Inteligjenca artificiale (Artificial Intelligence)

Size: px

Start display at page:

Download "Inteligjenca artificiale (Artificial Intelligence)"

Phillip Woods
6 years ago
Views:

1 Inteligjenca artificiale (Artificial Intelligence) 1 1

2 [1] Stuart Russell, Peter Norvig: Artificial Intelligence A Modern Approach 3 rd Edition, Prentice Hall, 2009 [2] Toshinori Munakata: Fundamentals of the New Artificial Intelligence 2 nd Edition, Springer, 2008 [3] Adrian A. Hopgood: Intelligent Systems for Engineers and Scientists 2 nd Edition, CRC Press, 2001 [4] C.S. Krishnamorthy, S. Rajeev: Artificial intelligence and Expert Systems for Engineers, CRC Press, 1996 [5] Derek Partridge: Artificial Intelligence and Software Engineering - Understanding the Promise of the Future, Intellect Ltd., USA

3 3

[1] Elaine Rich & Kevin Knight: Artificial Intelligence, McGraw-Hill,

Prentice Hall, 1997 [3] Matt Carter: Minds and Computers An

$Intelligence Strategies, \ Applications, and Models Through Search 2$

4 [1] Elaine Rich & Kevin Knight: Artificial Intelligence, McGraw-Hill, 1991 [2] Alison Cawsey: The Essence of Artificial Intelligence, Prentice Hall, 1997 [3] Matt Carter: Minds and Computers An Introduction to the Philosophy of AI, Edinburgh University Press Ltd, 2007 [4] Christopher Thornton, Benedict du Boulay: Artificial Intelligence Strategies, \ Applications, and Models Through Search 2 nd Edition, Intellect

Në Filozofi Logjika, metoda e të menduarit, mendja si bazë e sistemit fizik për mësim, gjuha, racionaliteti Në Matematikë Presantimi formal dhe vërtetësia e algoritmeve/metodologjisë, llogaritjet,

5 Në Filozofi Logjika, metoda e të menduarit, mendja si bazë e sistemit fizik për mësim, gjuha, racionaliteti Në Matematikë Presantimi formal dhe vërtetësia e algoritmeve/metodologjisë, llogaritjet, (jo)vendosmëria), (jo)përcjellshmëria, gjasat/probabiliteti Në Ekonomi Nevoja, teoria e vendosjes Në Neuroshkencë (substrate) fizik për aktivitete mentale Në Psikologji Fenomeni përceptimit dhe kontrolëssë lëvizjes, teknikat eksperimentale Në Komputer Krijimi i teknikave për kompjuterë të shpejtë Në Teorinë e kontrollës Dizajnimi i sistemeve që gjejnë vlerën maksimale të funksionit të qëllimit Linguistikë Prezantimi i njohurive, gramatika 5

1943 McCulloch & Pitts: Modeli i trurit sipas qarkut të Boolean-it 1950 Alan Turing: "Makina llogaritëse dhe inteligjenca" 1956 Takimi në Dartmouth: Shprehja Inteligjenca Artificiale u miratua

6 1943 McCulloch & Pitts: Modeli i trurit sipas qarkut të Boolean-it 1950 Alan Turing: "Makina llogaritëse dhe inteligjenca" 1956 Takimi në Dartmouth: Shprehja Inteligjenca Artificiale u miratua 1950s-60sPeriudha e Shiko Nënë, e bëj pa duar! ( Look, Ma, no hands! ) e programeve fillestare të IA, përfshi programet kontrolluese të Samuel-it, Teorinë logjike të Newell dhe Simon, Makina e Geometrisë së Gelernter 1965 Algoritmi komplet i Robinson-it për arsyetimin logjik IA zbulon ndërlikueshmërinë e llogaritjes Hulumtimet për rrjetat neurale pothuajse zhduken Zhvillimi i hershëm i sistemeve të bazuara në njohuri IA bëhet industri/punë sistematike Rrjetat neurale rikthehen në popularitet IA bëhet shkencë Shfaqja e agjentëve/mjeteve inteligjente 6

konkretisht për definimin "inteligjencë, si: Kompetencë ekskluzive e qenies njerëzore?

7 Një lëmi e gjerë që nënkupton gjëra të ndryshme për njerëz të ndryshëm Definimi "artificiale është i lehtë dhe i kuptueshëm, gjë që nuk mund të thuhet kur bëhet fjalë saktësisht dhe konkretisht për definimin "inteligjencë, si: Kompetencë ekskluzive e qenies njerëzore? Fenomen natyror shfaqur nga organizmat e gjalla? Grumbull i një sërë aftësive specifike? Përkufizime të tjera? 7

8 Inteligjenca nuk është një aftësi unike dhe e pandarë e njeriut. Kjo është më shumë një përmbledhje e vetive se sa një diçka që ekziston e vetme mirë e definuar Njerëzit mishërojnë shumë aspekte të inteligjencës, ndërsa kafshët në mënyrë tipike posedojnë një numër më të vogël të karakteristikave inteligjente, dhe zakonisht të një niveli shumë më të ulët Paraqitja e kompjuterëve digjital bën të mundur përpjekje të besueshme përmbushjen e ëndrrave të IA Inteligjenca bazuar në kompjuter duhet të jetë e specializuar për fusha shumë të veçanta që të jetë plotësisht e krahasueshme me sjelljen e njeriut 8

Shumë detyra për të cilat ne mendojmë me arsye se kërkojnë inteligjencë realizohem nga kompjuterët bile edhe pa menduar fare

9 Të dy hemisferat e trurit njerëzor merren me probleme në dy paradigma të dallueshme: Qasjen e vazhduar apo logjike që merrë parasysh vetëm një pjesë të vogël të të dhënave të disponueshme në atë kohë Përpunimi paralel i shikon të dhënave mbi një bazë Shumë detyra për të cilat ne mendojmë me arsye se kërkojnë inteligjencë realizohem nga kompjuterët bile edhe pa menduar fare Arithmetika komplekse Veprimet tjera që njerëzit i kryejnë pa menduar janë shumë të vështira për automatet Njohja e një dukje/pamje 9

10 10

11 Makina e Turing-ut është një kompjuter teorik i përgjithshëm, i përbërë nga një shirit në të cilin janë shtypur shënjat që paraqesin urdhërat/instruksionet. Shiriti mund të lëvizë prapa e përpara në makinë, e cila mund të lexojë urdhërat dhe të shkruaj të dhënat dalëse sërish në shirit. 11

12 Testi i Turing-ut i inteligjencës artificiale propozon një lojë të thjeshtë ku një kompjuter i fshehtë A dhe një person B bisedojnë me një person C. Nëse C nuk mund të dallojë me cilin është duke biseduar, atëherë mund të thuhet se kompjuteri mund të mendoj. 12

13 Pikëpamjet rreth kuptimit të IA ndahen në katër kategori: 1. Të menduarit njerëzor/human 2. Të sjellurit njerëzor/human 3. Të menduarit racional 4. Të sjellurit racional 13

Turing (1950): Makina llogaritëse dhe inteligjenca A

imitimi Komponentet kryesore të sygjeruara për IA:

14 Turing (1950): Makina llogaritëse dhe inteligjenca A mund makina të mendoj? A mund të sillet makina në mënyrë inteligjente?" Testi operacional për sjellje inteligjente: Lojra imitimi Komponentet kryesore të sygjeruara për IA: Prezantimi i njohurive, Arsyetimi, Gjuha/të kuptuarit e pamjeve(imazheve), Të nxënit. 14

1960 "Revolucioni njohës/kognitiv": Informatat psikologjia e përpunimit, që kërkon teori shkencore për aktivitetet e brendshme të trurit Si të vërtetohen?

15 1960 "Revolucioni njohës/kognitiv": Informatat psikologjia e përpunimit, që kërkon teori shkencore për aktivitetet e brendshme të trurit Si të vërtetohen? Kërkohet: 1) Parashikimi dhe testimi i sjelljes së subjekteve njerëzore (nga lart-poshtë) ose 2) Identifikimi i drejtpërdrejtë nga të dhënat neurologjike (nga poshtë-lart) Të dyja qasjet (Shkenca njohëse dhe Neuroshkenca njohëse) tani janë të dallueshme nga AI 15

16 Aristoteli ( p.e.r.): Cilat janë argumentet e sakta/proceset e mendimit? Disa shkolla greke zhvilluan forma të ndryshme të logjikës: shenjat dhe rregullat e prejardhjes së mendimeve, mund apo nuk mund të vazhdohej me idenë e mekanizimit Linja direkte nëpërmjet matematikës dhe filozofisë moderne deri te IA moderne Problemet: Jo të gjitha sjelljet inteligjente rrjedhin nga diskutimi logjik Cili është qëllimi i të menduarit? Çfarë mendime duhet të posedojë? 16

17 Aristoteli ( p.e.r.): Cilat janë argumentet e sakta/proceset e mendimit? Disa shkolla greke zhvilluan forma të ndryshme të logjikës: shenjat dhe rregullat e prejardhjes së mendimeve, mund apo nuk mund të vazhdohej me idenë e mekanizimit Linja direkte nëpërmjet matematikës dhe filozofisë moderne deri te IA moderne Problemet: Jo të gjitha sjelljet inteligjente rrjedhin nga diskutimi logjik Cili është qëllimi i të menduarit? Çfarë mendime duhet të posedojë? 17

Sinteza e programit Robotika Sistemi deduktiv/ zbritës Kërkimi heuristik/ orientues Paraqitja e njohurive IA-Gjuhët IA-Sistemet Vizioni kompjuterik Sistemi ekspert Sistemet konkluzive/ nxjerrëse Të

18 Sinteza e programit Robotika Sistemi deduktiv/ zbritës Kërkimi heuristik/ orientues Paraqitja e njohurive IA-Gjuhët IA-Sistemet Vizioni kompjuterik Sistemi ekspert Sistemet konkluzive/ nxjerrëse Të mësuarit Përvetësimi i njohurive Përpunimi i Gjuhës natyrale Luajtja e lojrave Planifikimi dhe zgjidhja e problemeve Sistemet e-learning/ e-të mësuarit IA-Lëmitë IA-Methodat dhe IA-Teknikat AI-Lëmitë 18

19 AI ka të bëjë me automatizimin e që të dyja punëve/detyrave, atyre të zakonshme dhe atyre eksperte/profesionale Detyrat eksperte, që kërkojnë aftësi të specializuara dhe trajnime përfshijnë shembujt si mëposhtë: diagnoza mjekësore riparimin e pajisjeve konfigurimi i kompjuterit planifikimi financiar 19

20 Detyrat e zakonshme korrespondojnë me probleme nga këto fusha: Planifikimi, që është aftësia për të vendosur për një renditje të mirë të veprimeve për të arritur qëllimet e caktuara Problemet e zakonshme në përgjithësi janë më të vështira për automatizim! Vizioni, që është aftësia për të bërë me kuptim atë që shihet Robotika, aftësia për të lëvizur dhe vepruar në botë, mundësisht duke iu përgjigjur perceptimeve të reja Gjuha natyrore, aftësia për të komunikuar me të tjerët në çdo gjuhë njerëzore 20

21 IA e fortë Makina në fakt mund të mendojë në mënyrë inteligjente IA e dobët Makina ndoshta mund të veprojë në mënyrë inteligjente AIMA: "Shumica e hulumtuesve të IA i merrë hipotezat e dobëta për të drejta dhe nuk kujdesen në lidhje me hipotezat e forta të IA" (Kap. 26 fq 947.).? Metodat e forta kundrejt atyre të dobëta AI 21

22 Terminologjitë e IA Shkenca Makinat kërkuese Puna Aplikacionet Medicinë/ Diagnozat Çka tjetër? 22

Deep Blue, kompjuteri shah krijuar nga IBM e mundi kampionin botëror të shahut Garry Kasparov në vitin

në 98% të kohës nga Pittsburgh në San Diego Gjatë Luftës së Gjirit të vitit 1991, forcat amerikane

000 automjete, mallra dhe njerëz Programi on-board/në vend i NASA-s i planifikimit autonom ka

23 Deep Blue, kompjuteri shah krijuar nga IBM e mundi kampionin botëror të shahut Garry Kasparov në vitin 1997 Kompjuteri e vërteton hamendjen matematikore të Robbins e pazgjidhur për dekada Vozitja autonome në 98% të kohës nga Pittsburgh në San Diego Gjatë Luftës së Gjirit të vitit 1991, forcat amerikane vendosen një program IA për planifikimin logjistik dhe orar që përfshinte deri në automjete, mallra dhe njerëz Programi on-board/në vend i NASA-s i planifikimit autonom ka kontrolluar orarin e operacioneve të anijes kosmike/hapësinore Proverb zgjidh problemet e fjalëkryqeve më mirë se shumica e njerëzve 23

Elasticiteti i ofertes dhe kerkeses

C H A P T E R 5 Elasticiteti i ofertes dhe kerkeses Prepared by: Dr. Qazim TMAVA Fernando Quijano and Yvonn Quijano Msc. Besart Hajrizi Elasticiteti: Një matës i reagimit Zgjedhjet racionale dhe vendimet