhuese, mund të shprehet me maksimizimin e raportit mes produkteve të peshuara me faktorët e peshuar, me kushtin që të gjithë njësitë e tjera të vlerësohen me raporte të njëjta, ku vlera e tyre të jetë më e vogël ose e njëjtë me më të mirin e grupit. Ky përkufizim u materializua në formën e mëposhtme: Modeli 1 Max h o = u r y rjo / ν i x ijo me kushtin që: u r y rjo / ν i x ijo 1 ; j= 1,..,n u r, ν i 0 ; i=1,..,m, dhe r=1,,s ku, y rj, - sasia e produktit r e realizuar nga njësia prodhuese j, x ij, - sasia e faktorit i e konsumuar nga njësia prodhuese j, u r peshat e përcaktuara nga zgjidhja e modelit për produktin r, ν i - peshat e përcaktuara nga zgjidhja e modelit për faktorin i, n- numri i njësive prodhuese, m-numri i faktorëve, s- numri i produkteve, j 0 - njësia prodhuese e vlerësuar në një kampion prej n njësish prodhuese. Ky model njihet si forma primare e AFP-së. Pra, ne mund të vlerësojmë se cila/cilat njësi prodhuese, në një grup prej n njësish prodhuese, ku secila konsumon m faktorë dhe prodhon s produkte, është/janë më të frytshme në krahasim me njësitë e tjera prodhuese. Duke identifikuar, frytshmërinë e secilës njësi prodhuese, ne mund të vlerësojmë fryshmërinë e secilës njësi, në krahasim me njësinë prodhuese, e cila është plotësisht e frytshme. Nga ky veprim mund të llogaritet frytshmëria relative e njësive prodhuese. Modeli mundëson vlerësimin e frytshmërisë relative të një njësie prodhuese, DMUo duke u shprehur në formën e një funksioni optimizimi, ku njësia prodhuese o, është njësia për të cilën është llogaritur frytshmëria relative. 57

76 Ilustrim 1 Tabela 4.1: Rasti i një faktori dhe një produktit NJP Faktorët- Kapital punues dhe Produkti-Vlerë e shtuar 30 në mln Kapital fiks në mln dollar dollar A B C D Burimi: Ramanathan, 1996 Siç vërehet njësitë prodhuese konsumojnë nivele të ndryshme kapitali për të gjeneruar nivele të ndryshme vlere të shtuar. Rasti i mësipërm, është ndër rastet më të thjeshta, ndërsa frytshmëria matet si raport i vlerës së shtuar ndaj kapitalit. Më poshtë paraqiten detajet e llogaritjeve të frytshmërisë. Tabela 4.2: Krahasimi i frytshmërisë së njësive prodhuese NJP Kapitali Vlera e shtuar Frytshmëria=Vlerë e shtuar/kapital A B C D Burimi: Ramanathan, Njësia prodhuese A ka vlerë të shtuar më të lartë për njësi të kapitalit, ndërsa njësia prodhuese B, ka vlerë më të ulët. Meqenëse njësia prodhuese A ka raportin më të lartë, ne mund të krahasojmë frytshmërinë e njësive të tjera me eficencën e A-së. Pra, në grupin e njësive prodhuese, mund të pohojmë se frytshmëria relative e njësisë A është 100%, prandaj frytshmërinë relative të njësive të tjera, e vlerësojmë nëpërmjet njësisë A si më poshtë. Tabela 4.3: Frytshmëria relative e njësive prodhuese NJP Vlerë e shtuar/kapital Frytshmëria relative % (FR) A B C D Burimi: Ramanathan, Nga llogaritjet e frytshmërisë relative rrjedh një supozim thelbësor i AFP-së: nëse një njësi prodhuese A është në gjendje që të prodhojë produktin Y(A), duke përdorur faktorin X(A), atëherë të njëjtën gjendje mund ta arrijnë edhe njësitë e tjera, nëse do të operonin në mënyrë të frytshme. Gjithashtu frytshmëria relative na mundëson për përcaktimin e objektivave për njësitë jo të frytshme, si për produktin ashtu edhe për faktorët. Nëse i referohemi njësisë prodhuese B, kemi mundësi përmirësimi si më poshtë: Kapitali i synuar = Kapitali aktual i përdorur x FR B = 2.2 x 43.4% = Vlerë e shtuar sipas ilustrimit nga Ramanathan nënkupton termin ekonomik të vlerës në para mes outputit dhe të gjitha inputeve ndërmjetëse. 58

77 Nëse njësia prodhuese B do të përdorte mln kapital dhe do të realizonte 0.2 mln vlerë të shtuar, atëherë ajo do ishte po aq e frytshme sa njësia A. Për njësitë prodhuese jo të frytshme, objektivi i synuar për faktorët është gjithmonë më i ulët se vlera aktuale e faktorit. Ndryshimi mes vlerës aktuale dhe asaj të synuar të faktorit, njihet si mbipërdorim (slacks). Për njësinë prodhuese B, sasia e kapitalit të mbipërdorur është mln ( ) ose ndryshe 56.6% e kapitalit aktual (1.245/2.2). Në mënyrë që njësia prodhuese B të jetë po aq e frytshme sa njësia prodhuese A, ajo duhet të përdorë 57% më pak kapital. E njëjta logjikë mund të ndiqet edhe për produktin e synuar si dhe në këtë rast produktin e parealizuar nga njësia prodhuese. Duke iu referuar përsëri të njëjtës njësi prodhuese B, kemi si më poshtë: Vlera e shtuar e synuar = Vlera e shtuar aktuale / Frytshmëria relative = 0.2 / 43.4%= 0.46 Produkti i munguar ( i parealizuar) = Produkti i synuar Produkti aktual = = 0.26 Në mënyrë që njësia prodhuese B të jetë po aq e frytshme sa njësia prodhuese A, duhet që të rrisë produktin me 0.26 mln ose me 130% (0.26 / 0.2). Ilustrim 2 Rasti i një produkti dhe i dy faktorëve. Në praktikë ndodh rallë që një njësi të përdorë një faktor dhe të realizojë një produkt, prandaj rastit të mësipërm, po i shtojmë edhe një faktor, numrin e punonjësve. Tabela 4.4: Shtimi i një faktori të ri. NJP Numri i punonjësve (000) A 1.8 B 1.7 C 2.6 D 12.3 Burimi: Ramanthan, 1996 Duke ndjekur të njëjtat hapa si më parë, llogarisim raportet e produktit me secilin prej faktorëve, për të gjitha njësitë prodhuese si më poshtë: Tabela 4.5 : Frytshmëria relative e njësive prodhuese NJP Vlerë e shtuar/kapital Vlerë e shtuar/punonjës A B C D Burimi: Ramanathan, 1996 Nëse i referohemi raporteve si më parë, sipas raportit të pare, njësia prodhuese A është më e frytshme, ndërsa sipas raportit të dytë, është njësia prodhuese C. Meqenëse nuk mund të pohojmë se cili raport është më i rëndësishëm, nuk mund të zgjedhim se cila njësi prodhuese është më e frytshme A ose C. Një mënyrë për ta trajtuar këtë rast është paraqitja grafike e raporteve. Meqenëse kemi një produkt dhe dy faktorë, rillogarisim raportet mes faktorëve dhe produktit për secilën njësi prodhue 59

78 Grafiku 4.1 Analiza e frontit të frytshmërisë sipas AFP Burimi: Ramanathan, 1996 Duke iu referuar raporteve të sipërpërmendura, mund të ndërtojmë Frontin e Frytshmërisë, i cili është grafiku që bashkon njësitë prodhuese më të frytshme, ku në rastin tonë, janë njësitë prodhuese A dhe C. Fronti i frytshmërisë vazhdon horizontalisht dhe vertikalisht paralel me boshtet. Fronti i frytshmërisë përfaqëson një ecuri standard, i cila duhet ndjekur nga njësitë prodhuese jo të frytshme, ndërsa njësitë prodhuese në front, konsiderohen 100% të frytshme. Por kjo nuk do të thotë se frytshmëria e tyre nuk mund të përmirësohet, megjithatë me të dhënat në dispozicion, kjo nuk mund të diskutohet. Meqenëse asnjë njësi tjetër prodhuese nuk është më e frytshme, atëherë ne supozojmë që performanca e tyre, është arritja më e mirë e mundshme nga njësitë e tjera. Prandaj ne vlerësojmë frytshmërinë e njësive të tjera prodhuese në raport me ato të A-së dhe C-së, duke vlerësuar frytshmërinë relative të njësive prodhuese. Duke iu referuar grafikut 4.1, le të llogarisim frytshmërinë relative të njësisë prodhuese B. Nëse produkti i kësaj njësie do të rritej duke ruajtur të njëjtin raport mes faktorëve, raportet (kordinatat) e njësisë prodhuese B në grafik, do të zvogëloheshin duke iu afruar origjinës përgjatë vijës OB. Megjithatë frytshmëria e njësisë prodhuese B, mund të përmirësohet deri në pikën ku vija OB pret frontin e frytshmërisë në pikën E. Ndërkohë vija AG e frontit të frytshmërisë tregon mundësinë më të mirë të mundshme për t u arritur, e përcaktuar nga njësia prodhuese A, prandaj kjo njësi shërben si orientuese për njësinë A, e quajtur ndryshe si njësia prodhuese referuese për njësinë prodhuese B. Në këto kushte mund të vlerësojmë frytshmërinë relative të njësisë B. Frytshmëria relative e B-së = Frytshmëria më e mirë e mundshme / Frytshmëria aktuale = OE / OB =.".". = Në mënyrë të ngjashme mund të përcaktohet frytshmëria e njësisë prodhuese D. Ashtu si më pare, mund të evidentojmë mundësitë për përmirësim për njësitë prodhuese jo të 60

79 frytshme. Përsëri po i referohemi njësisë prodhuese B. Për të arritur frontin e frytshmërisë, njësia prodhuese B, mund të ndërmarrë tri rrugë të ndryshme. Së pari, të reduktojë numrin e punonjësve, pa ndryshuar kapitalin dhe vlerën e shtuar. Ky ndryshim do të kishte ndikim në raportin punonjës / vlerë e shtuar, duke e ulur në deri në pikën F në frontin e frytshmërisë. Në këtë mënyrë përcaktojmë se sa është numri i synuar i punonjësve. Numri i synuar i punonjësve = x 0.2 = Numri i tepërt i punonjësve = Numri aktual Numri i synuar = = ose % Së dyti, të reduktojë sasinë e kapitalit pa ndryshuar numrin e punonjësve dhe vlerën e shtuar. Ky ndryshim do të zvogëlojë raportin kapital / vlerë e shtuar në 4.78, duke e spostuar njësinë B deri në pikën G. Kapitali i synuar = 4.78 x 0.2 = Kapitali i tepërt = = ose 56.5% Së treti, të reduktojë në të njëjtën masë të dy inputet ose të rrisë vlerën e shtuar, duke ruajtur raportin mes inputeve. Ky ndryshim do ta spostonte njësinë B në pikën E. Rastet e tjera, të cilat janë më të zakonshme se sa rastet e marra si shembull më sipër, kanë të bëjnë me njësitë prodhuese, të cilat ofrojnë disa produkte, duke përdorur disa faktorë. Pikërisht, për të vlerësuar frytshmërinë e njësive prodhuese në këto raste, përdoret Analiza e Faktorëve të Prodhimit. AFP është një metodologji që orientohet drejt frontit se sa nga vlerat qendrore të ndryshoreve. Ky model ka si qëllim identifikimin e njësive të frytshme, të cilat gjenden në frontin e frytshmërisë, ndërsa njësitë që gjenden nën këtë front, quhen jo të frytshme. Qëllimi kryesor i këtij modeli, ka të bëjë me identifikimin e mundësive për përmirësim të njësive jo të frytshme, nëpërmjet llogaritjes së frytshmërisë relative. Sipas Cooper, Seiford dhe Zhu (2004), frytshmëria relative shprehet në përkufizimin e mëposhtëm. Ky përkufizim ka avantazhin se nuk është i nevojshëm përcaktimi i rëndësisë relative të peshave të ndryshoreve. Përkufizimi 32 1: Frytshmëria e plotë, 100%, mund të arrihet nga çdo njësi prodhuese, nëse dhe vetëm nëse, asnjë nga ndryshoret, nuk mund të përmirësohet pa përkeqësuar të tjerat. Përkufizimi 2: Një njësi prodhuese është plotësisht e frytshme në bazë të informacionit të disponueshëm, nëse dhe vetëm nëse, gjendja e njësive të tjera prodhuese tregon se asnjë nga ndryshoret e tyre, nuk mund të përmirësohet pa përkeqësuar ndryshoret e tjera. Pra nëse një njësi prodhuese është e frytshme, vlera relative e frytshmërisë është 1 dhe në të kundërt, vlera e frytshmërisë relative është më e vogël se 1. Nga sa më sipër, për 31 Numri i tepert i shprehur ne % /1.7 = Përkufizimi i efiçencës (Frytshmërisë) sipas Pareto-Koopmans. 61

80 vlerësimin e frytshmërisë relative, nuk është e nevojshme të njohim, as peshat relative të faktorëve dhe produkteve, as kostot e çmimet e tyre përkatëse. Nëse çmimet e faktorëve do të njiheshin, atëherë frytshmëria relative, e cila në terma statistikore njihet si frytshmëri teknike, do të detajohej më tej. Nisur nga dualizmi që ofron programimi linear, problemi i maksimizimit të produktit, mund të formulohet ndryshe, si minimizim faktorësh, në formë ekuivalente si më poshtë: Modeli 2 Min f o = ν i x io / u r y ro me kushtin që: ν i x ij / u r y rj 1 ; j= 1,..,n u r, ν i 0 ; i=1,..,m, dhe r=1,,s Sipas dy modeleve të paraqitura më sipër, rezultatet janë të njëjta dhe zgjedhja mes tyre ka të bëjë me thjeshtësinë në llogaritje apo interpretim. Cooper et al (1978), e studiuan frytshmërinë në drejtim të minimizimit të kostove dhe modelin e quajtën AFP me synim faktorët dhe në drejtim të maksimizimit të produkteve dhe modelin e quajtën AFP me synim produktet. Për çdo njësi prodhuese jo të frytshme, AFP identifikon njësitë plotësisht të frytshme, të cilat njihen si grupi referues. Njësitë prodhuese të grupit referues, shërbejnë për të llogaritur faktorët dhe produktet e synuara të njësive jo të frytshme. Kontributi i secilës njësi prodhuese të grupit referues paraqitet nga λ, e njohur edhe si pesha e grupit. Njësitë prodhuese të grupit referues me λ më të madhe, janë më të ngjashme me njësinë prodhuese jo të frytshme. Ndërkohë që njësia prodhuese, e cila paraqitet më shpesh në grupet referuese të njësive jo të frytshme, konsiderohet si udhëheqës i përgjithshëm (Avkiran, 1999) Taksonomia e modeleve dhe karakteristikat e AFP Koncepti i frytshmërisë në përgjithësi karakterizohet nga përcaktimi i një funksioni prodhimi, i cili shpreh produktin në terma të të gjithë kombinimeve të mundshme të faktorëve të përdorur. Në rastin e AFP-së, nuk është i nevojshëm që të përcaktohet funksioni që lidh ndryshoret me njëra-tjetrën, duke mënjanuar kështu problemin që lind për identifikimin shpesh të lidhjeve të panjohura mes faktorëve dhe produkteve. Modeli CCR megjithëse synon minimizimin e faktorëve apo maksimizimin e produkteve, mori parasysh një koncept të rëndësishëm, siç është ai i ekonomive të shkallës. Cooper, Charnes dhe Rhodes (1978), e mbështetën modelin e tyre në arsyetimin se një rritje në sasinë e faktorëve të përdorur, do të shkaktonte një rritje përpjesëtimore në produkt. Ndryshe kjo karakteristikë njihet si AFP me kthime shkallë konstante. Ky model shprehet si më poshtë për modelin me synim maksimizimin e produktit: 62

81 Modeli 3 Max h o = u r y rjo me kushtin që: ν i x ijo =1 u r y rjo - ν i x ijo 0 ; j= 1,..,n u r, ν i ε ; i=1,..,m, dhe r=1,,s Kushti i parë tregon që shuma e peshuar e faktorëve për njësinë prodhuesetë j o -të është e barabartë me 1, ndërsa kushti i dytë nënkupton se të gjitha njësitë prodhuese janë në /ose poshtë frontit të frytshmërisë, që do të thotë se frytshmëria e njësive prodhuese, do të jetë e kufizuar në vlerën 1. Megjithatë, kthimet me shkallë konstante, mund të mos jenë të vërteta, meqenëse një rritje në një faktor, mund të shkaktojë ndryshim jopërpjesëtimor në produkt, duke nënkuptuar këtu, rritjen ose uljen e sasisë së produktit në masë të ndryshme, nga ndryshimi i sasisë së faktorit. Modifikimet e para të CCR-së në lidhje me kthimet e shkallës, u realizuan nga Banker në vitin 1984, duke e njohur modelin AFP si BCC. Pikërisht ndryshimet reflektonin mundësinë e kthimeve me shkallë të ndryshueshme, kthime me shkallë rritëse ose zbritëse. Këto modifikime gjetën shumë përkrahje nga studiues, të cilët e përdorën BCC në shumë drejtime. Ndryshimet jopërpjesëtimore të produktit si rezultat i ndryshimeve në sasinë e faktorëve, u trajtuan për të dy synimet e AFP-së. Modeli me kthime shkallë të ndryshueshme, mund të shprehet si më poshtë: Modeli 4 Min h o -ε ( s r + + s i - ) me kushtin që: - λ j x ij + s i =h o x ijo ; për çdo i=1,.m, λ j y rj - s + r = y rjo ; r=1,,s λ j = 1 λ j 0 ; dhe j= 1,..,n Modeli 5 Max h o -ε ( s r + + s i - ) me kushtin që: - λ j x ij + s i = x ijo ; për çdoi=1,..,m λ j y rj - s + r = h o y rjo ; r=1,,s λ j = 1 λ j 0 ; dhe j= 1,..,n Sipas modelit 4, kushti i parë nënkupton identifikimin e njësisë prodhuese më të mire, e cila përdor sasinë minimale të faktorëve për nivelin e dhënë të produktit. Kushti i dytë, tregon se produktet e njësive prodhuese jo të frytshme, krahasohen me produktin e njësisë prodhuese referuese më të mirë, ndërsa kushti i tretë, lejon mundësinë e kthimeve me shkallë të ndryshueshme. Njësia prodhuese j o është plotësisht e frytshme vetëm nëse h 0 =1 dhe të gjithë mundësitë e reduktimit të faktorëve, për një nivel të dhënë produkti dhe/ose rritja e sasisë së produkteve për një nivel të dhënë faktori ( s r + dhe s i - ), janë zero. Modeli 4 mund të shprehet me synim maksimizimin e produktit, siç paraqitet në modelin 5. 63

82 Sipas Anounze 33 (2010), meqenëse modelet me kthime me shkalle konstante japin të njëjtin vlerësim për të dy synimet, përdorimi i tyre është i njëjtë i shprehur në numër studimesh. Megjithatë modeli me kthime shkalle konstante, duhet të përdoret nëse të gjithë njësitë prodhuese veprojnë me shkallë optimale, në të kundërt, duhet të përdoren modelet me kthime me shkalle të ndryshueshme. Në rastin e sektorit bankar, kushte të tilla, si: konkurrenca joperfekte, përqendrimi i tregut, rregullimi bankar etj., bëjnë që bankat të operojnë në kushte të ndryshme (Wheelock dhe Whilson, 1999). Nga ana tjetër Avkiran (1999) dhe Noulas (1997), pohojnë se modeli me kthime me shkallë konstante, është më i favorshëm se ai me kthime shkalle të ndryshueshme, sepse lejon krahasimin e bankave me madhësi të ndryshme. Modeli CCR ishte baza mbi të cilin e zhvilluan dhe e përshtatën më vonë autorë të tjerë AFP-në. Këto përshtatje u realizuan nga mangësitë e hasura sipas fushave të ndryshme ku modelet u përdorën. Aspektet kryesore sipas të cilave u modifikua modeli bazë CCR, sipas Cooper, Seiford, Zhu (2004), mund të grupohen si më poshtë: 1. Ndryshoret diskrete dhe jodiskrete - për të realizuar një vlerësim sa më të saktë, duhet të përfshihen të gjithë ndryshoret domethënëse në analizë. Megjithatë disa janë nën kontrollin e drejtuesve dhe disa të tjerë jo. Ndryshoret që mund të kontrollohen nga drejtimi, quhen ndryshe diskrete dhe vetëm këto mund të përdoreshin për të përcaktuar një funksion maksimizimi apo minimizimi. 2. Ndryshoret kategorike - në përgjithësi, janë përdorur ndryshore sasiore, por mund të kërkohet që të përdoren ndryshore josasiore, të tillë si emra të përveçëm ose të përgjithshëm. Në këtë kontekst mund të përdoren ndryshore kategorike, të cilat shprehen në numra për emrat e përgjithshëm dhe simbole për ato të përveçëm. 3. Kufizimet apriori të peshave specifike - peshat e faktorëve dhe produkteve, kanë kushtin që të kenë vlera zero ose pozitive. Ndodh që një ndryshore të ketë një vlerë minimale ose maksimale të caktuar, kështu që ky kufizim shtesë, mund të kthehet në produkt, i cili ndikon dukshëm lidhjen mes ndryshoreve. 4. Marrëdhëniet mes peshave të ndryshoreve - një sasi e caktuar produkti kërkon domosdoshmërisht një sasi të caktuar të faktorit. 5. Zevendësimi i ndryshoreve - ka të bëjë me raste, kur produkti është i njëjtë mes njësive prodhuese, të cilat ndryshojnë nga sasia e faktorëve që konsumojnë. Në këtë rast lidhja nuk është mes faktorëve dhe produkteve, por mes faktorëve me njëri- tjetrin. Në përfundim, mund të përmbledhim trajtat e ndryshme të AFP-së në varësi të kritereve të tilla, si: formulimi, synimi, sipas kthimeve të shkallës, tipologjia e ndryshoreve dhe zhvillimet më të avancuara: Tabela 4.6: Modelet e Analizës së Faktorëve të Prodhimit Formulimi Forma primare Forma e dualizuar Orientimi Minimizim faktorësh Maksimizim produktesh Kthimet e shkallës Kthimet konstante Kthimet e ndryshueshme Kontrollueshmëria e variablave Variabla diskrete Variabla jodiskrete Modelet Shtuese (Additive) Multiplikative 33 Abel Anounze, (2010). Evaluating Productive Efficiency. Comperative study of commercial banks in Gulf Countries. PhD thesis, f

83 4.2 Përdorimi i AFP-së në sektorin bankar Përmbledhje e studimeve të shqytuara në sektorin bankar Sipas Moulynex (1996) për vlerësimin e gjendjes financiare të bankave, të parët që përdorën AFP-në, ishin Sherman dhe Gold (1985). Seiford (1995) renditi rreth 400 artikuj me përdorimin e AFP-së deri në 1995-ën, ndërsa Emrouznejad (2008), deklaroi se publikimet janë rritur me nga 226 në vit nga 1995 deri në 2003 dhe 360 në vit nga 2003 në Deri në vitin 2007 u publikuan rreth 4000 artikuj që përdornin AFP-në. Nëse i referohemi përdorimit në sektorin bankar deri në vitin 2007, ishin rreth 135 artikuj të publikuar (Emrouznejad, 2008). Pjesa më e madhe e studimeve, sipas Berger dhe Humphrey (1997), të cilët zhvilluan 130 studime parametrike dhe joparametrike në 21 vende, janë realizuar në institucionet financiare në SHBA rreth 75%, ndërsa 20% në vende të tjera të zhvilluara dhe vetëm 5% në vendet në zhvillim, si: Meksikë, Tunizi, Indi etj. Sipas Arjomandi (2011), studiues të ndryshëm të sistemit bankar të vendeve në zhvillim kanë përshtatur modelin AFP. Studimet aktuale për frytshmërinë e bankave në këto vende janë të fokusuara në identifikimin e pabarazisë mes bankave me madhësi dhe pronësi të ndryshme. Ndër arsyet e një përqendrimi të tillë mund të përmenden, niveli i zhvillimit të sektorit bankar të këtyre vendeve, pronësia e bankave shtetërore ose private, ose bankat vendase të privatizuara, si dhe hyrja e bankave të huaja. Sipas Arjomandi (2011), fokusi i studimeve mbi frytshmërinë e bankave është i ndarë në dy kategori. Së pari, në drejtim të vlerësimit të politikave mbi rregullimin dhe mbikëqyrjen bankare, si vlerësimi i ndikimit që mund të kenë privatizimi, struktura e tregut, blerjet dhe shkrirjet mes bankave ndaj frytshmërisë së tyre. Së dyti, në drejtim të vlerësimit të frytshmërisë, duke u bazuar në periudha kohore të ndryshme, mes zbatimit të llojeve të modelit AFP etj. Casu dhe Moulynex (2003), ndërmorën një studim për vlerësimin e frytshmërisë produktive të bankave në BE mes viteve , në kohën e krijimit të Programit për një Treg të Përbashkët, për të identifikuar nëse ka përmirësim në frytshmërinë e 750 bankave të studiuara. Studimi nxori në pah se kishte përmirësim të moderuar të frytshmërisë produktive përveç Italisë. Diferencat në frytshmërinë produktive të bankave, ishin rrjedhojë e aspekteve specifike të teknologjisë së sistemit bankar të vendeve të studiuara. Si rezultat, PTP 34 nuk kishte dhënë rezultatet e pritura në kohën e studiuar. Hallo dhe Nagy (2004), realizuan një studim mbi vlerësimin e ndryshimeve në frytshmëri mes bankave të vendeve të anëtarësuara në BE, kundrejt bankave të vendeve të anëtarësuara më parë. Studimi u realizua për 2459 banka, nga 25 vende të BE nga Në këtë studim u shqyrtuan faktorët ekzogjenë dhe endogjenë për vlerësimin e frytshmërisë X dhe frytshmërisë së fitimeve për dy grupimet e vendeve anëtare. Nga studimi rezultoi se bankat e vendeve të anëtarësuara më vonë shfaqen frytshmëri fitimi të dobët, sipas të dy synimeve. Ndër studimet në sektorin bankar ku si bazë është përdorur DEA, mund të përmenden Tahir, Abu Bakar, Haron (2009), Toçi (2009), Vujçiç dhe Jeremiç (2002), Fioentino, 34 Programi i një Tregu të Përbashkët. 65

84 Karmann, Koetter (2006), Sherman dhe Rupert (2006), Nenovsky, Chobanov, Mihaylova, Koleva (2007), Nitoi (2009), Guliz (2011), Havranek dhe Irsova (2013), Repkova (2013), Titko dhe Jureviciene (2014), etj. Studimet e mësipërme për vlerësimin e frytshmerisë janë bazuar në modelet e ndryshme të AFP, si për nga synimi i maksimizimit të produkteve apo minimizimit të faktorëve, sipas kthimeve të shkallës, ashtu edhe për nga mënyra e shprehjes së frytshmërisë në frytshmëri teknike, përndarëse, me kosto, të fitimeve, produktive etj Përqasjet e përdorura për zgjedhjen e ndryshoreve në modelin AFP për sektorin bankar Sipas Berger dhe Humphrey (1992), bankat tregtare, përfaqësojnë një industri shërbimesh, për të cilat është e vështirë të përcaktohet produkti, ndryshimet teknologjike dhe rritja e produktivitetit, i cili shpreh marrëdhënien mes produktit dhe burimeve, duke u bazuar në sasitë e tyre respektive ose në çmimet përkatëse. Shpeshherë frytshmëria përdoret si sinonim i produktivitetit, por Cooper, Seiford dhe Zhu (2004), Coelli et al (2005) nuk e mbështesin këtë qëndrim. Frytshmëria është më tepër një koncept krahasueshmërie, që do të thotë se për të përcaktuar nëse një njësi prodhuese, është ose jo e frytshme, duhen të krahasohet me praktikën më të mirë të mundshme në industrinë ku ajo vepron (Burgen, Moormann, 2008). Për vlerësimin e performancës financiare të bankave, janë zbatuar e aplikuar metodologji të ndryshme, që nga vendet e zhvilluara e në vendet në zhvillim. Përcaktimi i faktorëve dhe produkteve, është një proces që nuk ka gjetur konsensus mes studiuesve. Kjo vërtetohet nga studimet e realizuara në sektorin bankar nga studiues si Howland dhe Rowse (2006), Giokas, Noulas (2008), Sherman dhe Rupert (2006), Kosmidou dhe Zouponidis (2008), Toçi (2009) etj. Përcaktimi i faktorëve dhe produkteve përbën një element të rëndësishëm në proçesin e vlerësimit të performancës. Ekzistojnë kryesisht tri përqasje që orientojnë për zgjedhjen e faktorëve dhe produkteve për bankat: 1. përqasja e aktiveve (asset approach), ndryshe njihet edhe si përqasja e ndërmjetësimit (intermediation approach) (Humphrey, 1985); 2. përqasja e vlerës së shtuar (value added approach), e cila ndryshe njihet si përqasja e prodhimit (production approach) dhe 3. përqasja e kostos së përdoruesit ( user cost approach). Secila nga përqasjet e mësipërme zbaton teoritë tradicionle të mikroekonomisë në sektorin bankar. Ato ndryshojnë për nga mënyra se si dallohen aktivitetet e bankave (Kumar, Gulati, 2014). Përqasja e prodhimit e ideuar nga Benston (1965), e koncepton bankën si ofruese shërbimesh ndaj klienteve dhe nuk bën ndarje të qartë mes faktorëve dhe produkteve. Produktet sipas kësaj përqasjeje kanë të bëjnë me shërbimet që banka iu ofron klientëve, të cilat maten nga numri dhe tipi i transaksioneve që kryhen, dukumentet e realizuara etj., për një periudhë të caktuar kohore (Kumar, Gulati,2014). Në qoftë se këto të dhëna nuk janë të disponueshme, atëherë mund të përdoren të dhëna si numri i llogarive për depozita dhe hua. Për faktorët kjo përqasje përdor të dhëna fizike, si: puna, materialet, sistemet 66

85 informatike etj., ose dhe kostot e tyre respektive. Në këtë përqasje nuk merren parasysh shpenzimet e interesit, duke u fokusuar vetëm në kostot operative. Përqasja e aktiveve ose e ndërmjetësimit, e propozuar nga Sealey dhe Lindley (1977), i trajton bankat si institucione të ndërmjetësimit financiar, duke ofruar shërbime, si: mbledhja e depozitave dhe pasiveve të tjera për t i shndërruar në aktive si hua, letra me vlerë apo investime të tjera. Dallimi mes përqasjes së aktiveve dhe asaj të prodhimit ka të bëjë me përfshirjen e depozitave si faktor. Berger dhe Humphrey (1997), theksojnë se, asnjë nga përqasjet, nëse zbatohet si e vetme, nuk arrin të përfshijë të gjitha funksionet e bankës si realizuese transaksionesh, përpunuese dokumentacionit dhe ndërmjetësuese. Sipas përqasjes se kostos së përdoruesit, produktet dhe faktorët përcaktohen në bazë të kontributit neto që jep një ndryshore në të ardhurat e bankës. Nëse kthimi nga një aktiv kalon koston oportune të fondeve ose kur kostoja financiare e një pasivi, është më e ulët se kostoja oportune, atëherë ndryshorja konsiderohet si produkt financiar dhe anasjelltas. Hancock (1985), ishte i pari që e përdori këtë përqasje në sektorin bankar për të përcaktuar peshat e kategorive të ndryshme të aktiveve dhe pasiveve për llogaritjen e indeksit të produkteve dhe të çmimit të tyre. Kjo përqasje përcakton, nëse një aktiv apo pasiv, kontribuon në produktin financiar të bankës, duke matur të ardhurat marzhinale dhe koston oportune. Për zbatimin e kësaj përqasjeje, është e vështirë të maten të ardhurat dhe kostot marzhinale si rezultat i gabimeve në matje, identifikimit të ndryshoreve, si dhe nga ndryshimi i të dhënave me kalimin e kohës (Humphrey, 1985). Ndër përdoruesit e përqasjes së prodhimit mund të përmendim: Porembski (2005), Sowlati dhe Paradi (2004), Cook, Hababou dhe Tuenter (2000), Camanho dhe Dyson (1999, 2006), Giokas (2008b), Sherman dhe Zhu (2006) etj. Përqasja e ndermjetësimit është zbatuar në studimet e Noulas (2008), Parkan dhe Wu (1999), Das et al (2007), Giokas (2008a), Athanassopouos dhe Giokas (2000) etj. Së fundi, pavarësisht përqasjeve të sipërpërmendura, studiuesit kanë bërë studime të vazhdueshme, në lidhjë me përzgjedhjen e ndryshoreve të modelit AFP. Marita dhe Avkiran (2009), propozojnë përdorimin e eksperimeteve statistikore në përcaktimin e ndryshoreve në faktorë apo produkte. Ato sugjeruan se faktorët duhet të konsiderohen të padëshiruara, ndërsa produktet të dëshiruara. Lou, Bi dhe Liang (2012), propozuan një mënyrë të re bazuar mbi konceptin e rrjedhave monetare, duke bërë zgjedhjen e ndryshoreve, duke u bazuar në testet statistikore. Këtë metodë ata e zbatuan mbi bankat tregtare kineze dhe përdoren të dhëna të marra nga pasqyrat financiare. Anounze (2010), rishikoi rreth 204 studime rreth frytshmërisë së bankave, ndër të cilat 109 përdornin modelet AFP. Ai konstatoi se 63% e studimeve përdornin përqasjen e ndërmjetësimit, e ndjekur me 19% nga kombinimi i përqasjeve të ndryshme. Gjithashtu për ndryshoret e zgjedhura konstatoi se nuk kishte një rregull të caktuar. Përsa i përket faktorëve, kategoritë më të përdorura ishin: aktivet fikse, depozitat, puna dhe shpenzimet operative, ndërsa produktet më të përdorura ishin: aktive likuide, investime, letra me vlerë, të ardhurat, numri i transaksioneve të realizuara etj. Ndër ndryshoret e 67

86 përmendura më problematike shfaqen depozitat, të cilat konsiderohen si faktorë në 148 studime dhe si produkte në 48 të tilla. 35 Megjithë trajtimet e ndryshme në zgjedhjen e ndryshoreve, nga literatura vërehet se ato nuk reflektojnë riskun e aktiviteteve që ndërmarrin bankat. 4.3 Implikimet që burojnë nga përdorimi i AFP-së Analiza e Faktorëve të Prodhimit krahason njësitë prodhuese, duke marrë në konsideratë të gjithë faktorët e përdorur, si dhe produktet e ofruara, duke identifikuar njësitë më të frytshme ose praktikat më të mira, si dhe njësitë jo të frytshme, të cilat paraqesin mundësinë e përmirësimit të aktiviteteve të tyre. Kjo mund të arrihet duke krahasuar njëherazi kombinimin dhe vëllimin e faktorëve dhe produkteve të ofruara nga një njësi me ato të njësive të tjera. Në sajë të AFP-së, mund të llogaritet sasia dhe tipi i kursimit të kostove dhe burimeve që mund të arrihet, duke bërë që njësitë prodhuese të jenë të frytshme. Mund të identifikohen ndryshime specifike në njësitë jo të frytshme, të cilat drejtuesit mund t i përdorin për të arritur të kursejnë dhe përmirësojnë treguesit. Gjithashtu në këtë kontekst, mund të identifikohet mundësia për të rritur sasinë e shërbimeve, pa pasur nevojë të rriten shpenzimet e njësisë. Nga ana tjetër, rezultatet e nxjerra nga përdorimi i AFP-së, mund të shërbejnë për të transferuar sisteme dhe eksperiencën, nga një njësi e frytshme në një njësi jo të frytshme. Ndër oportunitetet e përdorimit të AFP-së, në krahasim me metodat e tjera, mund të përmendim si më poshtë: : nuk është e nevojshme që të specifikohet matematikisht funksioni i prodhimit, : është vërtetuar se mund të nxirren në pah marrëdhënie mes ndryshoreve, që nuk konstatohen me metoda të tjera, : mund të përfshihen në model faktorë dhe produkte të shumëllojshme, : mund të përdoren ndryshore të matura me njësi matëse të ndryshme, : mund të vlerësohet dhe analizohet për çdo njësi të marrë në shqyrtim arsyet e mungeses së frytshmërisë. : mund të përdoret edhe nëse kampioni është i vogël ose mesatar në madhësi. Padyshim që modeli AFP, ka dhe kufizime të tilla si: : rezultatet janë të ndjeshme ndaj proçesit të zgjedhjes së faktorëve dhe produkteve, : rezultatet nuk mund të testohen statistikisht, megjithate vitet e fundit rezultatet e nxjerra nga përdorimi i AFP-së, janë kombinuar me metodologji të tjera për t i plotësuar ato, : me rritjen e numrit të ndryshoreve (faktor dhe produkt), rritet numri i njësive të shtrira në frontin e frytshmërisë, 35 Abel Anounze, (2010). Evaluating Productive Efficiency. Comperative study of commercial banks in Gulf Countries. PhD thesis, f

87 : për shumë vite me radhë një kufizim ishte edhe përdorimi me të dhëna negative. Megjithatë zhvllimet e fundit në modelin AFP, tashmë bëjnë të mundur përpunimin e të dhënave me vlera negative. 4.4 AFP me të dhëna negative. Një nga të metat e AFP-së, ka të bëjë me kushtin që faktorët dhe produktet, duhet të kenë vlera pozitive. Megjithatë nëse i referohemi secilës prej modeleve, ndryshoret mund të kenë vlera negative, siç është rasti i fitimit neto. Modelet e AFP-së, të përdorura për trajtimin e të dhënave negative, bazohen mbi konceptin e shndërrimit të pandryshueshëm. Modeli AFP është translation invariant, që nënkupton faktin se nëse ndryshoret origjinale modifikohen, ato kanë të njëjtën zgjidhje optimale, si të dhënat bazë ose modeli fillestar. Në këtë rast, vlerat negative, mund të bëhen pozitive, duke i shtuar një vlerë të madhe pozitive ndryshoreve me vlera negative dhe duke bërë që të gjithë vlerat të kthehen pozitive. Megjithatë këto modele, së pari, nuk mund të ofrojnë vlerësim për njësitë jo të frytshme dhe së dyti, rezultatet varen nga njësia matëse e përdorur për ndryshoret. Një tjetër model me karakteristika te njejta, është modeli BCC në kushtet e kthimeve me shkallë të ndryshueshme (VRS), por me kushtin se ndryshimi i faktorëve, mundësohet vetëm me synim minimizimin e faktorëve dhe ndryshimi i produktit, mundësohet vetëm me synim, maksimizimin e produktit. Më poshtë paraqiten disa nga modelet e zhvilluara në lidhje me trajtimin e të dhënave negative gjatë zbatimit të AFP-së. -Modeli Scheel 2001 Ndër modelet e përdorura për të trajtuar rastet kur ndryshoret kanë vlera negative, është këmbimi i roleve mes vlerave absolute të faktorëve dhe produkteve të propozuar nga Scheel (2001). Nëse të gjithë faktorët kanë vlera negative ose jo positive, atëherë ato mund të trajtohen si produkte pozitive. Në këtë mënyrë atyre iu rritet vlera absolute, duke ulur faktorët negativë. E njëjta gjë mund të pohohet edhe kur produktet janë negative ose jopozitive. Ato mund të trajtohen si faktorë pozitivë, duke iu ulur vlerën absolute, që do të thotë, rritje të produkteve negative. Ky lloj trajtimi nuk mund të aplikohet nëse faktorët dhe produktet kanë njëkohësisht vlera negative dhe pozitive. Për më tepër, trajtimi i produkteve negative si faktorë pozitivë, mund të mos reflektojë lidhjen e tyre në procesin e konvertimit të faktorëve në produkte. -Range directional measure- RDM Ky model është zhvilluar nga Portela et al (2004) në trajtimin e rasteve, kur disa faktorë dhe/ose produkte, mund të marrin si vlera pozitive ashtu edhe negative. Ky model mund të aplikohet mbi të dhëna pa pasur nevojë për transformimin e tyre. Një avantazh i këtij modeli, është mundësia për të venë objektiva, të cilat reflektojnë fushat e përmirësimit të mundshëm në drejtim të faktorëve ose produkteve. Gjithashtu rezultatet janë të përafërta 69

88 me ato që mund të gjenerohen nga modelet bazë, por mund të mos përfshihen të gjitha njësitë në frontin e frytshmërisë (Anounze, 2010). -Modified Slack Based Model-MSBM Model i bazuar në humbjet e modifikuara Ky model është zhvilluar nga Sharp (2006) dhe mbështetet mbi kufizimin që të ketë së paku një faktor dhe produkt pozitiv. -Semi oriented radial measure-sorm -Matja radiale gjysëm e orientuar Emrouznejad et al (2010), ofroi një model të ri, cili tejkalon disa nga kufizimet e modeleve të mëparshme. Ky model mbështetet mbi modelet standarde DEA në kushtet me kthime me shkallë të ndryshueshme (VRS). Sipas këtij modeli ndryshoret paraqiten si shuma e dy ndryshoreve të reja: njëra merr vlera negative dhe tjetra vlera pozitive, ku shuma e të dyjave sjell vlerën fillestare të ndryshores bazë. Ky model mund të përdoret, kur disa njësi kanë vlera pozitive dhe disa njësi kanë vlera negative, për të njëjtën ndryshore. Gjithashtu, mund të përdoret edhe kur një njësi njëkohësisht, ka edhe faktorët dhe produktet negative. Kufizimi i këtij modeli ka të bëjë me rritjen artificiale të ndryshoreve, si dhe transformimin e tyre. Kjo e fundit mund të ndikojë në lidhjen mes ndryshoreve me njëra- tjetrën. -Variant of radial measure-vrm- -Një variant i matjes radiale Cheng, Zervopoulos dhe Qian (2011), zhvilluan një model të ri që merr në konsideratë ndryshoret me vlera negative. Ky model mbështetet mbi modelet bazë, sipas të dy synimeve: minimizim faktorësh dhe maksimizim produktesh. Autorët, aplikuan vlerën absolute të ndryshoreve, në vend të vlerave të tyre fillestare në kushtet e modeleve bazë. Ky model i AFP-së, modifikon mundësinë e krijimit të fronteve të rremë, si dhe ofron të njëjtën lidhje të ndryshoreve, njësoj sikur vlerat e tyre të jenë pozitive. Më poshtë janë përmbledhur disa studime nga autorë dhe studiues të ndryshëm, të cilët kanë përdorur AFP-në në sektorin bankar, rë rishikuara për qëllime të këtij studimi. Tabela 4.7: Përmbledhje e studimeve të rishikuara për modelet AFP. Peri Vendet Naty Modeli i udha e ra e zgjedhjes së Autor e Faktorë studiua kthi ndryshorev studi ra meve e mit Produkte Nr. i bank ave të anali zuara Tahir, Abu Bakar, Haron Malajzi CRS, VRS T. Ndërmjetësi mit depozitat,shpenzime të përgjithshme aktivet totale, fitimi 22 banka Vujcic, Jemric Kroaci CRS, VRS T.Operative shp. interesi, shp. komisionesh, paga bruto, shp. amort etj të ardh. Interesash, të ardh komision T. aktive fikse, nr huate banka 70

89 Titko, Juriviciene Guliz Thagunna, Poudel Toci Nenovsky, Chobanov, Mihaylova, Koleva Sakar Nitoi Repkova Casu,Moul ynex Hallo,Nag y Anounze Titko Latvi- Lituani Turqi Nepal Bullgari,Kroaci, Kosove, Mali i zi Bullgari Turqi Rumani Çeki Bankat Evropia ne BE Vendet e Gjirit Persik Latvi Lituani Estoni, Bullgari Sllovaki Malte VRS CRS, VRS CRS, VRS CRS, VRS CRS, VRS CRS, VRS VRS VRS VRS Ndërmjetësi mit T.Prodhimit, T. Ndërmjetësi mit T. Ndërmjetësi mit T. Ndërmjetësi mit T. Ndërmjetësi mit T.Operative, T.Ndërmjetë simit T. Ndërmjetësi mit T. Ndërmjetësi mit T. Ndërmjetësi mit T.Ndërmjetë imit T.Ndërmjetë simit punonjësish, depozita shp. interesi, shp. Personeli depozita nr. punonjësve, aktive fikse, fonde të marrë borxh depozita, shp.interesi, shp.të tjera depozita, shpenzime totale shp.interesi dhe shp.të tjera aktive fikse, nr.punonjësish, depozita degë të bankave, nr. punonjësish për degë, aktive,depozita,hua depozita, nr. punonjësish, nr.degësh depozita, nr. punonjësish kosto totale, depozita shpenz.pagash, fonde të huazuara, kapital fizik aktive totale, kapital, depozita depozita, hua hua, investime hua, asete të tjera hua, të ardh. Inte, të ardh të tjera hua neto, të ardhurat totale të ardh. interesi, të ardhura të 25 banka 14 banka 24 banka banka tjera banka hua, investime financiare ROE,ROA,të ardhura interesi, të ardhura operative, të ardhura jo interesi hua, aktive të tjera interesi, fitimi bazë hua, të ardhura interesi hua, aktive të tjera hua, aktive të tjera, të ardh jo interesi hua,fitimi neto 11 banka 15 banka 11 banka 750 banka depozita hua

90 Slloveni Karray, Chichti Kuchler Xiping, Yesheng vende në zhvillim Danima rkë Kinë CRS VRS T.Ndërmjetë simit T.Prodhimit, T.Ndërmjetë simit T.Prodhimit depozita, aktive fikse,shpenzime page shpenz.personeli dhe administrative,shpenz ime interesi, amortizimi i aktiveve materiale dhe jomateriale aktive fikse, shpenz.operative, nr.punonjësish hua, aktive të tjera fitimprurëse,t ë ardh.jo nga interesi hua totale,të ardh.interesi, Lv fitimi operativ, dhe FPIT

91 KREU V VLERËSIMI I GJENDJES SË BANKAVE DHE NDËRTIMI I MODELIT EKONOMETRIK Në këtë studim është përdorur analiza dyfazëshe e identifikimit dhe analizimit të faktorëve që ndikojnë në gjendjen e bankave. Së pari, me qëllim vlerësimin e gjendjes së sektorit bankar shqiptar, gjatë periudhës , është përdorur modeli AFP me synim maksimizimin e produktit, në kushtet e kthimeve me shkalle konstante dhe e kthimeve me shkallë të ndryshueshme. Në këtë studim janë përfshirë gjithesej 14 banka tregtare që operojnë në Shqipëri. Ky kampion na lejon që të zgjedhim maksimumi 4 ndryshore për model, sipas kufizimeve të AFP-së. Qëllimi është evidentimi i grupit të bankave që përfaqësojnë praktikat më të mira, duke i dalluar bankat e frytshme nga ato jo të frytshme. Siç, është përmendur në kreun katër, modelet e AFP-së, modeli i prodhimit dhe ai i ndërmjetësimit, nuk janë zëvendësues të njëri-tjetrit, prandaj, këto dy modele do të zbatohen në këtë studim, gjatë fazës së parë të vlerësimit të frytshmërisë. Konkretisht gjendja e bankave është analizuar sipas tri modeleve AFP: Modeli i prodhimit, Modeli i ndërmjetësimit 1 dhe Modeli i ndërmjetësimit 2. Në fazën e dytë do të evidentojmë se cilët tregues të sistemit bankar kanë ndikim në përcaktimin e frytshmërisë së vlerësuar në fazën e parë. Në fazën e dytë, propozohet realizimi i një lidhjeje regresive, mes treguesve të frytshmërisë së llogaritur në fazën e pare, me disa tregues specifikë të bankave të ideuar nga disa studime të të njëjtës natyrë dhe dy treguesve të përdorur në këtë studim, për herë të parë në sistemin bankar shqiptar. Konkretisht kërkohet të evidentohen lidhjet dhe ndikimi që kanë në gjendjen e bankave tregues të tillë, si: cilësia e aktiveve (NKP), risku i aktiveve (Provizione/Hua), madhësia e bankave(aktive), kthimi nga aktivet (ROA), kapitalizimi i bankave (KAPITAL/AKTIVE), intensiteti i kredidhënies (HUA/AKTIVE), si ndryshore të pavarura, të propozuara nga studiues të tjerë më parë. Gjithashtu, këtyre ndryshoreve, do t i shtohen vlera ekonomike e shtuar (EVA) dhe kapitali ekonomik (KE). Në mënyrë të përmbledhur analiza e të dhënave, do të realizohet sipas skemës së mëposhtme: 73

92 Roli i kapitalit ekonomik dhe vlerës ekonomike të shtuar në përcaktimin e gjendjes financiare të bankave Figura 5.1: Paraqitje e organizimit të kërkimit Paraqitje e autores. Nga rishikimi i studimeve, të përmendura në kreun katër, për modelin e prodhimit u zgjodhën për t u përfshirë në analizë këto ndryshore: - numri i degëve të bankave, (faktor) - numri i punonjësve, (faktor) - kapitali aksioner, (faktor) - niveli i depozitave (produkt) Dy faktorët e parë janë zgjedhur për të reflektuar shpenzimet e tjera përveç ato të interesit, të cilat janë në proporcion me madhësinë e bankës të shprehur në numrin e degëve dhe shpenzimet për paga, të cilat janë në proporcion me numrin e punonjësve. Gjithashtu është përzgjedhur kapitali si tregues i investimit në aktive fikse të bankës. Gjithashtu në lidhje me modelin e ndërmjetësimit 1 janë zgjedhur këto ndryshore: - numri i punonjësve, (faktor) - kapitali aksioner, (faktor) - depozitat, (faktor) - hua totale, (produkt) - investimet në letrat me vlerë, (produkt) Ndërsa për modelin e ndërmjetësimit 2 janë zgjedhur këto ndryshore: : depozita, (faktor) : shpenzime totale, (faktor) : hua totale, (produkt) : të ardhura totale, (produkt) 74

93 Nëpërmjet vlerësimit të frytshmërisë së bankave nga zbatimi i modeleve të cituara më sipër, mundësohet krahasimi i bankave në lidhje me frytshmërinë e përdorimit të faktorëve në raport me sasinë e produkteve. Duke evidentuar bankat më të frytshme, është e mundur që të shihen mundësitë, për të përmirësuar pozicionet përkatëse nga bankat e tjera, që nuk gjenden në frontin e efiçencës. Për fazën e parë është përdorur modeli bazë i AFP-së i njohur CCR, me qëllim maksimizimin e produkteve në kushtet, kur ato ndryshojnë në të njëjtin masë me ndryshimin e faktorëve, si dhe modeli BCC, kur ndryshimi mes faktorëve dhe produkteve nuk është proporcional. Sipas Avkiran (2006), me qëllim eliminimin e shtrembërimit të rezultateve lidhur me ndryshimin e madhësisë absolute të të dhënave, duhet që ato të normalizohen ose ndryshe të shprehen në trajtën e të dhënave relative. Për përpunimin e të dhënave të fazës së parë është përdorur programi DEA Online Software 36. Në fazën e dytë të studimit, do të përdoret analiza e regresionit, 37 me qëllim evidentimin e ndikimit që kanë ndryshoret e zgjedhura, ndër të cilët në mënyrë të veçantë, janë vlera ekonomike e shtuar dhe kapitali ekonomik. Në lidhje me këtë të fundit, në kushtet në të cilat ushtrojnë aktivitetin bankat në Shqipëri, nuk është e mundur që të sigurohen të dhëna për periudhën në fjalë, meqenëse bankat nuk e raportojnë kapitalin ekonomik. Prandaj dhe kjo ndryshore mbetet për t u analizuar në një moment të dytë, kur kjo e dhënë do të jetë e publikuar nga bankat, ndërkohë do të përjashtohet nga ekuacioni i regresionit. Për analizën e ndikimit të ndryshoreve të pavarura në frytshmërinë e bankave, është përdorur regresioni intervalor Tobit, i cili përdoret në rastet kur ndryshorja e varur merr vlera të kufizuara, siç është rasti i frytshmërisë, që varion në intervalin 0:1. Analiza e regresionit do të realizohet për secilin nga modelet, atë të prodhimit dhe dy modelet e ndërmjetësimit, për orientimin e maksimizimit të produktit në kushtet e kthimeve me shkallë konstante dhe me shkallë të ndryshueshme. Kjo analizë ka për qëllim që të evidentojë çdo lidhje të mundshmë që mund të ekzistojë mes ndryshoreve të pavarura dhe frytshmërisë së bankave të matura nga AFP. Kjo lloj analize prej dy fazash, është përdorur gjerësisht nga studiuesit e frytshmërisë së bankave, si dhe lidhjes së saj me faktorë specifikë të bankave, apo të kushteve makroekonomike te vendet, ku ato kryejnë aktivitetin e tyre Për përpunimin statistikor fillimisht u përdor programi GRETL dhe me vonë rezultatet u konfirmuan me programin STATA12. 75

94 5.1 Analiza e sistemit bankar sipas modelit të prodhimit Të dhëna përshkruese Nga viti 2006 deri në vitin 2014, sektori bankar shqiptar, duke iu referuar të njëjtave banka ka shfaqur rritje. Në grafikun e mëposhtëm paraqiten aktivet në vite të 14 bankave të shqyrtuara. Grafiku 5.1- Aktivet e sektorit bankar në lekë Burimi: Raportet vjetore të bankave Siç mund ta vërejmë, pothuajse të gjitha bankat kanë zgjeruar aktivitetin e tyre, por ndër bankat që ka shfaqur një tendencë në rritje më të theksuar, pavarësisht madhësisë fillestare, është: BKT, BK, BSG, BV dhe BU. Vlen për t u përmendur BR. Ajo është zgjeruar deri në vitin 2011, ndërsa pas këtij viti asetet e kësaj banke janë zvogëluar. Në përgjithësi bankat kanë shfaqur tendenca rritjeje, por norma e rritjes së tyre është e ndryshme. Në këtë kuptim bankat e mëdha të tilla, si: BKT, BISP dhe BR, të cilat përfaqësonin rreth 63% 38 të sektorit bankar në vitin 2006 dhe rreth 57% në 2014, janë shoqëruar nga BT dhe BK, të cilat në vitin 2014, përfaqësojnë rreth 17% të sektorit bankar. Në këtë studim, bankat e analizuara janë grupuar në tri grupe, sipas madhësisë së aktiveve si më poshtë: Në grupin G1 bëjnë pjesë ato banka që e kanë totalin e aktivit më të vogël se 2% e aktiveve totale të sistemit bankar shqiptar, ku bëjnë pjesë: BCA, BU, BPI, BNT, BSG dhe BV. Në grupin G2 bëjnë pjesë ato banka që e kanë totalin e aktivit më të madh se 2%, por më të vogël se 7% të aktiveve totale të sistemit bankar shqiptar, ku bëjnë pjesë bankat: BA, BP, BKG, BK. Në grupin G3, bëjnë pjesë ato banka, që e kanë totalin e aktivit më të madh se 7% e aktiveve totale të sistemit bankar shqiptar: BR, Banka Tirana, BISP dhe BKT. 38 Të dhëna statistikore të Shoqatës Shqiptare të Bankave, 76

95 Rritja e aktivitetit të bankave është shoqëruar me rritje të investimeve, nëpërmjet zgjerimit të rrjetit të degëve, me rritjen e numrit të punonjësve, të cilat duhet të shoqëroheshin me rritje të shërbimeve dhe produkteve që ofrojnë bankat, për të rritur në këtë mënyrë fitimin, i cili do të shërbente për të shtuar vlerën e këtyre bankave. Në këtë kuptim, është e nevojshme, që të identifikohen ato banka, të cilat kanë arritur të përdorin në mënyrë të frytshme burimet e tyre, me qëllim evidentimin e mundësisë së përmirësimeve të mundshme, në drejtim të produkteve dhe të shërbimeve. Një faktor i rëndësishëm i marrë në konsideratë, i referohet kapitalit human të angazhuar në banka. Më poshtë paraqitet niveli i angazhimit të kapitalit human nga bankat e shqyrtuara. Grafiku 5.2: Kapitali njerëzor i angazhuar në banka Burimi: Raportet vjetore të bankave Është e rëndësishme të vihet në dukje norma e rritjes së numrit të punonjësve në disa banka të vogla, si: BV dhe BU, por nga grafiku gjithashtu evidentohet se BKT, është më e qëndrueshme në rritje, si përsa i përket madhësisë të shprehur në aktive, po ashtu edhe në numrin e punonjësve të angazhuar. Më së shumti banka, e cila ka ndjekur politika shtërnguese në drejtim të stafit të saj është BP, e cila pas vitit 2009, ka reduktuar numrin e punonjësve si rezultat i zvogëlimit të aktivitetit, si pasojë e kredive me probleme. Gjithashtu rezultatet financiare që ndikuan në reduktimin e kapitalit njerëzor, nuk lanë pa prekur edhe rrjetin e degëve, i cili njohu një rritje të përshpejtuar në vitin 2008, pothuajse për të gjitha bankat. Megjithatë ky zgjerim për pjesën më të madhe të bankave, ishte i përshpejtuar, sepse pas viteve , u vu re se disa banka reduktuan rrjetin e tyre. Ndër to edhe BR reduktoi numrin e degëve nga 103 në vitin 2010 në 90 në vitin Ndërsa BKT përsëri shfaqet më e qëndrueshme në vendimet për zgjerimin e degëve. Më poshtë paraqitet tendenca e zgjerimit të rrjetit të degëve. 39 Raportet Vjetore Raiffeisen Bank Albania , 2014-të dhëna të paaudituara Shoqata Shqiptare e Bankave. 77

96 Grafiku 5.3: Tendenca e rrjetit të degëve. Burimi: Raportet vjetore të bankave Gjithashtu një variabël i rëndësishëm i përfshirë në analizë, është kapitali aksioner i bankave, i cili shpreh mundësinë e rritjes së kapaciteteve fizike të bankave. Në varësi të cilësisë së aseteve, të rezultatit financiar neto, ecuria e kapitalit aksionar paraqitet si më poshtë Grafiku 5.4: Kapitali aksionar në lekë. Burimi: Raportet vjetore të bankave Siç u theksua në fillim të këtij kreu, modeli i prodhimit i konsideron si produkt bankar depozitat. Ecuria e depozitave ka rëndësi të veçantë përsa kohë ato përfaqësojnë burimin kryesor të ndërmjetësimit në formën e huave, të cilat ndikojnë në mënyrë të drejtpërdrejtë në rezultatin financiar të bankës. Grafiku i mëposhtëm paraqet ecurinë e depozitave apo aftësinë e bankave për të tërhequr para nga publiku në rrjetet e tyrë përkatëse. 78