NJËSITË FRAZEOLOGJIKE ME VLERË FOLJORE NË GJUHËN ANGLEZE E SHQIPE

Transcription

1 UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I GJUHËVE TË HUAJA DEPARTAMENTI I GJUHËS ANGLEZE NJËSITË FRAZEOLOGJIKE ME VLERË FOLJORE NË GJUHËN ANGLEZE E SHQIPE PUNIM PËR GRADËN DOKTOR I SHKENCAVE NË GJUHËSI DISERTANTJA: ROVENA VORA UDHËHEQËS SHKENCOR: PROF. DR. ILO STEFANLLARI

2 UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I GJUHËVE TË HUAJA DEPARTAMENTI I GJUHËS ANGLEZE NJËSITË FRAZEOLOGJIKE ME VLERË FOLJORE NË GJUHËN ANGLEZE E SHQIPE Punim për gradën Doktor i Shkencave në Gjuhësi Disertantja Rovena VORA Udhëheqës shkencor Prof. Dr. Ilo STEFANLLARI Tiranë,

3 MIRËNJOHJE - Së pari, dëshiroj të shpreh mirënjohjen time të thellë për udhëheqësin tim shkencor, Prof. Dr. Ilo STEFANLLARI, në radhë të parë për sugjerimin e kësaj teme kaq interesante në fushën e frazeologjisë gjuhësore e cila më ka dhuruar ndjesi të veçanta gjatë lëvrimit të saj, si dhe për kujdesjen shkencore, ndihmën e pakursyer që më ka dhënë me përvojën e vet të çmuar, por edhe për durimin që ka treguar deri në përfundim të këtij punimi shkencor. - Dëshiroj të falenderoj, në mënyrë shumë të veçantë, Prof. Dr. Jani THOMAI, për bashkëpunimin, këshillat dhe sugjerimet me vlerë në drejtim të tejkalimit të pengesave gjatë punës në fushën e gjerë, shumë të pasur dhe po aq interesante të frazeologjisë gjuhësore. - Një falenderim i veçantë i shkon gjithashtu familjarëve, miqve dhe kolegëve të mi që nuk ngurruan në asnjë çast të më jepnin mbështetjen, dashamirësinë dhe inkurajimin e tyre gjatë kësaj nisme të gjatë e të vështirë deri në realizimin e plotë të saj. 3

4 PASQYRA E LËNDËS HYRJE I. Qëllimi i punimit dhe arsyeja e përzgjedhjes së temës...8 II. Zbatueshmëria e punimit në procesin e mësimdhënies e më gjerë...9 III. Metodologjia e kërkimit dhe literatura bazë shkencore...10 IV. Hipotezat e punës dhe korpusi gjuhësor...11 V. Struktura e punimit...12 KREU I PARË. HYRJE NË FRAZEOLOGJINË GJUHËSORE 1. Rreth konceptit për frazeologjinë gjuhësore Thelbi semantik e funksional i njësive frazeologjike Njësia frazeologjike dhe njësitë e afërta me të Njësia frazeologjike dhe fjala Njësia frazeologjike dhe togfjalëshi Njësia frazeologjike dhe lokucioni gramatikor Njësia frazeologjike dhe proverbat Identiteti i njësive frazeologjike Përfundime...52 KREU I DYTË. VEÇORI TË FORMËS TEK NJËSITË FRAZEOLOGJIKE ME VLERË FOLJORE 1. Shkalla e idiomatizimit formal tek njësitë frazeologjike foljore Kufijtë formalë të njësive frazeologjike foljore Tipologjia e gjymtyrës së parë foljore Sintagmatika e njësive frazeologjike foljore Variantet formale të njësive frazeologjike foljore Variantet leksikore Variante të foljes Variante të emrit Variante të mbiemrit Variante të ndajfoljes Variante të fjalëve joemërtuese Variante të kombinuara Variantet gramatikore Variantet morfologjike Variantet sintaksore Variantet pozicionale Variantet sasiore Variantet fonetike

5 5.6. Variantet e përziera Variantet leksiko-gramatikore Variantet e kombinuara Variantet gjeografike Përfundime...97 KREU I TRETË. VEÇORI TË PËRMBAJTJES TEK NJËSITË FRAZEOLOGJIKE ME VLERË FOLJORE 1. Kuptimet leksikore dhe kuptimet gramatikore tek njësitë frazeologjike foljore Zhvillime kuptimore nga togfjalëshi i lirë tek njësia frazeologjike Kuptimi leksikor dhe elementet semantike, shprehëse, emocionuese e stilistike të mbishtresuara tek njësitë frazeologjike foljore Elemente etno-kulturore, të historisë dhe të mendësisë popullore tek njësitë frazeologjike foljore Sinonimia në frazeologjinë foljore Sinonime me strukturë të njëjtë të njësive frazeologjike foljore Sinonime strukturore ideografike Sinonime strukturore stilistikore Sinonime strukturore që dallohen nga sfera e përdorimit Sinonime të kombinuara strukturore Sinonime me strukturë të ndryshme të njësive frazeologjike foljore Antonimia në frazeologjinë foljore Përfundime KREU I KATËRT. KLASIFIKIM KRAHASUES I NJËSIVE FRAZEOLOGJIKE ME VLERË FOLJORE 1. Klasifikimi i njësive frazeologjike foljore sipas strukturës formale Njësi frazeologjike foljore me strukturë togfjalëshi Njësi frazeologjike foljore me strukturë dygjymtyrëshe Njësi frazeologjike foljore me strukturë trigjymtyrëshe Njësi frazeologjike foljore me më shumë se tri gjymtyrë Njësi frazeologjike foljore me strukturë fjalie Klasifikimi i njësive frazeologjike foljore sipas marrëdhënieve sintaksore të gjymtyrëve Njësi frazeologjike foljore me strukturë bashkërenditëse Njësi frazeologjike foljore me strukturë nënrenditëse Klasifikimi i njësive frazeologjike foljore sipas veçorive leksiko-gramatikore të gjymtyrëve Njësi frazeologjike foljore të ndërtuara me folje kalimtare Njësi frazeologjike foljore të tipit folje kalimtare + emër i pashquar Njësi frazeologjike foljore të tipit folje kalimtare + emër i shquar Njësi frazeologjike foljore të tipit folje kalimtare + emër me parafjalë Njësi frazeologjike foljore të tipit folje kalimtare + ndajfolje Njësi frazeologjike foljore të ndërtuara me folje jokalimtare

6 Njësi frazeologjike foljore të tipit folje jokalimtare + emër në rasën emërore Njësi frazeologjike foljore të tipit folje jokalimtare + emër me parafjalë Njësi frazeologjike të tipit folje jokalimtare + ndajfolje Njësi frazeologjike foljore të ndërtuara me folje vetvetore/pësore Njësi frazeologjike foljore të tipit folje vetvetore/pësore + emër Njësi frazeologjike foljore të tipit folje vetvetore/pësore + ndajfolje Klasifikimi i njësive frazeologjike foljore sipas shkallës së motivimit Njësi frazeologjike foljore të pamotivueshme Njësi frazeologjike foljore të motivueshme Klasifikimi i njësive frazeologjike foljore sipas funksioneve ligjërimore Njësi frazeologjike foljore të ligjërimit bisedor Njësi frazeologjike foljore të ligjërimit libror Klasifikimi i njësive frazeologjike foljore sipas ngjyrimit emocional Njësi frazeologjike foljore me ngjyrim emocional pozitiv Njësi frazeologjike foljore me ngjyrim emocional negativ Klasifikimi i njësive frazeologjike foljore sipas burimit Njësi frazeologjike foljore të kalkuara Njësi frazeologjike foljore me prejardhje biblike Njësi frazeologjike foljore me prejardhje nga mitologjia Njësi frazeologjike foljore me prejardhje nga historia, gjeografia etj Njësi frazeologjike foljore me burim nga letërsia Njësi frazeologjike foljore me burim nga shkenca Njësi frazeologjike foljore të pakalkuara Njësi frazeologjike foljore me burim nga ngjarje historike Njësi frazeologjike foljore me burim nga anekdotat Njësi frazeologjike foljore me burim nga folklori Njësi frazeologjike foljore me burim nga letërsia Njësi frazeologjike foljore me burim nga sfera fetare Klasifikimi i njësive frazeologjike foljore sipas tematikës së gjymtyrëve Njësi frazeologjike foljore me gjymtyrë që emërtojnë pjesë të trupit Njësi frazeologjike foljore me gjymtyrë që lidhen me botën shtazore Njësi frazeologjike foljore me gjymtyrë që lidhen me botën bimore Njësi frazeologjike foljore me gjymtyrë që lidhen me jetën e përditshme Njësi frazeologjike foljore me gjymtyrë që lidhen me detin Tipa kalimtarë dhe dinamika e lëvizjeve tipologjike Përfundime V. PËRFUNDIME VI. BIBLIOGRAFIA VII. SHTOJCA

7 7

8 HYRJE I. Qëllimi i punimit dhe arsyeja e përzgjedhjes së temës Përqasjet e njësive frazeologjike me vlerë foljore në anglishte dhe në shqipe synojnë të zbulojnë tiparet e përbashkëta dhe veçoritë kombëtare të këtyre gjuhëve jo vetëm në drejtimin teorik por edhe në lidhje me praktikën e përkthimit dhe të mësimit të gjuhës amtare e të huaj. Siç vërehet në praktikë, këto njësi gjuhësore zënë një vend të rëndësishëm në tekste duke krijuar nevojën për një studim të thelluar në drejtim të formës dhe të përmbajtjes së tyre. Ndërthurja e këtyre dy elementeve realizohet në skema të figurshme të cilat paraqesin koncepte të ngulitura në kulturë dhe njëkohësisht të lidhura me njësi të veçanta leksikore. Ato karakterizohen nga një koncept themelor siç është lidhja ndërmjet përmbajtjes dhe kontekstit, dhe një realizim mjaft i veçantë leksikor që ka gjithashtu vlerësim të theksuar konotativ. Aspekti formë ndryshon edhe kur ai është i saktë por mbetet i lidhur me konceptin themelor që mbart forcën shprehëse dhe motivuese tek njësitë frazeologjike. Në këtë studim synojmë të ndalemi në çështje që kanë të bëjnë me funksionimin e leksemave ekuivalente të të dy gjuhëve në nivelin frazeologjik. Kjo pikënisje teorike paraqet interes në plan përqasës, pasi shprehësia e brendshme e njësive frazeologjike dhe asocimet e qëndrueshme semantike që marrin pjesë në formimin e tyre japin material të vlefshëm për kulturën dhe psikologjinë kombëtare. Përdorimi i njësive frazeologjike është shumë i rëndësishëm për bashkëveprimin shoqëror duke treguar identitet herë të veçantë dhe herë në një grup të caktuar. Kështu, duke njohur shprehjet e duhura për t i përdorur në një situatë të caktuar është e rëndësishme për ta cilësuar individin pjesë përbërëse të një komuniteti të caktuar. Njësitë frazeologjike nuk janë thjesht ornamente gjuhësore, me qëllim veshjen e stilit gjuhësor të individit, por janë një pjesë e rëndësishme e gjuhës që bëjnë të mundur bashkëveprimin shoqëror, rritin koherencën e tekstit, dhe, diçka tjetër që është shumë e rëndësishme, reflektojnë modelet kryesore të mendimit njerëzor. Ato nuk janë thjesht togje të qëndrueshme fjalësh. Në shumë raste, njësitë frazeologjike janë të zbërthyeshme në shkallë të ndryshme dhe janë të lidhura me struktura konceptuale metaforike dhe metonimike. Si rrjedhim, në procesin e të kuptuarit dhe të përdorimit të tyre duhen marrë parasysh dy aspekte, ai konjitiv dhe gjuhësor. I pari ka të bëjë me përbërjen semantike të njësisë frazeologjike, duke qenë se njësitë të cilat shprehin veprime konkrete janë më pak të vështira për t u kuptuar sesa ato njësi që shprehin emocione apo gjendje mendore. Aspekti gjuhësor mund të përfshijë nga njëra anë elementet morfosintaksore dhe nga ana tjetër ato semantike. Mund të vërejmë një ndikim të dyanshëm njësi frazeologjike gjuhë. Si një pjesë e pandarë e gjuhës, njësitë frazeologjike zënë një vend të veçantë në të. Kjo duket qartë në mënyrën e formimit dhe të zhvillimit të njësive frazeologjike sipas rregullave gramatikore, sintaksore dhe morfologjike. Ndonëse shpeshherë ato i shmangen këtyre rregullave, njësitë frazeologjike shfrytëzojnë mundësitë që i lejon sistemi gjuhësor në lidhje me proceset e zhvillimeve që ndodhin brenda 8

9 strukturës së njësisë frazeologjike. Nga ana tjetër, ndikimi i njësive frazeologjike në gjuhë vjen nga mundësitë e shumta dhe tiparet e spikatura të tyre që lejojnë përdorimin e njësive frazeologjike në tekste të ndryshme duke qenë një mjet i pashtershëm i pasurimit të gjuhës. Rëndësia e përqasjes së njësive frazeologjike me vlerë foljore në anglishte dhe shqipe lidhet gjithashtu me vështirësitë që shpesh hasen në procesin e të mësuarit dhe të të përkthyerit të këtyre njësive të veçanta gjuhësore. Gjatë procesit të të mësuarit të një gjuhe si amtare ashtu edhe të huaj, përvetësimi i gjuhës së figurshme mbetet një sfidë për çdokënd. Arritja e qëllimit realizohet në nivelin kur të mësuarit karakterizohet nga aftësia për të reflektuar mbi kuptimin e një shprehjeje të figurshme si dhe mbi lidhjen ndërmjet formës dhe kuptimit. Gjuha duhet të analizohet në mënyrë që të kuptojmë lidhjen midis synimeve komunikuese dhe vetë mënyrës të të shprehurit. Përkthyesi apo interpreti mund të rindërtojë kuptimin me anë të referencave kuptimore në lidhje me pjesët e një njësie frazeologjike duke iu referuar njohurive që ka për të. Gjithashtu, strategjitë për të interpretuar kuptimin e figurshëm të një njësie si dhe proceset referenciale mund të përdoren me ose pa ndihmën e kontekstit. Në të dyja proceset e përmendura, si në atë mësimor dhe atë përkthimor, zhvillimi i aftësive për të kuptuarit e njësive të figurshme gjuhësore, siç janë njësitë frazeologjike, shkon paralelisht me kalimin nga një aftësi e kufizuar gjuhësore e të shprehurit në të cilën gjuha është konkrete, e karakterizuar nga realizimi formal, në një aftësi të plotë gjuhësore në të cilën përdorimi gjuhësor mbështetet në aftësi të tjera përtej atyre gjuhësore. Në të vërtetë, të kuptuarit e njësive frazeologjike, megjithëse mund të duket një fenomen i parëndësishëm në zhvillimin gjuhësor, është plotësisht pjesë e atij zhvillimi. Ndonëse figurat letrare, të cilat janë pjesë e rëndësishme në procesin e të kuptuarit të njësive frazeologjike, mund të përvetësohen në një nivel të hershëm të të mësuarit të gjuhës, duke qenë se ka një lidhje të qartë ndërmjet shprehjes dhe synimit të ligjëruesve, përvetësimi i njësive frazeologjike vjen në një fazë të mëvonshme, gjë që tregon natyrën komplekse të këtyre njësive. Duke u nisur nga këto të dhëna të rëndësishme mbi natyrën e njësive frazeologjike që janë fryt i përvojës jo vetëm në procesin e mësimdhënies dhe të përkthimit por edhe të të studiuarit të tyre nga ana teorike, ne ndërmorëm këtë studim për t i trajtuar njësitë frazeologjike, veçanërisht ato foljore si grupi më i larmishëm brenda frazeologjisë gjuhësore, jo vetëm nga ana formale por edhe nga ajo semantike, si dy elemente që luajnë rol të rëndësishëm si në të kuptuarit e tyre ashtu edhe të përdorimit të tyre në ligjërim. Ky punim vjen, ndër të tjera, si vazhdë e kërkimeve që kemi bërë në nivel masteri në gjuhësi në të njëjtën fushë, atë të frazeologjisë gjuhësore. II. Zbatueshmëria e punimit në procesin e mësimdhënies e më gjerë Ky studim mëton të radhitet si një punim shkencor duke propozuar një model përshkrues teorik ndërgjuhësor brenda fushës së frazeologjisë, si një disiplinë e përfshirë brenda lëmit të gjuhësisë, pavarësisht nga gjuhët e huaja me të cilat gjuha shqipe hyn në studim përqasës. 9

10 Ky mëtim është pjesë e punës hulumtuese të synuar, me qëllime studimore por edhe aplikative në procesin e mësimdhënies së gjuhës amtare e të huaj por pa harruar këtu edhe praktikën e përkthimit në një kohë kur komunikimi ndërgjuhësor është në majat e tij. III. Metodologjia e kërkimit dhe literatura bazë shkencore Ky studim mbështetet në një analizë përshkrimore dhe përqasëse ndërgjuhësore për të nxjerrë në pah ngjashmëritë dhe dallimet e njësive frazeologjike me vlerë foljore në gjuhën angleze e shqipe. Në këtë studim njësitë frazeologjike foljore vijnë si njësi të ndërmjetme midis fjalës dhe togfjalëshit. Ato janë objekt i frazeologjisë, si fushë studimi brenda shkencës së leksikologjisë, e cila i studion ato nga ana formale dhe semantike. Në të njëjtën kohë, me studimin e frazeologjisë vihet re ndërdisiplinariteti në trajtimin e saj ku ndërthuren çështje që u përkasin fonetikës, morfologjisë e sintaksës, stilistikës, sociolinguistikës dhe historisë së gjuhës. Natyrisht, jo të gjitha disiplinat tregojnë të njëjtën masë vëmendjeje ndaj një çështjeje të dhënë frazeologjike por kontributi i secilës sjell fakte të reja lidhur me analizat gjuhësore e jashtëgjuhësore. Sigurisht që me anë të këtij studimi synojmë të tregojmë që ndërdisiplinariteti nuk është çorientues në fund të fundit. Në të kundërt, studiuesit pavarësisht fushave të ndryshme që u përkasin apo teorive që përfaqësojnë shpeshherë u referohen njëri tjetrit gjatë analizave apo modeleve gjuhësore që sjellin. Natyra e parregullt e njësive frazeologjike që reflekton transformimet formale dhe semantike që ato kanë pësuar me kalimin e kohës e detyron studiuesin të ndërmarrë jo vetëm një studim sinkronik të tyre por edhe diakronik, të shtrirë në kohë. Fakti që frazeologjia duhet të merret me gjithçka duke filluar që nga semantika e deri tek fonetika e bën atë një fushë sa të vështirë aq edhe tërheqëse e të pasur. Literatura shkencore në të cilën jemi mbështetur për trajtimin e çështjeve teorike që kanë të bëjnë me frazeologjinë gjuhësore është shumë e gjerë, duke përfshirë autorë shqiptarë e të huaj. E gjithë kjo qasje si dhe konceptet bazë teorike janë trajtuar në dritën e dy teorive dominuese sot në fushën e frazeologjisë, të cilat janë: teoria tradicionale dhe teoria konjitive. Megjithëse në këtë punim nuk do të merremi me secilën prej tyre në veçanti, do të qartësojmë lidhjen dhe ndarjen e tyre lidhur me shumë elemente që do të jenë pjesë e këtij studimi përqasës. Referencat nisin me studime të hershme por me vlerë në këtë fushë, duke filluar me studiues si Thomai, i cili ka nisur lëvrimin e shumë çështjeve dhe problemeve që lidhen me fushën e frazeologjisë që në vitet 60 të shekullit të kaluar. Këtu mund të veçojmë Probleme të frazeologjisë së gjuhës shqipe si dhe Probleme të strukturës formale dhe të klasifikimit të frazeologjizmave të gjuhës shqipe (1964), studime të cilat vijnë në një formë më të zgjeruar e të plotë në Çështje të frazeologjisë së gjuhës shqipe (1981) dhe kurorëzohen me Fjalor frazeologjik i gjuhës shqipe (1999). 10

11 Natyrisht, me kujdes është vepruar edhe në drejtim të mbledhjes së literaturës së huaj shkencore në fushën e frazeologjisë. Nuk mungojnë vëllimet më të shquara me artikuj bashkëkohorë që vijnë të përpunuara nga Christina Cacciari dhe Patrizia Tabossi Idioms: Processing, Structure and Interpretation (1991) ku vëmendje e veçantë i kushtohet çështjeve që kanë të bëjnë me anën semantike të frazeologjisë gjuhësore, strukturës si dhe të kuptuarit të saj gjatë procesit të mësimdhënies së gjuhës së huaj. Një vëllim tjetër, po aq i rëndësishëm dhe bashkëkohor, i cili është shfrytëzuar gjerësisht në punimin tonë është edhe Idioms: Structural and Psychological Perspectives (1995) sjellë dhe përpunuar nga Martin Evereaert, Eric-Jan Van Der Linden, André Schenk dhe Rob Schreuder, që krahas anës gjuhësore të trajtimit të frazeologjisë sjell edhe një trajtim psikolinguistik të bazuar në modele dhe eksperimente të ndryshme në këtë fushë. IV. Hipoteza e punës dhe korpusi gjuhësor Shkenca gjuhësore krahasuese (si pjesë e shkencës gjuhësore të përgjithshme) është një shkencë shpjeguese. Ajo i shtron vetes detyrën të shpjegojë faktin real që gjuhët ndryshojnë dhe se gjuhë të ndryshme janë (në shkallë të ndryshme) të afërta me njëra-tjetrën. Ndryshimet, të cilave u nënshtrohen gjuhët dhe shkallët e ndryshme të afrisë gjuhësore, shpjegohen me ndihmën e hipotezave, të cilat, si të gjitha hipotezat e tjera shkencore, gjithmonë provohen, nëse gjenden dëshmi të reja ose nëse përvetësohet një pikëpamje, nëpërmjet së cilës materiali rishikohet ose rirenditet. Ne e shohim më qartë sesa paraardhësit tanë se ndryshimet gjuhësore nuk janë thjesht një funksion i kohës, por edhe i realiteteve sociale dhe gjeografike; ndoshta ne duhet ta pranojmë se gjuhët, në kushte të caktuara, në rrjedhë të kohës, sa konvergojnë, edhe divergojnë 1. Hipoteza e punës sonë në lidhje me përqasjen e njësive frazeologjike me vlerë foljore në anglishte dhe në shqipe ka të bëjë me natyrën e veçantë dhe komplekse të njësive frazeologjike me vlerë foljore. Pikërisht natyra e njësive frazeologjike na lë pa një alternativë tjetër veçse të pranojmë shumëllojshmërinë e teorive që janë ofruar të shpjegojnë aspektet e ndryshme të frazeologjisë gjuhësore. Studimi dhe përqasja e njësive frazeologjike me vlerë foljore është e rëndësishme për të zbuluar disa perceptime të rëndësishme për lidhjen ndërmjet gjuhës dhe të të menduarit. Siç do të vërejmë gjatë punimit ndryshimet dhe përkimet në lëmin e frazeologjisë gjuhësore në shqipe dhe në anglishte reflektojnë herë kulturën dhe natyrën e ndryshme të gjuhëve dhe herë zhvillimet e ngjashme që kanë patur këto gjuhë me kalimin e kohës. Për të parë vërtetësinë e hipotezës së lartpërmendur kemi përdorur për ilustrim një numër të madh shembujsh të mbledhur nga vepra letrare në shqipe dhe në anglishte si dhe nga fjalorë të ndryshëm frazeologjikë një apo dygjuhësorë (për një listë të plotë të këtyre veprave dhe fjalorëve shih nga fq. 224 deri në fq. 234). 1 Lyons, J. (2001): Hyrje në gjuhësinë teorike. Tiranë: Shtëpia botuese Dituria, fq

12 V. Struktura e punimit Ky punim kërkimor shkencor është ndarë në katër krerë, secili prej të cilëve përmban nënndarjet përkatëse si dhe përfundime të përgjithshme në lidhje me çështjet kryesore të trajtuara. Në kreun e parë, frazeologjia gjuhësore vjen nëpërmjet përkufizimesh të ndryshme nga studiues të ndryshëm. Më tej, do të jepen tiparet kryesore që luajnë rol të rëndësishëm në konceptin e frazeologjisë gjuhësore, do të trajtojmë thelbin semantik e funksional të saj si dhe tiparet bashkuese e veçuese që bëjnë të mundur përcaktimin e kufijve ndërmjet njësive frazeologjike dhe njësive të tjera gjuhësore të afërta me to si fjala, togfjalëshi, lokucioni gramatikor dhe figurat letrare. Një vend të veçantë në këtë pjesë të punimit zë frazeologjia parë nga këndvështrimi i gjuhësisë konjitive. Makkai, Weinreich dhe studiues të tjerë merren kryesisht me aspektin formal të njësive frazeologjike. Studiuesit më të njohur të kësaj gjuhësie, George Lakoff, Mark Johnson dhe Raymond Gibbs kanë sfiduar pikëpamjet tradicionale të natyrës së kuptimit, rolit të metaforës, metonimisë, kategorizimit të gjuhës dhe lidhjes midis formës dhe kuptimit. Në kreun e dytë, do të trajtojmë çështje të formës së njësive frazeologjike me vlerë foljore. Më konkretisht, aty do të merremi me shkallën e idiomatizimit formal tek njësitë frazeologjike, humbjen e raporteve të brendshme togfjalëshore, ngurosjen e gjymtyrëve dhe të rendit të tyre dhe mbylljen e strukturës që nuk lejon ndërfutje të njësive kontekstore. Gjithashtu, do të analizojmë kufijtë formalë të njësive frazeologjike, si: mjete të shenjuara për kufirin nistor e fundor dhe krijimin e tipave formalë sipas këtyre treguesve. Në vazhdim, do t i kushtojmë një rëndësi të veçantë tipologjisë së gjymtyrës së parë foljore duke qenë se ajo është në qendër të këtij punimi shkencor si dhe varianteve të shumta formale që krijohen duke u bazuar tek gjymtyrët në përbërje të njësive frazeologjike me vlerë foljore në gjuhën angleze dhe shqipe. Në kreun e tretë, do të merremi me veçori të përmbajtjes së njësive frazeologjike foljore në anglishte dhe shqipe. Krahas formës, përmbajtja është një pjesë thelbësore dhe e pandarë e frazeologjisë që lidhet me qëllimin e përdorimit të këtyre njësive në ligjërim. Analiza e këtyre veçorive fillon me trajtimin e kuptimit leksikor dhe gramatikor të njësive frazeologjike foljore si dhe zhvillimet kuptimore që pësojnë togfjalëshat e lirë gjatë shndërrimit të tyre në njësi frazeologjike. Kuptimi leksikor tek njësitë frazeologjike foljore nuk mund të studiohet i ndarë nga elementet shprehëse që janë një pjesë e qenësishme jo vetëm e frazeologjisë foljore por e frazeologjisë në përgjithësi. Një vend të veçantë në këtë pjesë të punimit zë edhe trajtimi i elementeve etno-kulturore, të historisë dhe të mendësisë popullore që karakterizon njësitë frazeologjike foljore të gjuhës shqipe e angleze. Ashtu sikurse çdo njësi tjetër gjuhësore, njësitë frazeologjike me vlerë foljore në gjuhën shqipe e angleze krijojnë sinonimi dhe antonimi, jo vetëm ndërmjet tyre por edhe me vetë fjalën. Kreu i katërt, i cili do të merret me klasifikimin e njësive frazeologjike me vlerë foljore, do të jetë një sprovë klasifikimi që do të bëhet mbi bazën e krahasimit ndërmjet gjuhës angleze e shqipe. Për këtë do të mbështetemi në parime të ndryshme të klasifikimit duke filluar me atë strukturor, sipas veçorive 12

13 leksiko-gramatikore të gjymtyrëve dhe marrëdhënieve sintaksore që këto të fundit krijojnë me njëra tjetrën, duke marrë parasysh në të njëjtën kohë shkallën e motivimit, ngjyrimin emocional si dhe veçoritë stilistikore që ato mbartin në ligjërim. Nuk do të mungojë as klasifikimi i bazuar në parimin etimologjik mbi të cilin do të bëjmë një ndarje të bazuar dhe ilustruar me shembujt e mbledhur për këtë qëllim. Në mbyllje të punimit, do të jepen disa përfundime dhe disa mendime për perspektivën e kërkimeve të mëtejshme rreth çështjeve që lidhen me njësitë frazeologjike foljore në gjuhën angleze dhe shqipe. 13

14 KREU I PARË. HYRJE NË FRAZEOLOGJINË GJUHËSORE 1. Rreth konceptit për frazeologjinë gjuhësore Përcaktimi i konceptit të frazeologjisë gjuhësore ka qenë gjithnjë një çështje e diskutuar nga studiuesit në lëmin e fushës së frazeologjisë në gjuhën angleze dhe shqipe. Në këtë pjesë të punimit ne kemi bërë përpjekje për të sjellë dhe trajtuar tiparet e frazeologjisë gjuhësore duke u bazuar në aspektet e formës dhe përmbajtjes. Janë pikërisht këto dy aspekte që përcaktojnë identitetin e kufijtë e frazeologjisë gjuhësore dhe, siç vëren Thomai tek Leksikologjia e gjuhës shqipe, ato ndikojnë në përdorimin e drejtë të njësive frazeologjike në ligjërim: Për t i përdorur drejt njësitë frazeologjike është e domosdoshme të njihen mirë të gjitha anët e tyre: përmbajtja, forma, kategoria leksiko-gramatikore, vlera stilistiko-emocionuese, burimi, lidhjet sintagmatike etj. 2. Diskutimet dhe mëdyshjet në lidhje me konceptin e frazeologjisë gjuhësore nisin me përdorimin e terminologjisë. Në frazeologji, ashtu si dhe në shumë fusha gjuhësore, nuk është e pazakontë të përdoren terma të ndryshëm për të njëjtën kategori. Ndryshimet në terminologji reflektojnë ndryshime të caktuara në lidhje me kriteret kryesore që përdoren për të bërë dallimin ndërmjet togfjalëshave të lirë dhe këtij tipi të veçantë të njësive gjuhësore të quajtura njësi frazeologjike. Ndër termat ekzistues që përdoren sot mund të përmendim: njësi frazeologjike 3, idiomë 4 apo togfjalësh i qëndrueshëm 5. Në punime të ndryshme shkencore vërehet gjithashtu përdorimi i termave si: lokucion 6, shprehje, shprehje idiomatike, frazë, frazemë 7, frazë e qëndrueshme, kombinim fjalësh 8, frazeologjizëm etj. Ka pikëpamje të ndryshme në gjuhën angleze dhe shqipe jo vetëm në lidhje me përkufizimin e njësive frazeologjike por edhe në lidhje me atë se çfarë duhet të përfshihet në frazeologjinë gjuhësore dhe çfarë jo. Përkufizimet herë janë shumë të gjera dhe herë të ngushta. Ne do të ndalemi në pasqyrimin e disa prej këndvështrimeve në lidhje me frazeologjinë gjuhësore. Përkufizimi më i gjerë mendohet të jetë dhënë nga studiuesi Hockett 9, sipas të cilit çdo element gjuhësor kuptimi i të cilit nuk mund të nxirret nga struktura e tij është njësi frazeologjike, duke filluar nga njësi të vogla gjuhësore, si morfema, deri tek fjalia. Sipas teorisë së tij, çdo morfemë është njësi frazeologjike me përjashtim të rastit kur ajo është pjesë e një togfjalëshi më të gjerë frazeologjik, duke qenë se morfema nuk ka strukturë nga e cila mund të nxirret kuptimi i saj Thomai, J. (2011): Leksikologjia e gjuhës shqipe. Tiranë: Botimet Toena, fq Term i përdorur nga Vinogradov (1947); Amosova (1963); Cheuisheva (1964); Gläser (1988). 4 Ky term përdoret më shumë nga gjuhëtarët anglezë dhe amerikanë. 5 Mehmet Çeliku përdor termin togfjalësh i qëndrueshëm për herë të parë në shqipe në artikullin e tij Togfjalësha të qëndrueshëm foljorë në gjuhën shqipe (1962). 6 Termi lokucion është përdorur nga Aleksandër Xhuvani në studimin e tij Mbi thjeshtësin e gjuhës (1921). I njëjti term përdoret edhe në Frazeologjia shqipe (lokucionet) në veprën e Naim Frashërit Histori e Shqipërisë të Nonda Bulkës. Po kështu, Ilia Dilo Sheperi në Gramatikën dhe sindaksën e gjuhës shqipe i përfshin togfjalëshat frazeologjikë nën termin lokusion. 7 Term i përdorur nga Melčuk (1988). 8 Term i përdorur nga Cowie (1988) dhe Howarth (1996). 9 Liu, D. (2008): Idioms: Description, comprehension, Acquisition, and Pedagogy, New York and London: Routledge, Taylor & Francis Group, vep. e cituar, fq Liu, D. (2008): Idioms: Description, comprehension, Acquisition, and Pedagogy, New York and London: Routledge, Taylor & Francis Group, vep. e cituar, fq. 4 14

15 Nëse do të përdornim përkufizimin e dhënë nga Hockett shumë njësi gjuhësore do të kishin emërtimin njësi frazeologjike. Prandaj, duke qenë shumë i gjerë, ai paraqet shumë pak vlera për t u marrë parasysh në praktikë. Janë të paktë ata studiues që klasifikojnë një fjalë të vetme si njësi frazeologjike. Ndër ta mund të përmenden edhe Katz e Postal 11. Për këta dy studiues, tipari themelor i një njësie frazeologjike është që kuptimi tërësor i saj, dhe e thënë në tërësi, kuptimi i çdo fjalie që përmban një strukturë idiomatike, nuk është shumë e pjesëve të veçanta gramatikore të saj 12. Me fjalë të tjera, çdo strukturë gjuhësore kuptimi i së cilës nuk është shumë e gjymtyrëve të saj përbërëse është njësi frazeologjike. Si rrjedhim, çdo fjalë e përbërë apo e përngjitur e përbërë nga dy morfema do të përfshihej dhe trajtohej si njësi frazeologjike. Një këndvështrim po kaq të gjerë ka edhe Makkai 13, i cili i konsideron dy kriteret e mëposhtme si më të rëndësishme për karakterizimin e njësive frazeologjike: (a) njësia frazeologjike është një njësi e cila realizohet nga të paktën dy fjalë, (b) kuptimi i një njësie frazeologjike nuk mund të nxirret nga gjymtyrët e saj përbërëse, të cilat janë zhveshur nga kuptimet e tyre të zakonshme. Dy përkufizimet e fundit theksojnë se kuptimi tërësor i një njësie frazeologjike nuk është shumë e gjymtyrëve të saj përbërëse. Ajo që i dallon këto përkufizime është çështja e numrit të gjymtyrëve në përbërje të njësisë frazeologjike. Në veçanti për kriterin e parë mund të thuhet që në përgjithësi është pranuar se që të jetë idiomatike, një njësi leksikore duhet të përbëhet nga të paktën dy leksema që përdoren në atë njësi në formën e tyre të veçantë dhe me një kuptim që i jepet vetëm asaj njësie si tërësi. Kriteri i dytë është i debatueshëm sepse disa njësi frazeologjike konsiderohen më të motivueshme se sa të tjerat. Në lidhje me mendimin e Makkai-t që kuptimi i një njësie frazeologjike nuk mund të parashikohet nga komponentët e saj mund të thuhet se ka raste kur kuptimi tërësor mund të parashikohet nga kuptimi i komponentëve. Ndryshe nga studiuesit e lartpërmendur, Weinreich sjell një përkufizim shumë të ngushtë të njësive frazeologjike. Ai pranon si të tilla vetëm togfjalëshat e qëndrueshëm që ekzistojnë edhe si togfjalësha të lirë. Ato shprehje që nuk shfaqin këtë kriter konsiderohen si të keqformuara dhe nuk pranohen si njësi frazeologjike. Weinreich jep përkufizimin e tij duke konsideruar si njësi frazeologjike çdo njësi që përmban të paktën dy përbërës polisemikë, në të cilën ka një zgjedhje kontekstuale reciproke të kuptimeve Siç mund të shihet, pretendimi i Weinreich-it që njësitë frazeologjike duhet të kenë ekuivalente letrare nuk qëndron në një numër të madh rastesh, sepse njësitë frazeologjike janë unike për sa i përket semantikës së tyre. Ashtu si Weinreich, edhe Moon ka të njëjtin koncept për frazeologjinë gjuhësore me përjashtim të përfshirjes në të edhe të njësive të tjera si: proverbat, fjalët e urta dhe krahasimin. Me të drejtë, Jani Thomai, në studimin e tij Çështje të frazeologjisë së gjuhës shqipe, i përfshin këto të fundit në grupin e quajtur 11 Shih Liu, D. (2008): Idioms: Description, comprehension, Acquisition, and Pedagogy, New York and London: Routledge, Taylor & Fracis Group, fq.5 12 Liu, D. (2008): Idioms: Description, comprehension, Acquisition, and Pedagogy, New York and London: Routledge, Taylor & Fracis Group, fq Bilkova, I. (2000): Czech and English Idioms of body parts, vep. e cituar, fq Bilkova, I. (2000): Czech and English Idioms of body parts, vep. e cituar, fq

16 frazeologji letrare : Nuk hyjnë në frazeologjinë gjuhësore edhe proverbat, gjëzat, fjalët e urta etj., d.m.th. e ashtuquajtura frazeologji letrare. 15. Krahas këtij përkufizimi, lidhur me ndarjen ndërmjet frazeologjisë gjuhësore dhe asaj letrare, Thomai ka sjellë studim të plotë të tipareve thelbësore të njësive frazeologjike. Bazuar në këto tipare, Jani Thomai jep një përkufizim të plotë të njësive frazeologjike: Njësia frazeologjike është njësi gjuhësore me kuptim të mëvetësishëm, e përbërë nga dy ose më shumë fjalë shënuese, me gjymtyrë e ndërtim të qëndrueshëm, e formuar historikisht e për një kohë të gjatë, që ka vlerën e një fjale të vetme, riprodhohet në ligjërim si njësi e gatshme dhe funksionon në gjuhë si njësi e pandashme 16. Përkufizime të mëvonshme, fjala vjen, nga Cowie et al., japin dy tipare të renditura si më të rëndësishme në lidhje me frazeologjinë gjuhësore. Në radhë të parë, ata vënë theksin tek përbërja: një njësi frazeologjike është një kombinim i dy apo më shumë fjalëve që funksionon si njësi kuptimore 17. Në radhë të dytë, rëndësi i jepet edhe njësimit kuptimor, si tipar i cili shpjegohet me anë të përkufizimit se idiomatika është një çështje e gjerë semantike dhe manifestohet në të njëjtën mënyrë në shprehje e tipa të ndryshëm strukturorë 18. Duket qartë që Cowie et al. mbështesin idenë që kuptimi i përgjithshëm figurativ i njësisë frazeologjike nuk mund të nxirret nga kuptimi i gjymtyrëve përbërëse. Krahas teorive dhe pikëpamjeve të ndryshme që përmendëm në lidhje me frazeologjinë gjuhësore flitet për një teori tjetër, atë të gjuhësisë konjitive, e cila gjithnjë e më shumë po i kundërvihet teorisë tradicionale në lidhje me frazeologjinë. Studiuesit më të njohur të gjuhësisë konjitive, George Lakoff, Mark Johnson, Kövecses dhe Szabó si dhe Raymond Gibbs, kanë sfiduar pikëpamjet tradicionale të natyrës së kuptimit, rolit të metaforës, metonimisë, kategorizimit të gjuhës dhe lidhjes midis formës dhe kuptimit. Këta studiues kanë zhvilluar kohët e fundit një skemë të rëndësishme teorike bazuar në mënyrën se si njerëzit e perceptojnë dhe kategorizojnë botën rreth tyre. Njësitë frazeologjike kanë luajtur një rol të rëndësishëm në procesin e rivlerësimit të gjuhës nga gjuhësia konjitive. Në studimin e tyre Idioms: A view from Cognitive Semantics, Kövecses dhe Szabó krahasojnë pikëpamjet tradicionale me ato konjitive. Këta studiues mendojnë që sipas pikëpamjes tradicionale, njësitë frazeologjike janë fenomene të veçanta në gjuhë, dhe vetëm çështje të gjuhës, të shkëputura nga sistemi konceptor që kanë njerëzit, shprehje, kuptimi i të cilave nuk nxirret nga gjymtyrët përbërëse, të cilat kanë tipare të veçanta sintaksore. Sipas pikëpamjes së gjuhësisë konjitive: Shumë ose ndoshta pjesa më e madhe e njësive frazeologjike janë produkte të sistemit konceptor të gjuhës dhe jo thjesht çështje të gjuhës. Një njësi frazeologjike nuk është thjesht një shprehje, kuptimi i të cilës thjesht lidhet me kuptimin e gjymtyrëve përbërëse, por kuptimi tërësor i saj nxirret nga njohuritë tona të përgjithshme për botën (ngulitur në sistemin konceptor) 19. Sipas këtij përkufizimi, njësitë frazeologjike, ose të paktën shumica e tyre, janë konceptore dhe jo gjuhësore në natyrë. Sidoqoftë, mund të themi që njësitë frazeologjike 15 Thomai, J. (1981): Çështje të frazeologjisë së gjuhës shqipe, Akademia e Shkencave të RPS të Shqipërisë, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Tiranë, fq Thomai, J. (2011): Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, Botimet Toena, fq Bilkova, I. (2000): Czech and English idioms of body parts, vep. e cituar, fq Bilkova, I. (2000): Czech and English idioms of body parts, vep. e cituar, fq Bilkova, I. (2000): Czech and English idioms of body parts,vep. e cituar, fq

17 lindin dhe zhvillohen brenda sistemit gjuhësor. Ato krijojnë tipa strukturorë, të cilët nuk do të mund të formoheshin dhe të funksiononin në kundërshtim me ligjet e brendshme të këtij sistemi. Për të zbuluar karakterin dhe për të përcaktuar tiparet e frazeologjisë gjuhësore duhen parë elementet formë, përmbajtje dhe funksion. Mbështetur në studimet e autorëve të ndryshëm, tiparet themelore të njësive frazeologjike janë: Struktura togfjalëshore Njësimi kuptimor Qëndrueshmëria Idiomatika/motivimi Struktura togfjalëshore Përkufizime të ndryshme në lidhje me frazeologjinë gjuhësore theksojnë se njësitë frazeologjike nga pikëpamja e gjymtyrëve (e numrit dhe e lidhjeve) janë togfjalësha, d.m.th. përbëhen nga dy a më shumë fjalë shënuese 20. Sipas këtij përkufizimi, së paku dy nga gjymtyrët duhet të jenë shënuese, karakteristikë që i afron njësitë frazeologjike me togfjalëshat e lirë për nga forma. Kjo do të thotë që në grupin e njësive frazeologjike nuk pranohen shprehje që nuk kanë të paktën dy gjymtyrë shënuese. Idiomatika si tipar themelor i njësive frazeologjike vendos kufizime në lidhje me numrin dhe llojin e gjymtyrëve që hyjnë në përbërje të tyre. Kriteri në fjalë është i domosdoshëm që një togfjalësh të quhet frazeologjik por nuk është i vetmi që i jep karakter idiomatik shprehjes. Agroni e shikoi i qetë Diton dhe i bëri vend pranë tij, te pragu. Kish të drejtë Nevola, baresha e dhive, që thosh se bandillët e flenë mendjen vetëm kur kanë pranë atë që duan dhe se kjo harron, pas martese, nazet e vajzërisë dhe fillon gazet e nusërisë. (Mitrush Kuteli, Vepra letrare 3, fq. 126) Pas një jave Sedat Veloja vdiq. U kuptua që kishin ndikuar shumë në fatkeqësinë e tij ngjarjet aq të shpejta sa edhe të hidhura të atyre ditëve. Po, edhe duke dhënë shpirt Sedat efendiu nuk e humbi besimin se, shpejt a vonë, gjendja do të ndryshonte përsëri dhe amaneti i parë që i la familjes ishtë që ajo të ruante me çdo kusht miqësinë me familjen Kasimati. (Shefqet Musaraj, Para agimit, fq. 53) E pra, ajo e njihte Majin për një djalë të përmbajtur, po ç kishte ngjarë kështu me të këto kohët e fundit që ai të mos druhej as përpara të mëdhenjve dhe as përpara të huajve? I shoqi thoshte se guximi i Majit e kishte burimin tek e kundërta e tij dhe tregonte raste kur i biri, për të mundur turpin e vet, qe treguar i paturpshëm, duke skandalizuar prindërit dhe njerëzit përreth. Megjithatë duhet të kenë gisht Arta dhe Stela në këtë shpërthim të papritur guximi Ai ka filluar të paguajë taksën e burrërisë (Jakov Xoxa, Lulja e kripës së butë, fq. 54) Miss Havisham beckoned her to come close, and took up a jewel from the table, and tried its effect upon her fair young bosom and against her pretty brown hair. Your own, one day, my dear, and you will use it well. Let me see you play cards with this boy. With this boy! Why, he is a common labouring-boy!. I thought I overheard Miss 20 Thomai, J. (1981): Çështje të frazeologjisë së gjuhës shqipe, Tiranë, fq

18 Havisham answer only it seemed so unlikely Well? You can break his heart. (Charles Dickens, Great Expectations, fq. 55) That fellow Soames, for instance, would have a fit if you tried to borrow a tenner from him, or, if he didn t have a fit, he looked at you with his cursed supercilious smile, as if you were a lost soul because you were in want of money. (John Galsworthy, The Forsyte Saga, fq. 147) Njësitë frazeologjike, thekson Moon, duhet të përbëhen ose të shkruhen si dy fjalë 21. Moon e quan këtë kriter ortografi. Madje, ashtu si disa studiues të tjerë, Moon pranon si njësi frazeologjike edhe struktura të përbëra nga dy morfema 22. Megjithatë, jo të gjithë studiuesit e pranojnë këtë kriter si të rëndësishëm në përcaktimin e konceptit të frazeologjisë gjuhësore. Qasje të ndryshme mbështeten në tipare të ndryshme për të përcaktuar kufijtë e njësive frazeologjike nga njësitë e tjera shumëfjalëshe gjuhësore. Ndër studimet ruse mbi frazeologjinë, po veçojmë studimin e Smirnitsky-t 23 për frazeologjinë e gjuhës angleze. Smirnitsky mbështetet në parimet strukturore dhe semantike për të dhënë klasifikimin e tij në dy grupe të mëdha njësish frazeologjike, duke përfshirë jo vetëm njësi frazeologjike me më shumë se dy fjalë shënuese por edhe njësi me një fjalë shënuese. Njësitë frazeologjike në këtë sistem klasifikimi grupohen jo vetëm sipas numrit të gjymtyrëve përbërëse por edhe sipas vlerës semantike të tyre. Kështu, ndër të tjera, në grupin e parë të njësive frazeologjike sipas këtij klasifikimi përfshihen njësi që kanë vetëm një gjymtyrë shënuese, si give up, pull out, make out etj. Në këto njësi, të përbëra nga një folje dhe një pjesëz ndajfoljore, ekuivalente me një folje, vatra semantike dhe gramatikore ndodhet në gjymtyrën e parë përbërëse: It was Swithin who, following the impulse which sooner or later urges thereto some member of every great family, went to the Herald s Office, where they assured him that he was undoubtedly of the same family as the well-known Forsites with an i, whose arms were three dexter buckles on a sable ground gules, hoping no doubt to get him to take them up. (John Galsworthy, The Forsyte Saga, fq. 142) At the corners of London squares they gave out, as the sun went down, a perfume sweeter than the honey bees had taken - perfume that stirred a yearning unnameable in the hearts of Forsytes and their peers, taking the cool after dinner in the precincts of those gardens to which they alone had keys. (John Galsworthy, The Forsyte Saga, fq. 160) The desperate man forced his hostages to drive on through the night. He was afraid, hungry and thirsty, but he had no intention of giving himself up. (Ilo Stefanllari, Fjalor frazeologjik anglisht-shqip, fq. 152) Whenever the story was plain enough for Jurgis to make out Antanas would have it repeated to him, and then he would remember it... (Ilo Stefanllari, Fjalor frazeologjik anglisht-shqip, fq. 263) 21 Moon, R. (1998): Fixed expressions and idioms in English, Oxford: Clarendon Press, fq Moon, R. (1998): Fixed expressions and idioms in English, Oxford: Clarendon Press, vep. e cituar, fq Shih Ginzburg, R.S./ Khiedel, S.S./Knyazeva, Sankin, A.A. (1999): English Lexicology, Moscow, fq

19 Klasifikimin e tij të njësive frazeologjike, Smirnitsky e vazhdon duke përfshirë aty njësi të tilla, si to be tired, to be surprised që kanë si vatër gramatikore gjymtyrën e parë dhe vatër semantike gjymtyrën e dytë. Në të njëjtën kohë, si njësi frazeologjike me një fjalë shënuese renditen edhe ato të përbëra nga një parafjalë dhe një emër si by heart, by means of të cilat janë ekuivalente me një ndajfolje dhe kanë emrin si vatër semantike, por nuk kanë vatër gramatikore: The general idea is to link up the islands as far as possible with the national road system by means of a short sea crossing. (Ilo Stefanllari, Fjalor frazeologjik anglishtshqip, fq. 44) Edhe pse çështje e diskutueshme, përfshirja e njësive frazeologjike me një fjalë shënuese është pranuar nga shumë studiues e leksikografë, të cilët i kanë renditur ato ndërmjet njësive të tjera frazeologjike shumëfjalëshe. Në këtë mënyrë, klasifikime të ndryshme përfshijnë një numër të konsiderueshëm tipash e nëntipash të cilët reflektojnë pasurinë e njësive frazeologjike që ka një gjuhë. Ato bazohen në kritere të ndryshme shkencore, të cilat marrin parasysh aspekte të ndryshme që lidhen me njësitë frazeologjike. Njësimi kuptimor Në gjuhësi dhe psikolinguistikë, problemi kryesor i shtruar në lidhje me njësitë frazeologjike është nevoja e trajtimit të togfjalëshit si njësi pa e shpërbërë atë në pjesë. Trajtimi i togfjalëshit idiomatik si njësi e bashkuar është evidentuar prej kohësh si problem nga studiues të ndryshëm, sepse njësitë frazeologjike mund të analizohen nga ana e kuptimit të tyre të drejtpërdrejtë. Për njësitë frazeologjike që kanë një togfjalësh të lirë si ekuivalent të tyre ekzistojnë dy kuptime: kuptimi i drejtpërdrejtë dhe kuptimi i figurshëm. Në gjuhë ekzistojnë nga njëra anë, shprehje me dy apo tre gjymtyrë, ekuivalente me fjalën dhe nga ana tjetër, qëndrojnë shprehje të figurshme, kuptimi i të cilave nuk ka asnjë lidhje me kuptimin e gjymtyrëve përbërëse. Ndryshimi semantik tek njësitë frazeologjike nuk shoqërohet me ndryshimin e kuptimeve të secilës gjymtyrë përbërëse: kuptimet e gjymtyrëve të tyre shkrihen për të nxjerrë një kuptim të ri. Tradicionalisht, njësitë frazeologjike janë përkufizuar si togfjalësha që mbartin një koncept të vetëm. Te njësia frazeologjike, sikurse te fjala e përbërë ose e përngjitur, nuk duket lidhja e brendshme e gjymtyrëve, sepse gjithë togu frazeologjik shënon një koncept të vetëm 24. Ky tipar i afron njësitë frazeologjike me fjalën: si fjalët ashtu edhe njësitë frazeologjike kanë njësim kuptimor. Por fjalët karakterizohen gjithashtu nga njësimi strukturor, gjë që u mungon njësive frazeologjike sepse ato janë kombinime fjalësh. Shumë studiues e konsiderojnë kriterin semantik për të dalluar njësitë frazeologjike nga togjet e lira të fjalëve si kriter madhor. Për këtë arsye, shpeshherë hasim këtë përkufizim të njësive frazeologjike: Njësia frazeologjike është një tog i qëndrueshëm fjalësh që karakterizohet nga kuptim tërësisht ose pjesërisht i transferuar 25. Ky 24 Thomai, J. (2011): Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, Botimet Toena, fq Ginzburg, R.S./ Khiedel, S.S./Knyazeva, Sankin, A.A. (1999): English Lexicology, Moscow, fq

20 përkufizim sugjeron që shkalla e ndryshimit semantik tek një njësi frazeologjike mund të ndryshojë. Në të vërtetë, ndryshimi semantik mund të ndikojë tek i tërë togu i fjalëve ose tek një prej gjymtyrëve. Ndryshe nga togfjalëshi i lirë, kuptimi i njësisë frazeologjike nuk është shumë e gjymtyrëve përbërëse. Janë togfjalëshat e lirë burimorë ata që i nënshtrohen procesit të leksikalizimit; kalimi i tyre në togfjalësha frazeologjikë bëhet nëpërmjet shndërrimit të figurshëm të tyre. Ato hyjnë në ligjërim si njësi të gatshme. Fakti që lidhja e fjalëve nuk bëhet në çastin e ligjërimit, por hyn në fjali si një tog i gatshëm, i formësuar me kohë mbështetet në parimin e arbitraritetit të DeSaussure 26. Ky parim e identifikon lidhjen ndërmjet përmbajtjes dhe shprehjes si një lidhje arbitrare. Sipas po këtij parimi, duke qenë se njësitë frazeologjike hyjnë në ligjërim si njësi të gatshme pa patur nevojën e një përpunimi gjuhësor të shprehjes do të thotë që lidhja ndërmjet kuptimit dhe togfjalëshit është arbitrare. Ky koncept, i cili është vlerësuar i saktë nga shumë studiues, bazohet në teorinë tradicionale të trajtimit të njësive frazeologjike. Kuptimi tërësor i tyre del nga lidhja e brendshme dhe shkrirja kuptimore e komponentëve të tij ose transformimi i kombinimit në tërësi. Qëndrueshmëria Njësitë frazeologjike zakonisht përkufizohen si togfjalësha të ngurtësuar që nuk krijohen gjatë ligjërimit por hyjnë në të si njësi të gatshme. Ky përkufizim mbështetet në tiparet themelore të njësive frazeologjike: qëndrueshmëria e komponentëve leksikorë dhe e strukturës gramatikore si dhe mungesa e motivimit. Ndryshe nga komponentët e togfjalëshave të lirë që mund të ndryshojnë sipas nevojave të komunikimit, gjymtyrët përbërëse të njësive frazeologjike riprodhohen si togfjalësha të pandryshueshëm. Kriteri i qëndrueshmërisë vlerësohet si jo shumë i besueshëm në dallimin e njësive frazeologjike nga togfjalëshat e lirë. Tek disa njësi frazeologjike ne mund të zëvendësojmë të paktën një nga komponentët leksikorë. Tek i hap zemrën (dikujt) mund të zëvendësojmë hap me çel. Nga ana tjetër, ai djall inspektor me atë sjellje prej xhanani kundrejt familjes Velo, ishte i vetmi i huaj, të cilit Ajeti i kishte hapur zemrën dhe fliste me të lirisht, siç fliste me zotin Bardhi, ose tani me Mithat beun dhe, aq më tepër, me moshatarin dhe kolegun e tij të ngushtë, avokat Meçen, një tjetër personalitet ky, që njihej për tendencat e tij antifashiste dhe, megjithatë, fashistët s kishin guxuar të vinin dorë mbi të. (Shefqet Musaraj, Para agimit, fq )... Ahere ndjeu, më tepër se asnjëherë tjetër, nevojën e shoqes, e shoqes më të madhe, se cilës mund t i çilte zemrën. Po ku ta gjente?.. Të gjithë në Trokth e shikonin me bisht 26 Parimi i arbitraritetit u studiua në fillim nga DeSaussure, i cili në Cours de Linguistique Generale (1915), e përkufizoi shenjën gjuhësore të përbërë nga koncepti (the signified) dhe një togfjalësh tingujsh (the signifier) lidhja e të cilave është arbitrare. Sot, shumë studiues e përdorin këtë parim në lidhje me frazeologjinë për të identifikuar si arbitrare lidhjen ndërmjet gjymtyrëve të një njësie frazeologjike dhe kuptimit të saj tërësor. Kjo lidhje arbitrare kundërshtohet nga studiuesit e teorisë konjitive, si p.sh. Gibbs sipas të cilit Lidhja midis gjymtyrëve të një njësie frazeologjike dhe referentëve të saj të figurshëm nuk është arbitrare, por e bazuar në skicat metaforike aktive midis fushave burimore dhe ato qëllimore që strukturojnë pjesën më të madhe të përvojës sonë. [GIBBS, R. W. Jr.1993): Why idioms are not dead metaphors, tek C. Cacciari & P. Tabossi, Idioms: Processing, structure and interpretation, Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum, fq. 64] 20

21 të syrit dhe e tregonin me gisht. Në këtë çast e ndjeu më thellë se tjetër herë vetminë. (Jakov Xoxa, Lumi i vdekur, Vëll. I, fq. 240) Qëndrueshmëria e komponentëve leksikorë të njësive frazeologjike nuk presupozon mungesë motivimi. Togfjalëshi frazeologjik shrug one s shoulders nuk lejon zëvendësim të gjymtyrëve përbërëse të tij shrug apo shoulders ; kuptimi i tij mund të nxirret lehtë nga kuptimet e gjymtyrëve përbërëse, kështu që, togfjalëshi frazeologjik është plotësisht i motivuar por në të njëjtën kohë i qëndrueshëm. Në këtë mënyrë, qëndrueshmëria dhe idiomatika/motivimi mund të konsiderohen si dy aspekte të ndryshme të togfjalëshave frazeologjikë. Në të vërtetë, qëndrueshmëria është një tipar i togfjalëshave të qëndrueshëm të motivuar apo të pamotivuar. Idiomatika/motivimi është një tipar dallues i njësive frazeologjike që përfshijnë togfjalëshat e qëndrueshëm dhe jo të qëndrueshëm. Këto dy tipare nuk janë përjashtuese, por mund të jenë përfshirëse si në shembullin e mësipërm. Qëndrueshmëria e njësive frazeologjike mund të përcaktohet edhe nga niveli i parashikueshmërisë së gjymtyrëve të tyre. Në rastin e njësisë frazeologjike fut hundët, folja fut e bën më të lehtë parashikimin e gjymtyrës emërore hundët. Shkalla e parashikueshmërisë të gjymtyrëve është e ndryshme në njësi të ndryshme frazeologjike. Nëse të paktën njëri nga elementet e njësisë frazeologjike nuk përdoret jashtë saj me të njëjtën vlerë, qëndrueshmëria është e plotë dhe vlerësohet në nivelin 100%. Qëndrueshmëria e parë për nga mundësia e pranëvënies së gjymtyrëve duket më i besueshëm në dallimin midis togfjalëshave të qëndrueshëm dhe togfjalëshave të lirë, por nuk është kriter i besueshëm për të veçuar njësitë frazeologjike. Është e pamundur të llogarisim qëndrueshmërinë e të gjithë togfjalëshave frazeologjikë sepse kjo do të kërkonte studimin e valencës leksikore të të gjithë fjalorit të gjuhës. Qëndrueshmëria e njësive frazeologjike nuk është e kufizuar vetëm në komponentët leksikorë. Struktura gramatikore e njësive frazeologjike është deri në një farë mase e qëndrueshme. Shkalla që një njësi mund t u nënshtrohet veprimeve sintaksore dhe morfologjike duke ruajtur në të njëjtën kohë kuptimin idiomatik të saj mund të përcaktohet në varësi të numrit dhe llojeve të ndryshimeve gramatikore. Nga njëra anë, anomalitë morfo-sintaksore që dallohen në strukturën e njësive frazeologjike janë një tregues i rëndësishëm i qëndrueshmërisë së lartë gramatikore të tyre. Zakonisht, këto anomali vërehen tek njësitë frazeologjike që nuk janë ekuivalente me togfjalëshat e lirë. Ngurosja formale vërehet sidomos tek ato njësi frazeologjike që përmbajnë elemente leksikore që mund të kenë trajtë arkaike si re tek njësia vë re dhe bretku tek i ra bretku etj.: Edhe gjyshja qeshi përsëri me gjëmë shpelle. Pas saj qeshi tërë graria. -Të nget, baba tha nëna ime. Të nget, po ti mos ja vërë re. Bëj si ke bërë. -Ashtu, ashtu ja mori krahun një nga mbesat. (Mitrush Kuteli, Tregime të zgjedhura, fq. 103) Fija ktheu e vërtiti kokën si nepërkë kraste e ia pati: Qyranua ishin kushërira të shtata, ngrohur në një diell, shi, shkuar tri herë veshit; gratë ishin gra, me xibunë shtatë në dorë, që na bie bretku së punuari në shi e në diell e s bëjmë dot një fustan për të qenë. (Mitrush Kuteli, Vepra letrare 3, fq. 440) 21