ROLI I KURRIKULËS MËSIMORE NË NXITJEN E MENDIMIT KRITIK TË NXËNËSVE

Transcription

1 UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE Departamenti i Pedagogjisë dhe i Psikologjisë Programi i Doktoratës në Pedagogji ROLI I KURRIKULËS MËSIMORE NË NXITJEN E MENDIMIT KRITIK TË NXËNËSVE Msc. Mensur Neziri Paraqitur në kërkim të gradës shkencore Doktor i Shkencave Pedagogjike Udhëhequr nga Prof.Dr. Adem Tamo TIRANË, 2017

2 MENSUR NEZIRI ROLI I KURRIKULËS MËSIMORE NË NXITJEN E MENDIMIT KRITIK TË NXËNËSVE Mensur Neziri Të gjitha të drejtat i rezervohen autorit II

3 UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE Departamenti i Pedagogjisë dhe i Psikologjisë Programi i Doktoratës në Pedagogji ROLI I KURRIKULËS MËSIMORE NË NXITJEN E MENDIMIT KRITIK TË NXËNËSVE Msc. Mensur Neziri Paraqitur në kërkim të gradës shkencore Doktor i Shkencave Pedagogjike Udhëhequr nga Prof.Dr. Adem Tamo Mbrojtur më datë / /2017 Juria e vlerësimit: 1. Kryetar jurie 2. Anëtar 3. Anëtar 4. Anëtar 5. Anëtar III

4 DEKLARATË STATUTORE Nën përgjegjësinë time deklaroj se ky punim është shkruar prej meje, nuk është prezantuar asnjëherë para një institucioni tjetër për vlerësim dhe nuk është botuar i tëri ose pjesë të veçanta të tij. Punimi nuk përmban material të shkruar nga ndonjë person tjetër përveç rasteve të cituara dhe referuara. Mensur Neziri IV

5 TABELA E PËRMBAJTJES LISTA E SHKURTIMEVE... VIII LISTA E TABELAVE... IX LISTA E GRAFIKEVE... XI ABSTRAKT... XV ABSTRACT... XVI KAPITULLI I: Hyrje në çështjen e mendimit kritik... 1 Panoramë e zhvillimeve të arsimit në Kosovë... 1 Rëndësia e studimit... 3 Organizimi i studimit... 4 Sqarimi i nocioneve kryesore... 5 Të menduarit kritik... 5 Nocioni kurrikul... 8 Përmbledhje e kapitullit... 9 KAPITULLI II: Shqyrtimi i teorive mbi kurrikulën mësimore Hyrje Teoria e zhvillimit kognitiv e Piazhesë (Jean Piaget) Teoria e Vigotskit (L.S. Vygotsky) Dallimet mes Piazhes dhe Vigotskit Teoria e Xhon Djuit Aplikimet e Blumit për zhvillimin kognitiv Përmbledhje e kapitullit KAPITULLI III: Metodologjia për studimin e mundësive të teksteve, të kompetencës së mësimdhënësve dhe të aktiviteteve mësimore për zhvillimin e mendimit kritik Qëllimi i studimit Objektivat e studimit Dizajnimi i studimit Instrumentet për studimin Skeda për matjen e mundësive të teksteve për nxitjen dhe zhvillimin e mendimit kritik Kartela e vëzhgimit për matjen e mundësive zhvilluese të aktiviteteve mësimore Pyetësori për vlerësimin e opinioneve të mësimdhënësve me zhmk Veçoritë metrike të instrumenteve matëse: besueshmëria dhe vlefshmëria Kampioni dhe kampionimi Karakteti i të dhënave, grumbullimi dhe analiza e tyre Përmbledhje e kapitullit KAPITULLI IV: Rezultatet e studimit A. Rezultatet nga studimi i fakteve tekstuale për zhvillimin e mendimit kritik Rezultatet për dimensionet e mendimit kritik në tekstin Leximi Rezultatet për operacionet e mendimit kritik në tekstin Leximi Rezultatet specifike dhe të përgjithshme për mendimin kritik në tekstin Leximi Rezultatet për dimensionet e mendimit kritik në tesktet Gjuhë shqipe Rezultatet për operacionet e mendimit kritik në tekstet Gjuha shqipe Rezultatet specifike dhe të përgjithshme për mendimin kritik në tekstet Gjuha shqipe Rezultatet për dimensionet e mendimit kritik në tekstin Historia Rezultatet për operacionet e zhvillimit të mendimit kritik në tekstin Historia Rezultatet për dimensionet e mendimit kritik në tekstet edukata qytetare Rezultatet për operacionet e mendimit kritik në tekstet edukata qytetare Rezultatet specifike dhe të përgjithshme për mendimin kritik në tekstet Edukata qytetare Rezultatet për dimensionet e zhvillimit të mendimit kritik në tekstet Edukata muzikore V

6 Rezultatet për operacionet e zhvillimit të mendimit kritik në tekstet Edukata muzikore Rezultatet specifike dhe të përgjithshme për mendimin kritik në tekstet Edukata muzikore Rezultatet për dimensionet e mendimit kritik në tekstet Art figurativ Rezultatet për operacionet e mendimit kritik në tekstet Art figurativ Rezultatet specifike dhe të përgjithshme për mendimin kritik në tekstet Art figurativ Vlerësimi i dimensioneve të ZHMK në tekstet e ciklit fillor Analiza e përgjithshme e dimensioneve dhe operacioneve për ZHMK në tekstet Leximi Analiza e përgjithshme e dimensioneve dhe operacioneve për ZHMK në tekstet Gjuhë shqipe Analiza e përgjithshme e dimensioneve dhe operacioneve për ZHMK në tekstin Historia Analiza e përgjithshme e dimensioneve dh operacioneve për ZHMK në tekstet Edukata qytetare Analiza e përgjithshme e dimensioneve dhe operacioneve për ZHMK në tekstet Edukata muzikore Analiza e përgjithshme e dimensioneve dhe operacioneve për ZHMK në tekstet Art figurativ Korrelacioni Leximi Gjuha Shqipe Historia Edukata qytetare Edukata muzikore Arti figurativ B. Rezultatet nga studimi i opinioneve të mësimdhënësve për zhvillimin e mendimit kritik Rezultatet për dimensionet e mendimit kritik në tekstet Leximi Rezultatet për operacionet e mendimit kritik në tekstet Leximi Rezultatet specifike dhe të përgjithshme për mendimin kritik në tekstin Leximi Rezultatet për dimensionet e mendimit kritik në tekstet Gjuha shqipe Rezultatet për operacionet e mendimit kritik në tekstin Gjuha shqipe Rezultatet e përgjithshme dhe specifike për mendimin kritik në tekstin Gjuha shqipe Rezultatet për dimensionet e mendimit kritik në tekstet Edukata qytetare Rezultatet për operacionet e mendimit kritik në tekstet Edukata qytetare Rezultatet e përgjithshme dhe specifike për mendimin kritik në tekstet Edukata qytetare Analiza statistikore Rezultatet për dimensionet e mendimit kritik në tekstin Historia Rezultatet per operacionet e mendimit kritik në tekstin Historia Rezultatet e përgjithshme dhe specifike për mendimin kritik në tekstin Historia Rezultatet për dimensionet e mendimit kritik në tekstet Edukata muzikore Rezulatatet për operacionet e mendimit kritik në tekstet Edukata muzikore Rezultatet e përgjithshme dhe specifike për mendimin kritik në tekstet Edukata muzikore Rezultatet për dimensionet e mendimit kritik në tekstet Art figurativ Rezultatet për operacionet e mendimit kritik në tekstet Art figurativ Rezultatet e përgjithshme dhe specifike për mendimin kritik në tekstet Art figurativ C. Rezultatet nga studimi i aktiviteteve mësimore në klasë për zhvillimin e mendimit kritik Rezultatet për dimensionet e mendimit kritik në tekstet Leximi Rezultatet për operacionet e mendimit kritik në tekstet Leximi Rezultatet e përgjithshme dhe specifike për mendimin kritik në tekstet Leximi Rezultatet për dimensionet e mendimit kritik në tekstet Gjuha shqipe Rezultatet për operacionet e mendimit kritik në tekstet Gjuha shqipe Rezultatet e përgjithshme dhe specifike për mendimin kritik në tekstet Leximi VI

7 Vlerësimi i niveleve të dimensioneve të ZHMK në orët e vëzhguara në tekstin Gjuha shqipe Rezultatet për dimensionet e mendimit kritik në tekstet Edukata qytetare Rezultatet per operacioneet e mendimit kritik në tekstin Edukata qytetare Rezultatet e përgjithshme dhe specifike për mendimin kritik në tekstin Edukata qytetare Rezultatet për dimensionet e mendimit kritik në tekstin Historia Rezultatet për operacionet e mendimit kritik në tekstin Historia Rezultatet e përgjithshme dhe specifike për mendimin kritik në tekstin Historia Rezultatet për dimensionin e mendimit kritik në tekstet Edukata muzikore Rezultatet për operacionet e mendimit kritik në tekstet Edukata muzikore Rezultatet e përgjithshme dhe specifike për mendimin kritik në tekstin Edukata muzikore Vlerësimi i niveleve të dimensioneve të ZHMK në orët e vëzhguara Edukata muzikore Rezultatet për dimensionet e mendimit kritik në tekstet Art figurativ Rezultatet për operacionet e mendimit kritik në tekstet Art figurativ Rezultatet e përgjithshme dhe specifike për mendimin kritik në tekstet Art figurativ Vlerësim i niveleve të dimensioneve të ZHMK në orët e vëzhguara Art figurativ KAPITULLI V: Diskutimi i gjetjeve të studimit Interpretimi i rezultateve Leximi Interpretimi i rezultateve Gjuhë shqipe Interpretimi i rezultateve Historia Interpretimi i rezultateve - Edukata qytetare Interpretimi i rezultateve Edukata muzikore Interpretimi i rezultateve Art figurativ Përmbledhje e kapitullit KAPITULLI VI: Përfundime dhe rekomandime Hyrje Konkluzionet Rekomandime Përmbledhje e kapitullit Bibliografi SHTOJCA A Skeda për vlerësimin e mundësive të teksteve për zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve SHTOJCA B Pyetësor për mësimdhënës për vlerësimin e opinioneve të tyre bazuar te mundësitë që japin tekstet për zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve SHTOJCA C Kartelë vëzhgimi për të menduarit kritik VII

8 LISTA E SHKURTIMEVE AD- Argumente të dallueshme AP- Argumentimi i përfundimeve AQ- Argumentimi i qartë AVH- Analizon vlefshmërinë e hipotezave DB- Dallimi i besueshmërisë IL - Informacione të lidhura JO Justifikim i operacioneve K- Kategorizimi KA- Krahasimi i argumenteve KB- Kurrikuli bërthamë KK- Korniza e kurrikulës KSHQMT - Kupton dhe shpreh qartë mendimin e tjetrit MASHT Ministria e Arsimit Shkencës dhe Teknologjisë MPMT - Merr parasysh mendimet e të tjerëve ND - Ndjek diskutimin PC - Përqendrohet në çështje PI - Paraqet ide PK - Prania e konkluzioneve PSH - Pasuria shprehëse Q - Qartësia SHA - Shpjegime alternative SHI - Shtjellimi i ideve SHMP - Shpreh mendimin personal SHP - Shprehja e përfundimeve VCDH - Vlerëson cilësinë e të dhënave ZHMK - Zhvillim i mendimit kritik VIII

9 LISTA E TABELAVE Tabela 1 Analiza specifike për mundësitë e tekstit, leximi nga pikëpamja e operacioneve për zhmk. Tabela 2. Analiza e përgjithshme për mundësitë e tekstit Leximi nga pikëpamja e dimensioneve për zhmk. Tabela 3. Analiza specifike për mundësitë e tekstit gjuha shqipe nga pikëpamja e operacioneve për zhmk. Tabela 4. Analiza e përgjithshme për mundësitë e tekstit gjuha shqipe nga pikëpamja e dimensioneve për zhmk Tabela 5. Analiza specifike për mundësitë e tekstit historia nga pikëpamja e operacioneve për zhmk. Tabela 6. Analiza e përgjithshme për mundësitë e tekstit historia nga pikëpamja e dimensioneve për zhmk. Tabela 7. Analiza specifike për mundësitë e tekstit Edukata qytetare nga pikëpamja e operacioneve për zhmk. Tabela 8. Analiza e përgjithshme për mundësitë e tekstit Edukata qytetare nga pikëpamja e dimensioneve për zhmk. Tabela 9. Analiza specifike për mundësitë e teksteve Edukata muzikore nga pikëpamja e operacioneve për zhmk. Tabela 10. Analiza e përgjithshme për mundësitë e tekstit Edukata muzikore nga pikëpamja e dimensioneve për zhmk. Tabela 11. Analiza specifike për mundësitë e tekstit Art figurativ nga pikëpamja e operacioneve për zhmk. Tabela 12. Analiza e përgjithshme për mundësitë e tekstit Art figurativ nga pikëpamja e dimensioneve për zhmk. Tabela 13. Analiza krahasuese e të gjitha teksteve nga pikëpamja e dimensioneve për zhmk. Tabela 14. Paraqitja e përgjithshme e dimensioneve dhe operacioneve për zhmk në tekstin Leximi 1 5. Tabela 15. Paraqitja e përgjithshme e dimensioneve dhe operacioneve për zhmk në tekstet Gjuha shqipe 1-5. Tabela 16. Paraqitja e përgjithshme e dimensioneve dhe operacioneve për zhmk në tekstin Historia 5. Tabela 17. Paraqitja e përgjithshme e dimensioneve dhe operacioneve për zhmk në tekstet Edukata qytetare 3 5. Tabela 18. Paraqitja e përgjithshme e dimensioneve dhe operacioneve për zhmk në tekstin Edukata muzikore 1 5. Tabela 19. Paraqitja e përgjithshme e dimensioneve dhe operacioneve për zhmk në tekstin Art figurativ 1 5. Tabela 20. Analiza krahasuese e dimensioneve për zhmk. Tabela 21. Analiza statistikore. Tabela 22. Analiza specifike e vlerësimeve të mësimdhënësve për mundësitë e tekstit Leximi nga pikëpamja e operacioneve për zhmk. Tabela 23. Analiza e përgjithshme e vlerësimeve të mësimdhënësve për tekstin Leximi nga pikëpamja e dimensioneve për zhmk. IX

10 Tabela 24. Analiza specifike e vlerësimeve të mësimdhënësve për tekstin Gjuha shqipe nga pikëpamja e operacioneve për zhmk. Tabela 25. Analiza e përgjithshme e vlerësimeve të mësimdhënësve për tekstin Gjuha shqipe nga pikëpamja e dimensioneve për zhmk. Tabela 26. Analiza specifike e vlerësimeve të mësimdhënësve për tekstin Edukata qytetare nga pikëpamja e operacioneve për zhmk. Tabela 27. Analiza e përgjithshme e vlerësimeve të mësimdhënësve për tekstin Edukata qytetare nga pikëpamja e dimensioneve për zhmk. Tabela 28. Analiza specifike e vlerësimeve të mësimdhënësve për tekstin Histori nga pikëpamja e operacioneve për zhmk. Tabela 29. Analiza e përgjithshme e vlerësimeve të mësimdhënësve për tekstin e Historisë nga pikëpamja e dimensioneve për zhmk. Tabela 30. Analiza specifike e vlerësimeve të mësimdhënësve për tekstin Edukata muzikore nga pikëpamja e operacioneve për zhmk. Tabela 31. Analiza e përgjithshme e vlerësimeve të mësimdhënësve për tekstin Edukata muzikore nga pikëpamja e dimensioneve për zhmk. Tabela 32. Analiza specifike e vlerësimeve të mësimdhënësve për tekstin art figurativ nga pikëpamja e operacioneve për zhmk. Tabela 33. Analiza e përgjithshme e vlerësimeve të mësimdhënësve për tekstin Art figurativ nga pikëpamja e dimensioneve për zhmk. Tabela 34. Analiza specifike e rezultateve të vëzhgimit në orët e leximit. Tabela 35. Analiza e përgjithshme e rezultateve të vëzhgimit në tekstin Leximi 1-5 Tabela 36. Analiza specifike e rezultateve të vëzhgimit në orët e gjuhës shqipe. Tabela 37. Analiza e rezultateve të përgjithshme nga vëzhgimi i orëve të lëndës gjuhë shqipe. Tabela 38. Analiza specifike e rezultateve të vëzhgimit në orët e mësimit të lëndës Edukata qytetare. Tabela 39. Analiza e përgjithshme e rezultateve të vëzhgimit në orët e mësimit të lëndës Edukata qytetare. Tabela 40. Analiza e rezultateve të vëzhgimit në orët e historisë. Tabela 41. Analiza specifike e rezultateve të vëzhgimit në orët e edukatës muzikore Tabela 42. Analiza e përgjithshme e rezultateve të vëzhgimit në orët Edukata muzikore Tabela 43. Analiza specifike e rezultateve të vëzhgimit në orët e artit figurativ. Tabela 44. Analiza e përgjithshme e rezultateve të vëzhgimit në orët e artit figurativ. X

11 LISTA E GRAFIKEVE Grafiku 1. Paraqitja e përgjithshme grafike sintetike për të gjitha tekstet Leximi 1-5 nga pikëpamja e dimensioneve të zhmk. Grafiku 2. Paraqitja e përgjithshme grafike sintetike për të gjitha tekstet Leximi 1-5 nga pikëpamja e operacioneve të zhmk. Grafiku 3. Shpërndarja e dimensioneve të zhmk për secilin tekst Leximi 1 5. Grafiku 4. Paraqitja e përgjithshme grafike sintetike e zhmk në tekstet Leximi 1-5. Grafiku 5. Paraqitja e përgjithshme grafike sintetike e dimensioneve të zhmk në tekstin Gjuha shqipe 1 5. Grafiku 6. Paraqitja e përgjithshme grafike sintetike e të gjitha operacioneve të zhmk në tekstet Gjuha shqipe 1 5. Grafiku 7. Krahasimi i dimensioneve të zhmk në tekstet Gjuha shqipe 1 5. Grafiku 8. Vlerësime të përgjithshme për dimensionet e zhmk në tekstin Gjuha shqipe 1 5. Grafiku 9. Paraqitja e përgjithshme grafike sintetike e dimensioneve të zhmk në tekstin Historia 5. Grafiku 10. Paraqitja specifike e operacioneve të zhmk në tekstin Historia 5. Grafiku 11. Paraqitja e përgjithshme grafike, sintetike e dimensioneve të zhmk në tekstet Edukata qytetare 3-5. Grafiku 12. Paraqitje specifike grafike për operacionet e zhmk në tekstin Edukata qytetare 3 5. Grafiku 13. Krahasimi i dimensioneve të zhmk në tekstet e Edukata qytetare 3 5. Grafiku 14. Vlerësime të përgjithshme për zhmk në tekstet Edukata qytetare 3 5. Grafiku 15. Paraqitje e përgjithshme grafike sintetike e dimensioneve të zhmk në tekstet Edukata muzikore 1 5. Grafiku 16. Paraqitja specifike e të gjitha operacioneve të zhmk në tekstet Edukata muzikore 1-5. Grafiku 17. Krahasimi i dimensioneve të zhmk në tekstet Edukata muzikore 1 5. Grafiku 18. Vlerësime të përgjithshme për mundësitë e zhmk në tekstet Edukata muzikore 1 5. Grafiku 19. Paraqitje e përgjithshme grafike sintetike e dimensioneve të zhmk në tekstet Art figurativ 1 5. Grafiku 20. Paraqitje specifike e të gjitha operacioneve të zhmk në tekstet Art figurativ 1 5. Grafiku 21. Paraqitje e vlerave krahasuese për dimensionet e zhmk në tekstet Art figurativ 1 5. Grafiku 22. Vlerësime të përgjithshme për mundësitë e zhmk në tekstet art figurativ 1-5 Grafiku 23. Vlerësime krahasuese për mundësitë e teksteve për zhmk të nxënësve. Grafiku 24. Krahasimi i vlerave për dimensionin e interpretimit. Grafiku 25. Krahasimi i vlerave për dimensionin e analizës. Grafiku 26. Krahasimi i vlerave për dimensionin e vlerësimit. Grafiku 27. Krahasimi i vlerave për dimensionin e konkludimit. Grafiku 28. Krahasimi i vlerave për dimensionin e shpjegimit. Grafiku 29. Vlerësimi i opinioneve të mësimdhënësve për dimensionet e zhmk në tekstet Leximi 1 5. Grafiku 30. Vlerësimi i opinioneve të mësimdhënësve për dimensionet e zhmk në tekstet Gjuha shqipe 1 5. Grafiku 31. Vlerësimi i opinioneve të mësimdhënësve për dimensionet e zhmk në tekstet Edukata qytetare 3 5. Grafiku 32. Vlerësimi i opinioneve të mësimdhënësve për dimensionet e zhmk në tekstin Histori 5. XI

12 Grafiku 33. Vlerësimi i opinioneve të mësimdhënësve për dimensionet e zhmk në tekstet Edukata muzikore 1 5. Grafiku 34. Vlerësimi i opinioneve të mësimdhënësve për dimensionet e zhmk në tekstet Art figurativ 1-5 Grafiku 35. Krahasimi i vlerave të opinioneve të mësimdhënësve për dimensionet e zhmk në tekstet e Leximi 1-5, Gjuha shqipe 1-5, Edukata qytetare 3-5, Historia 5, Edukata muzikore 1-5 dhe Art figurativ 1 5. Grafiku 36. Nivelet e mendimit kritik në vëzhgimin e orëve të lëndës Lexim 1 5. Grafiku 37. Nivelet e mendimit kritik në vëzhgimin e orëve mësimore gjuha shqipe 1 5. Grafiku 38. Nivelet e mendimit kritik në orët e vëzhguara Edukata qytetare 3 5. Grafiku 39. Nivelet e mendimit kritik në orët e vëzhguara të lëndës Historia 5. Grafiku 40. Nivelet e mendimit kritik në vëzhgimin e orëve Edukata muzikore 1 5. Grafiku 41. Nivelet e zhmk në vëzhgimin e orëve të artit figurativ 1 5. Grafiku 42. Numri i rasteve ku shprehet operacioni, dimensioni i caktuar i mendimit kritik gjatë vëzhgimit të orëve mësimore. XII

13 DEDIKIM Këtë punim ia dedikoj babit tim, Ibrahim Neziri, i cili më shumë se çdo gjë dëshironte dijen dhe lirinë e vendit tim. Ai më ka mbështetur në çdo aspekt, veçanërisht në shkollim. XIII

14 FALËNDERIME DHE MIRËNJOHJE Veprimtaria kërkimore-shkencore, në procesin e realizimit të studimit doktoral, ka qenë një sfidë dhe në të njëjtën kohë një ndjenjë e këndshme në këtë rrugëtim. Realizimi i këtij studimi nuk do të ishte i mundur pa mbështetjen e profesorëve, kolegëve apo bashkëpunëtorëve, të cilëve dua t u shpreh mirënjohje dhe falënderime. Në radhë të parë, falënderoj udhëheqësin shkencor të këtij punimi, Prof. Dr. Adem Tamo, i jam shumë mirënjohës për punën e palodhshme nga fillimi deri në finalizimin e tij, faleminderit për të gjitha. Sugjerimet dhe këshillat e tij ndikuan drejtpërdrejt në ngritjen e cilësisë së studimit. Gjithashtu falënderoj MASHT për mbështetjen e këtij projekti studimor. Falënderoj dhe iu shpreh mirënjohjen time të thellë kolegëve të mi, në veçanti Prof. Dr. Januz Dërvodeli, Prof. Dr. Lulzim Dragidella, Prof. Dr. Ramë Buja, Mr. Fehmi Mujota, Prof. Dr. Shpresë Qamili, Prof. Dr. Demë Hoti, Prof. Dr. Naser Zabeli, Prof. Dr. Dukagjin Pupovci, Prof. Dr. Adhurim Rasimi, Prof. Dr. Nehat Rrudhani, Prof. Dr. Sali Aliu, Prof. Dr. Hajrip Mehmeti, Mr. Sefedin Rahimi, të cilët vazhdimisht më kanë përkrahur në punën time kërkimoreshkencore. Falënderoj familjen dhe gjithë të afërmit e mi, të cilët më përkrahën dhe motivuan për të përfunduar këtë studim. Veçanërisht falënderoj nënën time për të cilën është e vështirë të gjej fjalët që shprehin mirënjohjen time të pafund për të. Në fund, por jo më pak, falënderoj bashkëshorten time dhe dy fëmijët, për gjithë mbështetjen që më kanë ofruar gjatë kësaj kohe. XIV

15 ABSTRAKT Zhvillimi i mendimit kritik është i kushtëzuar nga veprimi i shumë faktorëve. Për ta evidentuar këtë fakt në studim jam fokusuar te mundësitë që ofrojnë tekstet, mësimdhënësit dhe aktivitetet mësimore për zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve të shkollës fillore, në Kosovë. Studimi niset nga ideja se njohja e këtyre mundësive iu hap rrugë përmirësimit të mëtejshëm të tyre. Studimi është kryer me pjesëmarrjen e mësimdhënësve dhe nxënësve si dhe janë studiuar tekstet e shkollës fillore në Kosovë. Studimi ka natyrë deskriptive dhe mikse. Karakteri deskriptiv i tij lidhet me përshkrimin që ai realizon në lidhje me mundësitë për zhvillimin e mendimit kritik në shkollën fillore, ndërsa karakteri miks i metodologjisë lidhet me natyrën mikse të të dhënave të grumbulluara: fakte tekstuale, opinione të mësimdhënësve, praktika/aktivitete mësimore. Dizajnimi i këtij hulumtimi është kryer sipas kombinimit të tri metodave kryesore: të analizës së përmbajtjes, intervistimit dhe vëzhgimit, duke krahasuar me njëri-tjetrin rezultatet nga analiza e përmbajtjes (skeda), nga intervistimi i mësimdhënësve dhe vëzhgimi në orët mësimore. Kështu është kryer analiza e përmbajtjes së 24 teksteve mësimore, janë intervistuar 336 mësimdhënës dhe janë vëzhguar 336 orë mësimore. Për grumbullimin e këtyre të dhënave nga tekstet është modifikuar një instrument i njohur ndërkombëtarisht për mendimin kritik, i cili është përshtatur pastaj edhe për ndërtimin e një guide për intervistim si edhe për vëzhgimin e aktiviteteve mësimore në klasë. Gjetjet e studimit janë interesante dhe të rëndësishme: vihet re se tekstet përmbajnë mundësi të konsiderueshme për zhvillimin e mendimit kritik, se mësuesit kanë qëndrime pozitive dhe se aktivitetet mësimore në klasë kanë elementë të dobishëm që kontribuojnë në zhvillimin e mendimit kritik. Gjithashtu, vihen re diferenca të caktuara nga teksti në tekst, nga mësuesi në mësues dhe nga njëra orë mësimi në tjetrën. Përfundimet e studimit janë deskriptive dhe tregojnë se cilat tekste, opinione dhe aktivitete janë më zhvilluese për mendimin kritik dhe se cilat pranojnë rishikim e përmirësim të mëtejshëm. Arrijmë kështu në disa përfundime të dobishme si për hartuesit e kurrikulave (autorë dhe botues), për zbatuesit e tyre dhe inspektorët. Fjalë kyçe: Kurrikul, mendim kritik, dimensione të mendimit kritik, operacione për zhvillimin e mendimit kritik. XV

16 ABSTRACT Critical minds development is conditioned by the action of many factors. Among them the study has distinguished to deal with the possibilities of textbooks, teachers and educational activities for the critical thinking development of primary school students in Kosovo. The study begins with the idea that the recognition of opportunities that create textbooks, teaching competence and learning activities opens the door for their further improvement. The study has been conducted with teachers, students and elementary school textbooks in Kosovo. The study has a descriptive and mixed nature. The descriptive character is related to the description that it realizes about the opportunities for the development of critical thinking in primary school, whereas the mixed character of the methodology is related to the mixed nature of the collected data: textual evidence, opinions of teachers, learning activities/practice. The research design has been carried out by a combination of three main methods: content analysis, interview and observation, by comparing one with the other: the results from the content analysis (files) and teachers interview and observation in classes. Thus, the content analysis of 24 textbooks, the interview of 336 teachers and the observation of 336 lessons have been carried out. To collect these data from the textbooks, an instrument recognized internationally for critical thinking has been modified, which is then adapted for the construction of a guide for the interview as well as for the observation of classroom learning activities. Findings of the study are interesting and important: it is noted that the textbooks contain substantial opportunities for the development of critical thinking, teachers have positive attitudes and learning activities in the classroom have useful elements that contribute to the development of critical thinking. Certain differences from text to text, teacher to teacher and lesson to lesson are also noticed. The conclusions of the study are descriptive and show what textbooks, opinions and activities are more developmental for the critical thinking and accept further review and improvement. Thus, some useful conclusions are reached for curricula developers (authors and publishers), implementers and inspectors. Keywords: Curriculum, critical thinking, critical thinking dimensions, operations for the critical thinking development. XVI

17 KAPITULLI I: Hyrje në çështjen e mendimit kritik Panoramë e zhvillimeve të arsimit në Kosovë Të menduarit kritik konsiderohet si një shkathtësi kognitive e nivelit të lartë. Përpjekjet e hartuesve të kurrikulave (dokumenteve kurrikulare), përdoruesit e teksteve, mësimdhënësit që organizojnë dhe mundësojnë të mësuarit, vlerësuesit e efikasitetit të procesit mësimor, të gjithë këta aktorë e më tej, janë duke marrë parasysh gjithnjë e më shumë rëndësinë e mendimit kritik të nxënësve dhe zhvillimin e tij të mëtejshëm. Në Kosovë, që nga viti 2003, është bërë një punë intensive në fushën e arsimit dhe veçanërisht në drejtim të ndryshimeve kurrikulare. Korniza e Kurrikulës përbëhet nga një tërësi e dokumenteve dhe masave të përcaktuara për zbatimin e saj. Synimi i Kornizës së Kurrikulës është që qytetarët e Kosovës të ballafaqohen me sfidat e shek XXI dhe të gjenerojnë dije të reja konkurruese në mënyrë aktive për tregun global të punës. Në përputhje me qëllimet e sistemit arsimor në Kosovë, (Korniza e Kurrikulës, 2011) kompetencat kryesore të parapara për sistemin parauniversitar në Republikën e Kosovës janë: Kompetenca e komunikimit dhe e të shprehurit; Kompetenca e të menduarit; Kompetenca e të mësuarit; Kompetenca për jetë, punë dhe mjedis; Kompetenca personale; Kompetenca qytetare; Kompetenca e të menduarit (mendimi kritik). Qasja dhe përpunimi i njohurive në mënyrë të pavarur, efektive dhe me përgjegjësi është shumë i rëndësishëm për të nxënë, por edhe për të marrë vendime për të zgjidhur probleme me vetëdije të plotë për ndikimin dhe pasojat e vendimit apo të një veprimi të caktuar. Duke patur parasysh kompleksitetin e shoqërisë dhe ekonomisë së sotme, të bazuar në dije, menaxhimi i dijes është bërë kompetencë esenciale për shek. XXI. Megjithatë, përveç aftësisë për të identifikuar dhe për t iu qasur informatës / burimit të njohurisë së caktuar, nxënësit kanë nevojë të zhvillojnë edhe kapacitete për t iu qasur njohurive në mënyrë kritike, kreative dhe ndërvepruese. 1

18 Studimet më të përparuara psikologjike e pedagogjike vërtetojnë se kurrikula mësimore ka rol të veçantë në zhvillimin e mendimit kritik tek nxënësit dhe njëherësh ndikon në formësimin e personalitetit të nxënësit. Është e domosdoshme që përmbajtjet kurrikulare të kenë elemente nxitëse për zhvillimin e mendimit kritik në të gjitha disiplinat shkencore, të përfshira në dokumentin kurrikular. Në këtë mënyrë nxënësit do të njihen me përvoja të shumëllojshme jetësore dhe përmes këtyre përmbajtjeve tek ta do të nxitet zhvillimi dhe pjekuria emocionale, sociale dhe intelektuale. Zhvillimi historik i problemit në Kosovë Zhvillimi i kurrikulave, si në çdo vend tjetër, edhe në Kosovë është çështje me rëndësi të veçantë si për politikëbërësit ashtu edhe për zbatuesit e saj. Në terminologjinë pedagogjike, përkatësisht në fushën e edukimit, pas vitit 2000 ka një prirje për të përdorur terminologji të huaja në konceptet e reja ndër të cilat edhe termi kurrikul. Ndryshimet e mëdha sociale, ekonomike, teknologjike etj., ndikuan edhe në plotësimin dhe ndryshimin e planeve dhe programeve (kurrikulave) mësimore, duke pasur parasysh përshtatshmërinë me moshën dhe aftësitë kuptimore të nxënësve dhe interesat e tregut. Bartës i këtyre ndryshimeve kurrikulare është Ministria e Arsimit, Shkencës dhe e Teknologjisë. Nga këndvështrimi historik, dokumentet kurrikulare, si Korniza e Kurrikulës e Arsimit Parauniversitar në Kosovë pas kompletimit të punimeve dhe studimeve janë miratuar më 29 gusht 2011 (Korniza e Kurrikulës, 2011), e cila synon ndryshimin e vazhdueshëm dhe progresiv të sistemit arsimor parauniversitar në Kosovë. Gjithashtu rrit cilësinë e shërbimeve arsimore për të gjithë nxënësit dhe njëherësh ndërlidh sistemin e arsimit të Kosovës me reformat aktuale arsimore ndërmjet sistemeve më të zhvilluara. Sipas Kornizës së Kurrikulës (KK) për secilin nivel të sistemit të arsimit parauniversitar u miratuan dokumente shtesë si Kurrikula Bërthamë, të cilat u zyrtarizuan më 22 tetor 2012 (MASHT, 2012). Sipas Kurrikulës Bërthamë për nivelin I V ky dokument do të shërbej si bazë për hartimin dhe zbatimin e disa dokumenteve të tjera, planeve dhe programeve mësimore, teksteve shkollore dhe udhëzuesve tjerë pedagogjik për zhvillimin e arsimit në ciklin fillor. Për të gjitha këto dokumente kurrikulare kontribut të veçantë kanë dhënë të gjithë donatorët ndërkombëtarë në Kosovë. Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë, përmes këtyre dokumenteve, pra Kornizës së Kurrikulës, Kurrikulave Bërthamë, Udhëzuesit për zbatimin e kurrikulës sipas fushave, ka përcaktuar synimet, aktivitetet, indikatorët, përgjegjësitë, afatet kohore dhe burimet për një periudhë kohore të shtrirë deri në vitin Nga këto dokumente synohet që: qytetarët e Kosovës të ballafaqohen me sfidat e shekullit XXI dhe të gjenerojnë dije të reja konkurruese në 2

19 mënyrë aktive për tregun global të punës, njëherësh janë specifikuar edhe sfidat me të cilat ballafaqohet shoqëria kosovare si: nevoja për ndërtimin e një shoqërie të dijes, integrimi në epokën digjitale, rritja e ndërvarësisë dhe lëvizshmërisë, të të mësuarit për të jetuar së bashku dhe zhvillimi i qëndrueshëm. (Korniza e Kurrikulës, 2011). Rëndësia e studimit Përse e ndërmora këtë studim? Për një kohë të gjatë kam punuar në Ministrinë e Arsimit, të Shkencës dhe Teknologjisë në Republikën e Kosovës dhe kam qenë i përfshirë në aktivitete të shumëllojshme, të cilat më kanë lidhur fort me çështjet e kurrikulës, të teksteve dhe të realizimit të tyre. Prej disa vitesh tashmë jam i përfshirë në formimin dhe trajnimin e mësuesve të shkollave fillore dhe më tej. Përveç këtyre prurjeve dhe interesave të hershme që më lidhnin me të menduarit kritik kam pasur edhe një interes për studimin e thelluar të kësaj çështjeje. Por nuk kam preferuar të merrem me studimin e saj në nivel teorik. Më ka interesuar dhe më intereson më shumë aspekti aplikativ i saj. Në këto kushte kam menduar se me eksperiencën që kam mund të kontribuoj dhe studioj edhe më tej ndaj vendosa ta studioj këtë çështje në aspektin më aplikativ të saj. Megjithatë, i mbetem gjithnjë mendimit se mendimi kritik vazhdon të jetë një fushë studimi pa fund. Sepse, siç shprehet edhe Paul & Elder: Të gjithë mendojnë: është në natyrën tonë të mendojmë. Por pjesa më e madhe e të menduarit tonë është e pastudiuar, është tendencioze, e shtrembëruar dhe e pjesshme, është e pambështetur në fakte ose është krejt paragjykuese. Por edhe cilësia e jetës sonë dhe e asaj që ne prodhojmë varet pikërisht nga cilësia e të menduarit tonë 1. Përse dhe për kë e konsideroj të rëndësishëm këtë studim? Studimi ka të bëjë identifikimin e fakteve kurrikulare që nxisin zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve të shkollës fillore në Kosovë. Duke qenë se çështja nuk përfundon me ekzistencën e fakteve në materialet kurrikulare, por ka të bëjë edhe me përdorimin e tyre nga mësuesi, edhe shtimin prej tij të fakteve të reja dhe të vëmendjes së tij për zhvillimin e mendimit kritik, madje edhe me aktivitetet ku përfshihet nxënësi gjatë procesit mësimor, studimi fiton një rëndësi të veçantë. Ky studim u tregon autorëve të teksteve mësimore se, cilat janë mundësitë që ata kanë krijuar në tekstet e tyre për zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve. Duke i evidentuar këto mundësi autorët e teksteve do të kenë në duar të dhëna të cilat ata mund t i përdorin për t i përmirësuar tekstet e tyre, duke shtuar mundësi të reja për zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve. Ky studim është i një rëndësie të veçantë, pasi u tregon mësimdhënësve të shkollës fillore në Kosovë se sa i përdorin ata mundësitë që ofrojnë tekstet për zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve dhe se sa mundësi praktike ata krijojnë që duke pasur për pikënisje tekstet të përdorin 1 3

20 edhe metodologjitë efektive të organizimit të një mësimdhënieje, e cila nxit zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve. Rëndësia e këtij studimi është gjithashtu në faktin se ai duke vëzhguar një sasi të caktuar orësh mësimore në shkollën fillore, ofron një paraqitje të qartë të realitetit të klasës mësimore dhe të aktiviteteve që kryhen aty dhe të cilat mundësojnë ose jo një mbështetje të zhvillimit të mendimit kritik të nxënësve. Këto tri aspekte plotësojnë njëri-tjetrin, duke ndihmuar jo vetëm autorët e kurrikulave dhe të teksteve por edhe mësimdhënësit në klasë. Rezultatet e këtij studimi do të jenë mikse: një pjesë do të burojnë nga analiza e përmbajtjes, një pjesë nga intervistimi i mësuesve dhe pjesa tjetër nga vëzhgimet e orëve mësimore. Studiuesit do të bëjnë përpjekje që të dhënat e grumbulluara, të cilat do të jenë të natyrës cilësore, t i analizojnë duke veçuar ato fakte e procese që e mbështesin zhvillimin e mendimit kritik si dhe ato fakte e procese, të cilat kanë potencial të ulët për zhvillimin e këtij mendimi. Organizimi i studimit Studimi për rolin e kurrikulës në nxitjen e zhvillimit të mendimit kritik të nxënësve është sistemuar në 8 (tetë) kapituj. Në kapitullin e parë është paraqitur aspekti motivues dhe aktualiteti i problemit dhe njëherësh është realizuar një rrjedhë kronologjike e studimit si dhe janë evidentuar arsyet pse ka rëndësi ky studim. Kapitulli i dytë shqyrton literaturën bazë për studimin dhe njëherësh shtjellon idetë e teorive të ndryshme për studimin në fjalë. Në kapitullin e tretë prezantohet metodologjia e studimit. Në këtë pjesë janë prezantuar të gjitha aktivitetet metodologjike për realizimin e këtij studimi si: dizajnimi i studimit, instrumentet matëse, përpunimi i të dhënave etj. Kapitulli i katërt paraqet rezultatet e studimit nga vlerësimi i teksteve shkollore. Këto rezultate janë vendosur në tabela dhe është bërë një koment i përgjithshëm dhe specifik për secilën vlerë veç e veç, gjithashtu këto rezultate janë të paraqitura edhe në grafikë për të vlerësuar me lehtë rezultatet e paraqitura. Në kapitullin e pestë janë paraqitur rezultatet e opinioneve të mësimdhënësve mbi vlerësimin e teksteve shkollore se sa këto tekste kanë përmbajtje që nxisin zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve në ciklin fillor. Këto opinione janë matur sipas modelit likert, nga aspak i kënaqur niveli 1 deri në plotësisht i kënaqur niveli 5. Kapitulli i gjashtë prezanton rezultatet e arritura nga kartela e vëzhgimit për dimensionet e mendimit kritik, këto dimensione janë vlerësuar në disa orë të vëzhguara dhe janë matur sipas modelit likert, nga niveli me i ulët 1 deri tek niveli më i lartë 5. 4

21 Kapitulli i shtatë paraqet interpretimin dhe diskutimin e rezultateve për secilin tekst veç e veç. Dhe në kapitullin tetë janë paraqitur disa nga konkluzionet dhe rekomandimet në bazë të studimit të bërë. Sqarimi i nocioneve kryesore Të menduarit kritik Në këtë studim do të paraqiten disa çështje me rëndësi për zhvillimin e mendimit kritik, duke dhënë shpjegime dhe përkufizime të arsyeshme, të cilat zbatohen në praktikën e mësimdhënies dhe mësimnxënies dhe njëherësh nxisin të menduarit kritik tek nxënësit e ciklit fillor. Inovacionet dhe zhvillimet e shpejta në jetën shoqërore, ekonomike, teknologjike etj., paraqesin një sfidë për mësimdhënësit, të cilët janë ndër të parët që ballafaqohen me këto ndryshime të shekullit që jetojmë. Sigurisht që përkundrejt këtyre ndryshimeve të mëdha, zhvillimi i kurrikulave të reja mund të jetë një garanci për ofrimin e shërbimeve arsimore në bazë të interesave të tregut të punës duke i dhënë mundësi zhvillimit të mendimit kritik të nxënësve. Kurrikula është instrumentale në kuptimin që ajo i shërben një qëllimi të rëndësishëm të procesit mësimor. Kurrikula është instrument për zhvillimin e mendjes së nxënësit si edhe një instrument për t u mësuar nxënësve ato dije, shkathtësi dhe vlera të cilat u duhen atyre për të punuar dhe për të mësuar më tej në jetë. Në këtë kontekst përmbajtjet kurrikulare, duke qenë instrumentale, nuk mund të jenë një qëllim në vetvete. Kësisoj ekziston mundësia që përmbajtjet kurrikulare të studiohen e të ristudiohen me qëllim përshtatjen e tyre gjithnjë e më mirë si për të zhvilluar mendjet e nxënësve ashtu edhe për t i përgatitur ata për jetën. Në këtë kontekst synimi i çdo kurrikule është përgatitja e nxënësve për jetë dhe punë, ndaj natyrshëm lind pyetja se, në çfarë forme apo mënyre duhet t i përgatisim nxënësit për sfidat e shekullit që jetojmë? Përmbajtjet tekstuale (kurrikulare) kanë një rëndësi të veçantë por nuk janë te vetmet ato që sigurojnë suksesin e të nxënit të suksesshëm të nxënësve në mësim, një pjesë të përgjegjësisë e kanë edhe mësimdhënësit se sa janë të gatshëm të identifikojnë përmbajtjet kurrikulare që nxisin zhvillimin e mendimit kritik dhe se si i interpretojnë këto përmbajtje tek nxënësit. Në këtë kuptim detyrë themelore e çdo mësimdhënësi është se si të ndihmojnë nxënësit të jenë të pavarur në zgjidhjen e problemeve, (Zelina, 1994) të jenë në gjendje të nxjerrin në pah informacione te reja për çështjet me rëndësi, të shprehin ide dhe t i vlerësojnë ato nga këndvështrime të ndryshme. Të menduarit kritik nuk kushtëzohet vetëm nga angazhimi apo puna e mësimdhënësit, ky është një proces i vazhdueshëm dhe aktiv në lëmin e të nxënit. Koncepti mbi të menduarit kritik është një koncept shumëplanësh. Që njeriu të mendojë në mënyrë kritike ai ka nevojë të zotërojë disa minishkathtësi. Të tilla minishkathtësi për mendimin kritik janë: shkathtësia për të vëzhguar, për të analizuar, për të interpretuar, për të reflektuar, për të vlerësuar, 5

22 për të konkluduar, për të shpjeguar, për të zgjidhur problemet dhe për të marrë vendime 2. Kjo është lista e minishkathtësive për mendimin kritik për të cilën bie dakord një pjesë e madhe e studiuesve të kohës sonë. Kjo do të thotë se autorë dhe institucione të tjera përmendin edhe minishkathtësi ose këndvështrime të tjera për të definuar shkathtësinë shumëplanëshe të mendimit kritik. Ajo që ndodh me mendjen e nxënësit, ndërsa ai u ekspozohet materialeve kurrikulare të përzgjedhura sipas dy qëllimeve të përmendura më sipër, për fat të keq nuk është e kushtëzuar në mënyrë të plotë dhe absolute nga materialet kurrikulare me të cilat nxënësi do të punojë. Me gjithë, rëndësinë që kanë këto materiale, ato nuk e pengojnë veprimin e faktorëve të tjerë me ndikim në mendjen e nxënësit. Një faktor i dytë i rëndësishëm në këtë proces është vetë procesi mësimor, pra aktivitetet në të cilat nxënësi përfshihet me qëllim që nëpërmjet atyre aktiviteteve ai të mund jo vetëm të zhvillojë mendjen e vet, por edhe të zotërojë dije, shkathtësi dhe vlera me të cilat do të duhet të dalë nga shkolla për të punuar dhe për të mësuar më tej. Kjo është arsyeja se pse në këtë studim një rëndësi e madhe u kushtohet aktiviteteve mësimore ku nxënësi përfshihet dhe prej të cilave ai përfiton (kur përfiton) atë që është parashikuar. Mësimdhënia me fokus zhvillimin e mendimit kritik nuk është një aktivitet i thjeshtë por mund të themi se është shumë i ndërlikuar dhe ndërdisiplinor. Theksoj i ndërlikuar sepse nuk ka një radhitje të hapave standard që të çojnë drejt mendimit kritik. Të nxënit frytdhënës e afatgjatë, i cili mund të zbatohet në situata të reja, është një çështje në të cilën informacioni dhe idetë që zotërohen kanë kuptim. Kjo ndodh në mënyrën më të mirë, kur nxënësit marrin pjesë në mënyrë aktive në të nxënit, hyjnë në brendi të tij, sintetizojnë dhe prodhojnë vet informacionin. (R.C. Anderson, Hiebert, E. H, Scott, J.A&Ëiklinson, I. A. G, 1985). Të nxënit e nxënësve zgjerohet kur përdorim një tërësi strategjish për të menduar. Është përdorimi i këtyre strategjive, përvojat e të nxënit kuptimplotë, që nxënësit e bëjnë të tyren në procesin e të nxënit. (A.S Palinscar & A.L Broën, 1989). Të nxënit zgjerohet kur ndërtohet mbi njohuritë dhe përvojat e mëparshme të nxënësve, pra u jep mundësi nxënësve të lidhin ato që dinë me informacionin e ri që do të mësohet. (Roth, 1990). Mendimi kritik dhe të nxënit ndodh kur mësuesit kuptojnë dhe vlerësojnë ndryshueshmërinë e ideve dhe përvojave. Mendimi kritik ndodh kur ekziston mendësia vetëm një pyetje është e drejtë (Banks, 1988). Të menduarit kritik për nga natyra e jetësimit kërkon kohë. Megjithatë ka disa rregulla të përgjithshme për punën në klasë në mënyrë që të nxitet zhvillimi i mendimit kritik: Mësimdhënësit duhet të sigurojnë kohë dhe mundësi për të shpalosur përvojat e mendimit kritik; Krijoni mundësi që nxënësit të mendojnë; Merr parasysh ide dhe opinione të ndryshme; 2 King, Patricia M.; Kitchener, Karen Strohm, Developing Reflective Judgment: Understanding and Promoting Intellectual Groëth and Critical Thinking in Adolescents and Adults, Jossey-Bass Higher and Adult Education Series and Jossey-Bass Social and Behavioral Science Series,

23 Nxit përfshirjen aktive të nxënësve në procesin e të nxënit; Siguroju nxënësve një mjedis të lirë nga rreziku se mund t i vërë dikush në lojë; Shpreh bindjet për aftësitë e çdo nxënësi për të bërë gjykime kritike; Vlerëso mendimin kritik (Musai, 2004) Në përgjithësi mësimdhënësi duhet të krijojë kushte që nxënësit të mendojnë, por të mendojnë mbi bazën e arsyes, jo të mendojnë në mënyrë të pakuptimtë. Këtë aktivitet sigurisht që mësimdhënësit e zhvillojnë mbi bazën e materialeve kurrikulare që kanë, të cilat mund të kenë potencial të mjaftueshëm apo jo për zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve. Ç është mendimi kritik? 3 Shumë njerëz studiojnë gjithë jetën e në fund të saj kanë mësuar gjithçka përveçse të mendojnë Francois Domergue Për të dhënë përgjigje në këtë pyetje nga shqyrtimi i literaturës kemi konstatuar se ka përkufizime të shumta lidhur me këtë, autor të ndryshëm kanë edhe mendime të ndryshme varësisht nga ajo se si e vlerësojnë mendimin kritik nga vet filozofia e të menduarit. Mendimi kritik është një rezultat; ai është një pikë në procesin e të menduarit me anë të të cilit çdo njeri mendon në mënyrë kritike, si një rrugë natyrore e ndërveprimit me idetë dhe informacionet; ai është një proces aktiv, që kërkohet të zhvillohet me qëllim ose ndodh rastësisht, i cili në mënyrë të qëndrueshme e bën nxënësin të kontrollojë informacionin dhe kështu ai mund të përballoj një sfidë; të përfshijë, të përshtatë apo të shpërndaj informacionin. (Musai, 2004). Sipas Këshillit Kombëtar për Përsosmëri në të menduarit, të menduarit kritik përcaktohet si proces intelektual i paraqitur në mënyrë aktive, shkathtësi në konceptim, duke aplikuar, duke analizuar, sintetizuar dhe/ose vlerësuar informacionet e mbledhura, ose të krijuara nga vëzhgimet, përvoja, reflektimi, arsyetimi, ose komunikimi. 4 Mendimi kritik dhe të nxënit ndodh kur mësuesit kuptojnë dhe vlerësojnë ndryshueshmërinë e ideve dhe përvojave. Mendimi kritik ndodh kur nuk ekziston mendësia vetëm një pyetje është e drejtë (Banks, 1988). Të menduarit është një proces kognitiv i qëllimshëm dhe i organizuar përmes të cilit ne i japim kuptim çështjes që mendojmë. Të menduarit kritik shpesh herë ngatërrohet me qëndrimet kritikuese ndaj të tjerëve. Të menduarit kritik dallon dukshëm nga ai kritikues sepse ky lloj të menduari bazohet në disa parime bazë si: Qartësia përpunohet informacioni, mund të shprehet edhe në mënyrë tjetër, mund të jepen ilustrime, mund të jepen shembuj etj. 3 Shih: Dr. Peter A. Facione, (1990) The Delphi Report. Critical Thinking: A Statement of Expert Consensus for Purposes of Educational Assessment and Instruction. The California Academic Press

24 Saktësia bazohet në fakte shkencore, mund të kontrollohet vërtetësia e informacionit, të jepen burimet apo rruga logjike për arritjen e një qëllimi të caktuar. Specifikimi Jepen më shumë detaje për çështjen e cila diskutohet, bëhet shtjellimi i idesë së paraqitur, jepen informacione specifike; Lidhja logjike vlerësohet kuptimi i deklaratës, informacioni i vjetër ndihmon përvetësimin e shpejtë të informacionit të ri. Thellësia problemi apo çështja ndahet në pjesë dhe pjesët analizohen veç e veç, analizohen marrëdhëniet midis pjesëve, vlerësohet kompleksiteti i çështjes; Shtrirja e mendimit merren parasysh edhe idetë e të tjerëve, zhvillohet një strategji alternative për çështjen që diskutohet; Drejtësia të menduarit kritik është i pavarur dhe i hapur, është i paanshëm dhe i çliruar nga paragjykimet. Në përgjithësi të menduarit kritik mund të përkufizohet si zotërim i ideve përtej atyre të dhëna më parë; vështrim i përmasave të reja në një temë; gjetja ose zgjedhja e problemeve; dallimi midis ideve si një shtrim argumentues ose debatues. (Musai, 2004) Është thjesht aftësia për të menduar logjikisht para se të besojmë diçka që lexojmë apo para se të ndërmarrim një veprim. Një artikull i botuar muajin e kaluar nga Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America (Punimet e Akademisë Kombëtare të Shkencave të SHBA-ve) na tregon se të menduarit kritik mund t u mësohet nxënësve dhe jep një metodë që mund të përdoret për këtë gjë. Studimi është bërë nga departamenti i fizikës i Universitetit të Stanford-it dhe Aspiratura e Edukimit pranë të njëjtit universitet. 5 Të menduarit kritik, sipas universitetit të Hong Kong-ut, na ndihmon: - t i kuptojmë lidhjet logjike mes ideve; - t i identifikojmë, ndërtojmë e vlerësojmë argumentet; - t i vëmë re mospërputhjet dhe gabimet e bëra në një mënyrë të menduari; - t i zgjidhim sistematikisht problemet; - të kuptojmë rëndësinë e ideve; - të mendojmë rreth mënyrës në të cilën i justifikojmë vlerat dhe besimet tona. 6 Nocioni kurrikul Për kurrikulën ka mendime të ndryshme dhe si nocion në arsim ka filluar të përdoret në ShBA në vitet 60-të të shekullit të kaluar (shek. XX). Ndërsa në Kosovë ky nocion në terminologjinë pedagogjike ka filluar të përdoret pas vitit Sipas përkufizimeve të ndryshme nocioni

25 kurrikul 7 mund të përfshijë çdo përvojë dhe veprimtari të punës së njeriut. Fjala kurrikul rrjedh nga gjuha latine dhe si e tillë do të thotë "jetërrjedha, përvoja jetësore", në kontekstin e këtij studimi ne kemi studiuar Kornizën e Kurrikulit (KK) 8 Kurrikulin Bërthamë (KB) 9 dhe disa tekste përfaqësuese në ciklin fillor, si: Leximi 1 5, Gjuha Shqipe 1 5, Edukata Qytetare 3 5, Historia 5, Arti figurativ 1 5 dhe Edukata Muzikore 1 5. Por çfarë është kurrikula? Cilat janë qëllimet e saj? Si ndikon ajo tek nxënësit dhe mësimdhënësit? Lidhur me këtë mund të veçojmë pese pikëpamje apo përkufizime të ndryshme: Kurrikula mund të përkufizohet si një plan për veprim që përfshin strategjitë për arritjen e objektivave ose qëllimeve të dëshiruara, ky është një përkufizim biheviorist. J. Galen kurrikulën e përkufizon si një plan për sigurimin e disa mundësive të të mësuarit për njerëzit që do të arsimohen (Saulor, Alexander & Lewis, 1939). David Prat shkruan: Kurrikula është një tërësi e organizuar synimesh për arsimim dhe formim zyrtar. Megjithatë kurrikula mund të përkufizohet si fusha që trajton përvojat e nxënësve, të gjitha përvojat që fëmijët përfitojnë nën udhëzimet e mësuesve (Dewey, 1938). Ndërsa Shepherd dhe Ragan mendojnë se kurrikula përbëhet nga përvoja e vazhdueshme e fëmijëve nën orientimin e shkollës. Ajo përfaqëson një mjedis të veçantë që i ndihmon fëmijët të arrijnë vetërealizimin nëpërmjet pjesëmarrjes aktive në shkollë (Shepherd & Ragan). Në bisedat tona për kurrikulën duhet të kemi kujdes të përdorim gjuhën dialektore standarde. Ne duhet të jemi të sigurt se hartuesit e kurrikulës nuk do të vendosin elemente politike (Posner, New York) për të hartuar një dokument kurrikular të zbatueshëm dhe efektiv ekspertët do të vendosin para vetes disa pyetje themelore. Këto pyetje shërbejnë si bazë për shqyrtimin e çështjeve dhe të problemeve kurrikulare për atë kohë. (Harold Rugg, G.M. Whipple, 1930) Përmbledhje e kapitullit Në kapitullin e parë, në pjesën e hyrjes, është bërë një përshkrim i detajuar dhe veçanërisht janë paraqitur kompetencat kurrikulare, ndër të tjera edhe kompetenca e të menduarit kritik. Në këtë kapitull është bërë arsyetimi i studimit dhe rëndësia e tij. Gjithashtu është sqaruar rruga se përmes cilave instrumente janë arritur rezultatet e studimit. Është bërë sqarimi i nocioneve kryesore ku kemi marrë dhe krahasuar përkufizime të ndryshme nga autorë të ndryshëm dhe kemi dhënë përkufizimin më gjithpërshirës për nocionin e caktuar. 7 lat: curriculum, nga fjala currere - vrapoj, rend; d.m.th ecuria e vitit) fjalë e përdorur në arsim me kuptimin e planit arsimor me qëllime të caktuara

26 KAPITULLI II: Shqyrtimi i teorive mbi kurrikulën mësimore Hyrje Një numër i studimeve të reja për zhvillimet kurrikulare (në vitin 1970) ka filluar të merren me kuptime të reja dhe të shumëllojshme kurrikulare. Pinar me revistën e tij Juarnal af Curriculum Theorizing ishte forca kryesore e ndryshimeve kurrikulare të kohës. Për të mbështetur aspektin teorik, do të mblidhet literatura përkatëse dhe do të analizohen në mënyrë të detajuar artikujt shkencorë, publikime profesionale dhe libra të rishikuar. Po ashtu, në këtë fazë do të shqyrtohen edhe dokumentet relevante të lidhura me politikat arsimore në Kosovë. Shqyrtimi i literaturës është proces i vazhdueshëm i cili fillon që nga ideja e një propozim hulumtimi e deri te diskutimi i gjetjeve. Pra, ky proces do të zgjatë po aq sa zgjat edhe i gjithë projekti hulumtues. Zhvillimet e vrullshme në shoqërinë e sotme paraqesin një sfidë për ata (mësimdhënësit) që përgatisin fëmijët e shekullit XXI. Gjithë komuniteti shkencor, duke filluar nga hartuesit e politikave arsimore dhe kurrikulave deri të mësimdhënësit në klasë kanë një sfidë të përbashkët përgatitjen e nxënësve për jetë dhe punë. Për të tejkaluar këtë sfidë rëndësi të veçantë ka përmbajtja e të nxënit, por ndoshta nuk është kryesorja. Nxënësit duhet të jenë në gjendje që të shqyrtojnë informacionin në mënyrë të pavarur, të nxënë në mënyrë frytdhënëse dhe të mendojnë në mënyrë kritike. Nëse mësojmë nxënësin për të menduar në mënyrë kritike, atëherë kjo duhet të bëhet vazhdimisht në praktikën e mësimdhënies. (Zelina, 1994) Sipas disa studimeve nxënësit nuk mund të vijnë tek mendimi kritik në mënyrë të natyrshme dhe njëkohësisht mendimi kritik nuk rrjedh vetëm prej procesit të mësimdhënies, të menduarit kritik kushtëzohet në masë të madhe nga përmbajtjet kurrikulare që nxisin zhvillimin e mendimit kritik. Mendimtari kritik është zakonisht kureshtar, i informuar mirë, i besueshëm ndaj arsyes, me mendje të hapur, fleksibël, i kujdesshëm në marrjen e vendimeve, këmbëngulës në kërkimin e rezultateve etj. (Facione, 1990) Të menduarit kritik është një proces aktiv një rrugë e ndërveprimit të ideve me informacionin ku nxënësi mund të përballoj një sfidë. Zhvillimi i mendimit kritik është i mundshëm kur përfshihet në kontekstin e përgjithshëm të kurrikulës shkollore apo jetës së përditshme. Studimet më të pasuara për të nxënit dhe të mësuarit janë mbështetur në teorinë e psikologjisë kognitive (njohëse) sipas kësaj teorie. Të nxënit frytdhënës e afatgjatë, i cili mund të zbatohet në situata të reja, është një çështje në të cilën informacioni 10

27 dhe idetë që zotërohen kanë kuptim. Kjo ndodh kur nxënësit marrin pjesë në mënyrë aktive në të nxënit, hyjnë në brendësi të tij, sintetizojnë dhe prodhojnë vet informacion. (Anderson, R.C, Hiebert, E.H,Scott, J.A, & Wiklinson I.A, 1985). Të nxënit e nxënësve zgjerohet kur përdorin një tërësi strategjish për të menduarit, përdorimi i këtyre strategjive, përvojat e të nxënit kuptimplot etj. (Polinscar, A.S, & Brown, A.L, 1989). Për nxënësit që mendojnë në mënyrë kritike baza e të kuptuarit të informacionit është pika e nisjes se sa fundi i të nxënit, mendimi kritik nënkupton thithjen e ideve dhe analizën e tyre përballë pikëpamjeve të kundërta, ndërtimin e një strukture logjike dhe të bazuar në fakte. Të menduarit kritik zgjerohet kur nxënësit kanë mundësi të zbatojnë të nxënit e ri në detyra të vërteta (Resnick, 1987) Të nxënit zgjerohet kur ndërtohet mbi njohuritë dhe përvojat e mëparshme të nxënësve, pra u jepet mundësi nxënësve të lidhin ato që dinë me informacionin e ri që do të mësohet (Roth, 1990). Mendimi kritik dhe të nxënit ndodh kur mësuesit kuptojnë dhe vlerësojnë ndryshueshmërinë e ideve dhe përvojave (Banks, 1988). Mendimi kritik nënkupton një mendim të mirë, që është i kundërt me mendimin jo logjik dhe jo racional. Sot arsimi publik më së shumti nuk po arrin t i kultivojë shprehitë themelore të nxënësve dhe të studentëve për të menduarit kritik. Pjesa dërmuese e nxënësve në shkolla dhe e studentëve në fakultete, nuk po arrijnë të nxjerrin përfundime të arsyetuara nisur nga faktet. Në të shumtën e rasteve atyre u mësohet, çfarë të mendojnë dhe shumë pak prej tyre dinë si të mendojnë. Mendimi kritik është mendimi që ka një qëllim, që vërteton një çështje, që interpreton kuptimin e një veprimi a dukurie, që zgjidh një problem. Mendimtari që e ka të zhvilluar mendimin kritik është hulumtues dhe i informuar mirë, i besueshëm. Tolerant, fleksibël, i drejtë në vlerësim, i ndershëm në përballimin e paragjykimeve, i kujdesshëm për të bërë gjykime, i gatshëm për të menduar, i qartë për tema të ndryshme, i rregullt për çështje komplekse, i zellshëm për të kërkuar informacion, arsyetues në përzgjedhjen e kritereve, i përqendruar në kërkimin e të dhënave dhe këmbëngulës në arritjen e rezultateve precize etj. Mendimi kritik është i bazuar në vlerat intelektuale universale, të cilat kanë si elemente: saktësinë, lidhjen logjike, përputhjen, të dhënat, arsyetimet, gjerësinë, thellësinë dhe qartësinë. Mendimi kritik nënkupton gjithashtu përfundimet logjike, vendimmarrjet të arsyeshme, artin e të menduarit, të menduarit shkencor, matematikor, historik, antropologjik, ekonomik moral, filozofik etj. Mendimi kritik është një dukuri njerëzore depërtuese dhe e qëllimshme që nënkupton një shpirt kritik, një kureshtje, një mendje të mprehtë etj. Ndërkaq, mendimi krijues është ai lloj mendimi 11

28 i cili na çon drejt zbulimeve të reja, metodave të reja, këndvështrimeve të freskëta, mënyra plotësisht të reja të të kuptuarit dhe të të perceptuarit të gjërave. Përvoja ka treguar se aftësitë e të menduarit kritik mund të mësohen. Ekspertët thonë se mendimi kritik është një çështje themelore për një shoqëri racionale dhe demokratike. Për këtë çështje, do të thoshim se nëse nuk do të ekzistonte mendimi kritik, do të ishte më e lehtë të shfrytëzoheshin njerëzit, jo vetëm politikisht por edhe ekonomikisht. Pra, në një shoqëri e cila nuk vlerëson dhe nuk zhvillon mendimin kritik, fare mirë mund të pritet një kolaps i sistemit ekonomik dhe atij gjyqësor të kësaj shoqërie. Dhe në një shoqëri të tillë, ku qytetarët nuk mësohen të mendojnë në mënyrë kritike për veten e tyre, do të ishte çmenduri të përkraheshin format demokratike të qeverisjes shoqërore. Fëmija nuk është një vazo të cilën ne e mbushim, por një zjarr që ne e ndezim (Montein). Ndërkaq, Kanti theksonte: A është e mundur të formohen njerëz më të arsyeshëm, pa u mësuar atyre se si të mendojnë?. Prandaj, të gjithë e dimë dhe jemi të ndërgjegjshëm për faktin se mendimi kritik dhe të mësuarit aktiv janë një drejtim i ri edukimi në të gjitha nivelet e arsimit dhe të edukimit, dhe që na bënë të përballemi me sfidat e ndryshimit të shekullit XXI. Vetëm një përpunim aktiv dhe krijues i informacionit që merret brenda e jashtë mësimit, na jep mundësi të shprehemi drejt, qartë dhe bukur, dhe të fusim gjithnjë në komunikim me të tjerët diçka nga shpirti ynë krijues. Dhe po të mos luftoni me forcë kundër të nxënit mekanik, nxënësit do të mbeten në pozitat e atyre që riprodhojnë vetëm gjëra të gatshme, e kjo do të thotë të mos aftësohesh kurrë që të flasësh në mënyrë të pavarur. Teoria e zhvillimit kognitiv e Piazhesë (Jean Piaget) Fëmijët janë mendimtar aktiv, të cilët përpiqen në mënyrë konstante të ndërtojnë një të kuptuar të përparuar të botës Ndër studiuesit më të njohur në fushën e studimeve kognitive janë psikologët: Jean Piaget 10, Lev Vigotskin 11, Jerome Brumer 12, John Boëiby 13 etj. Studiues të ndryshëm kanë shqyrtuar çështjet themelore të zhvillimit të individit e veçanërisht për zhvillimin intelektual të individit. Studiuesit 10 Zhan Piazheu - është studiues kognitiv, veprat e tij trajtojnë të menduarit dhe të folurit fëminor. Ai zhvilloi teorinë e epistemiologjisë që studion mënyrat e të nxënit dhe të shfrytëzimit të diturive njerëzore. 11 Lev Vigotski bëri bujë me teorinë e tij socio-historike, në veprën e tij ai thekson rolin e kulturës mbi zhvillimin e fëmijës. Ishte i ndikuar nga: Binetit, Piazhe dhe Boldiniti. Në veprën e tij Të menduarit dhe të folurit, 1962, thekson se zhvillimi i dijes te fëmijët është nën udhëheqjen e moshatarëve të tij dhe të rriturve me eksperiencë. 12 Xherom Bruner Zhvillimit intelektual të fëmijës i qaset duke sintetizuar koncepcionet e Piazhes dhe Vigotskit. Ai përshkruan tri forma të njohjes: reprezentim aktiv (kognicioni i bazuar në veprime) njohje ikonike (që bazohet në përfytyrime vizuale) dhe njohje simbolike (që bazohet në të folur dhe bartet përmes kulturës) 13 Xhon Moulbi Studioi me kujdes faktorët që ndikojnë në formimin e personalitetit të fëmijës, veçanërisht faktorët socio-emocional dhe lidhjen e qëndrueshme ndërmjet tyre. 12

29 vënë në dukje se fëmijët e vegjël janë zotërues aktivë të informacionit. Sipas hulumtimeve pas një sesioni stërvitjeje në dhjetë minuta, fëmijët mësuan se një mënyrë për të parë lodrat e varura në krevatin e tyre është që t`i godasin ato me këmbën e tyre. Elementi thelbësor i teorisë së Piazhesë është se dijet ndërtohen përmes ndërveprimit të njeriut me mjedisin përreth tij. Është për t`u theksuar se asnjë teori tjetër e zhvillimit kognitiv nuk ka pasuar aq ndikim në psikologjinë e të menduarit të fëmijëve sa pati teoria e Piazhesë. Teoria kognitive përqendron vëmendjen e individit tek fakti se njohja brenda sistemit dhe përvetësimi nga pjesëmarrësit është themelore për arritjen e suksesit në zhvillimin e kurrikulës. Shkolla duhet të jetë në gjendje të parashikoj rezultatet e angazhimit të nxënësve në bazë të kurrikulës, që të jetë i saktë parashikimi duhet të mbështetet tek njohja. Duke bërë një vështrim afatgjatë shkollat duhet të kenë më shumë sukses në hartimin dhe zbatimin e kurrikulave të duhura. Kjo mënyrë zbaton mendimin sistematik të njerëzve të përfshirë në kurrikul, duke rritur në maksimum pjesëmarrjen dhe të mësuarit e të gjithë aktorëve: të nxënësve, mësimdhënësve, drejtuesve shkollorë etj. Për të realizuar me sukses këtë metodë gjatë hartimit të kurrikulës, individi duhet të kuptoj njerëzit dhe veçanërisht dallimet midis tyre (Bradley, 1993). Sipas teorisë kognitive fëmijët kalojnë nëpër katër stade të zhvillimit të tyre njohës. Këto stade dallojnë njëra nga tjetra si për nga sasia e informacioneve ashtu edhe për nga cilësia e informacioneve. Të kuptuarit e botës nga ana e fëmijëve është specifik krahasuar me të rriturit. Me studimet e Piazhes është bërë një revolucion në të kuptuarit e të menduarit fëmijëror, ashtu si Koperniku që bëri revolucion në të kuptuarit e sistemit solar. Sipas teorisë kognitive fëmijët për të zgjedhur me sukses problemet me të cilat ballafaqohet, duhet të zhvillojnë një strukturë kognitive njohëse apo ndryshe skema mendore. Skema konceptohet si një tërësi e dijeve që individi i zotëron apo ndryshe paraqet një pikturë mendore të botës. Në këtë kuptim si një panoramë e sistemit arsimor shihet edhe kurrikula shkollore ku shumë specialistë e shohin kurrikulën si një sistem madhor ndërsa mësimdhënien e shohin si nënsistem në zbatimin e kurrikulës. (Ornstein, 1986). Kjo pikturë mendore e botës së fëmijëve në njërën anë dhe ky sistem madhor i kurrikulës nga ana tjetër, gjenden në një front të përbashkët karshi inovacioneve shkencore të shekullit që jetojmë. Të menduarit është një proces i mrekullueshën dhe i ndërlikuar dhe Piazhe zhvilloi një teori sa të mrekullueshme aq edhe të ndërlikuar për të shpjeguar këtë proces (Komani, 2004). Piazhe me përkushtim studioi procesin e formimit të kompetencave te fëmijët, ai shpjegoi sesi fëmijët zhvillojnë njohuritë për botën që i rrethon, dhe si mendojnë për të zgjidhur problemet, njëherësh veçon sesi këto procese njohëse ndryshojnë sipas stadeve, nga lindja deri në moshën e pjekurisë. Për zhvillimin kognitiv të fëmijëve Piazhe konsideron të rëndësishmë tri procese që mundësojnë të zhvillojnë 13

30 skemat e të menduarit: asimilimi 14, akomodimi 15 dhe barazpeshimi 16. Krijimi i një mjedisi për zhvillim të mirë kognitiv kërkon që të nxitet e të ngacmohet edhe kurioziteti i fëmijës. Duke u bazuar në mjedise të tilla edhe hartuesit e kurrikulave dhe të teksteve shkollore duhet që të hedhin përmbajtje kurrikulare që nxisin edhe zhvillimin e mendimit kritik. Piazhe thekson se fëmijët ndërtojnë dijet e tyre duke i dhënë kuptim njerëzve, ngjarjeve dhe botës që i rrethon. Ndërtimi mbi të mësuarit (Hendrick, 1992). Kjo nënkupton së fëmijët më mirë kuptojnë kur bëjnë diçka, krijojnë kuptim personal për atë që ndodh në vend që t i jepet i gatshëm informacioni nga të rriturit. Nga këto pikëpamje të Piazhesë mund të arrijmë në përfundimin se gjatë moshës parashkollore, ai duhet më tepër të jetë aktiv gjatë të nxënit, duke marrë pjesë drejtpërdrejtë në ndërtimin e njohurive në mënyrë aktive. Sipas tij, p.sh. fëmijët mund të jenë të interesuar se si rriten bimët, nëse mësuesja lexon një njësi mësimore me ilustrime se si rriten pemët, ky mësim do të rritë nivelin e njohurive të nxënësve. Por nëse fëmija do ta ketë mundësinë që në të vërtetë vetë të mbjellë një fidan, niveli i njohurive përveç se është i lartë është edhe i qëndrueshm. Kurrikulat përmbajtjet e të cilave lidhin aspektin teorik me atë praktik dhe iu përshtaten aftësive kuptimore dhe kureshtjes së fëmijëve, sigurisht që tek këta fëmije-nxënës do të ketë të menduar më të zhvilluar krahasuar me nxënësit që nuk iu jepet një mundësi e tillë. Piazhe, gjithashtu, theksonte rëndësinë e lojës si rrugë për zhvillimin e skemës së të menduarit tek fëmijët dhe njëherësh si aktivitet shumë i rëndësishëm për të nxënë. Fëmijët pothuajse nuk hezitojnë në asnjë rast t i përgjigjen ftesës për lojë madje edhe kur janë të lodhur apo të sëmurë, loja mundëson zhvillimin e unitetit tek fëmijët si në aspektin: fizik, intelektual, social etj. Por si ndikon loja në zhvillimin kognitiv? Loja ndihmon zhvillimin kognitiv dhe anasjelltas, përmes lojës fëmijët mësojnë rreth objekteve të botës së tyre që i rrethon, si funksionojnë këto objekte apo prej çfarë janë ndërtuar. Nëse përfshihen fëmijët në një lojë sado simbolike që është ata iu japin kuptim objekteve (duke ndërtuar një objekt nga rëra, apo duke ujitur kopshtin luaj rolin e zjarrfikësit). Gjatë zhvillimit të lojës fëmijët edhe hasin në gabime, gabime të cilat me kohë përmirësohen me përsëritjen e aktivitetit dhe me marrjen e informacioneve të reja për botën reale që i rrethon. Piazhe thekson se çdo fëmijë kalon nëpër të njëjtat faza gjatë zhvillimit të të menduarit të tyre. Megjithatë këto faza të zhvillimit të tyre mund të ndryshojnë. Piazhe besonte se zhvillimi intelektual i fëmijëve është i bazuar edhe në zhvillimin fizik të tyre. Sipas tij mësuesi nuk mund 14 Asimilimi fëmija absorbon informacionet e reja në kuadër të atyre të mëparshme (informacioni i nënshtrohet të menduarit). 15 Akomodimi përshtatja ndaj ngacmuesit ti ri (të menduarit i përshtatet informacionit) p.sh., akomodimi i laptopit. 16 Barazpeshimi ekuilibri i cili ndryshon tri herë gjatë zhvillimit të fëmijës, gjatë këtyre ndryshimeve ristrukturohet skema. 14

31 t i mësoj fëmijës një koncept, ai thekson se fëmijët ndërtojnë botën e tyre nga gjërat që ata i bëjnë vetë. Sipas Piazhesë, zhvillimi kognitiv i fëmijëve kalon nëpër 4 faza apo stade: Stadi sensomotorik (0-24 muaj) Stadi i parë, (stadi sensomotorik), fillon me lindjen dhe zgjat gjer në moshën 2 vjeç. Fëmija ndërvepron me botën duke përdorur në radhë të parë skemat sensor dhe motorike. Përderisa Piazhea e sheh zhvillimin kognitiv si proces, ai i jep rëndësi stadit sensoromotorik dhe e konsideron atë si bazë për të menduarit e mëvonshëm simbolik. Në fund të periudhës sensoromotorike fëmija ka përvetësuar disa detyra madhore: familjarizohet me trupin e tij; mëson se ngjarjet paraprihen nga disa shkaqe; përvetëson dijen e vazhdimësisë së objektit, d.m.th. dije se objektet ekzistojnë akoma edhe pse ato nuk ndodhen para syve të fëmijës; bëhet i aftë të përdorë simbole në procesin e të folurit dhe të menduarit të tij. Struktura e njohjes së një të porsalinduri është e kufizuar në reflekse të tilla si kthimi i kokës ndaj një zhurme, gugatjes etj. Në saje të përpjekjeve të vazhdueshme, fëmijët aftësohen që perceptimet e tyre vizuale auditive etj., t i koordinojnë me lëvizjet e gjymtyrëve. Piazhe e quan skema sensomotore, e cila është një strukturë kognitive që rregullon lëvizjet e trupit të fëmijës. Stadi sensoromotorik ndahet në disa nënstade: Nënstadi 1: Reflekset, mosha 0-1 muaj. Ky stad është i quajtur fillimisht prej Piazhesë të përdorurit e skemave sensoromotrike të gatshme, sepse fëmija reagon ndaj mjedisit duke përdorur reflekset e thjeshta ose skemat që janë prezente që në lindje, madje edhe para lindjes. P.sh., refleksi i thithjes, kapjes, kërkimit të ushqimit. Duke përdorur ose asimiluar skemat e gatshme, fëmija i ndryshon ose zhvillon ato përmes eksperiencës, p.sh. pas lindjes fëmija do të thithë çdo objekt që vendoset në gojën e tij. Megjithatë, nga fundi i këtij nënstadi, fëmija mund të refuzojë të thithë gjithçka, përveç biberonit që e praktikon më shumë. Nënstadi 2: Reagimet cirkulare parësore (muaji 1-4). Termi cirkular ka të bëjë me tendencën e fëmijës për të përsëritur veprimet ose skemat që krijojnë ndodhinë e dëshiruar. Në fakt, reagimet e fëmijës përforcohen përmes veprimit. Veprimi krijon një ndodhi që nxit më pas veprime të përsëritura, me anë të të cilave krijohet përsëri ndodhia e dëshiruar. Këto reagime cirkulare fëmija i kryen më parë me trupin e vet, sesa me objekte në mjedisin përreth. Për këtë arsye ato quhen parësore. Vëzhgimi nga fëmija i dorës së tij, që lëviz kur ndodhet i shtrirë në krevat, është një shembull që Piazheja jep për reagimin cirkular parësor. Lëvizjet e rëndomta të krahut të foshnjës, në një moment, bëjnë që dora e tij t`i dalë para syve. Ky veprim i lëvizjes së dorës mbi trupin e saj në nivelin e trajektores vizuale (pamore) përsëritet shpesh gjatë ditës në fillimet e jetës së fëmijës. Fëmija në këtë stad nuk do të shikojë për ndonjë objekt që i ikën, i fshihet vështrimit të tij, por do të shikojë në mënyrë të ngulitur në vendin ku qe objekti më parë. 15

32 Ndonëse ky veprim reflekton një përpjekje primitive vizuale për të lokalizuar një objekt, ai nuk reflekton vazhdimësinë e objektit. Nënstadi 3: Reagimet cirkulare dytësore (muaji 4-8). Veprimet cirkulare tani fokusohen më tepër mbi objektet dhe ngjarjet jashtë trupit të fëmijës dhe, prej kësaj quhen dytësore. Në këtë stad, fëmija, ndoshta ka zbuluar lodrën e varur mbi krevatin e tij. Piazheja përdor termin të kuptuarit motorik për të përshkruar të kuptuarit e parë të objekteve prej fëmijës, veprimeve specifike motorike që fëmija kryen ne prezencë të objekteve. Në këtë nënstad, kryhen, po ashtu, edhe modifikime të skemës së vazhdimësisë së objektit. Kur objekti është plotësisht i fshehur fëmija nuk do të kërkojë për të edhe pse ai e sheh objektin që është duke u fshehur. Nënstadi 4: Koordinimi i skemave dytësore (muaji 8-12). Fëmijët në këtë stad janë tepër më të vëmendshëm në veprimet e tyre. Psikologët e quajnë paaftësi të fëmijës të lokalizojë një objekt që është rivendosur si gabimi AB. Studiues të tjerë e shpjegojnë gabimin AB me aftësitë e limituara të kujtesës së fëmijëve. Fëmija sheh për lodrën në jastëkun e parë (A) dhe jo në jastëkun e dytë (B) sepse ai nuk e mban mend vendfshehjen e dytë (B). Kur foshnja fillon të mbajë mend diturinë në kujtesën e tij afatshkurtër, (aty nga mosha muajsh, ajo mund të mbajë mend më gjatë vendet e fshehjes sesa foshnjat më të vogla në moshë. Kështu që, një grup studiuesish, mendojnë se gabimi AB mund të mos reflektojë një koncept të pamaturuar për objektin, por një deficit të kujtesës. Në këtë nënstad fëmija formon një të kuptuar më të sofistikuar të objekteve dhe dukurive. Ky lloj të kuptuari të objekteve dhe dukurive quhet të kuptuarit me anë të sinjaleve. Nënstadi 5: Reagimet cirkulare tretëse (muaji 12-18). Fëmijët tani përdorin rrugë të reja në arritjen e qëllimit. Tani ata ecin vetë dhe krijojnë skema të reja për t`ia arritur qëllimet përmes eksplorimit dhe eksperimentimit aktiv. Fëmija i ulur në karrigen e tij vëzhgon duke eksperimentuar se, çfarë po ndodh ndaj objekteve që ai flak në dysheme. Duke hedhur objekte të përmasave të ndryshme, ai konstaton se sendet me përmasa të ndryshme kanë tinguj të ndryshëm. Madje fëmija përfshin dhe prindërit e tij në këtë eksperiment. Në këtë nënstad përmirësohet koncepti për vazhdimësinë e objektit. Megjithatë, nëse fëmija nuk e sheh objektin të kalojë nga një vend i fshehjes në një vend tjetër ai nuk mund ta gjejë atë. P.sh., nëse nëna ka një top në dorën e djathtë të saj dhe e kalon atë në dorën e majtë prapa trupit të saj, fëmija do ta kërkojë atë në dorën e djathtë. Duke mos e gjetur atë, fëmija do të dëshpërohet. Ai është i paaftë të imagjinojë se topi kalon nga njëra dorë në tjetrën. Kjo e pengon atë të zgjidhë me sukses problemin. Nënstadi 6: Shpikja e mënyrave të reja përmes kombinimeve mendore (muaji 18-24). Ky nënstad i shpikjes së mënyrave të reja përmes kombinimeve mendore përfaqëson tranzicionin drejt të menduarit simbolik. Aftësitë për të përfaqësuar së brendshmi ngjarje që nuk janë duke vepruar aktualisht në shqisën e fëmijës quhet të menduarit simbolik. Fëmija mund të mendojë 16

33 rreth cilësive të objekteve dhe ngjarjeve jo duke u aktivizuar në kryerjen e veprimeve sendore dhe motorike, por përmes formimit të pikturave mendore ose imazheve për të ndihmuar të arrihet një rezultat i dëshiruar. Megjithëse fëmijët më të vegjël kanë demonstruar se ata mund të imitojnë aksionin e të tjerëve, vetëm në këtë stad të fundit të zhvillimit sensoromotorik shfaqin aftësitë për të imituar një veprim në mungesën e modelit që ka demonstruar këtë veprim. Stadi paraoperacional (2-7 vjeç) Karakteristikë themelore e kësaj periudhe është zhvillimi i funksioneve simbolike të fëmijëve. Ky stad korrespondon me vitet e moshës shkollore. Derisa më parë (në stadin sensomotorik) fëmijët përfshiheshin në sekuenca të shkurtra të veprimeve të tij, tani fëmijët ndodhen në një nivel më të lartë të zhvillimit intelektual, tani është zhvilluar struktura kognitive, gjë që i mundëson të kenë një pasqyrim gjithëpërfshirës të objekteve dhe situatave që e rrethojnë. Pra, fëmijët tani janë në gjendje të vlerësojnë ngjarjet, jo vetëm të realitetit të tanishëm, por edhe ato të së kaluarës apo edhe ato se çfarë do të ndodh në të ardhmen. P.sh. ata mund të imitojnë sjelljen e një fëmije që e ka parë para një jave në një dyqan. Sipas Piazhesë, të menduarit fëmijëror në këtë periudhë karakterizohet nga egocentrizmi, mungesë e vëmendjes për të tjerët. Ata shohin veten në qendër të universit. Nuk janë në gjendje të kuptojnë situatën nga këndvështrimi i dikujt tjetër. Në qoftë se një fëmije në këtë stad i bëjmë një pyetje sado të thjeshtë, atij i duhet mjaft kohë për të dhënë një përgjigje logjike, sepse të menduarit e tij është i kushtëzuar në masë të madhe nga egocentrizmi, pathyeshmëria e të menduarit në origjinën e tij. P.sh., kur e pyesim fëmijën cila dorë e jona është e djathtë? Ai me nxitim na jep përgjigje të kundërt sepse bazohet në duart e tij. Për këto dhe shumë arsye të tjera nga prindërit në rend të parë por edhe nga mësimdhënësit kërkohet që të përsërisin tregimet për fëmijët, t i jepet kohë për përfundimin e tregimit, të mos i ndërhyjmë kur e ka fjalën, të mundësojmë manipulimin me lojëra të ndryshme etj. Operacionet konkrete (7 11 vjeç) Gjatë kësaj periudhe sipas Piazhesë rritet dukshëm aftësia e fëmijëve për të zgjidhur problemet në mënyrë logjike. Në këtë stad kërkohet nga edukatorët por edhe prindërit që të ngacmojnë të menduarit e fëmijëve përmes aktiviteteve kureshtare për ta. Fëmijët e kësaj moshe tani e kuptojnë se cilësia e gjësendeve nuk ndryshon edhe kundrejt ndryshimit të pamjes. 17 Fëmijët të cilët kanë pasur përvoja të pasura me aktivitete e mjete përshtatshme do të paraqiten të gatshëm për fazën e radhës, pra fazën e operacioneve konkrete. Stadi tjetër ka të bëjë me operacionet 17 Shembull: nëse vendosim para një fëmije të moshës paraoperacionale dy topa prej plasteline të së njëjtës madhësi dhe e pyesim se, cili është më i madh, ai do të deklaroj se ata janë njëlloj. Në qoftë se më pas njërin top e ndryshojmë dhe i japim formë të zgjatur, përsëri e pyesim fëmijën, ai do të thotë se plastelina ka formë të zgjatur dhe është më e madhe se ajo në formë topi. Kjo do të thotë se një fëmijë në periudhën e të menduarit paraoperacional nuk shfaq aftësi konservimi. 17

34 formale që kanë të bëjnë me fëmijët e moshës mbi 12 vjeç. Veç kësaj, jo në të gjitha rastet fëmijët tregohen egocentrik dhe jo në të gjitha rastet shfaqin përqendrimin. Po ashtu, fëmija është më kompetent në konservimin e numrit nga se e mendonte Piazhe. (Karaj, 2005) Teoria e Vigotskit (L.S. Vygotsky) Vigotski ishte autor i shquar i zhvillimit kognitiv, ashti si edhe Piazhe ai studioi zhvillimin e të menduarit tek fëmijët. Teoria e Vigotskit ishte dhe mbetet mjaft kontradiktore, duke shqyrtuar raportin në mes të të nxënit dhe zhvillimit shprehu mospajtimin e tij për idetë e Piazhes. Sipas Piazhes të mësuarit duhet të jetë në përputhje me nivelin e zhvillimit kognitiv të nxënësve që në shumicën e rasteve ky nivel përcaktohet përmes pikëve të rezultateve nga testi i inteligjencës. Ndërsa Vigotski shprehte pakënaqësinë për këtë duke veçuar se rezultatet e paraqesin vetëm identifikimin apo zbulimin e nivelit të zhvillimit të të menduarit të fëmijës në kohën e testimit. Pra kundërshtoi analizën e aftësive të nxënësve, duke u bazuar vetëm në rezultatet e testeve të inteligjencës, sipas tij këto teste duhet të kenë efektin kuantitativ dhe kualitativ. Vigotski kërkoi të ndryshohet edhe mënyra e qasjes së mësuesve në punën me nxënësit, duke rekomanduar ndërveprimet e fëmijëve me njëri-tjetrin. Sipas tij zhvillimi social dhe kognitiv shkojnë paralelisht, fëmijët mësojnë çdo ditë nga njëri- tjetri. Ata zhvillojnë shkathtësi të të folurit dhe kuptojnë koncepte, përderisa flasin dhe dëgjojnë njëri-tjetrin. (Mooney, 2000). Sikurse Piazhe, edhe Vigotski besonte se të nxënit arrihet më tepër kur fëmijët luajnë apo bashkëpunojnë. Gjatë lojës ata ngacmojnë apo nxisin zhvillimin e imagjinatës, ndajnë rolet për punën ekipore, vlerësojnë objektet apo pajisjet me të cilat do të luajnë, dhe mbi të gjitha komentojnë dhe përmirësojnë mendimet e njëri-tjetrit. Vigotski, mendonte se ky ndërveprim kontribuon në ndërtimin e dijeve, pra në të nxënit e tyre. Zona e zhvillimit të ardhshëm është një nga konceptet më të rëndësishme të teorisë së tij. Ai e përcakton këtë si distancë midis detyrës më të rëndë që mund të kryejë fëmija pa ndihmën e askujt dhe detyrës më të rëndë që fëmija mund ta kryejë me ndihmën e dikujt (Mooney, 2000). Sipas teorisë së Vigotskit fëmijët duhet t i ndihmojmë në raste të caktuara, por shumica duhet të bëjnë vetë. Nga teoria e tij mësojmë se zhvillimin kognitiv mund ta bëjmë duke nxitur zhvillimin e të folurit. 18

35 Dallimet mes Piazhes dhe Vigotskit VIGOTSKI Të mësuarit vjen si rezultat i një bashkëpunimi mes dy proceseve elementare biologjike (të tilla si zhvillimi i trurit) dhe bashkëveprimet socio-kulturore. Dy aspekte të zgjidhjes së problemeve 1. Roli kyç i të folurit është të udhëzoj një sjellje. 2. Të bashkoj përpjekjet me të tjerët. PIAZHE Asimilimi dhe akomodimi çon drejt një ekuilibri Fëmijët në mënyrë të pavarur kërkojnë të dhënat e duhura për të ndryshuar strukturat kognitive, gjë që e ndihmon fëmijën të arrij zgjidhjen. Të mësuarit/nxënit Zgjidhja e problemeve Teoria e Xhon Djuit Djui ishte filozof amerikan, i cili kontribuoi më së shumti në lëvizjen progresive të edukimit në vend, ndërsa të njëjtën ide në Evropë po e shpërndanin M. Montesori dhe J. Piazhe. Sipas tyre fëmijët më lehtë mësojnë duke vepruar dhe rekomandojnë përfshirjen e përvojave dhe materialeve të botës që e rrethojnë, në këtë formë nxitet zhvillimi i të menduarit të fëmijëve. Në brendësinë e filozofisë së Djuit mbi edukatën qëndron nevoja e të kuptuarit të përvojave të fëmijëve (Gray, L.R Mills, G.E & Airasian, P, 2006). Djui sikurse Piazhe, Vigotski mendonte se edukimi duhet të jetë me nxënësin në qendër, një proces aktiv duke përfshirë rrethin social dhe më gjerë. Unë besoj se edukimi është vetë jeta dhe jo përgatitja për jetë (Mooney, 2000). Sipas teorisë së Djuit fëmija është pjesë e ambientit të të nxënit po aq sa mësuesi. (Dewey, 1916). Sipas tij edukimi është pjesë e jetës dhe individët mësojnë gjatë gjithë jetës. Edukimi cilësor realizohet përmes ofrimit të njohurive mbi bazën e përvojave paraprake të nxënësve. Ideja themelore e Djuit ishte konstruktivizmi ku sipas kësaj teorie fëmijët janë individë aktivë në përpunimin e informacioneve dhe përvojave. Duke përdorur mendjen e tij/e saj si një set elektricisti, fëmija ndërton gjithnjë e më tepër një set kompleks të strukturave kognitive për të kuptuar se çfarë po ndodh në të ashtuquajturën botë të vërtetë. (Sprinthall, R.C, & Oja, Sh.N, 1998). Koncepti për nxënësin në qendër ishte edhe ideja për ndryshime kurrikulare gjatë viteve , gjatë kësaj periudhe vërshimi i tematikave të reja lidhur me kurrikulën zgjeroi kufijtë e kësaj fushe dhe përfshiu një numër të madh drejtimesh dhe çështjesh si dhe integrimin e procedurave të ndryshme të mësimdhënies dhe mësimnxënies, dhe u bë mjaft aktuale kritika ndaj Djuit si fajtor për problemet e disiplinës në klasë. Megjithatë të gjithë duhet të përpiqemi, si hartuesit e kurrikulave (pedagog universiteti) ashtu edhe mësuesit në bazë shkolle, të kuptojmë zhvillimet kurrikulare dhe dinamikën e fushës brenda së cilës ekziston (William, F. Pinar, William F. Raynolds, Patrick Slattery & Peter M, Taubman, 1995). Të nxënit në veprim gjen zbatim në shumicën e shkollave amerikane në forma të ndryshme. 19

36 Pikëpamjet e Djuit i kanë rrënjët në një filozofi të avancuar, e cila është e fokusuar në zhvillimet e individit (fillimisht në Universitetin e Cikagos) kur Djui së bashku me Carls Xhud, dhe Frensis Parker zhvilluan metoda progresive të mësimdhënies, të cilat ishin të mbështetura në natyrën dhe kurreshtjen e fëmijëve (Dewe, 1902). Gjithçka që përfshihet në kurrikul është në suazën e fjalëve dhe të ideve (Bosner, 1920). Ideja apo vizioni i Djuit ishte ideali demokratik. Duke zhvilluar edukim të rëndësishëm për të gjithë fëmijët, ëndrra amerikane për njerëz të lirë në një vend të lirë, mund të realizohet. (Sprinthall, R.C, & Oja, Sh.N, 1998). Sipas kësaj teorie, të nxënit duhet të shikohet si një proces dinamik. Kjo do të thotë se të nxënit në shkollë nuk duhet përshkruar në detaje, edhe në qoftë se kurrikulat dhe rezultatet janë të standardizuara dhe të vlerësuara (Mooney, 2000). Duke marrë për bazë këto procese dinamike hartuesit e kurrikulës duhet të përcaktojnë objektiva të cilat synojnë një vetëdije të re. Për krijimin e kurrikulave nuk ka një mënyrë të përpiktë e të caktuar. Zhvillimi i kurrikulave është pothuajse një bisedë e hapur, ndërvepruese dhe e përbashkët (Doll, 1993). Aplikimet e Blumit për zhvillimin kognitiv Një nga vështirësitë më të mëdha në edukim është perceptimi i qëllimeve B. Blum. Një nga studiuesit më në zë në fushën e psikologjisë së edukimit është edhe Beniamin Blumi. Blumi nxori në pah ndikimin e të nxënit nga përvoja e hershme në zhvillimin intelektual të individit. Për këtë studim jam bazuar në 5 (pesë) grupet e mundësive për zhvillim të mendimit kritik sipas nivelit taksonomik: Kategorizimi Qartësia Pasuria shprehëse Shtjellimi i ideve Argumentimi i qartë Argumente të dallueshme Dallimi i besueshmërisë Krahasimi i argumenteve Informacione të lidhura Shpjegime alternative Prania e konkluzioneve Shprehja e përfundimeve Operacionet Argumentimi i përfundimeve Interpretimi Analiza Vlerësimi Konkludimi Shpjegimi Nr

37 Taksonomia e Blumit përdoret në një masë të gjerë, përdoruesit e saj janë të kënaqur me të dhe sot ajo përbën thelbin e mjaft programeve për zhvillimin e të menduarit. Qëllimi kryesor i taksonomisë është të sigurojë një klasifikim të qëllimeve të sistemit arsimor. Taksonomia përbëhet nga tri seksione kryesore që përfshijnë sferat njohëse, emocionale dhe psikomotore. Ne do të merremi me sferën njohëse, e cila është ndarë në gjashtë nivele kryesore të renditura si më poshtë: Njohja riprodhimi i fakteve specifike; Të kuptuarit të kuptuarit e asaj që është komunikuar; Zbatimi përgjithësimi dhe përdorimi i informacionit abstrakt në situata konkrete; Analiza ndarja e problemit në nën pjesë dhe zbulimi i marrëdhënieve midis pjesëve; Sinteza vendosja së bashku e pjesëve për të formuar një të tërë; Vlerësimi përdorimi i kritereve për të bërë gjykime; Me interesimin e sotëm drejt mësimdhënies, për zhvillimin e cilësive të të menduarit, mjaft mësues dhe administratorë janë të shqetësuar nga rezultatet e pakëndshme të nxënësve në zhvillimin e mendimit kritik, krijues dhe zgjidhjen e problemeve. Për këtë ata i janë kthyer përsëri kategorive të Blumit të analizës, sintezës dhe vlerësimit, si kuptimi më i mirë dhe i vlefshëm për organizimin e mësimdhënies për shprehitë e të menduarit të nivelit të lartë. (Musai, 1999). 21

38 Përmbledhje e kapitullit Shqyrtimi i literaturës, përkatësisht i teorive kryesore mbi zhvillimin e kurrikulës dhe mendimit kritik është shpjeguar nga teori të ndryshme, në këndvështrime të ndryshme, varësisht nga filozofia e të menduarit ndryshe. Sipas teorisë bihevioriste ndërtimi i kurrikulës duhet të mbështetet në studimet paraprake, të cilat iu përshtaten nevojave shoqërore. Sipas kësaj teorie, nxënësi, për të kuptuar më lehtë përmbajtjen duhet të shihet si individ njohës që vepron brenda rrethit shoqëror. Nxënësit fillojnë përvetësimin e përmbajtjeve kurrikulare dhe reagojnë ndaj tyre pavarësisht nga interpretimet kulturore dhe nga veprimet e mëparshme jetësore të tyre. Teoria kognitive, duhet të theksohet se asnjë teori tjetër e zhvillimit kognitiv nuk ka pasur ndikim në psikologjinë e të menduarit të fëmijëve sa pati teoria e Piazhesë. Kjo teori përqendrohet në vëmendjen e individit tek fakti se njohja brenda sistemit dhe e zotëruara nga pjesëmarrësit është themelore për arritjen e suksesit në zhvillimet kurrikulare. Sipas teorisë kognitive fëmijët kalojnë nëpër katër stade të zhvillimit njohës të tyre. Fëmijët për të zgjidhur me sukses problemet me të cilat ballafaqohen, duhet të zhvillojnë një strukturë kognitivenjohëse. Piazhe thekson edhe rëndësinë e lojës si rrugë për zhvillimin e skemës së të menduarit. Teoria e Vigotskit shpreh pakënaqësi për nivelin e zhvillimit kognitiv të nxënësve ku sipas Piazhes ky nivel përcaktohet me testet e inteligjencës. Sipas Vigotskit këto rezultate paraqesin vetëm identifikimin apo zbulimin e nivelit të të menduarit të fëmijës në kohën e testimit. Sipas tij këto teste duhet të kenë efektin kuantitativ dhe kualitativ. Ai rekomandoi ndërveprimin e fëmijëve me njëri-tjetrin, ku sipas tij zhvillimi social dhe kognitiv shkojnë paralelisht. Xhon Djui një filozof amerikan thekson se edukimi duhet të zhvillohet sipas filozofisë me fëmijën në qendër, edukimi duhet të jetë një proces aktiv duke përfshirë rrethin social dhe më gjerë sipas tij edukimi është vetë jeta dhe jo përgatitja për jetë. Taksonomia e B. Blum, thekson ndikimin e të nxënit nga përvoja e hershme në zhvillimin intelektual të individit. Sipas tij qëllimi kryesor është të sigurojë një klasifikim të qëllimeve të sistemit arsimor. 22

39 KAPITULLI III: Metodologjia për studimin e mundësive të teksteve, të kompetencës së mësimdhënësve dhe të aktiviteteve mësimore për zhvillimin e mendimit kritik Qëllimi i studimit Mësimdhënësit dhe studiuesit në Kosovë e vlerësojnë si shumë të rëndësishëm faktin e përfshirjes së mendimit kritik në kompetencat e Kornizës Kurrikulare (2011). Këtë e vlerësoj si një pikënisje shumë të rëndësishme për një përmirësim cilësor të dokumenteve kurrikulare dhe të punës së mësimdhënësve në klasë. Qëllimi i këtij studimi është të eksplorojë dhe të masë se deri në çfarë mase tekstet, kompetenca e mësimdhënësit dhe aktivitetet mësimore në klasë krijojnë mundësi për zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve të shkollës fillore në Kosovë dhe të bëjë rekomandimet përkatëse. Siç shihet, studimi mëton të sigurojë informacion nga konteksti i shkollës fillore, duke u përpjekur të sigurojë të dhëna për mendimin kritik në tekste, në mendimet e mësuesve dhe në aktivitetet mësimore të klasës. Duke analizuar ato informacione, ai do të mund të tregojë nëse ekzistojnë problematika dhe se si mund të përmirësohet situata. Në përpjekjet për të siguruar informacionin e nevojshëm studiuesi do të vëzhgojë dukuritë ashtu si ato ndodhin natyrisht dhe nuk do të ndërhyjë e as do të ketë ndonjë gjë nën kontroll. Si i tillë, studimi ka karakter eksplorativ e deskriptiv. Ai do të bëjë përpjekje të evidentojë fakte në formën e dimensioneve dhe të operacioneve të mendimit kritik të shfaqura në tekste, të evidentojë opinionet e mësimdhënësve në lidhje me mendimin kritik dhe mënyrën e zhvillimit të tij dhe të paraqesë fakte nga aktivitetet mësimore (kjo do të quhet mjedisi arsimor) për zhvillimin e mendimit kritik. Si i tillë, studimi është i detyruar të anojë nga një metodologji mikse. Karakteri miks i metodologjisë ka të bëjë me tre dukuri të ndryshme për të cilat do të duhet të grumbullohen fakte e opinione: fakte të përshkruara në tekste, opinione të mësimdhënësve dhe fakte nga aktivitetet e klasës. Ky karakter do të shfaqet në zgjedhjen e tri metodave të ndryshme për grumbullimin e të dhënave: analiza e përmbajtjes në tekste, intervistimi dhe vëzhgimi. Objektivat e studimit Në kontekstin e këtij studimi objektivat paraqesin synimet specifike në realizimin e punës kërkimore-shkencore si: 23

40 Objektivi i parë ka të bëjë me matjen e sasisë së fakteve që përmbahen në tekstet shkollore të klasave I-V të Kosovës dhe vlerësimin e mundësive që ato fakte japin për zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve; Objektivi i dytë ka të bëjë me matjen e përpjekjeve të mësimdhënësve për përdorimin e mundësive të fakteve ekzistuese dhe krijimin e mundësive të reja për zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve gjatë orëve të mësimit; Objektivi i tretë është matja e përfshirjes së nxënësve në aktivitete mësimore me fokus në zhvillimin e mendimit kritik të tyre. Realizimi i këtyre objektivave na mundëson të kemi në dorë të dhëna për mundësitë e teksteve të shkollës fillore për zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve, të dhëna për opinionet dhe praktikat e mësimdhënësve për organizimin e mësimit për zhvillim të mendimit kritik dhe të dhëna për aktivitetet mësimore që zhvillojnë mendimin kritik të nxënësve. Kësisoj, arritja e këtyre objektivave do të mundësojë të kemi një vlerësim për mundësitë e teksteve, të mësuesve dhe të kapaciteteve të nxënësve në drejtim të zhvillimit të mendimit të tyre kritik. Operacionalizimi i konceptit - mendim kritik/të menduar kritik. Nocioni dimension dhe operacion i mendimit kritik Për konceptin e këtij studimi të menduarit kritik, i cili u paraqit si një shkathtësi shumëplanëshe dhe e përbërë nga minishkathtësi të tjera, do të ruhet nga fillimi e deri në fund koncepti se mendimi kritik është shkathtësi shumëplanëshe dhe shumëdimensionale. Për konceptin e këtij studimi mendimi kritik do të përbëhet nga këto minishkathtësi ose dimensione: interpretimi, analiza, vlerësimi, konkludimi dhe shpjegimi. Këto minishkathtësi të mendimit kritik do të konsiderohen deri në fund të studimit si dimensione. Që dikush të mund të interpretojë, të analizojë, të vlerësojë, të konkludojë, të shpjegojë është e nevojshme që të kryejë operacione të tjera të një rangu më të ulët. Kështu, që nxënësi të kuptojë/interpretojë kognitivisht, ka nevojë që faktet të paraqiten të kategorizuara e të sistemuara, që ato të jenë të shprehura qartë; që nxënësi të mund të zhvillojë mendimin e vet analitik teksti i tij duhet t i shtjellojë idetë e paraqitura, ai duhet t i paraqesë dukshëm argumentet, ai duhet t i dallojë argumentet nga njëri-tjetri; që nxënësi të zhvillojë mendimin kritik teksti i tij duhet të ofrojë mundësi për dallimin e informacioneve të besueshme nga ato që janë të pabesueshme, të lejojë krahasimin e argumenteve dhe të paraqesë informacione të lidhura; që teksti të mundësojë zhvillimin e mendimit kritik të nxënësit ai duhet të mundësojë paraqitjen e shpjegimeve alternative dhe të përmbajë konkluzione; që teksti të shërbejë si instrument për zhvillimin e mendimit kritik ai duhet të shprehë përfundimet, t i ketë justifikuar operacionet me informacionin dhe të argumentojë ato përfundime. 24

41 Në konceptin e këtij studimi këto konsiderohen operacione për zhvillimin e dimensioneve për zhvillimin e shkathtësisë së kombinuar dhe shumëplanëshe të të menduarit në mënyrë kritike. Dizajnimi i studimit Dizajni i këtij hulumtimi është kryer sipas kombinimit të tri metodave kryesore: të analizës së përmbajtjes, intervistimit dhe vëzhgimit, duke krahasuar rezultatet nga analiza e përmbajtjes (skeda) nga intervistimi i mësimdhënësve dhe vëzhgimi në orët mësimore mund të arrijmë në disa përfundime të dobishme, si për hartuesit e kurrikulave ashtu edhe për zbatuesit e tyre. Ky dizajn i hulumtimit është mjaft i pranishëm në hulumtimet që bëhen në fushën e edukimit (Gav, L.R Mills & G.E, & Airasian, P, 2006). Shkaku dhe efekti në këtë hulumtim kanë ndodhur më parë, prandaj këtë dizajn mund ta gjejmë edhe me emërtimin ex-post-facto dizajn që do të thotë pasi fakti ka ndodhur (Fraenkel, J.R & Ëallen, N.E, 2008). Në këtë hulumtim do të zbulohen mundësitë që tekstet dhe mësuesit ofrojnë për zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve. Gjithashtu, përmes krahasimit të mesatareve të rezultateve mund të shihet se cili nga tekstet, njësitë mësimore ka ndikuar në ngritjen e nivelit të mundësive për MK dhe gjithashtu mund të shohim se cili nga tekstet apo njësitë mësimore jep më pak mundësi për zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve. Si për rastin e parë ashtu edhe për të dytin këto rezultate do t iu hyjnë në punë hartuesve të kurrikulave e veçanërisht autorëve të teksteve për të parë anët e forta dhe të dobëta të tekstit për ZHMK. Për këtë, do të përdoren analiza statistikore deskriptive që shpjegojnë tendencën qendrore si mesatarja, mediana dhe modi, vlerat minimale, maksimale etj., të cilat mundësojnë konkluzionet mbi popullatën, duke u bazuar në karakteristikat e mostrës (Coladarci, Th & Cobb, C.D, 2004). Instrumentet për studimin Instrumenti i parë i studimit do të jetë skeda për vlerësimin e përmbajtjeve kurrikulare (tekstuale) që nxisin zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve, njëherësh përmes këtij instrumenti do të realizohet edhe objektivi i parë i studimit (matja e mundësive për ZHMK). Instrumenti i dytë do të jetë një pyetësor me mësimdhënësit përmes së cilit ne do të identifikojmë se cilat janë kompetencat e tyre për zhvillim të mendimit kritik të nxënësve, njëherësh përmes këtyre intervistave ne do të realizojmë edhe objektivin e dytë. Dhe kartela e vëzhgimit si instrument, e cila do të vlerësojë aktivitete të të nxënit dhe dimensionet e mendimit kritik në orët mësimore, teksti dhe detyra e nxënësit të analizohen në karakteristikat kryesore të përmbajtjeve që zhvillojnë të menduarit kritik. Karakteristika e një kurrikule të mirë është se ajo integron përmbajtje që mundësojnë zhvillimin e mendimit kritik dhe mundësi që nxënësit të përfshihen në procesin e zhvillimit të mendimit kritik. 25

42 Zbulimi i përmbajtjeve që mundësojnë zhvillimin e mendimit kritik (fakte) bëhet duke analizuar dokumentet kurrikulare. Kjo analizë kalon përgjithësisht në studimin e këtyre çështjeve: Qartësia e tekstit të shkruar; Mjaftueshmëria e fakteve që mbështesin pikëpamjet; Rëndësia e deklarimeve të autorëve; Saktësia e deklarimeve të autorëve; Paraqitja e alternativave të tjera, përveç asaj kryesore; Kërkesa që të vlerësohen implikimet e deklarimeve të tekstit. Instrumenti i dytë i studimit do të jetë një guidë për intervistimin e mësuesve. Qëllimi i saj do të jetë të zbulohet se sa mundësi u krijojnë mësuesit nxënësve që ata ta zhvillojnë mendimin e tyre kritik. Kjo intervistë do të zbulojë se: a. çfarë metodologjish përdorin mësuesit për zhvillimin e orëve tipike të mësimit; b. cili është kapaciteti i tyre si metoda për të zhvilluar mendimin kritik. Gjatë këtyre intervistave mësuesit pyeten në lidhje me potencialin e detyrave që ata u japin nxënësve, rastet që ata u krijojnë nxënësve për t u ushtruar, për të marrë vendime, për të zgjidhur probleme, për të vlerësuar situata, për të punuar në grupe, për të përdorur burime shtesë, për të përdorur shkathtësitë bazë të të menduarit kritik: analiza, sinteza, krahasimi, vlerësimi, identifikimi, përgjithësimi. Instrumenti i tretë i studimit do të jetë një kartelë vëzhgimi. Kjo kartelë do të shërbejë për të strukturuar vëzhgimin dhe për të regjistruar të gjitha rastet kur mësuesit japin kontribut individual për përfshirjen e nxënësit në procese të cilat mundësojnë zhvillimin e mendimit të tyre kritik. Për ndërtimin e instrumentit hulumtues do të shfrytëzohet literatura përkatëse si dhe udhëzuesit e nxjerrë nga MASHT. Pyetjet janë të tipit të mbyllur sipas shkallës matëse të tipit Likert nga një deri në pesë pikë dhe kryesisht ato do të përfshijnë çështjet që ndërlidhin me njohuritë e mësimdhënësve dhe kurrikulës mësimore. Nga ana tjetër, intervista gjysmë e strukturuar do të përmban po ashtu pyetjet në lidhje me zbatimin e kurrikulës mësimore përkatësisht identifikimin e mënyrave, strategjive të mësimdhënësve për jetësimin e përmbajtjeve kurrikulare që nxisin zhvillimin e mendimit kritik. Instrumentet e studimit janë dokumente te modifikuara dhe të përshtatura për qëllimin e këtij studimi. Për secilin instrument veç e veç janë zhvilluar trajnime specifike me fokus realizimin e objektivit përkatës. Fillimisht jemi përcaktuar për skedën dhe kemi vendosur pesë dimensionet e mendimit kritik ku secili nga këto dimensione është paraqitur edhe në një formën praktike, për secilin tregues të paraqitur gjatë kohës së trajnimit dhe në bazë të studimeve teorike jemi dakorduar se kur është një tregues i pranishëm në tekst dhe kur nuk është. Vlerësimi i teksteve është bërë nga ekspertët përkatës të fushës së studimit. Administrimi i pyetësorëve është bërë 26

43 nga një grup i studentëve të cilët kanë qenë të trajnuar për mënyrën e plotësimit të pyetësorëve dhe njëherësh për dhënien e informatave shtesë varësisht nga kërkesa e mësimdhënësve. Gjithashtu edhe për kartelën e vëzhgimit kemi formuar ekipe vëzhguese, të cilët do të mbledhin të dhëna për mjedisin e të nxënit në klasat mësimore, edhe ky ekip ka qenë i trajnuar për mënyrën e vëzhgimit, përkatësisht matjen e dimensionit përkatës të mendimit kritik, vëzhgimi është bërë për 8 (tetë) dimensionet e mendimit kritik në pjesë të caktuara të orës mësimore, një vlerësim është bërë në minutën e 10 (mendohet përfundimi i pjesës hyrëse të orës mësimore) vlerësimi i dytë është bërë në minutën e 30 (pjesa kryesore e orës mësimore) dhe një vlerësim është bërë në minutën e 40 (pjesa përfundimtare e orës mësimore). Vlen të theksohet se në të gjitha këto vlerësime është vlerësuar shprehja e mendimit të nxënësit për çështjet që diskutoheshin në klasë. Sfidat për realizimin e këtyre fazave të studimit ishin nga më të ndryshmet si: Përcaktimi i teksteve për studim; Përcaktimi i klasave për studim; Formimi i ekipit vlerësuar për secilën tekst dhe fazë veç e veç; Zhvillimi i programeve për trajnimin e ekipeve punuese; Për tejkalimin e këtyre sfidave ne studiuam fizibilitetin e studimit dhe mundësitë tona për realizimin e tij. Fillimisht ne u përqendruam vetëm te disa tekste të ciklit fillor që të studiojmë përmbajtjet e tyre tekstuale që nxisin ZHMK të nxënësve, këto tekste ishin: Leximi 1 5, Gjuha shqipe 1 5, Edukata qytetare 3 5, Historia 5, Edukata muzikore 1 5 dhe Arti figurativ 1 5. Në përgjithësi tekstet janë të fokusuara në fushën shoqërore apo të komunikimit sipas Kurrikulës së Kosovës dhe dy tekstet Art figurativ dhe Edukata muzikore nga fusha e shkathtësive. Meqë tekstet ishin të ciklit fillor ne u përqendruam edhe për studimin e këtyre klasave të këtij niveli sipas lëndëve të teksteve përkatëse. Për këto vlerësime zhvilluam trajnime 2 3 ditore me ekipet punuese të cilët do të zhvillonin hulumtimin në terren. Këto trajnime ishin të pasura në aspektin teorik, gjatë zhvillimi të tij njëherësh kemi vendosur për instrumentet dhe karakteristikat matëse të instrumentit përkatës për secilin tekst veç e veç, këto grupe punuese ishin nga fusha e Gjuhës, Letërsisë, Studimet shoqërore, Historike dhe Artistike. Skeda për matjen e mundësive të teksteve për nxitjen dhe zhvillimin e mendimit kritik Skeda për matjen e mundësive të teksteve për ZHMK është një matricë për skanimin e teksteve. Ajo bazohet në skedën e Raportit Delphi. Kjo skedë përmban gjashtë dimensione për zhvillimin e mendimit kritik. Këto dimensione janë: interpretimi, analiza, vlerësimi, konkludimi, shpjegimi dhe vetrregullimi. Për qëllimet e studimit më është dashur që ta modifikoj këtë skedë. Modifikimi i kryer është mbështetur në qëllimet e ndryshme për të cilat është përdorur kjo 27

44 skedë në Raportin Delphi. Në Raportin Delphi kjo skedë është përdorur për të matur mundësitë e zhvillimit të mendimit kritik në diskutime verbale, ndërsa në studimin tim është përdorur për të matur mundësi për zhvillimin e mendimit kritik në tekst të shkruar. Dimensioni i përjashtuar në skedën time është vetrregullimi. Më poshtë do të përshkruaj se çfarë kuptimi ka secili prej këtyre dimensioneve. Interpretimi ka të bëjë me kuptueshmërinë e një teksti të shkruar. Që një tekst të jetë i kuptueshëm faktet e paraqitura në të kërkohet të jepen të kategorizuara, të përshkruhen me qartësi dhe të shprehen duke përdorur një gjuhë të qartë. Analiza ka të bëjë me zbulimin e lidhjeve midis fakteve të tekstit të shkruar. Që një tekst të mundësojë analizë faktet e paraqitura në të duhet të jenë të shtjelluara, argumentet të paraqitura qartë dhe të jenë të dallueshme. Vlerësimi ka të bëjë me mundësinë që informacionet të jenë të besueshme dhe argumentet e përdorura të jenë të krahasueshme. Konkludimi ka të bëjë me prezencën e paraqitjen e informacioneve të lidhura me njëra-tjetrën, me dhënien e shpjegimeve të mundshme alternative dhe me prezencën e përfundimeve. Shpjegimi ka të bëjë me shprehjen dhe argumentimin e përfundimeve. Vetrregullimi ka të bëjë me mundësinë që dikush të korrigjojë mendimin e vet nëse ai has në fakte kundërshtuese për pikëpamjen që ai ka dhe me kapacitetin për të hequr dorë nga një pikëpamje e formuar për të përqafuar një pikëpamje alternative kur këtë e kërkojnë faktet. Dimensioni i gjashtë i skedës së përdorur në Raportin Delphi nuk është i aplikueshëm për skanimin e teksteve të shkruara, dhe ky është argumenti se pse ky dimension është përjashtuar nga skeda për matjen e mundësive të teksteve të shkruara për zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve. Jam i bindur se një operacion i tillë është i përligjur logjikisht dhe praktikisht dhe se me një operacion të tillë nuk është dëmtuar besueshmëria dhe vlefshmëria e shkallës së përdorur në Raportin Delphi. Në fund të këtij studimi, paraqitet edhe skeda për skanimin e teksteve për mundësinë që ato paraqesin për zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve. Tekstet e skanuara me këtë skedë janë: Leximi 1 5, Gjuha Shqipe 1 5, Edukata Qytetare 3 5, Historia 5, Art figurativ 1 5 dhe Edukata Muzikore 1 5. Në kolonat Mësimi 1- Mësimi n janë renditur mësimet e secilit tekst. Vlerësimi në qelizat e formuara nga prerja e treguesve me mësimet shënohet sasia e herëve të shfaqjes së treguesit në mësimin përkatës. Ne kemi shënuar se çfarë do të shënohet në secilën qelizë. Ato janë shenja +. Në çdo qelizë do të ketë aq shenja sa herë skaneri pikas prezencën e treguesit majtas. Në qelizat e mësimit 2 dhe 3 unë kam shënuar arbitrarisht disa kryqe, diku më shumë e diku më pak. Kuptimi i tyre është se në mësime të ndryshme të të njëjtit tekst treguesit 28

45 e mundësisë për mendim kritik shfaqen në sasi të ndryshme. Kjo do të jetë mënyra për skanimin e mundësive që përmbajnë tekstet që mësuesit dhe nxënësit t i përdorin ato. Kjo është mënyra më objektive e mundshme për vlerësimin e kapacitetit të tekstit për të zhvilluar mendimin kritik të nxënësve. Pra kapaciteti, mundësia e tekstit dhe jo garancia se teksti do ta ndihmojë zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve. Kjo mundësi kthehet në garanci atëherë kur mësuesi e përdor këtë mundësi dhe kur nxënësi merr pjesë në aktivitetet ku mësuesi e përfshin nxënësin. 29

46 Shembull: Skeda për vlerësimin e mundësive të teksteve për zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve (Facione, 1990) Grupet e mundësive Operacionet për zhvillimin e mendimit kritik Treguesit e mundësive të teksteve për Teksti X 19 zhvillimin e mendimit kritik 18 Mësimi 1 Mësimi 2 Mësimi 3 Kategorizimi Teksti përmban fakte të kategorizuara. Këtu shënohen aq + sa herë në tekst dallohen fakte të kategorizuara Interpretimi Analiza Vlerësimi Konkludimi Shpjegimi Qartësia Teksti i shpreh idetë me qartësi. Këtu shënohen aq + sa herë në tekst dallohet qartësi në dhënien e fakteve. Pasuria shprehëse Teksti dëshmon pasuri shprehëse. Këtu shënohen aq + sa herë skanuesi dallon pasuri shprehëse. Shtjellimi i ideve Teksti i shtjellon idetë e paraqitura. Këtu shënohen aq + sa herë në tekst dallohet se idetë shtjellohen. Argumentimi i qartë Teksti i paraqet dukshëm argumentet. Këtu shënohen aq + sa herë në tekst dallohet që argumentimi është i qartë. Argumente të dallueshme Argumentet dallojnë nga njëri-tjetri. Këtu shënohen aq + sa herë në tekst argumentet dallohen nga njëri tjetri. Dallimi i besueshmërisë Teksti mundëson dallimin e besueshmërisë së informacioneve. Këtu shënohen aq + sa herë në tekst dallohet se informacionet janë të besueshme. Krahasimi i argumenteve Teksti lejon krahasimin e argumenteve. Këtu shënohen aq + sa herë në tekst dallohet se argumentet krahasohen me njëra-tjetrën. Informacione të lidhura Teksti ofron informacion me lidhje. Këtu shënohen aq + sa herë në tekst dallohet se informacionet kanë lidhje me njëra-tjetrën. Shpjegime alternative Teksti mundëson ndërtimin e Këtu shënohen aq + sa herë në tekst dallohet se në vend shpjegimeve alternative. të një shpjegimi të vetëm, jepen edhe shpjegime alternative. Prania e konkluzioneve Teksti lejon të dilet në konkluzione. Këtu shënohen aq + sa herë në tekst vihet re se bëhen konkluzione. Shprehja e përfundimeve Teksti evidenton gjetjet. Këtu shënohen aq + sa herë në tekst vihet re prania e përfundimeve. Operacionet Teksti justifikon operacionet me informacionin. Këtu shënohen aq + sa herë në tekst vihet re shpjegimi i operacioneve. Argumentimi i përfundimeve Teksti argumenton përfundimet. Këtu shënohen aq + sa herë në tekst përfundimet argumentohen Vini re: ju duhet të merrni secilin tekst dhe para dhe gjatë trajnimit të bini dakord se në cilin rast konsiderohet që treguesi është prezent dhe në cilin jo. 19 Shih shtojcën A. 30

47 Kartela e vëzhgimit për matjen e mundësive zhvilluese të aktiviteteve mësimore Përmes kartelës së vëzhgimit janë dhënë informacione për 8 (tetë) dimensione të mendimit kritik në klasë, përfshirjen e nxënësve dhe aktivitetet e nxënies të ndarë në intervale të përmendura edhe më lartë. Qëllimi i përdorimit të këtij instrumenti ka qenë grumbullimi i të dhënave për aktivizimin e mendimit kritik të nxënësve në aktivitetet mësimore. Procedura për përdorimin e këtij instrumenti do të përshkruhet në vijim. Të dhënat e grumbulluara me këtë instrument do të përdoren për t u krahasuar me të dhënat e grumbulluara nëpërmjet skedës së skanimit të teksteve dhe pyetësorit për marrjen e mendimit të mësimdhënësve. Kjo kartelë përmban tetë dimensione, secili prej të cilëve përshkruan arritje të ndryshme të orës së mësimit, në shkallën 1 (aspak) deri në 5 (plotësisht). Vlerësimi në bazë të niveleve. 20 Në vlerësimin përfundimtar merrni parasysh të gjitha informacionet gjatë orës mësimore për zbulimin e dimensioneve të mendimit kritik: Niveli 1: Mësimdhënie, orë joefektive Karakterizohet me fare pak ose aspak prova për zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve në procesin mësimor. Në këtë orë vështirë se mund të avancojë të kuptuarit e lëndës nga ana e nxënësve ose të zhvillojnë kapacitetin e tyre për të thelluar njohuritë në këtë fushë. Të nxënit pasiv. Ora mësimore është rutinore dhe joinspiruese. Nxënësit janë pranues pasivë të informacionit nga mësimdhënësi ose teksti mësimor. Orës i mungon sensi i qëllimit dhe lidhja e qartë me zhvillimin e koncepteve njohëse. Niveli 2: Pjesërisht ka elemente të dimensioneve të mendimit kritik. Mësimdhënia përmban ca elemente minimale të ZHMK, por ka probleme thelbësore në përmbajtje, ide, bashkëpunim etj., dhe organizimi i orës mësimore nuk është i përshtatshëm për shumë nxënës në klasë. Për shembull, përmbajtjes i mungon rëndësia ose nuk është e përshtatshme; mësimdhënia nuk merr parasysh vështirësitë që kanë shumë nxënës me të kuptuarit etj. Në përgjithësi, nuk pritet që kjo orë të avancojë të kuptuarit e lëndës nga nxënësit ose të zhvillojë kapacitetin e tyre për të punuar në këtë fushë. Niveli 3: Nivel fillestar i zhvillimit të mendimit kritik. 20 Niveli 5 - Të menduarit e nivelit të lartë, pothuajse të gjithë nxënësit vazhdimisht përdorin të menduarit e nivelit të lartë. Niveli 4 - Gjatë orës, nxënësit përfshihen në të paktën një aktivitet qendror gjatë të cilit përdorin të menduarit e nivelit të lartë. Ky aktivitet zë një vend të rëndësishëm në orën e mësimit dhe shumë nxënës përdorin të menduarit e nivelit të lartë. Niveli 3 - Në pjesën më të madhe të orës nxënësit janë përfshirë në veprime rutinore që kërkojnë të menduar të nivelit të ulët. Gjatë orës bëhet të paktën një pyetje ose aktivitet, në të cilin disa nxënës përdorin të menduarit e nivelit të lartë. Niveli 2 - Përgjithësisht nxënësit përdorin të menduarit e nivelit të ulët, por në momente të caktuara përdorin edhe të menduarit e nivelit të lartë si rezultat i aktiviteteve dytësore të orës. Niveli 1 - Nxënësit përdorin vetëm të menduarit e nivelit të ulët, pra ata pranojnë informacion, recitojnë ose përsërisin, ose marrin pjesë në aktivitete rutinore dhe nuk ka aktivitete që kërkojnë të menduarit e nivelit më të lartë. 31

48 Mësimdhënia është e planifikuar dhe karakterizohet me elemente të praktikave efektive. Nxënësit përfshihen në aktivitete kuptimplote, por janë ca dobësi në planifikim, implementim ose në përmbajtjen e mësimdhënies. Për shembull, mësimdhënësi u tregon nxënësve përgjigjen në pyetje pa u dhënë mjaft kohë që ta gjejnë vet, ose lejon atmosferë që pengon të nxënit. Në përgjithësi, nuk ka shumë pritshmëri që kjo orë të avancojë të kuptuarit e lëndës nga nxënësit ose të zhvillojë kapacitetin e tyre për të punuar në këtë fushë. Niveli 4: Mësimnxënie efektive për zhvillimin e të menduarit kritik Mësimdhënia është e planifikuar dhe përfshin shumicën e nxënësve. Nxënësit përfshihen në aktivitete kuptimplote (p.sh. kërkim informacioni, prezantime, diskutime me njëri-tjetrin ose me mësimdhënësin, lexim). Ora është e planifikuar mirë dhe mësimdhënësi e zbaton mirë, por kërkohet një përshtatje e qasjeve pedagogjike nevojave dhe interesave të nxënësve. Në përgjithësi, pritet që kjo orë të avancojë të kuptuarit e lëndës nga nxënësit ose të zhvillojë kapacitetin e tyre për të punuar në këtë fushë. Niveli 5: Të nxënit shembullor Mësimdhënia është e planifikuar dhe të gjithë nxënësit përfshihen gjatë gjithë kohës në aktivitete kuptimplote (p.sh. kërkim informacioni, prezantime, diskutime me njëri-tjetrin ose me mësimdhënësin, lexim). Ora është e planifikuar mirë dhe mësimdhënësi e zbaton me mjeshtri, me qasje fleksibile ndaj nevojave dhe interesave të nxënësve. Në përgjithësi, pritet shumë që kjo orë të avancojë të kuptuarit e lëndës nga nxënësit ose të zhvillojë kapacitetin e tyre për të punuar në këtë fushë. Shembull: Kartelë vëzhgimi për vlerësimin e dimensioneve të zhvillimit të mendimit kritik në orën mësimore. Nr. Dimensione të të menduarit kritik Shkalla matëse e mendimit kritik 1 Kupton dhe shpreh qartë mendimin e tjetrit Shpreh mendimin e tij Merr parasysh mendimet e të tjerëve Analizon vlefshmërinë e hipotezave Vlerëson cilësinë e të dhënave Paraqet ide Ndjek diskutimin Përqendrohet në çështje

49 Pyetësori për vlerësimin e opinioneve të mësimdhënësve me zhmk Ky instrument përbën një formë të përshtatur të skedës së modifikuar të bazuar në Raportin Delphi për qëllimin e vlerësimit të opinioneve të mësimdhënësve, ku mësimdhënësve iu mor mendimi i tyre për mundësitë që ofrojnë tekstet për zhvillimin e mendimit kritik. Këto mendime të tyre u shtrinë në një shkallë të tipit Likert, e cila fillon me: Nuk pajtohem kurrsesi dhe përfundon me Pajtohem plotësisht. Të gjitha veçoritë e tjera janë të ngjashme me instrumentin e skedës, kjo për arsye se na ndihmon të shohim dallimet dhe ngjashmëritë në mes rezultateve të skedës dhe pyetësorit, meqë është pothuajse i njëjti instrument matës. Shpjegimi Konkludimi Vlerësimi Analiza Interpretimi Operacionet për zhvillimin e mendimit kritik Kategorizimi Qartësia Pasuria shprehëse Shtjellimi i ideve Argumentimi i qartë Argumente të dallueshme Dallimi i besueshmërisë Krahasimi i argumenteve Informacione të lidhura Shpjegime alternative Prania e konkluzioneve Shprehja e përfundimeve Operacionet Argumentimi i përfundimeve Treguesit e mundësive të teksteve për zhvillimin e mendimit kritik. Teksti përmban fakte të kategorizuara. Teksti i shpreh idetë me qartësi. Teksti dëshmon pasuri shprehëse. Teksti i shtjellon idetë e paraqitura. Teksti i paraqet dukshëm argumentet. Argumentet dallojnë nga njëri-tjetri. Teksti mundëson dallimin e besueshmërisë së informacioneve. Teksti lejon krahasimin e argumenteve. Teksti ofron informacion me lidhje. Teksti mundëson ndërtimin e shpjegimeve alternative. Teksti lejon të dilet në konkluzione. Teksti evidenton gjetjet. Teksti justifikon operacionet me informacionin. Teksti argumenton përfundimet. Nuk pajtohem plotësisht Nuk pajtohem pjesërisht Teksti X Nuk e di Pajtohem pjesërisht Pajtohem plotësisht 33

50 Veçoritë metrike të instrumenteve matëse: besueshmëria dhe vlefshmëria Realizimi i këtij studimi është bërë me lejen e Ministrisë së Arsimit Shkencës dhe Teknologjisë. Të gjitha instrumentet matëse janë ndërtuar në bazë të disa modeleve ekzistuese (të përshkruara si më sipër) për matjen e mendimit kritik, të cilat instrumente janë modifikuar sipas interesit të studimit tonë. Është bërë analiza për secilin instrument veç e veç për të kuptuar saktë besueshmërinë e secilës nga objektivat e cekura më parë, dhe secili dimension i intrumentit është analizuar për të parë ndërlidhjen midis tyre me qëllim të konstatimit të vlefshmërisë. Kampioni dhe kampionimi Realizimi i këtij studimi është bërë duke realizuar kombinimin e tri metodave kryesore të studimit si: Analiza e përmbajtjeve kurrikulare (teksteve) që nxisin zhvillimin e mendimit kritik, është bërë për 6 tekste të ndryshme nga klasa 1 5 si: Leximi 1 5, Gjuha Shqipe 1 5, Edukata Qytetare 3 5, Historia 5, Art figurativ 1 5 dhe Edukata Muzikore 1 5, gjithsej 24 tekste të ciklit fillor. Vlerësimi i këtyre teksteve është bërë në bazë të skedës 21, e cila është ndërtuar sipas nivelit taksonomik të B. Blumit, duke i përfshirë fushat apo dimensionet e mendimit kritik dhe treguesit për secilën fushë veç e veç (Facione, 1990).Të gjitha këto tekste të lartëpërmendura janë vlerësuar në të gjitha njësitë mësimore (nga njësia mësimore e parë deri te e fundit) dhe në bazë të këtij vlerësimi kemi zbuluar apo janë identifikuar përmbajtjet (faktet) kurrikulare që nxisin zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve. Numri i teksteve të përfshira në studim ishte gjithsej 24 tekste. Intervistimi i mësimdhënësve - në këtë fazë janë intervistuar 336 mësimdhënës në tërë territorin e Kosovës në të dyja mjediset urban dhe rural. Ky numër i mësimdhënësve është kushtëzuar të përzgjidhet nga rezultatet e fazës së parë (vlerësimi i teksteve). Studimi është zhvilluar në 24 shkolla në 6 (gjashtë) rajonet e Kosovës: Prishtinë, Mitrovicë, Pejë, Prizren, Ferizaj dhe Gjilan. Në secilin rajon kemi marrë opinionet e 56 mësimdhënësve të të dyja mjediseve urbane dhe rurale për të parë se sa i vlerësojnë mësimdhënësit tekstet e lartëpërmendura, se përmbajtjet e tyre nxisin zhvillimin e mendimit kritik. Këto rezultate i kemi mbledhur përmes kartelës së vëzhgimit 22 me shkallët matëse të tipit likert. Vëzhgimi në orët mësimore - numri i orëve të vëzhguara ishte 336 për lëndët: Leximi 1 5, Gjuha Shqipe 1 5, Edukata Qytetare 3 5, Historia 5, Arti figurativ 1 5 dhe Edukata Muzikore 1 5, vëzhgimin e këtyre orëve e kemi bërë përmes kartelës së vëzhgimit 23 e cila ka paraqitur 8 (tetë) dimensione të mendimit kritik në nivele të ndryshme sipas modelit likert. Vlen të theksohet se vëzhgimi gjatë orës mësimore është bërë sipas kësaj kohe: pas fillimit të orës 21 Shih shtojcën A në fund të studimit. 22 Shih shtojcën B në fund të studimit. 23 Shih shtojcën C në fund të studimit. 34

51 mësimore në min. e 10 (dhjetë) është vlerësuar nxënësi, i cili e ka marrë fjalën për çështjen e caktuar dhe është vlerësuar për çështjen që diskutonte, me përfundimin e diskutimit mbaron edhe vlerësimi, pastaj në min. 25 (njëzetepesë) gjithashtu vlerësohet nxënësi, i cili e ka fjalën dhe me mbarimin e fjalës mbaron edhe vlerësimi, dhe në min. e 35 (tridhjetepesë) bëhet një vlerësim i tillë 24. Dimensionet e mendimit kritik të paraqitura në këtë kartelë vëzhgimi janë matur sipas niveleve nga ai më i ulëti 1 deri te niveli më i lartë 5, në shkallën e tipit Likert. 24 tekstet, 336 intervistat dhe 336 orët e vëzhguara përbëjnë një kampion miks të studimit, i cili nuk është zgjedhur me ndonjë procedurë që garanton randomizim. Ndërsa studiuesi mendon se tekstet, intervistat dhe orët e vëzhguara mundësojnë zbulimin e fakteve tekstuale, të qasjeve pedagogjike dhe të masës së përfshirjes së nxënësve në aktivitete mësimore që mundësojnë zhvillimin e mendimit kritik. Kampioni i studimit është i ndryshëm, (varësisht nga faza e studimit) kampionimi për përcaktimin e teksteve (faza e parë) është përzgjedhur përmes kampionimit rastësor ( Fraenkel. J.R & Ëallen. N.E, 2009) për grup lëndësh nga shkencat shoqërore dhe lëndët e shkathtësive ku përfshihen: Leximi 1 5, Gjuha Shqipe 1 5, Edukata Qytetare 3 5, Historia 5, Art figurativ 1 5 dhe Edukata Muzikore 1 5. Fillimisht është marrë lista e lëndëve në ciklin fillor dhe jemi përcaktuar për këtë grup lëndësh, pastaj është marrë lista e shkollave të Kosovës sipas rajoneve dhe janë përcaktuar nga 4 (katër) shkolla në secilin rajon në të dyja mjediset urban dhe rural për fazën e intervistimit dhe vëzhgimit. Në fazën e intervistimit (faza e dytë) janë përfshirë gjithsej 336 mësimdhënës. Nga secili rajon kemi pasur nga 56 mësimdhënës të intervistuar në të dyja mjediset (urban 28 mësimdhënës dhe rural 28 mësimdhënës) ku në secilin mjedis kemi përfshirë nga dy shkolla me nga 14 mësimdhënës në bazë shkolle. Gjithashtu, numri i orëve të vëzhguara (faza e tretë) është 336 në të gjithë territorin e Kosovës sipas rajoneve të theksuara më lartë, ky vëzhgim është bërë për orët e lëndëve të lartpërmendura në bazë të kartelës së vëzhgimit. Numri i përgjithshëm - kemi 24 tekste të vlerësuara përmes skedës, 336 intervista përmes pyetësorit dhe 336 orë të vëzhguara përmes kartelës së vëzhgimit të tipit likert. Karakteti i të dhënave, grumbullimi dhe analiza e tyre Nga pikëpamja e karakterit të dhënat e këtij studimi do të jenë mikse: Të dhënat që do të grumbullohen me skedën për skanimin e 24 teksteve do të jenë numerike. Numrat do të shprehin sasinë e fakteve të gjetura në secilin tekst. Këto fakte do të jenë mundësi që tekstet i përmbajnë dhe i ofrojnë për zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve. 24 Në rastet kur në minutën e 10, të 25 apo 35 është duke diskutuar mësimdhënësi, në këto raste është vlerësuar nxënësi i cili merr fjalën pas përfundimit të diskutimit nga ana e mësimdhënësit. 35

52 Të dhënat që do të grumbullohen me anë të kartelës së vëzhgimit do të jenë gjithashtu numerike. Numrat do të shprehin sasinë e operacioneve që nxënësit do të dëshmojnë se janë në gjendje t i kryejnë përgjatë 336 orëve mësimore të zhvilluara. Të dhënat që do të grumbullohen me anë të intervistës do të jenë edhe ato numerike. Numrat do të shprehin nivelet e përgjigjeve dakordësuese të mësuesve në një shkallë të tipit Likert që është një version i modifikuar i skedës për skanimin e teksteve. Duke buruar nga analiza e përmbajtjes, nga intervistimi i mësuesve dhe pjesa tjetër nga vëzhgimet e orëve mësimore, këto të dhëna do të grumbullohen jo vetëm nëpërmjet instrumenteve të ndryshme, por edhe me organizime të ndryshme. Në lidhje me analizën e të dhënave të grumbulluara përgjatë studimit do të përdoren analizat e njohura të statistikës deskriptive, paraqitje të dhënash absolute, frekuencash, mesatarja, moda, mediana, deviacioni standard. Përgjithësisht vlen të theksohet se ky studim u zhvillua ashtu siç u planifikua duke respektuar aspektet ligjore dhe etikën e hulumtimeve shkencore në Kosovë. Duke qenë se struktura se studimit është sasiore, për kryerjen e analizave janë përdorur metodat statistikore. Fillimisht, mbas mbledhjes së të dhënave është realizuar kodimi i tyre dhe më pas është ndërtuar baza e të dhënave. Ashtu siç u tha më sipër, fillimisht u analizua besueshmëria e pyetësorëve dhe më pas u testua normaliteti dhe homogjeni teti i shpërndarjes së të dhënave. Për të bërë krahasimin e mesatareve midis nivelit të zhvillimit të mendimit kritik, është përdorur tabelë e veçantë për të bërë këtë krahasimin midis tri metodave studimore: rezultateve nga vlerësimi i teksteve, nga intervista dhe nga vëzhgimi. Ndërlidhja midis këtyre rezultateve orienton studimin drejt konkluzioneve dhe rekomandimeve standard për hartuesit e kurrikulave. Përmbledhje e kapitullit Në këtë kapitull është pasqyruar aspekti metodologjik i punës hulumtuese. Fillimisht janë dhënë informacione për veçorit e kampionit dhe kampionimit, pastaj kemi dhënë përshkrimet për secilin instrument studimi me anë të së cilëve kemi mbledhur të dhënat e duhura për këtë hulumtim. Është bërë testimi i pyetësorëve për të parë vlefshmërinë dhe besueshmërinë e këtyre instrumenteve (pilot). Në mënyrë specifike është bërë përshkrimi i dizajni mit të studimit, dhe janë sqaruar procedurat për mbledhjen dhe përpunimin e të dhënave. 36

53 KAPITULLI IV: Rezultatet e studimit A. Rezultatet nga studimi i fakteve tekstuale për zhvillimin e mendimit kritik Tabela 1 Analiza specifike për mundësitë e tekstit, leximi nga pikëpamja e operacioneve për zhmk. Interpretimi Analiza Vlerësimi Konkludimi Shpjegimi Operacionet K Q PSH SHI AQ AD DB KA IL SHA PK SHP JO AP Leximi I Leximi II Leximi III Leximi IV Leximi V Mesatarja Rezultatet për dimensionet e mendimit kritik në tekstin Leximi 1-5 Për dimensionin interpretimi në tekstin Leximi 1-5 janë vlerësuar 21.6 mundësi për ZHMK në kategorizimin. Ju kujtojmë se kategorizimi është tërësia e përpjekjeve që autori i tekstit ka bërë për të grupuar informacionet e lëndës me secilën prej njësive të saj mësimore. Gjithashtu, në dimensionin e interpretimit në këtë tekst janë vlerësuar me 26.2 mundësi për ZHMK operacionin e qartësisë. Ndërsa për operacionin e pasurisë shprehëse është vlerësuar me 26 mundësi për ZHMK në tekstin Leximi 1-5. Dimensioni analiza në këtë tekst është vlerësuar me 28 mundësi për ZHMK në shtjellimin e ideve, ndërsa 26.8 mundësi vlerësohen për paraqitjen e dukshme të argumenteve dhe 22 mundësi për ZHMK në operacionet e dallueshmërisë së argumenteve që autori ka përdorur për secilën njësi mësimore. Për dimensionin vlerësimi në tekstin Leximi klasa 1-5, operacioni i besueshmërisë së informacionit është vlerësuar me 21 mundësi që nxisin zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve, dhe krahasimi i argumenteve është vlerësuar me 24 mundësi për ZHMK, ku autori ka grupuar nga secila njësi mësimore në këto tekste. Për dimensionin konkludimi në tekstin Leximi 1-5 janë vlerësuar me 21.8 mundësi që teksti ofron në operacionin e lidhjes së informacioneve për ZHMK, ndërsa 17 mundësi vlerësohen për operacionin e shpjegimeve alternative dhe 21 mundësi për praninë e konkluzioneve. 37

54 Dimensioni shpjegimi në tekstin Leximi 1-5 është vlerësuar me 20.2 mundësi për ZHMK në operacionin e evitimit të gjetjeve, ndërsa për operacionin e justifikimit të informacioneve 21 mundësi që nxisin zhvillimin e mendimit kritik dhe në operacionin argumentimi i përfundimeve është vlerësuar 20 mundësi që nxisin ZHMK. Rezultatet për operacionet e mendimit kritik në tekstin Leximi 1-5 Nga pesë tekstet Leximi 1-5 ku operacioni konkretizimi shfaqet më i lartë është teksti Leximi klasa 5 (vlera 41) pastaj tekstet e klasave: 4, 3, 2 dhe 1. Gjithashtu për pesë tekstet leximi 1 5 ku operacioni i qartësisë jep më shumë mundësi për ZHMK vlerësohet teksti i klasës 4 (vlera 49) pastaj tekstet e klasave: 5, 2, 3 dhe 1. Ndërsa për operacionin e pasurisë shprehëse paraqitet vlerësimi më i lartë është në tekstin Leximi 1 5, teksti i klasës 5 (vlera 45) pas tij vijnë: tekstet e klasave: 4, 3, 2, dhe 1. Ndërsa paraqitja e argumenteve është vlerësuar në nivelin më të lartë në tekstin: 4 (vlera 52) pastaj tekstet e klasave: 5, 2, 3 dhe 1. Gjithashtu operacioni për ZHMK argumentet dallojnë njëri nga tjetri në nivelin më të lartë është vlerësuar teksti Leximi: 4 (vlera 43) pastaj tekstet e klasave: 5, 2, 3 dhe 1. Dallimi i besueshmërisë së informacioneve mundësitë më të mëdha për ZHMK i gjejmë në tekstin Leximi i klasave 4 dhe 5 me pikë të barabarta (vlera 34), pastaj tekstet Leximi: 3, 2 dhe 1. Krahasimi i argumenteve në tekstet Leximi 1 5 është vlerësuar me mundësi më shumë në tekstin e klasës 5 (vlera 49) pastaj tekstet e klasave: 4, 2, 3 dhe 1. Ndërsa operacioni i lidhjes së informacionit është vlerësuar në tekstin Leximi: 4 (vlera 40) pastaj tekstet e klasave: 5, 2, 3 dhe 1. Operacioni se teksti ofron shpjegime alternative vlerësimin më të lart e gjejmë në tekstin Leximi 4 (vlera 39) pastaj tekstet e klasave: 5, 3, 2dhe 1. Prania e konkluzioneve në tekstin Leximi 1-5 është vlerësuar në nivelin më të lartë në tekstin Leximi 4 (vlera 41) pastaj Leximi: 5, 2 dhe 3 me pikë të barabarta dhe 1. Teksti evidenton gjetjet apo shprehja e përfundimeve shfaqet me mundësi më shumë për ZHMK në tekstin Leximi klasa: 4 (vlera 40) pastaj tekstet e klasave 5, 3, 2 dhe 1. Teksti justifikon operacionet me informacionet është vlerësuar në nivelin më të lart në tekstin e Leximi klasa: 4 (vlera 36) pastaj tekstet e klasave: 5, 3,2 dhe 1. Gjithashtu argumentimi i përfundimeve në tekstin e leximit është vlerësuar lartë në tekstin e klasës 4 (vlera 36) pastaj në tekstet e klasave 5, 3, 2 dhe 1. 38

55 Tabela 2. Analiza e përgjithshme për mundësitë e tekstit Leximi nga pikëpamja e dimensioneve për zhmk. Interpretimi Analiza Vlerësimi Konkludimi Shpjegimi Operacionet K + Q + PSH SHI + AQ + AD DB + KA IL + SHA + PK SHP + JO + AP Leximi I Leximi II Leximi III Leximi IV Leximi V Mesatarja Rezultatet specifike dhe të përgjithshme për mendimin kritik në tekstin Leximi 1 5 Analiza e të dhënave për paraqitjen e dimensionit të interpretimit në tekstet Leximi 1 5 na tregon se ky tekst (1-5) mesatarisht është vlerësuar me 73.8 mundësi për ZHMK nga 129 maksimalja. Dimensioni i analizës në këtë tekst 1-5 paraqet 76.8 mundësi për ZHMK të nxënësve. Të dhënat e paraqitura për dimensionin e vlerësimit na tregojnë se ky tekst (1-5) është vlerësuar me 45 mundësi tekstuale që nxisin ZHMK në dimensionin e vlerësimit. Në dimensionin e konkludimit është vlerësuar me 59.8 mundësi. Dhe dimensioni shpjegimi vlerësohet me 61.2 mundësi që nxisin zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve. Nga krahasimi i vlerave pas vlerësimit të dimensionit interpretimi 25 rezulton se teksti i Leximit 4 (vlera 129) paraqitet si teksti më i vlerësuar krahasuar me katër tekstet tjera. Pas tij vijnë: Leximi 5 (vlera 128) Leximi 3 (vlera 57) Leximi 2 (vlera41) dhe Leximi 1 (vlera 14). Pas vlerësimit të dimensionit të analizës 26 teksti më i vlerësuar është Leximi 4 (vlera 158). Pas tij vijnë: Leximi 5 (vlera 126) Leximi 2 (vlera 46) Leximi 3 (vlera 39) dhe Leximi 1 (vlera 15). Nga krahasimi i vlerave në dimensionin e vlerësimit 27 rezulton se teksti Leximi 5 (vlera 83) paraqitet si teksti më i vlerësuar krahasuar me tekstet tjera. Pas tij vijnë: Leximi 4 (vlera 77) Leximi 2 (vlera 30) Leximi 3 (vlera 27) dhe Leximi 1 (vlera 8). Rezultatet e dimensionit të konkludimit 28 tregojnë se teksti më i vlerësuar në këtë dimension është Leximi 4 (vlera 120) Pas tij vijnë: Leximi 5 (vlera 103) Leximi 2 (vlera 33) Leximi 3 (vlera 32) dhe Leximi 1 (vlera 11). Nga krahasimi i vlerave në dimensionin shpjegimi 29 teksti më i vlerësuar është Leximi 4 (vlera 112) pas tij vijnë: Leximi 5 (vlera 97) Leximi 3 (vlera 49) Leximi 2 (vlera 36) dhe Leximi 1 (vlera 12). 25 Interpretimi në kontekstin e këtij studimi konsiderohet mundësia që teksti t u ofroj përdoruesve këto operacione: kategorizimin, qartësinë dhe pasurinë shprehëse. 26 Analiza, nënkupton mundësitë për shtjellimin e idesë së paraqitur, paraqitjen e argumenteve, dallimin e argumenteve. 27 Vlerësimi, në këtë studim ka të bëjë me mundësinë që teksti ofron në dallimin e besueshmërisë së informacioneve dhe lejon krahasimin e argumenteve. 28 Konkludimi konsiderohet mundësia që teksti të ofron informacion me lidhje, të mundëson ndërtimin e shpjegimeve alternative dhe lejon të dilet në konkluzione. 29 Shpjegimi nënkupton mundësinë që teksti të evidenton gjetjet, justifikon operacionet me informacionin, dhe të argumenton përfundimet. 39

56 Tabela 3. Analiza specifike për mundësitë e tekstit gjuha shqipe nga pikëpamja e operacioneve për zhmk. Interpretimi Analiza Vlerësimi Konkludimi Shpjegimi Operacionet K Q PSH SHI AQ AD DB KA IL SHA PK SHP JO AP Gjuha shqipe I Gjuha shqipe II Gjuha shqipe III Gjuha shqipe IV Gjuha shqipe V Mesatarja Rezultatet për dimensionet e mendimit kritik në tesktet Gjuhë shqipe 1 5 Për dimensionin interpretimin në tekstin Gjuha shqipe 1-5 janë vlerësuar 14.4 mundësi për ZHMK në kategorizimin. Ju kujtojmë se kategorizimi është tërësia e argumenteve që autori i tekstit ka bërë për të grupuar informacionet e lëndës me secilën prej njësive të saj mësimore. Gjithashtu, në dimensionin e interpretimit në këtë tekst janë vlerësuar me 15 mundësi për ZHMK operacionin e qartësisë. Ndërsa për operacionin i pasurisë shprehëse është vlerësuar me 22.4 mundësi për ZHMK në tekstin Gjuha shqipe 1-5. Dimensioni analiza në këtë tekst është vlerësuar me 18.2 mundësi për ZHMK në shtjellimin e ideve. Ndërsa 20.4 mundësi vlerësohen për paraqitjen e dukshme të argumenteve dhe 18.8 mundësi për ZHMK në operacionet e dallueshmërisë së argumenteve, që autori ka përdorur për secilën njësi mësimore. Gjithashtu, këto pikë shënojnë një nivel mbi mesatar të operacioneve të analizës për ZHMK. Për dimensionin vlerësimi në tekstin Gjuha shqipe klasa 1-5, operacioni i besueshmërisë së informacionit është vlerësuar me 19.8 mundësi që nxisin zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve, dhe krahasimi i argumenteve është vlerësuar me 18.6 mundësi për ZHMK ku autori ka grupuar nga secila njësi mësimore në këto tekste. Për dimensionin konkludimi në tekstin Gjuha shqipe 1-5 janë vlerësuar me 18.8 mundësi që teksti ofron në operacionin e lidhjes së informacioneve për ZHMK. Ndërsa 13.2 mundësi vlerësohen për operacionin e shpjegimeve alternative dhe 19.4 mundësi për pranin e konkluzioneve. Dimensioni shpjegimi në tekstin gjuha shqipe 1-5 është vlerësuar me 19.4 mundësi për ZHMK në operacionin e evitimit të gjetjeve, ndërsa për operacionin e justifikimit të informacioneve 20.6 mundësi që nxisin zhvillimin e mendimit kritik dhe në operacionin argumentimi i përfundimeve është vlerësuar 20.8 mundësi që nxisin ZHMK. 40

57 Rezultatet për operacionet e mendimit kritik në tekstet Gjuha shqipe 1 5 Nga pesë tekstet gjuha shqipe 1-5 ku operacioni konkretizimi shfaqet më i lartë janë teksti gjuha shqipe klasa 3 (vlera 23) pastaj tekstet e klasave: 1, 2, 5 dhe 4. Gjithashtu për pesë tekstet Gjuha shqipe 1-5 ku operacioni i qartësisë jep më shumë mundësi për ZHMK vlerësohet teksti i klasës 3 (vlera 20) pastaj tekstet e klasave: 2, 5, 4 dhe 1. Ndërsa për operacionin e pasurisë shprehëse ku paraqitet vlerësimi më i lartë është në tekstin Gjuha shqipe 1 5, teksti i klasës 3 (vlera 30) dhe pas tij vijnë: tekstet e klasave: 5, 2, 4 dhe 1. Në dimensionin analiza nga pesë tekstet Gjuha shqipe 1-5 operacioni i shtjellimit të idesë është vlerësuar në nivelin më të lartë në tekstin e klasës 3 (vlera 27) pastaj klasa: 2, 5, 4 dhe 1. Ndërsa paraqitja e argumenteve është vlerësuar në nivelin më të lartë në tekstin: 3 (vlera 37) pastaj tekstet e klasave: 5, 4 dhe 2 me vlera të barabarta (15) dhe 1. Gjithashtu, operacioni për ZHMK argumentet dallojnë njëri nga tjetri në nivelin më të lartë ku është vlerësuar teksti Gjuha shqipe: 3 (vlera 31) pastaj tekstet e klasave: 4, 2, 5 dhe 1. Dallimi i besueshmërisë së informacioneve mundësitë më të mëdha për ZHMK i gjejmë në tekstin Gjuha shqipe klasa: 3 (vlera 29) pastaj teksti Gjuha shqipe klasa 5, 4, 2, dhe 1. Krahasimi i argumenteve në tekstet gjuha shqipe 1-5 është vlerësuar me mundësi më shumë në tekstin e klasës së 3-të (vlera 29) pastaj tekstet e klasave: 4 dhe 2 me vlera të barabarta (17) dhe Gjuha shqipe 1 dhe 5 po ashtu me vlera të barabarta (15). Ndërsa operacioni i lidhjes së informacionit është vlerësuar në tekstin Gjuha shqipe: 3 (vlera 27) pastaj tekstet e klasave: 5, 2, 1 dhe 4. Operacioni se teksti ofron shpjegime alternative vlerësimin më të lartë e gjejmë në tekstin Gjuha shqipe 2 dhe 3 të cilët janë vlerësuar më pikë të barabarta (vlera 19) pastaj tekstet e klasave: 4, 5 dhe 1. Prania e konkluzioneve në tekstin Gjuha shqipe 1-5 është vlerësuar në nivelin më të lartë në tekstin Gjuha shqipe 3 (vlera 31) 5, 2, 1 dhe 4. Teksti evidenton gjetjet apo shprehja e përfundimeve shfaqet me mundësi më shumë për ZHMK në tekstin Gjuha shqipe klasa: 3 (vlera 32) pastaj tekstet e klasave 5, 2, 1 dhe 4. Teksti justifikon operacionet me informacionet dhe është vlerësuar në nivelin më të lartë në tekstin e Gjuha shqipe klasa: 3 (vlera 31) pastaj tekstet e klasave: 5, 2, 1 dhe 4. Gjithashtu, argumentimi i përfundimeve në tekstin e Gjuhës shqipe është vlerësuar lart në tekstin e klasës 3 (vlera 33) pastaj në tekstet e klasave 5, 2, 4 dhe 1. 41

58 Tabela 4. Analiza e përgjithshme për mundësitë e tekstit gjuha shqipe nga pikëpamja e dimensioneve për zhmk Interpretimi Analiza Vlerësimi Konkludimi Shpjegimi Operacionet K + Q + PSH SHI + AQ + AD DB + KA IL + SHA + PK SHP + JO + AP Gjuha shqipe I Gjuha shqipe II Gjuha shqipe III Gjuha shqipe IV Gjuha shqipe V Mesatarja Rezultatet specifike dhe të përgjithshme për mendimin kritik në tekstet Gjuha shqipe 1 5 Analiza e të dhënave për paraqitjen e dimensionit të interpretimit në tekstin Gjuha shqipe 1 5 na tregon se ky tekst (1-5) mesatarisht është vlerësuar me 51.8 mundësi për ZHMK nga 73 maksimalja. Dimensioni i analizës në këtë tekst 1-5 paraqet 57.4 mundësi për ZHMK të nxënësve. Të dhënat e paraqitura për dimensionin e vlerësimit na tregojnë se ky tekst (1-5) është vlerësuar me 38.4 mundësi tekstuale që nxisin ZHMK në dimensionin e vlerësimit. Në dimensionin e konkludimit është vlerësuar me 51.2 mundësi. Dhe dimensioni shpjegimi vlerësohet me 60.8 mundësi që nxisin zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve. Nga krahasimi i vlerave pas vlerësimit të dimensionit interpretimi 30 rezulton se teksti i Gjuha shqipe 3 (vlera 73) paraqitet si teksti më i vlerësuar krahasuar me katër tekstet e tjera. Pas tij vijnë: gjuha shqipe 2 dhe 3 me pikë barabarta (53) dhe gjuha shqipe 1 dhe 4 po ashtu me pikë të barabarta për ZHMK (vlera 40). Pas vlerësimit të dimensionit të analizës 31 teksti më i vlerësuar është gjuha shqipe 3 (vlera 95). Pas tij vijnë: gjuha shqipe: 2 dhe 5 me pikë të barabarta (vlera 52) pastaj gjuha shqipe 4 dhe 1. Nga krahasimi i vlerave në dimensionin e vlerësimit 32 rezulton se teksti Gjuha shqipe 3 (vlera 58) paraqitet si teksti më i vlerësuar krahasuar me tekstet e tjera. Pas tij vijnë: Gjuha shqipe 5, 2, 4 dhe 1. Rezultatet e dimensionit të konkludimit 33 tregojnë se teksti më i vlerësuar në këtë dimension është Gjuha shqipe 3 (vlera 77) Pas tij vijnë: Gjuha shqipe: 2, 5, 4 dhe 1. Nga krahasimi i vlerave në dimensionin shpjegimi 34 teksti më i vlerësuar është Gjuha shqipe 3 (vlera 96) pas tij vijnë Gjuha shqipe: 5, 2, 1 dhe Interpretimi në kontekstin e këtij studimi konsiderohet mundësia që teksti t u ofroj përdoruesve këto operacione: kategorizimin, qatësinë dhe pasurinë shprehëse. 31 Analiza, nënkupton mundësitë për shtjellimin e idesë së paraqitur, paraqitjen e argumenteve, dallimin e argumenteve. 32 Vlerësimi, në këtë studim ka të bëjë me mundësinë që teksti ofron në dallimin e besueshmërisë së informacioneve dhe lejon krahasimin e argumenteve. 33 Konkludim, konsiderohet mundësia që teksti të ofron informacion me lidhje, të mundëson ndërtimin e shpjegimeve alternative, dhe lejon të dilet në konkluzione. 34 Shpjegimi nënkupton mundësinë që teksti evidenton gjetjet, justifikon operacionet me informacionin dhe të argumenton përfundimet. 42

59 Tabela 5. Analiza specifike për mundësitë e tekstit historia nga pikëpamja e operacioneve për zhmk. Interpretimi Analiza Vlerësimi Konkludimi Shpjegimi Operacionet K Q PSH SHI AQ AD DB KA IL SHA PK SHP JO AP Historia V Mesatarja Rezultatet për dimensionet e mendimit kritik në tekstin Historia 5 Për dimensionin interpretimin në tekstin Histori klasa e 5-të janë vlerësuar 29 mundësi për ZHMK në kategorizimin. Në dimensionin e interpretimit në këtë tekst janë vlerësuar me 28 mundësi për ZHMK operacionin e qartësisë. Ndërsa për operacionin i pasurisë shprehëse është vlerësuar me 30 mundësi për ZHMK në tekstin Histori 5. Dimensioni analiza në këtë tekst është vlerësuar me 29 mundësi për ZHMK në shtjellimin e ideve, ndërsa 23 mundësi vlerësohen për paraqitjen e dukshme të argumenteve dhe 18 mundësi për ZHMK në operacionet e dallueshmërisë së argumenteve që autori ka përdorur për secilën njësi mësimore. Për dimensionin vlerësimi në tekstin Histori 5, operacioni i besueshmërisë së informacionit është vlerësuar me 19 mundësi që nxisin zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve, dhe krahasimi i argumenteve është vlerësuar me 10 mundësi për ZHMK ku autori ka grupuar nga secila njësi mësimore në këto tekste. Për dimensionin konkludimi në tekstin historia 5 janë vlerësuar me 28 mundësi që teksti ofron në operacionin e lidhjes së informacioneve për ZHMK, ndërsa 5 mundësi vlerësohen për operacionin e shpjegimeve alternative dhe 26 mundësi për praninë e konkluzioneve. Dimensioni shpjegimi në tekstin Histori 5 është vlerësuar me 30 mundësi për ZHMK në operacionin e evitimit të gjetjeve, ndërsa për operacionin e justifikimit të informacioneve 4 mundësi që nxisin zhvillimin e mendimit kritik dhe në operacionin argumentimi i përfundimeve është vlerësuar 30 mundësi që nxisin ZHMK. Tabela 6. Analiza e përgjithshme për mundësitë e tekstit historia nga pikëpamja e dimensioneve për zhmk. Interpretimi Analiza Vlerësimi Konkludimi Shpjegimi Operacionet K + Q + PSH SHI + AQ + AD DB + KA IL + SHA + PK SHP + JO + AP Historia V Mesatarja

60 Rezultatet për operacionet e zhvillimit të mendimit kritik në tekstin Historia 5 Analiza e të dhënave për paraqitjen e dimensionit të interpretimit në tekstin Histori 5 na tregon se ky tekst është vlerësuar me 87 mundësi për ZHMK. Dimensioni i analizës në këtë tekst Historia 5 paraqet 70 mundësi për ZHMK të nxënësve. Të dhënat e paraqitura për dimensionin e vlerësimit na tregojnë se ky tekst është vlerësuar me 29 mundësi tekstuale që nxisin ZHMK në dimensionin e vlerësimit. Në dimensionin e konkludimit është vlerësuar me 59 mundësi. Dhe dimensioni shpjegimi vlerësohet me 64 mundësi që nxisin zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve. Tabela 7. Analiza specifike për mundësitë e tekstit Edukata qytetare nga pikëpamja e operacioneve për zhmk. Interpretimi Analiza Vlerësimi Konkludimi Shpjegimi Operacionet K Q PSH SHI AQ AD DB KA IL SHA PK SHP JO AP Edukata qytetare III Edukata qytetare IV Edukata qytetare V Mesatarja Rezultatet për dimensionet e mendimit kritik në tekstet edukata qytetare 3 5 Për dimensionin interpretimin në tekstin Edukata qytetare 3-5 janë vlerësuar 20.3 mundësi për ZHMK në kategorizimin. Ju kujtojmë se kategorizimi është tërësia e argumenteve që autori i tekstit ka bërë për të grupuar informacionet e lëndës në secilën prej njësive të saj mësimore. Gjithashtu, në dimensionin e interpretimit në këtë tekst janë vlerësuar me 25 mundësi për ZHMK operacionin e qartësisë. Ndërsa për operacionin i pasurisë shprehëse është vlerësuar me 17.6 mundësi për ZHMK në tekstin Edukata qytetare 3-5. Dimensioni analiza në këtë tekst është vlerësuar me 26 mundësi për ZHMK në shtjellimin e ideve, ndërsa 19 mundësi vlerësohen për paraqitjen e dukshme të argumenteve dhe 29.6 mundësi për ZHMK në operacionet e dallueshmërisë së argumenteve që autori ka përdorur për secilën njësi mësimore. Për dimensionin vlerësimi në tekstin Edukata qytetare klasa 3-5, operacioni i besueshmërisë së informacionit është vlerësuar me 26 mundësi që nxisin zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve, dhe krahasimi i argumenteve është vlerësuar me 27.6 mundësi për ZHMK ku autori ka grupuar nga secila njësi mësimore në këto tekste. 44

61 Për dimensionin konkludimi në tekstin Edukata qytetare 3-5 janë vlerësuar me 27.6 mundësi që teksti ofron në operacionin e lidhjes së informacioneve për ZHMK, ndërsa 21.3 mundësi vlerësohen për operacionin e shpjegimeve alternative dhe 30 mundësi për praninë e konkluzioneve. Dimensioni shpjegimi në tekstin Edukata qytetare 3-5 është vlerësuar me 31 mundësi për ZHMK në operacionin e evitimit të gjetjeve, ndërsa për operacionin e justifikimit të informacioneve 29.3 mundësi që nxisin zhvillimin e mendimit kritik dhe në operacionin argumentimi i përfundimeve është vlerësuar 28.6 mundësi që nxisin ZHMK. Rezultatet për operacionet e mendimit kritik në tekstet edukata qytetare 3 5 Nga të pesë tekstet e Edukatës qytetare 3-5 ku operacioni konkretizimi shfaqet më i lartë është teksti edukata qytetare klasa 4 (vlera 26) pastaj tekstet e klasave: 3 dhe 5. Gjithashtu për pesë tekstet Edukata qytetare 3-5 ku operacioni i qartësisë jep më shumë mundësi për ZHMK vlerësohet teksti i klasës 4 (vlera 30) pastaj tekstet e klasave: 3 dhe 5. Ndërsa për operacionin e pasurisë shprehëse paraqitet vlerësimi më i lartë i cili është në tekstin Edukata qytetare 3 5, teksti i klasës 4 (vlera 23) pas tij vijnë: tekstet e klasave: 5 dhe 3. Në dimensionin analiza nga pesë tekstet Edukata qytetare 3 5 operacioni i shtjellimit të idesë është vlerësuar në nivelin më të lartë në tekstin e klasës 4 (vlera 30) pastaj klasa: 3 dhe 5. Ndërsa paraqitja e argumenteve është vlerësuar në nivelin më të lartë në tekstin: 3 (vlera 34) pastaj tekstet e klasave: 4 dhe 5. Gjithashtu, operacioni për ZHMK argumentet dallojnë njëri nga tjetri në nivelin më të lartë është vlerësuar teksti Edukata qytetare: 3 (vlera 41) pastaj tekstet e klasave: 4 dhe 5. Dallimi i besueshmërisë së informacioneve mundësitë më të mëdha për ZHMK i gjejmë në tekstin Edukata qytetare klasa: 4 (vlera 31) pastaj teksti Edukata qytetare klasa 5 dhe 3. Krahasimi i argumenteve në tekstet Edukata qytetare 3 5 është vlerësuar me mundësi më shumë në tekstin e klasës 3 (vlera 33) pastaj tekstet e klasave: 4 dhe 5. Ndërsa operacioni i lidhjes së informacionit është vlerësuar në tekstin Edukata qytetare: 4 (vlera 31) pastaj tekstet e klasave: 5 dhe 3. Operacioni se teksti ofron shpjegime alternative vlerësimin më të lartë e gjejmë në tekstin Edukata qytetare 5 (vlera 27) pastaj tekstet e klasave: 3 dhe 4. Prania e konkluzioneve në tekstin Edukata qytetare 3-5 është vlerësuar në nivelin më të lartë në tekstin Edukata qytetare 4 (vlera 37). Pas tij vijnë Edukata qytetare klasa: 5 dhe 3. Teksti evidenton gjetjet apo shprehja e përfundimeve shfaqet me mundësi më shumë për ZHMK në tekstin Edukata qytetare klasa: 4 (vlera 38) pastaj tekstet e klasave: 5 dhe 3. Teksti justifikon operacionet me informacionet është vlerësuar në nivelin më të lartë në tekstin e Edukatës qytetare klasa: 4 (vlera 36) pastaj tekstet e klasave: 5 dhe 3. Gjithashtu argumentimi i përfundimeve të tekstin e Edukata qytetare është vlerësuar lartë në tekstin e klasës 4 (vlera 34) pastaj në tekstet e klasave 5 dhe 3. 45

62 Tabela 8. Analiza e përgjithshme për mundësitë e tekstit Edukata qytetare nga pikëpamja e dimensioneve për zhmk.. Interpretimi Analiza Vlerësimi Konkludimi Shpjegimi Operacionet K + Q + PSH SHI + AQ + AD DB + KA IL + SHA + PK SHP + JO + AP Edukata qytetare III Edukata qytetare IV Edukata qytetare V Mesatarja Rezultatet specifike dhe të përgjithshme për mendimin kritik në tekstet Edukata qytetare 3 5 Analiza e të dhënave për paraqitjen e dimensionit të interpretimit në tekstin edukata qytetare 3 5 na tregon se ky tekst (3-5) mesatarisht është vlerësuar me 63 mundësi për ZHMK nga 79 maksimalja. Dimensioni i analizës në këtë tekst 3-5 paraqet 81.3 mundësi për ZHMK të nxënësve. Të dhënat e paraqitura për dimensionin e vlerësimit na tregojnë se ky tekst (3-5) është vlerësuar me 53.6 mundësi tekstuale që nxisin ZHMK në dimensionin e vlerësimit. Në dimensioni e konkludimit është vlerësuar me 79 mundësi. Dhe dimensioni shpjegimi vlerësohet me 89 mundësi që nxisin zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve. Nga krahasimi i vlerave pas vlerësimit të dimensionit interpretimi 35 rezulton se teksti i Edukatës qytetare 4 (vlera 79) paraqitet si teksti më i vlerësuar krahasuar me katër tekstet tjera. Pas tij vijnë: Edukata qytetare 3 (vlera 57) Edukata qytetare 5 (vlera 53). Pas vlerësimit të dimensionit të analizës 36 teksti më i vlerësuar është Edukata qytetare 3 (vlera 101). Pas tij vijnë: Edukata qytetare 4 (vlera 78) Edukata qytetare 5 (vlera 65). Nga krahasimi i vlerave në dimensionin e vlerësimit 37 rezulton se teksti Edukata qytetare 4 (vlera 58) paraqitet si teksti më i vlerësuar krahasuar me tekstet tjera. Pas tij vijnë: Edukata qytetare: 3 dhe 5. Rezultatet e dimensionit të konkludimit 38 tregojnë se teksti më i vlerësuar në këtë dimension është Edukata qytetare 4 (vlera 85). Pas tij vijnë: Edukata qytetare: 5 (vlera 84) Edukata qytetare 3 (vlera 68). Nga krahasimi i vlerave në dimensionin shpjegimi 39 teksti më i vlerësuar është Edukata qytetare 4 (vlera 108) pas tij vijnë: Edukata qytetare 5 (vlera 87) Edukata qytetare 3 (vlera 72). 35 Interpretimi në kontekstin e këtij studimi konsiderohet mundësia që teksti t u ofroj përdoruesve këto operacione: kategorizimin, qartësinë dhe pasurinë shprehëse. 36 Analiza, nënkupton mundësitë për shtjellimin e idesë së paraqitur, paraqitjen e argumenteve, dallimin e argumenteve. 37 Vlerësimi, në këtë studim ka të bëjë me mundësinë që teksti ofron në dallimin e besueshmërisë së informacioneve dhe lejon krahasimin e argumenteve. 38 Konkludim, konsiderohet mundësia që teksti të ofron informacion me lidhje, të mundëson ndërtimin e shpjegimeve alternative dhe lejon të dilet në konkluzione. 39 Shpjegimi nënkupton mundësinë që teksti të evidentoj gjetjet, justifikon operacionet me informacionin dhe të argumenton përfundimet. 46

63 Tabela 9. Analiza specifike për mundësitë e teksteve Edukata muzikore nga pikëpamja e operacioneve për zhmk. Interpretimi Analiza Vlerësimi Konkludimi Shpjegimi Operacionet K Q PSH SHI AQ AD DB KA IL SHA PK SHP JO AP Edukata muzikore I Edukata muzikore II Edukata muzikore III Edukata muzikore IV Edukata muzikore V Mesatarja Rezultatet për dimensionet e zhvillimit të mendimit kritik në tekstet Edukata muzikore 1 5 Për dimensionin interpretimin në tekstin Edukata muzikore 1-5 janë vlerësuar 7 mundësi për ZHMK në kategorizimin. Në dimensionin e interpretimit në këtë tekst janë vlerësuar me 11.2 mundësi për ZHMK operacionin e qartësisë. Ndërsa për operacionin i pasurisë shprehëse është vlerësuar me 10.8 mundësi për ZHMK në tekstin Art figurativ 1-5. Dimensioni analiza në këtë tekst është vlerësuar me 11.6 mundësi për ZHMK në shtjellimin e ideve, ndërsa 13.2 mundësi vlerësohen për paraqitjen e dukshme të argumenteve dhe 7.2 mundësi për ZHMK në operacionet e dallueshmërisë së argumenteve që autori ka përdorur për secilën njësi mësimore. Për dimensionin vlerësimi në tekstin Edukata muzikore klasa 1-5, operacioni i besueshmërisë së informacionit është vlerësuar me 12.8 mundësi që nxisin zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve, dhe krahasimi i argumenteve është vlerësuar me 7 mundësi për ZHMK ku autori ka grupuar nga secila njësi mësimore në këto tekste. Për dimensionin konkludimi në tekstin Edukata muzikore 1-5 janë vlerësuar me 12 mundësi që teksti ofron në operacionin e lidhjes së informacioneve për ZHMK. Ndërsa 8.8 mundësi vlerësohen për operacionin e shpjegimeve alternative dhe 12.8 mundësi për praninë e konkluzioneve. Dimensioni shpjegimi në tekstin Edukata muzikore 1-5 është vlerësuar me 10.6 mundësi për ZHMK në operacionin e evitimit të gjetjeve, ndërsa për operacionin e justifikimit të informacioneve 13 mundësi që nxisin zhvillimin e mendimit kritik dhe në operacionin argumentimi i përfundimeve është vlerësuar 13.4 mundësi që nxisin ZHMK. 47

64 Rezultatet për operacionet e zhvillimit të mendimit kritik në tekstet Edukata muzikore 1 5 Nga pesë tekstet Edukata muzikore 5 ku operacioni konkretizimi shfaqet më i lartë janë teksti Edukata muzikore klasa 4 (vlera 9) pastaj tekstet e klasave: 2, 3, 5 dhe 1. Gjithashtu për pesë tekstet Edukata muzikore 1-5 ku operacioni i qartësisë jep më shumë mundësi për ZHMK vlerësohet teksti i klasës 4 (vlera 14) pastaj tekstet e klasave: 4, 3, 1 dhe 2. Ndërsa për operacionin e pasurisë shprehëse paraqitet vlerësimi më i lartë është në tekstin Edukata muzikore 1 5, teksti i klasës 1 dhe 4 (vlera 13) pas këtyre vijnë: tekstet e klasave: 5, 2 dhe 3. Në dimensionin analiza nga pesë tekstet Edukata muzikore 1-5 operacioni i shtjellimit të idesë është vlerësuar në nivelin më të lartë në tekstin e klasës 4 (vlera 13) pastaj klasa: 3 dhe 5 me vlera të barabarta (12) pastaj Edukata muzikore klasa 2 dhe 1. Ndërsa paraqitja e argumenteve është vlerësuar në nivelin më të lartë në tekstin: 4 (vlera 19) pastaj tekstet e klasave: 2, 3, 5 dhe 1. Gjithashtu operacioni për ZHMK argumentet dallojnë njëri nga tjetri në nivelin më të lartë është vlerësuar teksti Edukata muzikore: 4 (vlera 12) pastaj tekstet e klasave: 2 dhe 3 me mundësi të barabarta (8) pastaj Edukata muzikore 5 dhe 1. Dallimi i besueshmërisë së informacioneve mundësitë më të mëdha për ZHMK i gjejmë në tekstin Edukata muzikore klasa: 2 (vlera 14) pastaj klasa: 4 dhe 5 me pikë të barabarta (vlera 13) dhe Edukata muzikore klasa 1 dhe 3 me mundësi të barabarta për ZHMK. Krahasimi i argumenteve në tekstet Edukata muzikore 1-5 është vlerësuar me mundësi më shumë në tekstin e klasës 4 (vlera 13) pastaj tekstet e klasave: 3, 2, 5 dhe 1. Ndërsa operacioni i lidhjes së informacionit është vlerësuar në tekstin Edukata muzikore: 4 (vlera 15) pastaj tekstet e klasave: 2, 1 dhe 5 me mundësi të barabarta (11) dhe 1. Operacioni se teksti ofron shpjegime alternative vlerësimin më të lartë e gjejmë në tekstin Edukata muzikore 4 (vlera 14) pastaj tekstet e klasave: 3, 2, 5 dhe 1. Prania e konkluzioneve në tekstin Edukata muzikore 1-5 është vlerësuar në nivelin më të lartë në tekstin Edukata muzikore 2 dhe 5 me mundësi të barabarta (vlera 14) pastaj tekstet e klasave: 4, 1 dhe 3. Teksti evidenton gjetjet apo shprehja e përfundimeve shfaqet me mundësi më shumë për ZHMK në tekstin Edukata muzikore klasa: 4 (vlera 14) pastaj tekstet e klasave 1, 3, 5 dhe 2. Teksti justifikon operacionet me informacionet është vlerësuar në nivelin më të lartë në tekstin e Edukata muzikore klasa: 2 (vlera 15) pastaj tekstet e klasave: 4, 1, 5 dhe 3. Gjithashtu argumentimi i përfundimeve në tekstin Edukata muzikore është vlerësuar lartë në tekstin e klasës 2 (vlera 18) pastaj me mundësi të barabarta tekstet e klasave 4 dhe 5, dhe edukata muzikore e klasave: 3 dhe 1. 48

65 Tabela 10. Analiza e përgjithshme për mundësitë e tekstit Edukata muzikore nga pikëpamja e dimensioneve për zhmk. Interpretimi Analiza Vlerësimi Konkludimi Shpjegimi Operacionet K + Q + PSH SHI + AQ + AD DB + KA IL + SHA + PK SHP + JO + AP Edukata muzikore I Edukata muzikore II Edukata muzikore III Edukata muzikore IV Edukata muzikore V Mesatarja Rezultatet specifike dhe të përgjithshme për mendimin kritik në tekstet Edukata muzikore 1 5 Analiza e të dhënave për paraqitjen e dimensionit të interpretimit në tekstin Edukata muzikore 1 5 na tregon se ky tekst (1-5) mesatarisht është vlerësuar me 29 mundësi për ZHMK nga 35 maksimalja. Dimensioni i analizës në këtë tekst 1-5 paraqet 32.4 mundësi për ZHMK të nxënësve. Të dhënat e paraqitura për dimensionin e vlerësimit na tregojnë se ky tekst (1-5) është vlerësuar me 19.8 mundësi tekstuale që nxisin ZHMK në dimensionin e vlerësimit. Në dimensionin e konkludimit është vlerësuar me 33.6 mundësi. Dhe dimensioni shpjegimi vlerësohet me 37 mundësi që nxisin zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve. Nga krahasimi i vlerave pas vlerësimit të dimensionit interpretimi 40 rezulton se teksti i Edukata muzikore 4 (vlera 35) paraqitet si teksti më i vlerësuar krahasuar me katër tekstet tjera. Pas tij vijnë: Edukata muzikore 5 (vlera 31) Edukata muzikore 1 dhe 3 me mundësi të barabarta për ZHMK (vlera 27) dhe Edukata muzikore 2 (vlera 25). Pas vlerësimit të dimensionit të analizës 41 teksti më i vlerësuar është Edukata muzikore 4 (vlera 44). Pas tij vijnë: Edukata muzikore 2 (vlera 35) Edukata muzikore 3 (vlera 32) Edukata muzikore 5 dhe Edukata muzikore 1 (vlera 23). Nga krahasimi i vlerave në dimensionin e vlerësimit 42 rezulton se teksti Edukata muzikore 4 (vlera 26) paraqitet si teksti më i vlerësuar krahasuar me tekstet tjera. Pas tij vijnë: Edukata muzikore 2, 3, 5 dhe 1. Rezultatet e dimensionit të konkludimit 43 tregojnë se teksti më i vlerësuar në këtë dimension është Edukata muzikore 4 (vlera 42) Pas tij vijnë: Edukata muzikore: 2, 5, 3 dhe 1. Nga krahasimi i vlerave në dimensionin shpjegimi 44 teksti më i vlerësuar është Edukata muzikore 4 (vlera 42) pas tij 40 Interpretimi në kontekstin e këtij studimi konsiderohet mundësia që teksti t u ofroj përdoruesve këto operacione : kategorizimin, qatësinë dhe pasurinë shprehëse 41 Analiza, nënkupton mundësitë për shtjellimin e idesë së paraqitur, paraqitjen e argumenteve dhe dallimin e argumenteve. 42 Vlerësimi në këtë studim ka të bëjë me mundësinë që ofron teksti në dallimin e besueshmërisë së informacioneve dhe lejon krahasimin e argumenteve. 43 Konkludim, konsiderohet mundësia që teksti të ofron informacion me lidhje, të mundëson ndërtimin e shpjegimeve alternative dhe lejon të dilet në konkluzione. 44 Shpjegimi nënkupton mundësinë që teksti të evidentojë gjetjet, justifikon operacionet me informacionin dhe të argumentojë përfundimet. 49

66 vijnë: Edukata muzikore: 2 (vlera 38) Edukata muzikore 1 (vlera 36) Edukata muzikore 5 (vlera 35) dhe Edukata muzikore 3 (vlera 34). Tabela 11. Analiza specifike për mundësitë e tekstit Art figurativ nga pikëpamja e operacioneve për zhmk. Interpretimi Analiza Vlerësimi Konkludimi Shpjegimi Operacionet K Q PSH SHI AQ AD DB KA IL SHA PK SHP JO AP Art figurativ I Art figurativ II Art figurativ III Art figurativ IV Art figurativ V Mesatarja Rezultatet për dimensionet e mendimit kritik në tekstet Art figurativ 1 5 Për dimensionin interpretimi në tekstin Art figurativ 1-5 janë vlerësuar 15.8 mundësi për ZHMK në kategorizimin. Ju kujtojmë se kategorizimi është tërësia e argumenteve që autori i tekstit ka bërë për të grupuar informacionet e lëndës me secilën prej njësive të saj mësimore. Gjithashtu, në dimensionin e interpretimit në këtë tekst janë vlerësuar me 20.4 mundësi për ZHMK operacionin e qartësisë. Ndërsa për operacionin i pasurisë shprehëse është vlerësuar me 16.2 mundësi për ZHMK në tekstin Arte figurative 1-5. Dimensioni analiza në këtë tekst është vlerësuar me 21.6 mundësi për ZHMK në shtjellimin e ideve, ndërsa 28.6 mundësi vlerësohen për paraqitjen e dukshme të argumenteve dhe 27.2 mundësi për ZHMK në operacionet e dallueshmërisë së argumenteve që autori ka përdorur për secilën njësi mësimore. Gjithashtu, këto pikë shënojnë një nivel mbimesatar të operacioneve të analizës për ZHMK. Për dimensionin vlerësimi në tekstin Art figurativ klasa 1-5, operacioni i besueshmërisë së informacionit është vlerësuar me 17.2 mundësi që nxisin zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve, dhe krahasimi i argumenteve është vlerësuar me 25.4 mundësi për ZHMK ku autori ka grupuar nga secila njësi mësimore në këto tekste. Për dimensionin konkludimi në tekstin Art figurativ 1-5 janë vlerësuar me 17 mundësi që teksti ofron në operacionin e lidhjes së informacioneve për ZHMK, ndërsa 17.8 mundësi vlerësohen për operacionin e shpjegimeve alternative dhe 19.4 mundësi për praninë e konkluzioneve. Dimensioni shpjegimi në tekstin Art figurativ 1-5 është vlerësuar me 19.2 mundësi për ZHMK në operacionin e evitimit të gjetjeve, ndërsa për operacionin e justifikimit të informacioneve

67 mundësi që nxisin zhvillimin e mendimit kritik dhe në operacionin argumentimi i përfundimeve është vlerësuar 16.6 mundësi që nxisin ZHMK. Rezultatet për operacionet e mendimit kritik në tekstet Art figurativ 1 5 Nga pesë tekstet art figurativ 1-5 ku operacioni konkretizimi shfaqet më i lartë janë teksti art figurativ klasa 2 (vlera 20) pastaj tekstet e klasave: 3, 5, 4 dhe 1. Gjithashtu për pesë tekstet Art figurativ 1 5 ku operacioni i qartësisë jep më shumë mundësi për ZHMK vlerësohet teksti i klasës 4 (vlera 29) pastaj tekstet e klasave: 5, 2, 3 dhe 1. Ndërsa për operacionin e pasurisë shprehëse paraqitet vlerësimi më i lartë në tekstin Art figurativ 1 5, teksti i klasës 3 (vlera 24) pas tij vijnë: tekstet e klasave: 2, 4, 5, dhe 1. Në dimensionin analiza nga pesë tekstet Art figurativ 1-5 operacioni i shtjellimit të idesë është vlerësuar në nivelin më të lartë në tekstin e klasës 4 (vlera 26) pastaj klasa: 2 dhe 3 me vlera të barabarta, teksti i klasës 5 dhe 1. Ndërsa paraqitja e argumenteve është vlerësuar në nivelin më të lartë në tekstin: 3 (vlera 37) pastaj tekstet e klasave: 2, 4, 5 dhe 1 Gjithashtu, operacioni për ZHMK argumentet dallojnë njëri nga tjetri në nivelin më të lartë është vlerësuar teksti Art figurativ: 3 (vlera 36) pastaj tekstet e klasave: 2, 4, 5 dhe 1. Dallimi i besueshmërisë së informacioneve mundësitë më të mëdha për ZHMK i gjejmë në tekstin Art figurativ klasa: 3 dhe 4 me pikë të barabarta (vlera 22) pastaj teksti Art figurativ klasa 2, 5 dhe 1. Krahasimi i argumenteve në tekstet Art figurativ 1 5 është vlerësuar me mundësi më shumë në tekstin e klasës 3 (vlera 34) pastaj tekstet e klasave: 3, 4 dhe me mundësi të njëjta për ZHMK tekstet 1 dhe 5. Ndërsa operacioni i lidhjes së informacionit është vlerësuar në tekstin art figurativ: 3 (vlera 24) pastaj tekstet e klasave: 2, 5, 4 dhe 1. Operacioni se teksti ofron shpjegime alternative vlerësimin më të lart e gjejmë në tekstin Art figurativ 3 (vlera 26) pastaj tekstet e klasave: 2, 5, 4 dhe 1. Prania e konkluzioneve në tekstin Art figurativ 1-5 është vlerësuar në nivelin më të lartë në tekstin Art figurativ 3 (vlera 28) 5, 2, 4 dhe 1. Teksti evidenton gjetjet apo shprehja e përfundimeve shfaqet me mundësi më shumë për ZHMK në tekstin Art figurativ klasa: 3 (vlera 30) pastaj tekstet e klasave 2, 4 dhe 5 me pikë të barabarta dhe 1. Teksti justifikon operacionet me informacionet është vlerësuar në nivelin më të lartë në tekstin Art figurativ klasa: 3 (vlera 23) pastaj tekstet e klasave: 2, 4 dhe 5 me mundësi të barabarta (vlera 18) dhe teksti i kasës së 1. Gjithashtu argumentimi i përfundimeve në tekstin Art figurativ është vlerësuar lartë në tekstin e klasës 3 (vlera 22) pastaj në tekstet e klasave 2, 5, 4 dhe 1. 51

68 Tabela 12. Analiza e përgjithshme për mundësitë e tekstit Art figurativ nga pikëpamja e dimensioneve për zhmk. Interpretimi Analiza Vlerësimi Konkludimi Shpjegimi Operacionet K + Q + PSH SHI + AQ + AD DB + KA IL + SHA + PK SHP + JO + AP Art figurativ I Art figurativ II Art figurativ III Art figurativ IV Art figurativ V Mesatarja Rezultatet specifike dhe të përgjithshme për mendimin kritik në tekstet Art figurativ 1 5 Analiza e të dhënave për paraqitjen e dimensionit të interpretimit në tekstet Art figurativ 1 5 na tregon se ky tekst (1-5) mesatarisht është vlerësuar me 52.4 mundësi për ZHMK nga 63 maksimalja. Dimensioni i analizës në këtë tekst 1-5 paraqet 77.4 mundësi për ZHMK të nxënësve. Të dhënat e paraqitura për dimensionin e vlerësimit na tregojnë se ky tekst (1-5) është vlerësuar me 42.6 mundësi tekstuale që nxisin ZHMK në dimensionin e vlerësimit. Në dimensionin e konkludimit është vlerësuar me 54.2 mundësi. Dhe dimensioni shpjegimi vlerësohet me 53.2 mundësi që nxisin zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve. Nga krahasimi i vlerave pas vlerësimit të dimensionit interpretimi 45 rezulton se teksti i Artit figurativ 2 (vlera 63) paraqitet si tekst më i vlerësuar krahasuar me katër tekstet tjera. Pas tij vijnë: Art figurativ 4 (vlera 61) art figurativ 3 dhe 5 me mundësi të barabarta për ZHMK (vlera 57) dhe art figurativ 1 (vlera 24). Pas vlerësimit të dimensionit të analizës 46 teksti më i vlerësuar është Art figurativ 3 (vlera 96). Pas tij vijnë: Art figurativ 2, 4, 5 dhe 5. Nga krahasimi i vlerave në dimensionin e vlerësimit 47 rezulton se teksti Art figurativ 3 (vlera 56) paraqitet si teksti më i vlerësuar krahasuar me tekstet e tjera. Pas tij vijnë: Art figurativ 2, 4, 5 dhe 1. Rezultatet e dimensionit të konkludimit 48 tregojnë se teksti më i vlerësuar në këtë dimension është Art figurativ 3 (vlera 78) Pas tij vijnë: Art figurativ: 2, 5, 4 dhe 1. Nga krahasimi i vlerave në dimensionin shpjegimi 49 teksti më i vlerësuar është Art figurativ 3 (vlera 75) pas tij vijnë: Art figurativ: 2, 5, 4 dhe Interpretimi në kontekstin e këtij studimi konsiderohet mundësia që teksti t u ofroj përdoruesve këto operacione: kategorizimin, qartësinë dhe pasurinë shprehëse. 46 Analiza, nënkupton mundësitë për shtjellimin e idesë së paraqitur, paraqitjen e argumenteve, dallimin e argumenteve. 47 Vlerësimi, në këtë studim ka të bëjë me mundësinë që teksti ofron në dallimin e besueshmërisë së informacioneve dhe lejon krahasimin e argumenteve. 48 Konkludim, konsiderohet mundësia që teksti të ofron informacion me lidhje, të mundëson ndërtimin e shpjegimeve alternative dhe lejon të dilet në konkluzione. 49 Shpjegimi nënkupton mundësinë që teksti të evidentoj gjetjet, justifikoj operacionet me informacionin dhe të argumentojë përfundimet. 52

69 Tabela 13. Analiza krahasuese e të gjitha teksteve nga pikëpamja e dimensioneve për zhmk. Teksti Interpretimi Analiza Vlerësimi Konkludimi Shpjegimi Leximi I V Gjuhë shqipe I V Edukata qytetare III V Historia V Arti figurativ I V Edukata muzikore I V Vlerësimi i dimensioneve të ZHMK në tekstet e ciklit fillor Nga të gjitha dimensionet që ofrojnë mundësi për zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve në tekstin Leximi 1 5, dimensioni më i vlerësuar është ai i analizës. Pas tij ky tekst vlerësohet për dimensionin e interpretimit pastaj për shpjegimin, konkludimin dhe në fund për vlerësimin. Sipas analizës së rezultateve dimensionet që ofrojnë mundësi për zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve në tekstin Gjuha shqipe 1 5, dimensioni më i vlerësuar është ai i shpjegimit. Pas tij ky tekst vlerësohet për dimensionin e analizës pastaj për interpretimin, konkludimin dhe në fund për vlerësimin. Analiza e të dhënave për paraqitjen e dimensionit më të vlerësuar në tekstin Edukata qytetare 3 5 është dimensioni i shpjegimit. Pas tij vijnë: dimensioni i analizës, konkludimit, interpretimit dhe në fund dimensioni i interpretimit. Nga dimensionet që ofrojnë mundësi për zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve në tekstin Historia 5, dimensioni më i vlerësuar është ai i interpretimit. Pas tij ky tekst vlerësohet për dimensionin e analizës pastaj për shpjegimin, konkludimin dhe në fund për vlerësimin. Sipas rezultateve të nxjerra për dimensionet që ofrojnë mundësi për zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve në tekstet Arte figurative 1 5, dimensioni më i vlerësuar është ai i analizës. Pas tij ky tekst vlerësohet për dimensionin e konkludimit pastaj për shpjegimin, interpretimin dhe në fund për vlerësimin. Nga dimensionet që ofrojnë mundësi për zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve në tekstin Edukata muzikore 1-5, dimensioni më i vlerësuar është ai i shpjegimit. Pas tij ky tekst vlerësohet për dimensionin e konkludimit pastaj për analizën, interpretimin dhe në fund për vlerësimin. 53

70 Tabela 14. Paraqitja e përgjithshme e dimensioneve dhe operacioneve për zhmk në tekstin Leximi 1 5. Interpretimi Analiza Vlerësimi Konkludimi Shpjegimi K Q PSH SHI AQ AD DB KA IL SHA PK SHP JO AP Shuma 50 Leximi I Leximi II Leximi III Leximi IV Leximi V Shuma për tregues Shuma për dimension , ,583 Analiza e përgjithshme e dimensioneve dhe operacioneve për ZHMK në tekstet Leximi 1 5 Të dhënat e tabelës për mundësitë e përgjithshme të teksteve të Leximit I-V tregojnë se: Teksti i cili përmban më shumë vlerësime për potencialin për zhmk është ai i klasës IV, me 596. Teksti i cili përmban më pak vlerësime për potencialin për zhmk është ai i klasës I, me 60. Mesatarja e vlerësimeve të marra për tekst 316. Të dhënat e tabelës për dimensionet përbërëse të zhmk të teksteve të Leximit I-V tregojnë se: Dimensioni më i shfaqur në tekstet e Leximit I-V është ai i analizës, me 384. Dimensioni i shfaqur më pak në tekstet e Leximit I-V është ai i vlerësimit, me 225. Mesatarja e shfaqjeve të secilit dimension në këto tekste është 63. Të dhënat e tabelës për shfaqjen e operacioneve të secilit dimension të zhmk të teksteve të Leximit I-V tregojnë se: Operacioni më i shfaqur është SHI 55 (analiza) me 140. Operacionin i shfaqur më pak është SHA 56 (konkludimi) me 84. Mesatarja e shfaqjes së secilit operacion është Arif Demolli (2012) Leximi 1, Libri Shkollor, Prishtinë. 51 Arif Demolli (2012) Leximi 2, Libri Shkollor, Prishtinë. 52 Arif Demolli (2014) Leximi 3, Libri Shkollor, Prishtinë. 53 Xhevat Syla (2016) Leximi 4, Libri Shkollor, Prishtinë. 54 Xhevat Syla (2010) Leximi 5, Libri Shkollor, Prishtinë. 55 ShI- Shtjellimi i ideve. 56 SHA Shpjegime alternative. 54

71 Grafiku 1. Paraqitja e përgjithshme grafike sintetike për të gjitha tekstet Leximi 1-5 nga pikëpamja e dimensioneve të zhmk. Siç e tregon edhe vetë grafiku 1, dimensioni më i zhvilluar për ZHMK të nxënësve në tekstet e Leximi I-V është ai i Analizës, pastaj vijon ai i Interpretimit, Shpjegimit, Konkludimit dhe në fund ai i Vlerësimit. Për dimensionin interpretimi 57 në tekstin Leximi 1-5 janë vlerësuar 359 mundësi për ZHMK, dimensioni analiza në këtë tekst është vlerësuar me 384 mundësi për ZHMK, për dimensionin vlerësimi në tekstin Leximi klasa 1-5 është vlerësuar me 225 mundësi për ZHMK ndërsa dimensionin konkludimi në tekstin Leximi 1-5 janë vlerësuar me 298 mundësi që teksti ofron për ZHM dhe dimensioni shpjegimi në tekstin Leximi 1-5 është vlerësuar me 306 mundësi për ZHMK. Grafiku 2. Paraqitja e përgjithshme grafike sintetike për të gjitha tekstet Leximi 1-5 nga pikëpamja e operacioneve të zhmk. 57 Në dimensionin e interpretimit inkorporohen operacionet për zhvillimin e mendimit kritik si Kategorizimi (K), Qartësia (Q) dhe Pasuria Shprehëse (PSH). 55

72 Komenti: siç e tregon edhe vetë grafiku 2, operacioni më i zhvilluar për ZHMK të nxënësve në tekstet e Leximi I-V është ai Kategorizimit (K, vlera 225), pastaj vijon ai i Shtjellimit të ideve (SHI, vlera 140), Argumentimet e qëndrueshme (AQ, vlera 134), e me radhë deri te Shpjegime alternative (SHA, vlera 84). Grafiku 3. Shpërndarja e dimensioneve të zhmk për secilin tekst Leximi 1 5. Siç e tregon edhe vetë grafiku 3, teksti më i pasur me mundësi për ZHMK është Leximi IV dhe Leximi V. Këto tekste përmbajnë vlerësime më të shumta të dimensioneve për ZHMK. Tekstet më të varfra për mundësi për ZHMK janë ato të Leximi I. Mund të thuhet se vihet re një prirje rritëse e shtimit të mundësive për ZHMK në pikëpamje të dimensioneve dhe të operacioneve. Grafiku 4. Paraqitja e përgjithshme grafike sintetike e zhmk në tekstet Leximi 1-5. Siç e tregon edhe grafiku 4, numrin më të madh të vlerësimeve për mundësitë për ZHMK e kanë fituar tekstet Leximi IV dhe Leximi V. Nga kjo pikëpamje këto tekste konsiderohen si më 56

73 zhvillueset për mendimin kritik, krahasuar me tekstet Leximi I, II, III. Këto dy tekste përmbajnë pothuajse dyfishin e mundësive që përmbajnë tekstet Leximi I, II, III. Teksti Leximi 1 ofron rreth 60 mundësi për nxitjen e zhvillimit të mendimit kritik të nxënësve të klasë së I-rë ndërsa këto fakte për zhvillimin e mendimit kritik dyfishohen në tekstin e Leximit 2 me rreth 186 mundësi dhe një rritje graduale të mundësive për ZHMK e gjejmë edhe në tekstin Leximi 3 me gjithsej 206 fakte që nxisin MK. Siç e e përmendëm më lart tekstet më të vlerësuar pa dyshim se janë Leximi IV (vlera 576) dhe V (vlera 537). Marrë në tërësi të gjitha tekstet e Leximit I V ofrojnë rreth mundësi që nxisin zhvillimin e mendimit kritik te nxënësve të shkollimit fillor. Në vazhdim natyrshëm lind pyetja se mundësitë që teksti Leximi I - V ofron për zhvillimin e mendimit kritik, a janë të mjaftueshme për nxënësit e shkollimit fillor? Sigurisht që sa më i madh është numri i mundësive që nxisin zhvillimin e mendimit kritik aq më të mëdha do të jenë mundësitë që të menduarit kritik të kultivohet e zhvillohet tek nxënësit fillorist, por kjo është vetëm njëra anë e medaljes sepse numri i mundësive i paraqitur te tekstet e Leximit I V nuk nënkupton edhe zhvillimin e mendimit kritik automatik, sipas vlerësimit që kemi nuk ka rëndësi sa është numri i fakteve apo i mundësive për zhvillimin e mendimit kritik që teksti ofron, rëndësi ka se si shfrytëzohen këto mundësi apo fakte nga ana e mësimdhënësit në punën me nxënës dhe gjithashtu rëndësi të veçantë ka se sa këto mundësi iu përshtatën aftësive psikofizike dhe kuptimore të nxënësve në mënyrë që të përvetësohen sa më lehtë. Tabela 15. Paraqitja e përgjithshme e dimensioneve dhe operacioneve për zhmk në tekstet Gjuha shqipe 1-5. Interpretimi Analiza Vlerësimi Konkludimi Shpjegimi Operacionet K Q PSH SHI AQ AD DB KA IL SHA PK SHP JO AP Shuma 58 Gjuha shqipe I Gjuha shqipe II Gjuha shqipe III Gjuha shqipe IV Gjuha shqipe V Shuma për tregues Shuma për dimension 58 Mimoza Gjokutaj, Islam Krasniqi, Shezai Rrokaj, Saranda Pozhegu (2014) Abetare, Dukagjini, Pejë. 59 Bahri Beci (2014) Gjuha shqipe 2. Dukagjini, Pejë. 60 Bahri Beci (2007) Gjuha shqipe 3. Dukagjini, Pejë. 61 Bahri Beci (2006) Gjuha shqipe 4. Dukagjini, Pejë. 62 Bahri Beci (2007) Gjuha shqipe 5. Dukagjini, Pejë. 57

74 Analiza e përgjithshme e dimensioneve dhe operacioneve për ZHMK në tekstet Gjuhë shqipe 1 5 Të dhënat e tabelës për mundësitë e përgjithshme të teksteve të Gjuha shqipe I-V tregojnë se: Teksti i cili përmban më shumë vlerësime për potencialin për zhmk është ai i klasës III, me 399. Teksti i cili përmban më pak vlerësime për potencialin për zhmk është ai i klasës I, me 184. Mesatarja e vlerësimeve të marra për tekst 259. Të dhënat e tabelës për dimensionet përbërëse të zhmk të teksteve të Leximit I-V tregojnë se: Dimensioni më i shfaqur në tekstet Gjuha shqipe I-V është ai i shpjegimit, me 304. Dimensioni i shfaqur më pak në tekstet e Leximit I-V është ai i vlerësimit, me 192. Mesatarja e shfaqjeve të secilit dimension në këto tekste është 259. Të dhënat e tabelës për shfaqjen e operacioneve të secilit dimension të zhmk të teksteve të Gjuha shqipe I-V tregojnë se: Operacioni më i shfaqur është PSH (interpretimi) me 112. Operacioni i shfaqur më pak është K (Interpretimi) me 72. Mesatarja e shfaqjes së secilit operacion është 92. Në gjuhësi është e njohur gjuhësia statistikore, ajo ka për detyrë të trajtojë anën gjuhësore statistikore të fushave të saj, si p.sh. fonetikës, fonologjisë, leksikologjisë, dialektologjisë morfologjisë, sintaksës etj., ne si objekt studimi kemi anën statistikore, përmbajtësore tekstore të librave të Gjuhës shqipe nga klasa I-V, pra identifikimin e mundësive që nxisin zhvillimin e mendimit kritik në përmbajtjet e këtyre teksteve Dallimet përmbajtësore (në identifikimin e mundësive për ZHMK) janë dukshëm të theksuara, ka shumë arsye se pse ato kanë dallime, ne po i numërojmë disa. Dallimi mes Abetares dhe librit të Gjuhës shqipe V, është shumë i madh; në Abetare nxënësit mësojnë shkronjat aty-këtu ndonjë informacion krejt të vogël gjuhësor, kurse në librin e Gjuhës shqipe V, mësohet pothuajse një pjesë e mirë e leksikologjisë me semantikë, dialektologjisë, sistemi morfosintaksor që është i ndarë në dy pjesë të veçanta, kështu që dallimet përmbajtësore të atij libri dhe këtij libri janë të mëdha. Po t`i marrim veç e veç, apo t`i krahasojmë hëpërhë secilin libër të Gjuhës shqipe nga klasa e I-V, do të vërejmë dallime: përmbajtjesh, temash, detyrash, konkluzionesh, shpjegimesh, sqarimesh, dhe tërë kjo vjen si përshtatje e elementeve të mësimnxënies nga nxënësit, varësisht nga mosha e nxënësve, pra shkohet hap pas hapi, duke i trajtuar me kujdes të gjitha temat, derisa nxënësit ta arrijnë nivelin e trajtimit dhe mësimit të temave më të vështira gjuhësore. Po ndalemi në disa çështje për arsye krahasuese, p.sh. libri i Gjuhës shqipe i klasës së V-të, i cili është krijuar i ndarë në gjashtë kapituj, secili kapitull trajton një temë nga morfo-sintaksa, pa pjesën hyrëse të tij, secila temë e trajtuar ka shembuj ushtrimesh për nxënësit, por po ta 58

75 krahasojmë një temë gjuhësore mes librit të Gjuhës shqipe të klasës së dytë dhe të pestë do të shohim se kanë dallime të theksuara si përmbajtësore, analizuese, sqaruese e shpjeguese; kapitulli i V-të i klasës së pestë trajton një nga temat më të rëndësishme të strukturës gramatikore, pra sistemin foljor dhe në kuadër të kësaj teme trajtohen këto nëntema si: Tipet e zgjedhimeve, foljet kalimtare dhe jokalimtare, format veprore dhe joveprore, mënyrat e foljes, foljet e parregullta supletive dhe josupletive etj. Këtu, ne nuk po krahasojmë elemente të tjera si sistemin e emrave, përemrave, mbiemrave, ndajfoljeve, numërorët dhe temat që janë nga fusha e sintaksës, por morëm vetëm një temë nga e gjithë përmbajtja e asaj që trajtohet në atë kapitull. Nga kjo kuptojmë se dallimet mes teksteve shkollore janë të dukshme, te njëri trajtohet diçka sipërfaqësore, te tjetri diçka më thelbësore e më shkencore, pra në këtë kuptim dallojnë edhe faktet kurrikulare që nxisin ZHMK. Grafiku 5. Paraqitja e përgjithshme grafike sintetike e dimensioneve të zhmk në tekstin Gjuha shqipe 1 5. Siç e tregon edhe vetë grafiku 5, dimensioni më i zhvilluar për ZHMK të nxënësve në tekstet e Gjuha shqipe I - V është ai i Shpjegimit (vlera 304), pastaj vijon ai i Analizës 63 (vlera 287), Interpretimit (vlera 259), Konkludimit (vlera 256) dhe në fund ai i Vlerësimit (vlera 192). Në grafikun e lartpërmendur janë të gjitha të dhënat statistikore për dimensionet e ZHMK, të cilat pasqyrojnë një realitet nga studimi kritik i kryer me shumë përkushtim, elegancë e korrektesë kërkimore-shkencore, për çdo njësi mësimore hulumtuam mundësitë apo faktet kurrikulare që nxisin ZHMK, dhe në bazë të gjetjeve arritëm në disa të dhëna, shifrat adekuate, duke nxjerrë edhe mesataret veç e veç për secilin dimension dhe operacion për studimin në fjalë. 63 Dimensioni i analizës në kontekstin e këtij studimi përfshin operacionet për zhvillimin e mendimit kritik si: shtjellimi i ideve (SHI); Argumentimi i qartë (AQ) dhe Argumente të dallueshme (AD). 59

76 Shpeshherë statistikat në studimet gjuhësore merren si diçka relative dhe jo absolute, megjithatë, të dhënat janë precizimi statistikor, ku ndër të tjera kemi analizuar përmbajtjet tekstuale krahasuese-argumentuese. Detyrë për ne nuk ishte ana e studimeve gjuhësore, pra nuk kishim detyrë të nxirrnim shifra të sakta statistikore gjuhësore se sa faktin se këto libra përmbajnë: emra, mbiemra, përemra, numërorë, folje, ndajfolje, lidhëza, parafjalë, pjesëza etj. Ne bëmë përpjekje apo identifikuam në mënyrë shumë kritike dhe shkencore anën përmbajtësore të librave të Gjuhës shqipe nga klasa e I-V, duhet vlerësuar si një ndihmesë për studiuesit e rinj dhe për ata që merren me studime dhe hulumtime shkencore të temave të tilla. Grafiku 6. Paraqitja e përgjithshme grafike sintetike e të gjitha operacioneve të zhmk në tekstet Gjuha shqipe 1 5. Sipas rezultateve të grafikut 6, operacioni më i zhvilluar për ZHMK të nxënësve në tekstet e Gjuha shqipe I-V është ai PSH 64, pastaj vijon ai i AP 65, JO 66, AQ e me radhë deri te K 67. Duke parë natyrën shkencore të punimit, shumë prej studiuesve do ta kenë të vështirë ta kuptojnë natyrën e tij, por për t`ua lehtësuar punën kërkimore të tyre, në studim kemi dhënë edhe tabelën e shkurtesave, dhe pas leximit me kujdes të tabelës përfundimtare, gjithsecili do të ketë të qartë objektin e studimit, natyrën e punës kërkimore-shkencore. Duke vështruar këtë domen me tërë gamën e tij leksikore, morfologjike e sintaksore plotësojmë një boshllëk në gjuhësinë shqiptare në standardizimin e teksteve shkollore, dhe mendimin kritik për vetë studimet dhe hulumtimet gjuhësore, nga ana përmbajtësore statistikore të teksteve të Gjuhës shqipe nga klasa I-V. 64 PSH Pasuria shprehëse. 65 AP- Argumentim i përfundimeve. 66 JO Justifikim i operacioneve. 67 K- Kategorizimi. 60

77 Grafiku 7. Krahasimi i dimensioneve të zhmk në tekstet Gjuha shqipe 1 5. Siç e tregon edhe vetë grafiku 7, teksti më i pasur me mundësi për ZHMK është Gjuha shqipe III dhe Gjuha shqipe V, këto tekste përmbajnë vlerësime më të shumta të dimensioneve për ZHMK. Tekstet më të varfra për mundësi për ZHMK janë ato të Gjuha shqipe I. Mund të thuhet se vihet re një prirje rritëse e shtimit të mundësive për ZHMK në pikëpamje të dimensioneve dhe të operacioneve. Duke bërë vëzhgime mbi këto tekste, studiuesit e lexuesit e këtij studimi mund të depërtojnë edhe më thellë në përmbajtjen e temave, dhe përpos meje që qëllim kryesor kam të nxjerr sa më shumë rezultate, ata mund të bëjnë krahasime e ballafaqime, dhe mund të nxjerrin një varg përfundimesh e hulumtimesh shkencore. Grafiku 8. Vlerësime të përgjithshme për dimensionet e zhmk në tekstin Gjuha shqipe

78 Rezultatet e grafikut 8, numrin më të madh të vlerësimeve për mundësitë për ZHMK e kanë fituar tekstet Gjuha shqipe III dhe Gjuha shqipe V. Nga kjo pikëpamje këto tekste konsiderohen si më zhvillueset për mendimin kritik, krahasuar me tekstet Gjuha shqipe I, II, IV. Teksti Gjuha shqipe 1 ofron rreth 184 mundësi për nxitjen e zhvillimit të mendimit kritik të nxënësve të klasës së I-rë, ndërsa Gjuha shqipe 2 ofron rreth 253 për ZHMK, mundësi më të mëdha krahasuar me tekstet tjera për ZHMK e gjejmë në tekstin Gjuha shqipe 3 me gjithsej 399 fakte që nxisin MK. Ndërsa Gjuha shqipe IV ofron 197 mundësi dhe Gjuha shqipe V ofron 265 mundësi për ZHMK të nxënësve të shkollës fillore. Tabela 16. Paraqitja e përgjithshme e dimensioneve dhe operacioneve për zhmk në tekstin Historia 5. Interpretimi Analiza Vlerësimi Konkludimi Shpjegimi Operacionet K Q PSH SHI AQ AD DB KA IL SHA PK SHP JO AP Shuma 68 Historia V Shuma për tregues Shuma për dimension Analiza e përgjithshme e dimensioneve dhe operacioneve për ZHMK në tekstin Historia 5 Të dhënat e tabelës për dimensionet përbërëse të zhmk të teksteve të Leximit I-V tregojnë se: Dimensioni më i shfaqur në tekstin Historia V është ai i interpretimit, me 87. Dimensioni i shfaqur më pak në tekstin Historia V është ai i vlerësimit, me 29. Mesatarja e shfaqjeve të secilit dimension në këto tekste është 62. Të dhënat e tabelës për shfaqjen e operacioneve të secilit dimension të zhmk të tekstit Historia V tregojnë se: Operacioni më i shfaqur është PSH (interpretimi), SHP dhe AP (shpjegimi) me 30. Operacionin i shfaqur më pak është SHA (konkludimi) me 5. Mesatarja e shfaqjes së secilit operacion është Fehmi Rexhepi & Frasher Demaj (2013) Historia 5. Libri Shkollor, Prishtinë. 62

79 Grafiku 9. Paraqitja e përgjithshme grafike sintetike e dimensioneve të zhmk në tekstin Historia 5. V. Siç e tregon edhe vetë grafiku 9, dimensioni më i zhvilluar për ZHMK të nxënësve në tekstet e Historia V është ai i Interpretimit, pastaj vijon ai i Analizës, Shpjegimit, Konkludimit dhe në fund ai i Vlerësimit. Interpretimi si dimension më i theksuar në tekstin historia V, në krahasim me dimensionet tjera është sepse ngjarjet historike duhet interpretuar drejt dhe duhet treguar në tërësi ngjarjen historike dhe për këtë është më e theksuar. Ҫdo interpretim i dukurive dhe ngjarjeve historike duhet analizuar në kontekst të kohës dhe ballafaqimit me ide të ndryshme të interpretuara për një ҫështje të caktuar. Duhen analizuar burimet, argumentet si ato arkivore, të shkruara e gojore janë argumente të qëndrueshme dhe të krahasueshme për të analizuar. Se si ka ardhur deri te ky interpretim kjo ju mundëson nxënësve që ata të zhvillojnë MK për argumentet e paraqitura në tekstin e ork aes. Shpjegimi është dimensioni i mesëm nga pesë dismesionet tjera, dimensioni i shpjegimit në tekstin e historisw në formë të hartave, fotografive e materialeve tjera që do të ilustrohen, interpretimi e analiza e ngjarjeve e dukurive historike, veç jepen argumentet përfundimtare dhe shprehen sqarimet e duhura për nxënësit, por nga këto ork ae të shkruara e material tek nxënësi do të nxitnin të MK. Edhe jashtë asaj që është interpretuar. P.sh., nëse shohin një fotografi në tekstin e Historisë V, ku trajtohet një ngjarje e madhe historike si Kuvendi i Vlorës dhe interpretimi tregon për këtë kuvend të rëndësishëm, nxënësit do të shohin edhe diçka tjetër përveç fotos dhe ata do të mendonin e zhvillonin mendimet e tyre si pjesëmarrësit, gjininë, moshën, veshjen por edhe ambientin tjetër si dhe aspektin emocional nga dukja e tyre në fotografi. Perfundimet arrijnë të kenë një lidhshmëri me dimensione të tjera, ku ka mungesë të shpjegimeve alternative, ka një theksim të mjaftueshëm për përfundimin e konkluzioneve. Konkludimi ka një mos përputhshmëri që është shumë e ulët 5. Pra, në përfundim nxënësi do të mund të shprehë MK. 63

80 Nga grafiku siç shihet është dimensioni më i ulët nga kategoritë tjera bile edhe nën mesataren e asaj të përgjithshme 62 sepse është vetëm 29. Në këtë dimension për shkak se interpretimi dhe shpjegimi janë të përfshira më shumë, kjo do të duhej të jetë që edhe nxënësit të vlerësojnë e gjykojnë më shumë faktet dhe ndodhitë historike, andaj rezultatet tregojnë se vlerësimi duhet të jetë më i theksuar që të nxitë mendimin kritik të nxënësve. Grafiku 10. Paraqitja specifike e operacioneve të zhmk në tekstin Historia 5. Siç e tregon edhe vetë grafiku 10, operacioni më i zhvilluar për ZHMK të nxënësve në tekstet e Historia V është ai PSH, SHP, AP pastaj vijon ai I SHI, K, IL e me radhë deri te SHA. Teksti i historisë V nga këto të gjetura duhet të ketë një ekuilibër të dimensioneve duke zvogëluar interpretimin e shpjegimin dhe ngritur vlerësimin e konkludimin sepse kjo do të nxisë më shumë mendimin kritik tek nxënësit për të zhvilluar më shumë këtë çështje. Tabela 17. Paraqitja e përgjithshme e dimensioneve dhe operacioneve për zhmk në tekstet Edukata qytetare 3 5. Interpretimi Analiza Vlerësimi Konkludimi Shpjegimi Operacionet K Q PSH SHI AQ AD DB KA IL SHA PK SHP JO AP Shuma 69 Edukata qytetare III Edukata qytetare IV Edukata qytetare V Shuma për tregues Shuma për dimension Erleta Mato & Bajram Shatri (2015) Edukate qytetare 3. Libri Shkollor, Prishtinë. 70 Erleta Mato & Bajram Shatri (2015) Edukate qytetare. 4 Libri Shkollor. Prishtinë. 71 Sheribane Bahtiri & Vllaznim Balidemaj (2015) Edukatë qytetare 5. Dukagjini, Pejë. 64

81 Analiza e përgjithshme e dimensioneve dh operacioneve për ZHMK në tekstet Edukata qytetare 3 5 Të dhënat e tabelës për mundësitë e përgjithshme të teksteve të Edukata qytetare III- V tregojnë se: Teksti i cili përmban më shumë vlerësime për potencialin për zhmk është ai i klasës IV, me 408. Teksti i cili përmban më pak vlerësime për potencialin për zhmk është ai i klasës V, me 336. Mesatarja e vlerësimeve të marra për tekst 366. Të dhënat e tabelës për dimensionet përbërëse të zhmk të teksteve të Leximit I-V tregojnë se: Dimensioni më i shfaqur në tekstet e Edukata qytetare III - V është ai i shpjegimit, me 267. Dimensioni i shfaqur më pak në tekstet e Leximit I-V është ai i interpretimit, me 189 Mesatarja e shfaqjeve të secilit dimension në këto tekste është 219. Të dhënat e tabelës për shfaqjen e operacioneve të secilit dimension të zhmk të teksteve të Edukata qytetare III - V tregojnë se: Operacioni më i shfaqur është SHP (Shpjegimi) me 93. Operacionin i shfaqur më pak është PSH (interpretimi) me 53. Mesatarja e shfaqjes së secilit operacion është 78. Teksti, i cili përmban më shumë vlerësime për potencialin për zhmk është ai i klasës IV, me 408. Duke u bazuar në rezultatet e paraqitura në tabelë, mund të konkludojmë se në klasën e IV interpretimi ishte në nivelin më të lartë 26, në krahasim me tekstet e klasave të III-ta 18 dhe të V-ta 17. Qartësia në tekstet e edukatës qytetare, llojshmëria si dhe orientimi ishte në nivelin më të lartë në tekstet e klasave të Iv-ta 30, në krahasim me ato të klasës së III-të 27 dhe klasës së V-të 18. Të analizuarit, copëtimi i informacionit, krijimi i lidhjeve mes pjesëve, ku janë ndarë në pjesë, pastaj krahasuar në mes vehti, kuptimi i leksioneve, struktura e materialit dhe shtjellimi i ideve që kanë dominuar në këto tekste të Edukatës qytetare janë kryesisht në tekstet e klasave të IV që ofrojnë ide praktike për njësitë mësimore për ta përmirësuar të nxënit e nxënësve dhe zhvillimin e shkathtësive (30), kurse për tekstet e klasës se III shtjellimi i ideve ishte më i ulët 26 dhe tekstet e klasës së V edhe më i ulët 22. Duke u bazuar në argumentet e qëndrueshme e kemi një rezultante thuajse më ndryshe sepse në tekstet e klasës së III argumentet e paraqitura janë më të qëndrueshme 34 në krahasim me tekstet e klasës së IV 22 dhe V-të 21. Besueshmëria më e madhe është te teksti I klasës se IV-te 31, pastaj kemi në tekstin e klasës së V-të 24 dhe klasës së III-të 23. Vlerësimi ringjall, komunikon, përfundon, konsulton, kritikon, gjykon, përshkruan teston, jep validitet, verifikon argumentet në tekstin e klasës së III-të 33, kurse në klasën e IV 27 dhe të V-të 23. Se sa janë të lidhura informacionet në këto teste, në bazë të rezultateve mund të themi se dominon teksti I klasës së IV-të 31 në krahasim me atë të klasës së III-të dhe të V-të. 65

82 Shpjegime alternative më së shumti u shfaqën në tekstin e klasës së V-të 27 në krahasim me tekstin e klasës së III dhe të IV. Konkluzione më së shumti janë në tekstin e klasës së IV-të 37, të klasës së III-të 24 dhe të klasës së V-të 29. Te shpjegimet e kemi rezultatin të dalluar në tri aspekte si në shprehjen e përfundimeve, justifikimin e operacioneve dhe argumentimi i përfundimeve ishte i shfaqur në tekstin e klasës së IV-të edhe atë ka rezultuar mjaftueshmërisht shumë evidenca në favor të tezës që ka parashtruar. Këto evidenca mund të marrin formën e fakteve (shkencore, historike, etj.). Grafiku 11. Paraqitja e përgjithshme grafike, sintetike e dimensioneve të zhmk në tekstet Edukata qytetare 3-5. Sipas rezultateve të grafikut 11, dimensioni më i zhvilluar për ZHMK të nxënësve në tekstet e Edukata qytetare III - V është ai i Shpjegimit, pastaj vijon ai i Analiza, konkludimi, Interpretimi dhe në fund ai i Vlerësimit. Grafiku 12. Paraqitje specifike grafike për operacionet e zhmk në tekstin Edukata qytetare

83 Siç e tregon edhe vetë grafiku 12, operacioni më i zhvilluar për ZHMK të nxënësve në tekstet e Edukata qytetare III - V është ai PSH, pastaj vijon ai i PK, AD, JO e me radhë deri te PSh. Grafiku 13. Krahasimi i dimensioneve të zhmk në tekstet e Edukata qytetare 3 5. Siç e tregon edhe vetë grafiku 13, teksti më i pasur me mundësi për ZHMK është Edukata qytetare IV dhe Edukata qytetare III. Këto tekste përmbajnë vlerësime më të shumta të dimensioneve për ZHMK. Tekstet më të varfra për mundësi për ZHMK janë ato të Edukata qytetare V. mund të thuhet se vihet re një prirje rritëse e shtimit të mundësive për ZHMK në pikëpamje të dimensioneve dhe të operacioneve. Grafiku 14. Vlerësime të përgjithshme për zhmk në tekstet Edukata qytetare 3 5. Siç e tregon edhe grafiku 14, numrin më të madh të vlerësimeve për mundësitë për ZHMK e kanë fituar tekstet Edukata qytetare IV dhe Edukata qytetare III. Nga kjo pikëpamje këto tekste konsiderohen si më zhvillueset për mendimin kritik, krahasuar me tekstetin Edukata qytetare V. 67

84 Tabela 18. Paraqitja e përgjithshme e dimensioneve dhe operacioneve për zhmk në tekstin Edukata muzikore 1 5. Interpretimi Analiza Vlerësimi Konkludimi Shpjegimi Operacionet K Q PSH SHI AQ AD DB KA IL SHA PK SHP JO AP Shuma 72 Edukata muzikore I Edukata muzikore II Edukata muzikore III Edukata muzikore IV Edukata muzikore V Shuma për tregues Shuma për dimension Analiza e përgjithshme e dimensioneve dhe operacioneve për ZHMK në tekstet Edukata muzikore 1 5 Të dhënat e tabelës për mundësitë e përgjithshme të teksteve të Edukatës muzikore I-V tregojnë se: Teksti i cili përmban më shumë vlerësime për potencialin për zhmk është ai i klasës IV, me 189. Teksti i cili përmban më pak vlerësime për potencialin për zhmk është ai i klasës I, me 129. Mesatarja e vlerësimeve të marra për tekst 158. Të dhënat e tabelës për dimensionet përbërëse të zhmk të teksteve të Edukatës muzikore I-V tregojnë se: Dimensioni më i shfaqur në tekstet e Edukatës muzikore I-V është ai i shpjegimit, me 185. Dimensioni i shfaqur më pak në tekstet e Edukatës muzikore I-V është ai i vlerësimit, me 99. Mesatarja e shfaqjeve të secilit dimension në këto tekste është 151. Të dhënat e tabelës për shfaqjen e operacioneve të secilit dimension të zhmk të teksteve të Leximit I-V tregojnë se: Operacioni më i shfaqur është AP (shpjegimi) me 67. Operacionin i shfaqur më pak është KA (vlerësimi) me 35. Mesatarja e shfaqjes së secilit operacion është Drita Rudi (2004) Edukata muzikore 1. Dukagjini. Peje 73 Drita Rudi (2004) Edukata muzikore 2. Dukagjini. Peje 74 Drita Rudi & Rafet Rudi (2005) Edukata muzikore 3. Dukagjini. Peje 75 Drita Rudi & Rafet Rudi (2006) Edukata muzikore 4. Dukagjini. Peje 76 Drita Rudi & Rafet Rudi (2007) Edukata muzikore 5. Dukagjini. Peje 68

85 Grafiku 15. Paraqitje e përgjithshme grafike sintetike e dimensioneve të zhmk në tekstet Edukata muzikore 1 5. Siç e tregon edhe vetë grafiku 15, dimensioni më i zhvilluar për ZHMK të nxënësve në tekstet e Edukata muzikore I-V është ai i Shpjegimit, pastaj vijon ai i Konkludimit, Analiza, Interpretimi dhe në fund ai i Vlerësimit. Në mësimdhënien e edukimit muzikor dimensioni i shpjegimit pothuajse gjithnjë nisemi nga përjetimi i dukurive muzikore më pas duke shkuar nga njohja e vetëdijshme e tyre. Ky proces varion nga vështirësia e komponentëve të edukimit muzikor. Gjithsesi, gjithçka është e gërshetuar me shpjegimin i cili këtu del të jetë i radhitur si dimensioni i parë dhe në të gjitha kategoritë si: JO justifikim i operacioneve, SHP shprehja e përfundimeve, AP argumentim i përfundimeve ju jep mundësi të mëdha (të bollshme) nxënësve për zhvillimin e MK. Të gjitha shkathtësitë, shprehitë dhe dituritë muzikore duhet të përvetësohen me një rend. Ato do të përvetësohen më lehtë nëse kanë vazhdimësi me ato të mëparshmet. Parë nga ky kontekst në tekstet e edukimit muzikor vërehet lidhshmëri e natyrshme e IL - informacione të lidhura, pothuajse në nivel të njëjte gjendet edhe PK - prania e konkluzioneve, ndërsa SHA -shpjegime alternative janë për një nuancë më të pakët (kufizuara). Mirëpo, konkludimi në tërësi u jep hapësirë të konsiderueshme nxënësve për zhvillimin e MK. Pjesa e analizës në taksonominë e B. Blumit është e radhitur në nivelin mesatar. Mirëpo, në disa raste parë nga këndvështrimi i disa teoricienëve muzikorë, ata janë të mendimit se në edukimin muzikor analiza paraqet nivelin e lartë madje përtej vlerësimit. Sepse sipas tyre analiza e një vepre muzikore qoftë ajo pjesë e thjeshtë ritmike, melodike, harmonike, këngë apo ndonjë vepër më e avancuar tejkalon vlerësimin në disa aspekte. Përderisa në rezultatet e dala analiza si dimension radhitet e treta në radhë, e cila në kategorinë e parë dhe të dytë SHI- shtjellimi i ideve, dhe AQ- argumente të qëndrueshme, qëndron në nivel të kënaqshëm, ndërsa në 69

86 kategorinë e tretë AD argumente të dallueshme në nivel më të ulët. Bazuar në tërësi dimensioni i analizës i jep hapësirë modeste (mesatare) zhvillimit të MK. Ndonëse në aspektin e edukimit muzikor interpretimi është i përfaqësuar në kuptimin shumëdimensional dhe konsiderohet njëra nga komponentët më të rëndësishëm. të edukimit muzikor (krahas dëgjimit dhe krijimit) në kudër të cilit përfshihen: interpretimi i këngëve; interpretimi pjesëve të ndryshme ritmike dhe melodike; interpretimi në instrumente të ndryshme fëmijërore; interpretimi i lojërave muzikore (vallja muzikore, dramatizimet muzikore) etj. Megjithatë, parë nga këndvështrimi i mendimit kritik Interpretimi si dimension radhitet i katërti në radhë në kategorinë e parë K- kategorizim në nivel të ulët ndërsa në kategorinë e dytë dhe të tretë Q- qartësia dhe PSh- pasuria shprehëse në nivel të mjaftueshëm. Bazuar në këto të gjetura del që interpretimi si dimension ju jep pak hapësirë nxënësve për zhvillimin e MK. Vlerësimi si dimension është radhitur i fundit në kategorinë e parë DB - dallimi i besueshmërisë qëndron pak më mirë se sa kategoria KA - krahasimi i argumenteve, e cila është në nivel shumë të ulët (për të mos thënë nën nivel). Dimensioni i vlerësimit pothuajse nuk iu jep fare hapësirë nxënësve për zhvillimin e MK. Grafiku 16. Paraqitja specifike e të gjitha operacioneve të zhmk në tekstet Edukata muzikore 1-5. Rezultatet e grafikut 16, operacioni më i zhvilluar për ZHMK të nxënësve në tekstet e Edukata muzikore I-V është ai AP, pastaj vijon ai i AQ, JO, e me radhë deri te K. 70

87 Grafiku 17. Krahasimi i dimensioneve të zhmk në tekstet Edukata muzikore 1 5. Rezultatet e grafikut 17, teksti më i pasur me mundësi për ZHMK është Edukata muzikore IV dhe Edukata muzikore II. Këto tekste përmbajnë vlerësime më të shumta të dimensioneve për ZHMK. Tekstet më të varfra për mundësi për ZHMK janë ato të Edukata muzikore I. Mund të thuhet se vihet re një prirje rritëse e shtimit të mundësive për ZHMK në pikëpamje të dimensioneve dhe të operacioneve. Grafiku 18. Vlerësime të përgjithshme për mundësitë e zhmk në tekstet Edukata muzikore 1 5. Siç e tregon edhe grafiku 18, numrin më të madh të vlerësimeve për mundësitë për ZHMK e kanë fituar tekstet Edukata muzikore IV dhe Edukata muzikore II. Nga kjo pikëpamje këto tekste konsiderohen si më zhvillueset për mendimin kritik, krahasuar me tekstet Edukata muzikore I, III, V. 71

88 Tabela 19. Paraqitja e përgjithshme e dimensioneve dhe operacioneve për zhmk në tekstin Art figurativ 1 5. Interpretimi Analiza Vlerësimi Konkludimi Shpjegimi Operacionet K Q PSH SHI AQ AD DB KA IL SHA PK SHP JO AP Shuma 77 Art figurativ I Art figurativ II Art figurativ III Art figurativ IV Art figurativ V Shuma për tregues Shuma për dimension Analiza e përgjithshme e dimensioneve dhe operacioneve për ZHMK në tekstet Art figurativ 1 5. Të dhënat e tabelës për mundësitë e përgjithshme të teksteve të Art figurativ I-V tregojnë se: Teksti i cili përmban më shumë vlerësime për potencialin për zhmk është ai i klasës III, me 362. Teksti i cili përmban më pak vlerësime për potencialin për zhmk është ai i klasës I, me 131. Mesatarja e vlerësimeve të marra për tekst 279. Të dhënat e tabelës për dimensionet përbërëse të zhmk të teksteve të Art figurativ I-V tregojnë se: Dimensioni më i shfaqur në tekstet e Art figurativ I-V është ai i analiza, me 387. Dimensioni i shfaqur më pak në tekstet e Art figurativ I-V është ai i vlerësimit, me 213. Mesatarja e shfaqjeve të secilit dimension në këto tekste është 279. Të dhënat e tabelës për shfaqjen e operacioneve të secilit dimension të zhmk të teksteve të Art figurativ I-V tregojnë se: Operacioni më i shfaqur është AQ (analiza) me 143. Operacioni i shfaqur më pak është K (interpretimi) me 79. Mesatarja e shfaqjes së secilit operacion është Shyqeri Nimani (2015) Edukata Figurative 1, Libri Shkollor, Prishtinë. 78 Shyqeri Nimani (2015) Edukata Figurative 2, Libri Shkollor, Prishtinë. 79 Shyqeri Nimani (2015) Edukata Figurative 3, Libri Shkollor, Prishtinë. 80 Muhamet Ahmeti (2006) Edukata Figurative 4, Dukagjini, Pejë. 81 Basri Mekolli (2015) Edukata Figurative 5, Libri Shkollor, Prishtinë. 72

89 Grafiku 19. Paraqitje e përgjithshme grafike sintetike e dimensioneve të zhmk në tekstet Art figurativ 1 5. Siç e tregon edhe vetë grafiku 19, dimensioni më i zhvilluar për ZHMK të nxënësve në tekstet e Art figurativ I-V është ai i Analizës, pastaj vijon ai i Konkludimit, Shpjegimit, Interpretimit dhe në fund ai i Vlerësimit. Duke marrë parasysh këto të dhëna mund të vlerësojmë se të menduarit kritik reflekton si mundësi dhe prezantim objektiv në raport me përmbajtjen e teksteve që shpjegohet me kreativitetin gjatë interpretimit dhe analizës mbi format ngjyrat, trajtat, masën dhe hapësirën dhe të shprehurit përmes vizatimeve. Kjo në një farë mënyre është koherencë e natyrshme dhe objektive duke marrë parasysh nivelin e zhvillimit të të shprehurit figurativ e posaçërisht vizatimit. Grafiku 20. Paraqitje specifike e të gjitha operacioneve të zhmk në tekstet Art figurativ

90 Rezultatet e grafikut 21, operacioni më i zhvilluar për ZHMK të nxënësve në tekstet e Art figurativ I-V është ai AQ, pastaj vijon ai AD, KA, e me radhë deri te K. Përmbajtjet janë të harmonizuara me kurrikulën kombëtare dhe janë të të përshtatura gjithashtu me moshën e të shprehurit dhe me fazat e zhvillimit të vizatimit: realizmi simbolik klasa I rë, realizmit vizual klasa 2-3 dhe atij real klasa 4-5. Theksimi i interpretimit, konkludimit dhe posaçërisht analizës del si rezultat i mundësisë që ofrojnë tekstet gjatë kreativitetit dhe mësimnxënies. Tekstet ofrojnë shpjegime dhe pas kësaj edhe konkludime të nevojshme, që janë gjithashtu në përputhje edhe me moshën edhe me përmbajtjen e motiveve si dhe problemeve figurative e principeve parimet e komponimit figurativ. Grafiku 21. Paraqitje e vlerave krahasuese për dimensionet e zhmk në tekstet Art figurativ 1 5. Siç e tregon edhe vetë grafiku 22, teksti më i pasur me mundësi për ZHMK është teksti Art figurativ III, dhe Art figurativ II. Këto tekste përmbajnë vlerësime më të shumta të dimensioneve për ZHMK. Tekstet më të varfra për mundësi për ZHMK janë ato të Art figurativ I. Mund të thuhet se vihet re një prirje rritëse e shtimit të mundësive për ZHMK në pikëpamje të dimensioneve dhe të operacioneve. Në tërësi tekstet kanë përmbajtje të mjaftueshme mësimore që mundet të klasifikohet si mundësi për kreativitet por edhe të ZHMK, sepse kemi të bëjmë me një shtrirje të të gjitha fushave të edukimit figurativ, si: vizatim, pikturë, skulpturë, grafikë dhe dizajn si linjë e arteve Aplikative. Mendoj që në tërësi tekstet e autorëve Shyqyri Nimani (KL.I,II III) dhe Basri Mekolli (IV,V) janë më përfaqësuese ashtu siç kanë dalë matjet gjatë hulumtimit. Por vlen të përmendet analiza si karakteristikë e ZHMK që përshkon të gjitha tekstet e edukatës figurative. Të gjitha këto janë 74

91 në funksion të komunikimit vizual, kreativitetit si dhe të menduarit kritik gjatë procesit që zhvillohet, duke zbatuar tërësinë e teksteve në fjalë. Grafiku 22. Vlerësime të përgjithshme për mundësitë e zhmk në tekstet art figurativ 1-5 Sipas rezultateve të grafikut 23, numrin më të madh të vlerësimeve për mundësitë për ZHMK e kanë fituar tekstet Art figurativ III dhe Art figurativ II. Nga kjo pikëpamje këto tekste konsiderohen si më zhvillueset për mendimin kritik, krahasuar me tekstet Art figurativ I, IV dhe V. Në të gjitha tekstet vërehet dimensioni i konkludimit, por më i theksuar në vlerësimin e përgjithshëm vërehet te teksti i klasës së dytë dhe të tretë. Gjithashtu, materja e tekstit për klasën e katërt dhe të pestë bart me vehte mundësinë e ZHMK në bazë të teksteve që lidhen drejtpërdrejt me fenomenet natyrore të hapësirës, të shtjelluara përmes problemit figurativ perspektivës dhe raporteve të asaj që është afër apo larg, e madhe apo e vogël. Gjithashtu, në aspekt të njohurive mbi ngjyrat, dallimit të tyre si dhe karakteristikat e tjera nga ndjeshmëria emocionale mbi të ngrohtën, të ftohtën dhe neutralen. Tabela 20. Analiza krahasuese e dimensioneve për zhmk. Teksti Interpretimi Analiza Vlerësimi Konkludimi Shpjegimi Leximi I V Gjuhë shqipe I V Edukata qytetare III V Historia V Art figurative I V Edukata muzikore I - V Nga të gjitha dimensionet që ofrojnë mundësi për zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve në tekstet Leximi 1 5, dimensioni më i vlerësuar është ai i analizës. Pas tij ky tekst vlerësohet për dimensionin e interpretimit pastaj për shpjegimin, konkludimin dhe në fund për vlerësimin. 75

92 Sipas analizës së rezultateve dimensionet që ofrojnë mundësi për zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve në tekstet gjuha shqipe 1 5, dimensioni më i vlerësuar është ai i shpjegimit. Pas tij ky tekst vlerësohet për dimensionin e analizës pastaj për interpretimin, konkludimin dhe në fund për vlerësimin. Analiza e të dhënave për paraqitjen e dimensionit më të vlerësuar në tekstin Edukata qytetare 3 5 është dimensioni i shpjegimit. Pas tij vijnë: dimensioni i analizës, konkludimit, interpretimit dhe në fund dimensioni i interpretimit. Nga dimensionet që ofrojnë mundësi për zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve në tekstin Historia 5, dimensioni më i vlerësuar është ai i interpretimit. Pas tij ky tekst vlerësohet për dimensionin e analizës pastaj për shpjegimin, konkludimin dhe në fund për vlerësimin. Sipas rezultateve të nxjerra për dimensionet që ofrojnë mundësi për zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve në tekstin Art figurativ 1 5, dimensioni më i vlerësuar është ai i analizës. Pas tij ky tekst vlerësohet për dimensionin e konkludimit pastaj për shpjegimin, interpretimin dhe në fund për vlerësimin. Nga dimensionet që ofrojnë mundësi për zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve në tekstin Edukata muzikore 1-5, dimensioni më i vlerësuar është ai i shpjegimit. Pas tij ky tekst vlerësohet për dimensionin e konkludimit pastaj për analizës, interpretimit dhe në fund për vlerësimin. Grafiku 23. Vlerësime krahasuese për mundësitë e teksteve për zhmk të nxënësve. Sipas rezultateve të grafikut 23 teksti Leximi I - V vlerësohet si teksti i cili ofron më shumë mundësi për zhvillimin e mendimit kritik (1583 mundësi) krahasuar me tekstet tjera të nivelit fillor. Pas tij mundësi të shumta për nxitjen e mendimit kritik shpreh teksti Art figurativ I V (1399 mundësi), i cili ndiqet nga teksti Gjuha shqipe I V me (1298 mundësi) për zhvillimin e mendimit kritik. Ndërsa teksti Edukata qytetare III V paraqet (1098 mundësi) për ZHMK. 76

93 Grafiku 24. Krahasimi i vlerave për dimensionin e interpretimit. Sipas rezultateve të sipërshënuara dimensioni i interpretimit në nivelin më të lartë paraqitet në tekstin e Leximit 1 5 (vlera 369), pastaj në tekstin Art figurativ 1 5 (vlera 262) me mundësi afërsisht të njëjta është edhe në tekstin Gjuha shqipe 1 5 (vlera 259) ndërsa në tekstin Edukata qytetare 3 5 ky dimension paraqet 189 mundësi për ZHMK, në tekstin Edukata muzikore 1 5 identifikohen 145 mundësi dhe në tekstin Historia 5 gjejmë 87 mundësi për ZHMK në dimensionin e interpretimit. Grafiku 25. Krahasimi i vlerave për dimensionin e analizës. Dimensioni i analizës në tekstet Leximi 1 5 (vlera 384) dhe Art figurativ 1 5 (vlera 387) paraqiten si dimensioni më i vlerësuar krahasuar me tekstet tjera. Pas tyre vijnë Gjuha shqipe 1 5 (vlera 287), Edukata qytetare 3 5 (vlera 244), Edukata muzikore 1 5 (vlera 162) dhe Historia 5 (vlera 70). 77

94 Grafiku 26. Krahasimi i vlerave për dimensionin e vlerësimit. Dimensioni i vlerësimit është vlerësimi më i lartë dhe e gjejmë në tekstet e Leximit 1 5 (vlera 225). Pas tij vijnë tekstet Art figurativ 1 5 (vlera 213), Gjuha shqipe 1 5 (vlera 192) Edukata qytetare 3 5 (vlera 161) Edukata muzikore 1 5 (vlera 99) dhe Historia 5 (vlera 29). Grafiku 27. Krahasimi i vlerave për dimensionin e konkludimit. Sipas rezultateve të grafikut 28 dimensioni i konkludimet gjendet në një nivel përafërsisht të njëjtë për disa tekste. Këtë dimension vlerësimi kaq të lartë e gjejmë në tekstet Leximi 1 5 (vlera 299), tekstet Art figurativ 1 5 (vlera 271), Gjuha shqipe 1 5 (vlera 256), Edukata qytetare 3-5 (vlera 237), Edukata muzikore 1 5 (vlera 168) dhe Historia 5 (vlera 59). 78

95 Grafiku 28. Krahasimi i vlerave për dimensionin e shpjegimit. Dimensioni i shpjegimit është vlerësuar me mundësi të përafërta për tekstet Leximi 1 5 (vlera 306) dhe Gjuha shqipe 1 5 (vlera 304), ky dimension në nivel të lartë dhe po ashtu me mundësi të barabarta është vlerësuar edhe në tekstet: Edukata qytetare 3 5 (vler 267) dhe Art figurativ 1 5 (vlera 266) ndërsa vlerësimin më të ulët e gjejmë në tekstin Edukata muzikore 1 5 (vlera 185) dhe Historia 5 (vlera 64). Tabela 21. Analiza statistikore. Teksti N Minimum Maksimum Mesatarja Devijimi Standard Modi Mediana Leximi a Gjuha Shqipe a Historia Edukata Qytetare a Edukata Muzikore Art Figurativ a Në këtë tabelë janë llogaritur Minimumi, Maksimumi, Mesatarja, Devijimi Standard, Modi dhe Mediana. Të gjitha këto janë llogaritur për secilin tekst veç e veç, si: Leximi, Gjuha Shqipe, Historia, Edukata Qytetare, Edukata Muzikore dhe Arti Figurativ. Gjithashtu është me rëndësi të theksohet se për shumicën e rasteve kemi pasur 5 tekste (raste), p.sh. Leximi klasa I, II, III, IV dhe klasa V. Pra, është mbledhur numri i mundësive për secilin tregues që kanë qenë në kuadër të dimensionit si: Interpretimi, Analiza, Vlerësimi, Konkludimi dhe Shpjegimi, ku janë mbledhur mundësitë për secilën prej tyre dhe është dhënë si një numër në kuadër të një teksti që i përket një klase të caktuar. Të kthehemi edhe një herë te të gjitha ato vlera që janë llogaritur në kuadër të secilës lëndë. Minimumi - kjo është parashikuar për secilën lëndë, duke llogaritur shumën e mundësive të tekstit në kuadër të klasave dhe lëndës përkatëse. Dhe është marrë vlera më e vogël e mundësive. 79

96 Maksimumi - është llogaritur në mënyrë të ngjashme, siç është llogaritur Minimumi, por këtu është marrë vlera më e madhe. Mesatarja - gjithashtu edhe mesatarja është llogaritur për secilin tekst, duke nxjerrë mesataren nga shuma e mundësive të mbledhura prej secilit tekst. Devijimi standard - po të fillojmë nga ajo që e definon devijimin standard si masën e variacionit ose shpërndarjes së rezultateve apo më mirë të themi probabilitetit. Dhe nga ajo që devijimi standard i ulët d.m.th. se vlerat e rezultateve janë shumë të afërta të të njëjtës vlerë, kurse devijimi standard i lartë do të thotë që rezultatet i përkasin një grupi më të lartë vlerash, çka edhe ka ndodhur edhe me rastin tonë. Modi - në kuadër të llogaritjeve, ne kemi llogaritur edhe MODEN, pra vlerën më të përsëritur në kuadër të rezultateve të dala nga mbledhja e mundësive për secilin tekst. Këtë e kemi bërë si observim të frekuencës (rezultatit) më të lartë (që paraqitet më së shpeshti). Mediana - gjithashtu ne kemi llogaritur edhe medianën. Ajo është llogaritur si një mes i serisë së vlerave në kuadër të secilit tekst. Korrelacioni Në kuadër të kësaj llogaritjeje që kemi bërë për secilin tekst, janë marrë numri i teksteve sipas klasave përkatëse me numrin (shumën) e mundësive të teksteve përkatëse. Por ajo çka vlen të përmendet është se në disa lëndë, si: Historia dhe Edukata qytetare është marrë treguesi me numrin e mundësive. Dhe kemi këto rezultate të korrelacionit të Pearsonit, ku në bazë të rezultatit mund të konkludojmë se, a kemi një lidhje të fortë të variabiles, të cilën jemi duke e përcaktuar përkatësisht të teksteve në bazë të klasave..915 * Leximi 1 5 Korrelacioni Leximi Numri 1 Korrelacioni i Pearson-it.029 Sig. (2-tailed) 5 5 N * Korrelacioni i Pearson-it.029 Sig. (2-tailed) 5 5 N *. Correlation is significant at the 0.05 level (2-tailed). Numri Leximi Gjuha Shqipe 1-5 Korrelacioni Gjuha Shqipe Lënda Korrelacioni i Pearson-it Sig. (2-tailed) N Korrelacioni i Pearson-it Sig. (2-tailed) N Lenda Gjuha Shqipe 80

97 Historia 5 Korrelacioni Historia Treguesit Pearson Correlation Sig. (2-tailed) N Pearson Correlation Sig. (2-tailed) N Treguesit Historia Edukata qytetare 3-5 Korrelacioni Edukata Qytetare Treguesit Pearson Correlation Sig. (2-tailed) N Pearson Correlation Sig. (2-tailed) N Treguesit Edukata Qytetare Edukata muzikore 1-5 Correlations Edukata Muzikore Treguesit Pearson Correlation Sig. (2-tailed) N Pearson Correlation Sig. (2-tailed) N Treguesit Muzikore Arti figurativ 1-5 Correlations Art Figurativ Treguesit Pearson Correlation Sig. (2-tailed) N Pearson Correlation Sig. (2-tailed) Treguesit Art Figurativ T-Testi One-Sample Test Test Value = 0 t df Sig. (2-tailed) Mean Difference 95% Confidence Interval of the Difference Lower Upper Leximi Gjuha Shqipe Historia Ed. Qytetare Ed. Muzikore Art Figurativ

98 Po ashtu ne kemi vazhduar duke llogaritur edhe t-testin me variablat përcjellëse që i përkasin si: valera t, df, sig.(2-tailed), përcaktimi i diferencës, intervali i diferencës me nivelin më të ulët dhe të lartë në kuadër të saj. B. Rezultatet nga studimi i opinioneve të mësimdhënësve për zhvillimin e mendimit kritik Rezultatet për dimensionet e mendimit kritik në tekstet Leximi 1 5 Për tekstin e Leximit 1 të gjitha dimensionet e të menduarit kritik nga ana e mësimdhënësve janë vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 5.6), pastaj vijnë niveli nënmesatar 2 ( vlera 3.7), niveli i lartë 5 (vlera 3.4) niveli i mesëm 3 (vlera 0.9) dhe niveli i ulët 1 (vlera 0.1). Dimensionet e zhvillimit të mendimit kritik në tekstin e Leximit 2 nga mësimdhënësit janë vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 6.7) pas tij vijnë: niveli i lartë 5 (vlera 4.8) niveli nënmesatar 2 (vlera 1.9) niveli i mesëm 3 (vlera 0.5) dhe niveli i ulët 1(vlera 0). Në tekstin e Leximit të klasës 3 dimensionet e ZHMK masatarisht janë vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 7.6) pas tij vijnë niveli i lartë 5 (vlera 5.1), niveli i mesëm 3 dhe niveli nënmesatar 2 (vlera 0.6) si dhe niveli i ulët 1 (vlera 0). Dimensionet e të menduarit kritik në tekstin e Leximit të klasës së 4 janë vlerësuar mesatarisht në nivelin e lartë 5 (vlera 8.6) pas tij vijnë niveli mbimesatar 4 (vlera 5.3) ndërsa nivelet e tjera mesatare dhe nënmesatare kanë vlerën zero. Gjithashtu të gjitha dimensionet e ZHMK në tekstin e Leximit të klasës 5 janë vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 9.1) pas tij vijnë: niveli i lartë 5 82 (vlera 3.8) niveli nënmesatar 2 83 (vlera 0.7) niveli i mesëm 3 84 (vlera 0.3) dhe niveli i ulët 1 85 (vlera 0). 82 Njohuria është shumë e thellë, sepse gjatë orës së mësimit pothuajse të gjithë nxënësit: janë të përqendruar në një temë të rëndësishme; demonstrojnë të kuptuarit e natyrës problematike të informacionit ose koncepteve; demonstrojnë të kuptuarit kompleks të materies, duke arritur në përfundime të arsyeshme dhe të bazuara; shpjegojnë se si i kanë zgjidhur problemet komplekse. Në përgjithësi, rezonimi i nxënësve, shpjegimet dhe argumentimi demonstrojnë të kuptuarit kompleks dhe të plotë. 83 Njohuria mbetet sipërfaqësore dhe e fragmentuar; edhe pse disa koncepte qendrore janë përmendur ose përpunuar, vërehet vetëm të kuptuarit pasiv të tyre. 84 Njohuria dallon në pjesë të ndryshme të orës, pra meqenëse për disa koncepte demonstrohet njohuri e thellë, disa të tjera janë kuptuar në mënyrë sipërfaqësore. Të paktën një koncept i rëndësishëm është prezantuar në hollësi dhe është kuptuar, por në përgjithësi, nuk është ruajtur përqendrimi i nxënësve. 85 Njohuria është shumë e cekët, sepse nuk ka të bëj me asnjë çështje ose koncept të rëndësishëm; mësimdhënësi dhe nxënësit përpunojnë vetëm informacion të thjeshtë, të cilin duhet ta memorizojnë. 82

99 Tabela 22. Analiza specifike e vlerësimeve të mësimdhënësve për mundësitë e tekstit Leximi nga pikëpamja e operacioneve për zhmk. LEXIMI I LEXIMI II LEXIMI III LEXIMI IV LEXIMI V Dimensionet e ZHTM Operacionet për ZHMK Shkalla matëse K Interpretimi Q PSH SHI Analiza AQ AD Vlerësimi DB KA IL Konkludimi SHA PK SHP Shpjegimi JO AP

100 Rezultatet për operacionet e mendimit kritik në tekstet Leximi 1-5 Për dimensionin e interpretimit operacioni i kategorizimit në tekstet Leximi 1-5, nga mësimdhënësit ky operacion është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 6 për Leximin 1, vlera 5 për Leximin 2 dhe vlera 7 për Leximin 3). Ndërsa në Leximin klasa 4 dhe 5 ky dimension është vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 10 për Leximin 4 dhe vlera 5 për Leximin 5). Operacioni i qartësisë është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 9 për Leximin 1, 2 dhe 5, vlera 10 për Leximin 4) ndërsa ky operacion (qartësia) është vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 8 në Leximin klasa 3) Dimensioni i pasurisë shprehëse në kontekstin e këtij studimi nga ana e mësimdhënësve është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 7 për Leximin 1 dhe 2 dhe vlera 8 për Leximin 3 dhe 5). Ndërsa ky operacion është vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 9) në Leximin klasa 4. Dimensioni i analizës operacioni i shtjellimit të idesë në tekstet Leximi 1-5, nga mësimdhënësit ky operacion është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 6 për Leximin 1, vlera 7 për Leximin 2, vlera 8 për Leximin 3 dhe vlera 11 për Leximin 5). Ndërsa në Leximin e klasës së 4 ky dimension është vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 11). Operacioni i argumenteve të qëndrueshme është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 në të gjitha tekstet e Leximit 1-5 (vlera 7 për Leximin 1 dhe 4, vlera 8 për Leximin 2, vlera 5 për Leximin 3 dhe vlera 11 për Leximin 5). Operacioni i argumenteve të dallueshme nga e mësimdhënësve është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 në të gjitha tekstet e Leximit 1-5 (vlera 6 për Leximin 1, vlera 8 për Leximin 2, 3 dhe 4, vlera 13 për Leximin 5). Dimensioni i vlerësimit, operacioni i dallimit të besueshmërisë së informacionit, në tekstet Leximi 1-5, nga mësimdhënësit ky operacion është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 6 për Leximin 1 dhe 2 vlera 7 për Leximin 3, dhe 5, vlera 11 për Leximin 4). Operacioni i krahasimit të argumenteve është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 8 për Leximin 1, vlera 10 për Leximin 3, vlera 9 për Leximin 5). Ndërsa ky operacion është vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 7 për Leximin 2 dhe vlera 10 për Leximin 4). Për dimensionin e konkludimit operacioni i lidhjes së informacioneve në tekstet Leximi 1-5, nga mësimdhënësit ky operacion është vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 6 për Leximin 1, vlera 5 për Leximin 2 dhe vlera 7 për Leximin 3). Ndërsa në Leximin klasa 4 dhe 5 ky dimension është vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 10 për Leximin 4 dhe vlera 5 për Leximin 5). Operacioni i qartësisë është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 4 për Leximin1, vlera 6 për Leximin 2, vlera 10 për Leximin 4 dhe vlera 7 për Leximin 5) ndërsa ky operacion (lidhja e informacioneve) është vlerësuar në nivelin e mbimesatar 4 (vlera 9 në Leximin klasa 3) Dimensioni i shpjegimeve alternative në kontekstin e këtij studimi nga ana e mësimdhënësve është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 5 për Leximin 1, vlera 8 për Leximin 2, vlera 9 për Leximin 5). Ndërsa ky operacion është vlerësuar në nivelin e lart 5 (vlera 8 në Leximin 3 dhe vlera 11 në Leximin 4). 84

101 Operacioni i pranimit të konkluzioneve nga ana e mësimdhënësve për tekstin Leximi 1 5 është vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 5 për Leximin 1 dhe vlera 12 për Leximin 4). Ndërsa ky operacion është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 7 për Leximin 2 vlera 9 për Leximin 3 dhe vlera 8 për Leximin 5). Dimensioni i shpjegimit operacioni i shprehjes së përfundimeve në tekstet Leximi 1-5, nga mësimdhënësit ky operacion është vlerësuar në nivelin nënmesatar 2 (vlera 6 për leximin 1) ndërsa për leximin 2, 3 dhe 5 ky dimension është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 6 për Leximin 2, vlera 9 për Leximin 3 dhe vlera 10 për Leximin 5). Ndërsa në Leximin klasa 4 ky dimension është vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 12). Operacioni i justifikimit të informacioneve është vlerësuar në nivelin nënmesatar në Leximin 1 (vlera 5), ndërsa në tekstet e Leximit 2,3,4 dhe 5 është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 6 për Leximin 2, vlera 8 për Leximin 3 dhe 4, vlera 11 për Leximin 5). Operacioni argumentimi i përfundimeve nga mësimdhënësit është vlerësuar në nivelin nënmesatar 2 për Leximin 1 (vlera 6), ndërsa ky operacion për tekstet e Leximit 2, 3 dhe 5 është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 6 për Leximin 2, vlera 9 për Leximin 3 dhe vlera 11 për Leximin 5). Ndërsa Leximi 4 është vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 8). Tabela 23. Analiza e përgjithshme e vlerësimeve të mësimdhënësve për tekstin Leximi nga pikëpamja e dimensioneve për zhmk. Nr. 1 Interpretimi 2 Analiza 3 Vlerësimi 4 Konkludimi 5 Shpjegimi Dimensionet e të menduarit kritik Kategorizimi + Qartësia + Pasuria shprehëse Shtjellimi i ideve + Argumentimi i qartë + dallimi i argumenteve Dallimi i besueshmërisë + Krahasimi i argumenteve Informacione të lidhura + Shpjegime alternative + Prania e konkluzioneve Shprehja e përfundimeve + Justifikimi i operacioneve + Argumentimi i përfundimeve Shkalla matëse e mendimit kritik Rezultatet specifike dhe të përgjithshme për mendimin kritik në tekstin Leximi 1-5 Nga krahasimi i vlerave pas vlerësimit të dimensioneve të mendimit kritik rezulton se teksti i Leximit 1 5 është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 296.6). Pas tij vijnë: niveli i lartë 5 (vlera 72.6), niveli nënmesatar 2 (vlera 20) niveli mesatar 3 (vlera 7), dhe niveli u ulët 1 (vlera 0.4). 85

102 Analiza statistikore Interpretimi (Kategorizimi + Qartësia + Pasuria shprehëse) Analiza (Shtjellimi i ideve + Argumentimi i qartë + dallimi i argumenteve) Vlerësimi (Dallimi i besueshmërisë + Krahasimi i argumenteve) Konkludimi (Informacione të lidhura + Shpjegime alternative + Prania e konkluzioneve) Shpjegimi (Shprehja e përfundimeve + Justifikimi i operacioneve + Argumentimi i përfundimeve) N Valid Missing Mean Median Mode Std. Deviation Në bazë të rezultateve të nxjerra nga vlerësuesit e teksteve shkollore (mësimdhënësit) të përfshirë në këtë studim kemi gjithsej 215 vlerësues prej të cilëve asnjë nuk ka munguar për t u përgjigjur në studimin tonë. Mund të themi se ekzistojnë dallime të vlefshme të variablave ku, sa i përket mesatares aritmetike dimensioni i interpretimit është vlerësuar 3.95 nga 215 e të vlerësuarve, duke vazhduar me 4.17 për dimensionin e analizës, 2.67 dimensioni i vlerësimit, 4.11 dimensioni i konkludimit dhe 3.95 dimensioni i shpjegimit. Nga kjo mund të konstatojmë se mesi aritmetik për dimensionin e interpretimit dhe shpjegimit kanë vlerat e njëjta (3.95) ndërsa vlera të përafërta kanë dimensioni i analizës dhe konkludimit, ndërsa vlerën më të ulët të mesatares aritmetike e gjejmë tek dimensioni i vlerësimit Devijimi standard i dimensionit të interpretimit është shprehur me vlerën që nënkupton se vlerësimi individual është konceptuar afër mesatares (kjo nënkupton se vlerësuesit nuk kanë dhënë përgjigje të njëjtë për të njëjtën çështje p.sh. për të njëjtën njësi mësimore vlerësimi i mësimdhënësve për numrin e fakteve që nxisin zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve ndryshon). Gjithashtu DS edhe në dimensionin e analizës tregon se, përgjigjet janë afër mesatares aritmetike, ndërsa në dimensionin e vlerësimit kemi DS që është dukshëm shumë larg mesatares aritmetike dhe me vlera përafërsisht të njëjta, DS paraqitet në dimensionin e konkludimit dhe shpjegimit që nënkupton devijim standard afër mesit aritmetik. 86

103 Grafiku 29. Vlerësimi i opinioneve të mësimdhënësve për dimensionet e zhmk në tekstet Leximi 1 5. Të dhënat e grafikut për mundësitë e përgjithshme të teksteve të Leximit I-V tregojnë se: Sipas vlerësimeve të mësimdhënësve tekstet Leximi 1 5 ofron rreth 483 mundësi për zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve dhe vlerësohet në nivelin mbimesatar 4. Në nivelin e ulët 1 është vlerësuar vetëm në dy raste. Mesatarja e vlerësimeve të marra për tekst. Sipas vlerësimit të përmbajtjeve kurrikulare (skeda) tekstet e Leximit 1 5 numrin më të madh të vlerësimeve për mundësitë e ZHMK e kanë fituar tekstet Leximi IV dhe Leximi V. Nga kjo pikëpamje këto tekste konsiderohen si më zhvillueset për mendimin kritik, krahasuar me tekstet Leximi I, II, III. Nga rezultatet e grafikut mund të vërehet se numri i mundësive për zhvillim të mendimit kritik sipas opinioneve të mësimdhënësve për tekstin Leximi 1 5 është

104 Tabela 24. Analiza specifike e vlerësimeve të mësimdhënësve për tekstin Gjuha shqipe nga pikëpamja e operacioneve për zhmk. Dimensionet e ZHMK GJUHË SHQIPE I GJUHË SHQIPE II GJUHË SHQIPE III GJUHË SHQIPE IV GJUHË SHQIPE V Operacionet për ZHMK Shkalla matëse K Interpretimi Q PSH SHI Analiza AQ AD Vlerësimi DB KA IL Konkludimi SHA PK SHP Shpjegimi JO AP Mesatarja

105 Rezultatet për dimensionet e mendimit kritik në tekstet Gjuha shqipe 1-5 Për tekstin Gjuha shqipe 1 të gjitha dimensionet e të menduarit kritik nga ana e mësimdhënësve janë vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 4.5) pastaj vijnë niveli mbimesatar 4 (vlera 4.3), niveli i ulët 1 (vlera 2.3) niveli nënmesatar 2 (vlera 1.8) dhe nivel i mesëm 3 (vlera 1). Në tekstin Gjuha shqipe të klasës 2 dimensionet e ZHMK mesatarisht janë vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 6.6) pas tij vijnë niveli lartë 5 (vlera 5.1), niveli nënmesatar 2 (vlera 1.8) niveli i mesëm 3 (vlera 0.6) dhe niveli i ulët 1 (vlera 0). Dimensionet e të menduarit kritik në tekstin e Gjuhës shqipe të klasës së 3 janë vlerësuar mesatarisht në nivelin e lart 5 (vlera 6.8) pas tij vijnë niveli mbimesatar 4 (vlera 4.5), niveli mesatar 3 (vlera 1.3), niveli nënmesatar 2 (vlera 0.9) dhe niveli i ulët 1 (vlera 0.5). Sipas rezultateve tekstin Gjuha shqipe 4 në të gjitha dimensionet e të menduarit kritik nga ana e mësimdhënësve është vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 7.6) pastaj vijnë niveli mbimesatar 4 (vlera 5.3), niveli i mesatar 3 (vlera 1.1). Gjithashtu, të gjitha dimensionet e ZHMK në tekstin Gjuha shqipe 5 është vlerësuar në niveli i lartë 5 (vlera 8.2), nivelin mbimesatar 4 (vlera 3.6) pas tij vijnë: niveli i mesëm 3 86 (vlera 1.3) niveli nënmesatar 2 87 (vlera 0.8) dhe niveli i ulët 1 88 (vlera 0.1). Rezultatet për operacionet e mendimit kritik në tekstin Gjuha shqipe 1-5 Për dimensionin e interpretimit operacioni i kategorizimit në tekstet Gjuha shqipe 1-5, nga mësimdhënësit ky operacion është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 5 për tekstin Gjuhë shqipe 1, vlera 7 për Gjuhë shqipe 2 dhe 3, vlera 6 për Gjuhë shqipe 5). Ndërsa në tekstin Gjuha shqipe klasa 4 ky dimension është vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 7). Operacioni i qartësisë është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 6 për Gjuhë shqipe 1 dhe 2, vlera 8 për Gjuhë shqipe 3 dhe vlera 9 për Gjuhë shqipe 5), ndërsa në tekstin Gjuha shqipe klasa 4 ky dimension është vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 8). Dimensioni i pasurisë shprehëse në kontekstin e këtij studimi nga ana e mësimdhënësve është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 7 për Gjuhë shqipe 1 dhe vlera 8 për Gjuhë shqipe 5) Ndërsa ky operacion është vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 7 për tekstin e Gjuhës shqipe klasa 2 dhe 3, ndërsa vlera 9 për Gjuhë shqipe 4). 86 Njohuria dallon në pjesë të ndryshme të orës, pra meqenëse për disa koncepte demonstrohet njohuri e thellë, disa të tjera janë kuptuar në mënyrë sipërfaqësore. Të paktën një koncept i rëndësishëm është prezantuar në hollësi dhe është kuptuar, por, në përgjithësi, nuk është ruajtur përqendrimi i nxënësve. 87 Njohuria mbetet sipërfaqësore dhe e fragmentuar; edhe pse disa koncepte qendrore janë përmendur ose përpunuar, vërehet vetëm të kuptuarit pasiv të tyre. 88 Njohuria është shumë e cekët, sepse nuk ka të bëj me asnjë çështje ose koncept të rëndësishëm; mësimdhënësi dhe nxënësit përpunojnë vetëm informacion të thjeshtë, të cilin duhet ta memorizojnë. 89

106 Dimensioni i analizës operacioni i shtjellimit të idesë në tekstet Gjuha shqipe 1-5, nga mësimdhënësit ky operacion është vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 5 për Gjuhën shqipe 1, vlera 6 për Gjuhën shqipe 3 dhe vlera 9 për Gjuhën shqipe 4). Ndërsa në Gjuhën shqipe klasa 2 dhe 4 ky dimension është vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 7 për Gjuhën shqipe 2 dhe vlera 9 për Gjuhën shqipe 4). Operacioni i argumenteve të qëndrueshme është vlerësuar në nivelin e lartë 5 në tekstin e Gjuhës shqipe klasa 1 (vlera 5), ndërsa në nivelin mbimesatar 4 janë vlerësuar tekstet e Gjuhës shqipe klasa 2 dhe 3 vlera 7, dhe vlera 9 për tekstet Gjuhë shqipe klasa 3, 4 dhe 5. Operacioni i argumenteve të dallueshme nga e mësimdhënësve është vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 5 për Gjuhën shqipe 1 dhe vlera 7 për Gjuhën shqipe 3) ndërsa ky dimension i ZHMK është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 6 për Gjuhën shqipe 2, vlera 8 për Gjuhën shqipe 4 dhe vlera 10 për Gjuhën shqipe 5). Dimensioni i vlerësimit - operacioni i dallimit të besueshmërisë së informacionit në tekstet Gjuha shqipe 1-5, nga mësimdhënësit ky operacion është vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 6 për Gjuhë shqipe 1, 2 dhe 5, vlera 7 për Gjuhë shqipe 3, dhe vlera 8 për Gjuhë shqipe 4). Operacioni i krahasimit të argumenteve është vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 6 për Gjuhë shqipe 1 dhe 5, vlera 7 për Gjuhë shqipe 2, 3 dhe 4). Për dimensionin e konkludimit - operacioni i lidhjes së informacioneve në tekstin Gjuhë shqipe 1-5, nga mësimdhënësit ky operacion është vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 6 për Gjuhë shqipe 1, vlera 10 për Gjuhë shqipe 3 dhe 4). Ndërsa në Gjuhën shqipe klasa 2 dhe 5 ky dimension është vlerësuar në nivelin e mbimesatar 4 (vlera 8 për Gjuhë shqipe 2 dhe vlera 9 për Gjuhë shqipe 5). Operacioni shpjegime alternative është vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 5 për Gjuhë shqipe 1,vlera 10 për Gjuhë shqipe3, vlera 7 për Gjuhë shqipe 4 dhe vlera 9 për Gjuhë shqipe 5). Operacioni i pranimit të konkluzioneve nga ana e mësimdhënësve për tekstet Gjuhë shqipe 1-5 është vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 5 për Gjuhë shqipe 1 dhe vlera 8 për Gjuhë shqipe 3 dhe 4). Ndërsa ky operacion është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 8 për Gjuhën shqipe 2 vlera 10 për Gjuhën shqipe 5). Dimensioni i shpjegimit operacioni i shprehjes së përfundimeve në tekstet Gjuha shqipe 1-5, nga mësimdhënësit ky operacion është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 6 për Gjuhë shqipe 1, vlera 8 për Gjuhë shqipe 3 dhe 5), ndërsa për Gjuhë shqipe 2 dhe 4 ky dimension është vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 7 për Gjuhë shqipe 2 dhe vlera 9 për Gjuhë shqipe 4). Operacioni i justifikimit të informacioneve është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 6 Gjuhë shqipe 1, vlera 7 për Gjuhë shqipe 2, 3 dhe 4) Ndërsa teksti Gjuha shqipe 5 ky dimension është vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 6). Operacioni argumentimi i përfundimeve nga ana e mësimdhënësve është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 6 për tekstin Gjuhë shqipe 1, vlera 7 për Gjuhë shqipe 2 dhe vlera 10 për 90

107 Gjuhë shqipe 5), ndërsa ky operacion për tekstet Gjuhë shqipe klasa 3 dhe 4 është vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 10 për Gjuhë shqipe 3 dhe vlera 9 për Gjuhë shqipe 4). Tabela 25. Analiza e përgjithshme e vlerësimeve të mësimdhënësve për tekstin Gjuha shqipe nga pikëpamja e dimensioneve për zhmk. Nr. 1 Interpretimi 2 Analiza 3 Vlerësimi 4 Konkludimi 5 Shpjegimi Dimensionet e të menduarit kritik Kategorizimi + Qartësia + Pasuria shprehëse Shtjellimi i ideve + Argumentimi i qartë + dallimi i argumenteve Dallimi i besueshmërisë + Krahasimi i argumenteve Informacione të lidhura + Shpjegime alternative + Prania e konkluzioneve Shprehja e përfundimeve + Justifikimi i operacioneve + Argumentimi i përfundimeve Shkalla matëse e mendimit kritik Rezultatet e përgjithshme dhe specifike për mendimin kritik në tekstin Gjuha shqipe 1-5 Nga krahasimi i vlerave pas vlerësimit të dimensioneve të mendimit kritik rezulton se tekstet gjuha shqipe 1 5 janë vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 81). Pas tij vijnë: niveli i lartë 5 (vlera 78.4), niveli mesatar 3 (vlera 15.4), niveli nënmesatar 2 (vlera 15) dhe niveli u ulët 1 (vlera 8.2) Analiza statistikore Interpretimi (Kategorizimi + Qartësia + Pasuria shprehëse) Analiza (Shtjellimi i ideve + Argumentimi i qartë + dallimi i argumenteve) Vlerësimi (Dallimi i besueshmërisë + Krahasimi i argumenteve) Konkludimi (Informacione të lidhura + Shpjegime alternative + Prania e konkluzioneve) Shpjegimi (Shprehja e përfundimeve + Justifikimi i operacioneve + Argumentimi i përfundimeve) N Valid Missing Mean Median Mode Std. Deviation Sipas rezultateve statistikore mund të themi se, ekzistojnë dallime të vlefshme të variablave ku sa i përket mesatares aritmetike dimensioni i interpretimit është vlerësuar 3.75 nga 217 e të vlerësuarve, duke vazhduar me 3.87, për dimensionin e analizës, 2.67 dimensioni i vlerësimit, 4.00 dimensioni i konkludimit dhe 4.16 dimensioni i shpjegimit. Sipas këtyre rezultateve mund të konstatojmë se mesi aritmetik për dimensionin e interpretimit dhe shpjegimit kanë vlerat të afërta njëra me tjetrën, ndërsa vlerë e cila dallon nga mesataret e tjera aritmetike është ajo e 91

108 dimensionit të vlerësimit 2.67 (kjo vlerë është e arsyeshme sepse të gjitha dimensionet e tjera kishin nga tre tregues praktik ndërsa dimensioni i vlerësimit kishte vetëm dy tregues praktik), ndërsa vlera shumë të përafërta paraqitën mesataret aritmetike të dimensionit të konkludimit dhe shpjegimit. Devijimi standard i dimensionit të interpretimit është shprehur me vlerën që nënkupton se vlerësimet individuale janë konceptuar afër mesatares aritmetike, gjithashtu DS edhe në dimensionin e analizës tregon se, përgjigjet janë afër mesatares aritmetike vlera 1.195, ndërsa në dimensionin e vlerësimit kemi DS që është dukshëm shumë i theksuar larg mesatares aritmetike, ndërsa DS në dimensionin e konkludimit është vlerësuar më dhe shumë afër mesatares aritmetike janë konceptuar përgjigjet e dhëna për dimensionin e shpjegimit me vlerë të DS.961. Grafiku 30. Vlerësimi i opinioneve të mësimdhënësve për dimensionet e zhmk në tekstet Gjuha shqipe 1 5. Të dhënat e grafikut për mundësitë e përgjithshme të teksteve të Gjuha shqipe I-V tregojnë se: Sipas vlerësimeve të mësimdhënësve tekstet Gjuha shqipe 1 5 ofrojnë rreth 405 mundësi për zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve dhe vlerësohet në nivelin mbimesatar 4. Në nivelin e ulët 1 vlerësohen 41 raste për zhvillim të mendimit kritik. Mesatarja e vlerësimeve të marra për tekst 223. Sipas vlerësimit të përmbajtjeve kurrikulare (skeda) tekstet Gjuha shqipe 1 5 numrin më të madh të vlerësimeve për mundësitë për ZHMK e kanë fituar tekstet Gjuha shqipe III dhe Gjuha shqipe V. Nga rezultatet e grafikut mund të vërehet se numri i mundësive për zhvillim të mendimit kritik sipas opinioneve të mësimdhënësve për tekstin Gjuha shqipe 1 5 është

109 Rezultatet për dimensionet e mendimit kritik në tekstet Edukata qytetare 3-5 Për tekstin Edukata qytetare 3 të gjitha dimensionet e të menduarit kritik nga ana e mësimdhënësve janë vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 6.28), më pas vijnë niveli mbimesatar 4 (vlera 5.92), niveli i ulët 1 (vlera 0.42), niveli mesatar 3 (vlera 0.35) dhe niveli nënmesatar 2 (vlera 0.35). Dimensionet e zhvillimit të mendimit kritik në tekstin Edukata qytetare 4 nga mësimdhënësit janë vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 4.5) pas tij vijnë: niveli i mesëm 3 dhe i lartë 5 (vlera 2.85) niveli nënmesatar 2 (vlera 2.78) dhe niveli i ulët 1 (vlera 1.07) Në tekstin Edukatës qytetare të klasës së 5 dimensionet e ZHMK mesatarisht janë vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 8.35) pas tij vijnë niveli i lartë 5 (vlera 3.28), niveli i mesëm 3 (vlera 1.21), niveli nënmesatar 2 (vlera 1.07) dhe niveli i ulët 1 (vlera 0.07). Rezultatet për operacionet e mendimit kritik në tekstet Edukata qytetare 3-5 Për dimensionin e interpretimit operacioni i kategorizimit në tekstet Edukata qytetare 3-5, nga mësimdhënësit ky operacion është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 8 për Edukatën qytetare 3, vlera 5 për Edukatën qytetare 4 dhe 5). Operacioni i qartësisë është vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 7 për Edukatën 3 vlera 5 për Edukatën qytetare 5) ndërsa ky operacion (qartësia) në tekstin Edukata qytetare 4 është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 7) Dimensioni i pasurisë shprehëse në kontekstin e këtij studimi nga ana e mësimdhënësve është vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 9 për Edukatën qytetare 3 dhe vlera 4 për Edukatën qytetare 4). Ndërsa ky operacion në tekstin e Edukatës qytetare 5 është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 8). Dimensioni i analizës - operacioni i shtjellimit të idesë në tekstet Edukata qytetare 3-5, nga mësimdhënësit ky operacion është vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 9) për tekstin Edukata qytetare 3 ndërsa është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 6 për Edukatën qytetare klasa 4 dhe vlera 7 për Edukatën qytetare 5). Operacioni i argumenteve të qëndrueshme vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 8) për tekstin Edukatë qytetare 3, ndërsa është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 5 për Edukatën qytetare klasa 4 dhe vlera 11 për Edukatën qytetare 5). Operacioni i argumenteve të dallueshme nga e mësimdhënësve është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 në të gjitha tekstet e Edukatës qytetare 3-5 (vlera 9 për Edukatën qytetare 3 dhe 5, vlera 7 për Edukatën qytetare 4). Dimensioni i vlerësimit - operacioni i dallimit të besueshmërisë së informacionit në tekstin Edukata qytetare 3-5, nga mësimdhënësit ky operacion është vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 8) ndërsa në nivelin mesatar 3 (vlera 5) është vlerësuar Edukata qytetare 4 dhe në nivelin mbimesatar 4 (vlera 6) është vlerësuar Edukata qytetare 5. Operacioni i krahasimit të argumenteve është vlerësuar nivelin e lartë 5 (vlera 8) ndërsa në nivelin mbimesatar 4 (vlera 6) është vlerësuar Edukata qytetare 4 dhe në nivelin mbimesatar 4 (vlera 7) është vlerësuar Edukata qytetare 5. 93

110 Tabela 26. Analiza specifike e vlerësimeve të mësimdhënësve për tekstin Edukata qytetare nga pikëpamja e operacioneve për zhmk. Dimensionet e ZHTM EDUKATA QYTETARE III EDUKATA QYTETARE IV EDUKATA QYTETARE V Operacionet për ZHMK Shkalla matëse K Interpretimi Q PSH SHI Analiza AQ AD Vlerësimi DB KA IL Konkludimi SHA PK SHP Shpjegimi JO AP

111 Për dimensionin e konkludimit operacioni i lidhjes së informacioneve në tekstet Edukata qytetare 3-5, nga mësimdhënësit ky operacion është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 10 për Edukatën qytetare 3, vlera 5 për Edukatën qytetare 4 dhe vlera 9 për Edukatën qytetare 5). Dimensioni i shpjegimeve alternative në kontekstin e këtij studimi nga ana e mësimdhënësve është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 10 për tekstin Edukata qytetare 3 dhe vlera 8 për tekstin Edukata qytetare 5), ndërsa në nivelin e lartë 5 (vlera 4 ) është vlerësuar Edukata qytetare klasa 4. Operacioni i pranimit të konkluzioneve nga ana e mësimdhënësve për tekstin edukata qytetare 3 5 është vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 9) për tekstin Edukata qytetare klasa 3, ndërsa në nivelin nënmesatar 2 (vlera 5) është vlerësuar Edukata qytetare klasa 4 dhe në nivelin mbimesatar 4 (vlera 7) është vlerësuar Edukata qytetare klasa 5. Dimensioni i shpjegimit operacioni i shprehjes së përfundimeve në tekstet Edukata qytetare 3-5, nga mësimdhënësit ky operacion është vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 8 për Edukatën qytetare 3 dhe vlera 5 për Edukatën qytetare 4) ndërsa teksti Edukata qytetare 5 është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 10). Operacioni i justifikimit të informacioneve në tekstin e Edukatës qytetare 3 është vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 5), ndërsa ky dimension i ZHMK në tekstin e Edukatës qytetare të klasave 4 dhe 5 është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 4 për Edukatën qytetare 4 dhe vlera 13 për Edukatën qytetare 5. Operacioni argumentimi i përfundimeve nga mësimdhënësit është vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 12 për tekstin e Edukatës qytetare 3 dhe vlera 4 për Edukatën qytetare 4) Ndërsa ky operacion në tekstin e Edukatës qytetare 5 është vlerësuar në nivelin mbi mesatar 4 (vlera 12). Tabela 27. Analiza e përgjithshme e vlerësimeve të mësimdhënësve për tekstin Edukata qytetare nga pikëpamja e dimensioneve për zhmk. Nr. 1 Interpretimi 2 Analiza 3 Vlerësimi 4 Konkludimi 5 Shpjegimi Dimensionet e të menduarit kritik Kategorizimi + Qartësia + Pasuria shprehëse Shtjellimi i ideve + Argumentimi i qartë + dallimi i argumenteve Dallimi i besueshmërisë + Krahasimi i argumenteve Informacione të lidhura + Shpjegime alternative + Prania e konkluzioneve Shprehja e përfundimeve + Justifikimi i operacioneve + Argumentimi i përfundimeve Shkalla matëse e mendimit kritik

112 Rezultatet e përgjithshme dhe specifike për mendimin kritik në tekstet Edukata qytetare 3-5 Nga krahasimi i vlerave pas vlerësimit të dimensioneve të mendimit kritik rezulton se teksti Edukata qytetare 3 5 është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 52.6). Pas tij vijnë: niveli i lartë 5 (vlera 36.8), niveli mesatar 3 (vlera 12.2), niveli nënmesatar 2 (vlera 11.2) dhe niveli i ulët 1 (vlera 4.8). Analiza statistikore Interpretimi (Kategorizimi + Qartësia + Pasuria shprehëse) Analiza (Shtjellimi i ideve + Argumentimi i qartë + dallimi i argumenteve) Vlerësimi (Dallimi i besueshmërisë + Krahasimi i argumenteve) Konkludimi (Informacione të lidhura + Shpjegime alternative + Prania e konkluzioneve) Shpjegimi (Shprehja e përfundimeve + Justifikimi i operacioneve + Argumentimi i përfundimeve) N Valid Missing Mean Median Mode Std. Deviation Nga 126 të intervistuar të këtij studimi që nuk ka munguar ose nuk është përgjigjur në interviste, mund të vërehet se statistikisht ekzistojnë dallime të vlefshme në këto variabla. Sa i përket mesatares aritmetike për dimensionin e interpretimit kemi 3.88 nga 126 e të intervistuarve me mesatare aritmetike përafërsisht të njëjtë kemi edhe në dimensionin e analizës me vlerë 4.00, ndërsa një mesatare aritmetike më e ulët objektivi paraqitet në dimensionin e vlerësimit vlera 2.66, ndërsa mesatarja aritmetike për dimensionin e konkludimit është 3.79 dhe dimensionin e shpjegimit është Nga këto rezultatet mund të konstatojmë se dimensioni i interpretimit, analizës dhe ai i shpjegimit kanë mesatare të përafërt aritmetike, ndërsa dimensioni i vlerësimit konsiderohet me mesatare më të ulët aritmetike krahasuar me dimensionet tjera. Devijimi standard në dimensionin e interpretimit vlera.993 dhe analizës vlera.912 janë afër mesatares aritmetike, ndërsa DS në dimensionin e vlerësimit vlera është konceptuar më larg mesatares aritmetike dhe dimensioni i konkludimit vlera dhe ai i shpjegimit vlera DS është paraqitur më afër mesatares aritmetike. 96

113 Grafiku 31. Vlerësimi i opinioneve të mësimdhënësve për dimensionet e zhmk në tekstet Edukata qytetare 3 5. Të dhënat e grafikut për mundësitë e përgjithshme të teksteve të Edukatës qytetare III-V tregojnë se: Sipas vlerësimeve të mësimdhënësve tekstet Edukata qytetare 3 5 ofrojnë rreth 263 mundësi për zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve dhe vlerësohen në nivelin mbimesatar 4. Në nivelin e ulët 1 vlerësohen 24 raste për zhvillim të mendimit kritik. Mesatarja e vlerësimeve të marra për tekst 143. Sipas vlerësimit të përmbajtjeve kurrikulare (skeda) tekstet Edukata qytetare 3 5, numrin më të madh të vlerësimeve për mundësitë për ZHMK e kanë fituar tekstet Edukata qytetare IV dhe Edukata qytetare III. Nga kjo pikëpamje këto tekste konsiderohen si më zhvillueset për mendimin kritik, krahasuar me tekstin Edukata qytetare V. Nga rezultatet e grafikut mund të vërehet se numri i mundësive për zhvillim të mendimit kritik sipas opinioneve të mësimdhënësve për tekstin Edukata qytetare 3 5 është

114 Tabela 28. Analiza specifike e vlerësimeve të mësimdhënësve për tekstin Histori nga pikëpamja e operacioneve për zhmk. Dimensionet e ZHTM Operacio net për ZHMK HISTORIA V Shkalla matëse K Interpretimi Q PSH SHI Analiza AQ AD Vlerësimi DB KA IL Konkludimi SHA PK SHP Shpjegimi JO AP Mesatarja Rezultatet për dimensionet e mendimit kritik në tekstin Historia 5 Për tekstin Historia 5 të gjitha dimensionet e të menduarit kritik nga ana e mësimdhënësve janë vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 8.85) pastaj vjen niveli i lartë 5 (vlera 2.92), niveli nënmesatar 2 (vlera 2.14), nivel i mesëm 3 (vlera 0.7) dhe niveli i ulët 1 (vlera 0). Rezultatet per operacionet e mendimit kritik në tekstin Historia 5 Për dimensionin e interpretimit operacioni i kategorizimit në tekstin Historia 5 - nga mësimdhënësit ky operacion është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 6), gjithashtu operacioni i qartësisë është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 13). Dimensioni i pasurisë shprehëse në kontekstin e këtij studimi nga ana e mësimdhënësve është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 12). Dimensioni i analizës, operacioni i shtjellimit të idesë në tekstin Historia 5, nga mësimdhënësit ky operacion është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 10). Operacioni i argumenteve të qëndrueshme është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 8). Operacioni i argumenteve të dallueshme nga e mësimdhënësve është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 në tekstin Historia 5 (vlera 9). Dimensioni i vlerësimit, operacioni i dallimit të besueshmërisë së informacionit dhe krahasimi i argumenteve në tekstin historia 5, nga mësimdhënësit këto operacione janë vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 7). Për dimensionin e konkludimit operacioni i lidhjes së informacioneve në tekstin Historia 5, nga mësimdhënësit ky operacion është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 9). Dimensioni i shpjegimeve alternative në kontekstin e këtij 98

115 studimi nga ana e mësimdhënësve është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 7). Operacioni i pranimit të konkluzioneve nga ana e mësimdhënësve për tekstin Historia 5 është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 8). Dimensioni i shpjegimit, operacioni i shprehjes së përfundimeve në tekstin Historia 5, nga mësimdhënësit ky operacion është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 9). Operacioni i justifikimit të informacioneve është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 10). Operacioni argumentimi i përfundimeve nga ana e mësimdhënësve është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 9) në tekstin Historia 5. Analiza statistikore Konkludimi Shpjegimi Analiza (Informacione të (Shprehja e Interpretimi (Shtjellimi i Vlerësimi lidhura + përfundimeve + (Kategorizimi + ideve + (Dallimi i Shpjegime Justifikimi i Qartësia + Argumentimi i besueshmërisë + alternative + operacioneve + Pasuria qartë + dallimi i Krahasimi i Prania e Argumentimi i shprehëse) argumenteve) argumenteve) konkluzioneve) përfundimeve) N Valid Missing Mean Median Mode a 4 4 Std. Deviation Tabela 29. Analiza e përgjithshme e vlerësimeve të mësimdhënësve për tekstin e Historisë nga pikëpamja e dimensioneve për zhmk. Nr. 1 Interpretimi 2 Analiza 3 Vlerësimi 4 Konkludimi 5 Shpjegimi Dimensionet e të menduarit kritik Kategorizimi + Qartësia + Pasuria shprehëse Shtjellimi i ideve + Argumentimi i qartë + dallimi i argumenteve Dallimi i besueshmërisë + Krahasimi i argumenteve Informacione të lidhura + Shpjegime alternative + Prania e konkluzioneve Shprehja e përfundimeve + Justifikimi i operacioneve + Argumentimi i përfundimeve Shkalla matëse e mendimit kritik Rezultatet e përgjithshme dhe specifike për mendimin kritik në tekstin Historia 5 Nga krahasimi i vlerave pas vlerësimit të dimensioneve të mendimit kritik rezulton se teksti i Historia 5 është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 24.8). Pas tij vijnë: niveli i lartë 5 (vlera 8.2), niveli nënmesatar 2 (vlera 6) niveli mesatar 3 (vlera 0.2), dhe niveli u ulët 1 (vlera 0) Sipas rezultateve të analizës statistikore, ekzistojnë dallime të vlefshme në këto variabla sa i përket mesatares aritmetike për dimensionin e interpretimit kemi 3.93 nga 42% e të intervistuarve. Me 99

116 mesatare aritmetike të njëjtë kemi dimensionin e analizës me vlerë, ndërsa një mesatare aritmetike më e ulët objektive paraqitet në dimensionin e vlerësimit vlera 3.86 dhe atë të konkludimit, ndërsa mesatarja aritmetike për dimensionin e shpjegimit është 4.05 dhe mesatare më të ulët paraqitet në dimensionin e vlerësimit vlera Nga këto rezultate mund të konstatojmë se dimensioni i interpretimit dhe shpjegimit kanë mesatare të përafërt aritmetike, ndërsa dimensioni i analizës dhe konkludimit kanë mesatare të njëjtë aritmetike, ndërsa dimensioni i vlerësimit konsiderohet me mesatare më të ulët aritmetike krahasuar me dimensionet tjera. Devijimi standard në dimensionin e interpretimit vlera.745, analizës vlera.926 dhe shpjegimit janë afër mesatares aritmetike, ndërsa DS në dimensionin e vlerësimit vlera është konceptuar më larg mesatares aritmetike dhe dimensioni i konkludimit vlera 1.002, DS është paraqitur më afër mesatares aritmetike. Grafiku 32. Vlerësimi i opinioneve të mësimdhënësve për dimensionet e zhmk në tekstin Histori 5. Sipas të dhënave të grafikut për mundësitë e përgjithshme të tekstit Historia V tregojnë se: Sipas vlerësimeve të mësimdhënësve teksti Historia 5 ofron rreth 100 mundësi për zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve dhe vlerësohet në nivelin mbimesatar 4. Në nivelin e ulët 1 vlerësohen 0 raste për zhvillim të mendimit kritik. Mesatarja e vlerësimeve të marra për tekst 50. Nga rezultatet e grafikut mund të vërehet se, numri i mundësive për zhvillim të mendimit kritik sipas opinioneve të mësimdhënësve, për tekstin Historia 5 është 172. Rezultatet për dimensionet e mendimit kritik në tekstet Edukata muzikore 1-5 Për tekstin Edukata muzikore 1 të gjitha dimensionet e të menduarit kritik nga ana e mësimdhënësve janë vlerësuar në nivelin nënmesatar 2 (vlera 4.5) pastaj vijnë niveli mbimesatar 4 100

117 (vlera 4.2), niveli i lartë 5 (vlera 3.0) nivel i mesëm 3 (vlera 1.5) dhe niveli i ulët 1 (vlera 0.5). Dimensionet e zhvillimit të mendimit kritik në tekstin Edukata muzikore 2 nga mësimdhënësit janë vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 7.2) pas tij vijnë: niveli nënmesatar 2 (vlera 3.2) niveli i lartë 5 (vlera 2.2) niveli i mesëm 3 (vlera 1.0) dhe niveli i ulët 1 (vlera 0.2). Në tekstin Edukata muzikore të klasës 3 dimensionet e ZHMK mesatarisht janë vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 7) pas tij vijnë niveli lartë 5 (vlera 3.5), niveli i mesëm 3 (vlera 1.4), niveli nënmesatar 2 (vlera 1.2) dhe niveli i ulët 1 (vlera 0). Dimensionet e të menduarit kritik në tekstin Edukata muzikore të klasës së 4 janë vlerësuar mesatarisht në nivelin mbimesatar 4 (vlera 6.7) pas tij vijnë: nivelin e lartë 5 (vlera 3.8), niveli nënmesatar 2 (vlera 1.6) niveli mesatar 3 (vlera1.5) dhe niveli i ulët 1 (vlera 0.4). Gjithashtu të gjitha dimensionet e ZHMK në tekstin e Edukatës muzikore të klasës 5 janë vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 6.2) pas tij vijnë: niveli nënmesatar 2 89 (vlera 5.2) niveli i ulët 1 90 (vlera 1.8), niveli i lartë 5 91 (vlera 1.2) dhe niveli i mesëm 3 92 (vlera 0). 89 Njohuria mbetet sipërfaqësore dhe e fragmentuar; edhe pse disa koncepte qendrore janë përmendur ose përpunuar, vërehet vetëm të kuptuarit pasiv të tyre. 90 Njohuria është shumë e cekët, sepse nuk ka të bëj me asnjë çështje ose koncept të rëndësishëm; mësimdhënësi dhe nxënësit përpunojnë vetëm informacion të thjeshtë, të cilin duhet ta memorizojnë. 91 Njohuria është shumë e thellë, sepse gjatë orës së mësimit pothuajse të gjithë nxënësit: janë të përqendruar në një temë të rëndësishme; demonstrojnë të kuptuarit e natyrës problematike të informacionit ose koncepteve; demonstrojnë të kuptuarit kompleks të materies, duke arritur në përfundime të arsyeshme dhe të bazuara; shpjegojnë se si i kanë zgjidhur problemet komplekse. Në përgjithësi, rezonimi i nxënësve, shpjegimet dhe argumentimi demonstrojnë të kuptuarit kompleks dhe të plotë. 92 Njohuria dallon në pjesë të ndryshme të orës, pra derisa për disa koncepte demonstrohet njohuri e thellë, disa të tjera janë kuptuar në mënyrë sipërfaqësore. Të paktën një koncept i rëndësishëm është prezantuar në hollësi dhe është kuptuar, por, në përgjithësi, nuk është ruajtur përqendrimi i nxënësve. 101

118 Tabela 30. Analiza specifike e vlerësimeve të mësimdhënësve për tekstin Edukata muzikore nga pikëpamja e operacioneve për zhmk. EDUKATA MUZIKORE I EDUKATA MUZIKORE II EDUKATA MUZIKORE III EDUKATA MUZIKORE IV EDUKATA MUZIKORE V Dimensionet e ZHTM Operacionet për ZHMK Shkalla matëse K Interpretimi Q PSH SHI Analiza AQ AD Vlerësimi DB KA IL Konkludimi SHA PK SHP Shpjegimi JO AP

119 Rezulatatet për operacionet e mendimit kritik në tekstet Edukata muzikore 1-5 Për dimensionin e interpretimit operacioni i kategorizimit në tekstet Edukata muzikore 1-5, nga mësimdhënësit ky operacion është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 6 për tekstin Edukata muzikore 1, vlera 8 për tekstin Edukata muzikore vlera 5 për tekstin Edukata muzikore 3 dhe vlera 7 tekstin Edukata muzikore 4). Ndërsa në tekstin Edukata muzikore klasa 5 ky dimension është vlerësuar në nivelin nënmesatar 2 (vlera 6). Operacioni i qartësisë në tekstin Edukata muzikore 1 është vlerësuar në nivelin nënmesatar 2 (vlera 70). Ndërsa ky dimension është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 6 për tekstin Edukata muzikore 2, vlera 7 për tekstin Edukata muzikore 3 dhe 5, vlera 10 për tekstin Edukata muzikore 4). Dimensioni i pasurisë shprehëse në kontekstin e këtij studimi nga ana e mësimdhënësve është vlerësuar në nivelin nënmesatar 2 (vlera 6). Ndërsa ky operacion është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 7 për tekstin Edukata muzikore 2 dhe 5, vlera 6 për tekstin Edukata muzikore 4 dhe vlera 12 për Edukata muzikore 4. Dimensioni i analizës - operacioni i shtjellimit të idesë në tekstet Edukata muzikore 1-5, nga mësimdhënësit ky operacion në tekstin Edukata muzikore 1 dhe 5 është vlerësuar në nivelin nënmesatar 2 (vlera 5 për tekstin Edukata muzikore 1, vlera 7 tekstin Edukata muzikore 5), ndërsa në nivelin mbimesatar 4 (vlera 7 për tekstin Edukata muzikore 2, vlera 5 për tekstin Edukata muzikore 3) dhe vlerësimin maksimal në nivelin e lartë 5 është për tekstin e Edukatës muzikore klasa 5 (vlera 5). Operacioni i argumenteve të qëndrueshme në tekstin Edukata muzikore është vlerësuar në nivelin nënmesatar 2 (vlera 5), ndërsa ky operacion është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 8 për tekstin Edukata muzikore 2, vlera 6 tekstin Edukata muzikore 3 dhe vlera 5 për tekstin Edukata muzikore 5), gjithashtu në nivelin e lartë 5 (vlera 6) është vlerësuar Edukata muzikore klasa 4. Operacioni i argumenteve të dallueshme nga e mësimdhënësve në tekstin Edukata muzikore 1 është vlerësuar në nivelin nënmesatar 2 (vlera 5) ndërsa ky dimension është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 7 për tekstin Edukata muzikore 2 dhe 3, vlera 6 për tekstin Edukata muzikore 4) ndërsa tekstin Edukata muzikore 5 është vlerësuar në nivelin nënmesatar 2 (vlera 6). Dimensioni i vlerësimit operacioni i dallimit të besueshmërisë së informacionit në tekstet Leximi 1-5, nga mësimdhënësit ky operacion është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 5 për tekstin Edukata muzikore 1, vlera 6 për tekstin Edukata muzikore 2, vlera 9 për tekstin Edukata muzikore 3). Ndërsa në nivelin e lartë 5 (vlera 5 për tekstin Edukata muzikore 4) dhe në nivelin nënmesatar është vlerësuar për tekstin Edukata muzikore 5 (vlera 8). Operacioni i krahasimit të argumenteve është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 5 për tekstin Edukata muzikore 1, vlera 7 për tekstin Edukata muzikore 2, vlera 9 për tekstin Edukata muzikore 3 dhe 103

120 vlera 8 për tekstin Edukata muzikore 5). Ndërsa ky operacion është vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 6 për tekstin edukata muzikore 4). Për dimensionin e konkludimit operacioni i lidhjes së informacioneve në tekstin edukata muzikore 1-5, nga mësimdhënësit ky operacion është vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 4 për tekstin Edukata muzikore 1, vlera 7 për tekstin Edukata muzikore 3), ndërsa në tekstin Edukata muzikore 2, 4 dhe 5 ky dimension është vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 6 për tekstin Edukata muzikore 2 vlera 9 për tekstin Edukata muzikore 4 dhe vlera 7 për tekstin Edukata muzikore 5). Dimensioni i shpjegimeve alternative - në kontekstin e këtij studimi nga ana e mësimdhënësve teksti Edukata muzikore 1 është vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 5). Ndërsa ky operacion është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 8 tekstin Edukata muzikore 2, vlera 7 tekstin Edukata muzikore 3, vlera 9 tekstin Edukata muzikore 4 dhe vlera 7 tekstin Edukata muzikore 5). Operacioni i pranimit të konkluzioneve në tekstin Edukata muzikore 1 është vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 5). Ndërsa ky operacion është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 7 tekstin Edukata muzikore 2, vlera 9 për tekstin Edukata muzikore 3, vlera 8 për tekstin Edukata muzikore 4 dhe vlera 6 për tekstin Edukata muzikore 5). Dimensioni i shpjegimit, operacioni i shprehjes së përfundimeve, në tekstin Edukata muzikore 1-5, nga mësimdhënësit ky operacion është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 5 tekstin Edukata muzikore 1, vlera 10 tekstin Edukata muzikore 2, vlera 7 tekstin Edukata muzikore 3 dhe vlera 9 tekstin Edukata muzikore 4 dhe vlera 7 Edukata muzikore 5). Operacioni i justifikimit të informacioneve është vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 4 për Edukatën muzikore 1 dhe vlera 7 për Edukatën muzikore 4) Ndërsa në tekstet e Edukata muzikore 2,3 dhe 4 është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 8 për Edukatën muzikore 2, vlera 9 për Edukatën muzikore 3 dhe vlera 8 për Edukatën muzikore 5). Operacioni argumentimi i përfundimeve nga ana e mësimdhënësve është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 për të gjitha tekstet e Edukatës muzikore 1 5 (vlera 4 për Edukatën muzikore 1, vlera 7 për Ed. muzikore 2, vlera 8 për Ed. muzikore 3, vlera 6 për Ed. muzikore 4 dhe vlera 7 për Ed. muzikore 5). 104

121 Tabela 31. Analiza e përgjithshme e vlerësimeve të mësimdhënësve për tekstin Edukata muzikore nga pikëpamja e dimensioneve për zhmk. Nr. 1 Interpretimi 2 Analiza 3 Vlerësimi 4 Konkludimi 5 Shpjegimi Dimensionet e të menduarit kritik Kategorizimi + Qartësia + Pasuria shprehëse Shtjellimi i ideve + Argumentimi i qartë + dallimi i argumenteve Dallimi i besueshmërisë + Krahasimi i argumenteve Informacione të lidhura + Shpjegime alternative + Prania e konkluzioneve Shprehja e përfundimeve + Justifikimi i operacioneve + Argumentimi i përfundimeve Shkalla matëse e mendimit kritik Rezultatet e përgjithshme dhe specifike për mendimin kritik në tekstet Edukata muzikore 1-5 Nga krahasimi i vlerave pas vlerësimit të dimensioneve të mendimit kritik rezulton se teksti Edukata muzikore 1 5 është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 88.2). Pas tij vijnë: niveli nënmesatar 2 (vlera 44.4) niveli i lartë 5 (vlera 37.6), niveli mesatar 3 (vlera 14.4), dhe niveli i ulët 1 (vlera 9). Analiza statistikore Konkludimi Shpjegimi Analiza (Informacione të (Shprehja e Interpretimi (Shtjellimi i Vlerësimi lidhura + përfundimeve + (Kategorizimi + ideve + (Dallimi i Shpjegime Justifikimi i Qartësia + Argumentimi i besueshmërisë + alternative + operacioneve + Pasuria qartë + dallimi i Krahasimi i Prania e Argumentimi i shprehëse) argumenteve) argumenteve) konkluzioneve) përfundimeve) N Valid Missing Mean Median Mode Std. Deviation Nga të dhënat e nxjerra edhe në këtë tabelë ekzistojnë dallime të vlefshme në dimensione të ndryshme të vlerësimeve të mësimdhënësve, e cila paraqitet me mesatare aritmetike. Këto variabla janë sa i përket mesatares aritmetike, për dimensionin e interpretimit kemi 3.38 nga 210 e të intervistuarve, dimensioni i analizës është vlerësuar me mesatare aritmetike 3.33, dimensioni i vlerësimit 2.33, dimensioni i konkludimit 3.60 dhe ai i shpjegimit Sipas këtyre rezultateve vlen të theksohet se mesatarja aritmetike është përafërsisht e përafërt në të gjitha dimensionet e mendimit kritik, përveç dimensionit të vlerësimit që ka një mesatare më të ulët aritmetike, krahasuar me dimensionet tjera aritmetike. 105

122 Devijimi standard në dimensionin e interpretimit është 1.110, në dimensionin e analizës është 1.360, në dimensionin e vlerësimit 1.922, në dimensionin e konkludimit dhe në dimensionin e shpjegimit Nga këto rezultate mund të konstatojmë se DS është afër mesatares aritmetike. Grafiku 33. Vlerësimi i opinioneve të mësimdhënësve për dimensionet e zhmk në tekstet Edukata muzikore 1 5. Të dhënat e grafikut për mundësitë e përgjithshme të teksteve të Edukata muzikore I - V tregojnë se: Sipas vlerësimeve të mësimdhënësve tekstet Edukata muzikore 1 5 ofrojnë rreth 441 mundësi për zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve dhe vlerësohen në nivelin mbimesatar 4. Në nivelin e ulët 1 vlerësohen 45 raste për zhvillim të mendimit kritik; Mesatarja e vlerësimeve të marra për tekst 243. Sipas vlerësimit të përmbajtjeve kurrikulare (skeda) tekstet Edukata muzikore 1 5, teksti më i pasur me mundësi për ZHMK është Edukata muzikore IV dhe Edukata muzikore II. Këto tekste përmbajnë vlerësime më të shumta të dimensioneve për ZHMK. Nga rezultatet e grafikut mund të vërehet se numri i mundësive për zhvillim të mendimit kritik, sipas opinioneve të mësimdhënësve, për tekstin Edukata muzikore 1 5 është

123 Tabela 32. Analiza specifike e vlerësimeve të mësimdhënësve për tekstin art figurativ nga pikëpamja e operacioneve për zhmk. ART FIGURATIV I ART FIGURATIV II ART FIGURATIV III ART FIGURATIV IV ART FIGURATIV V Dimensionet e ZHTM Operacionet për ZHMK Shkalla matëse K Interpretimi Q PSH SHI Analiza AQ AD Vlerësimi DB KA IL Konkludimi SHA PK SHP Shpjegimi JO AP

124 Rezultatet për dimensionet e mendimit kritik në tekstet Art figurativ 1-5 Sipas rezultateve për tekstin Art figurativ 1 të gjitha dimensionet e të menduarit kritik nga ana e mësimdhënësve janë vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 4.9) pastaj vijnë niveli mesatar 3 (vlera 3.1), niveli i nënmesatar 2 (vlera 2.7) nivel i lartë 5 (vlera 1.6) dhe niveli i ulët 1 (vlera 1.5). Dimensionet e zhvillimit të mendimit kritik në tekstin Art figurativ 2 nga mësimdhënësit janë vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 7.3) pas tij vijnë: niveli i lartë 5 (vlera 3.0) niveli nënmesatar 2 (vlera 2.2) niveli i mesëm 3 (vlera 0.9) dhe niveli i ulët 1(vlera 0.8). Rezultatet e tekstit Art figurativ të klasës 3 dimensionet e ZHMK mesatarisht janë vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 7.2) pas tij vijnë niveli lartë 5 (vlera 3.4), niveli nënmesatar 2 (vlera 1.6) niveli i mesëm 3 (vlera 1), dhe niveli i ulët 1 (vlera 0.7). Dimensionet e të menduarit kritik në tekstin Art figurativ të klasës së 4 janë vlerësuar mesatarisht në nivelin mbimesatar 4 (vlera 6.7) pas tij vijnë: nivelin e lartë 5 (vlera 2.7), niveli mesatar 3 (vlera2.3) niveli nënmesatar 2 (vlera 1.9) dhe niveli i ulët 1 (vlera 0.4). Gjithashtu, të gjitha dimensionet e ZHMK në tekstin Art figurativ të klasës 5 janë vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 8.7) pas tij vijnë: niveli nënmesatar 2 93 (vlera 2.0) niveli i lartë 5 94 (vlera 1.7) niveli i mesëm 3 95 (vlera 0.8) dhe niveli i ulët 1 96 (vlera 0.1). Rezultatet për operacionet e mendimit kritik në tekstet Art figurativ 1-5 Në dimensionin e interpretimit operacioni i kategorizimit në tekstet Art figurativ 1-5, nga mësimdhënësit ky operacion është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 4 për tekstin Art figurativ 1, vlera 8 për tekstin Art figurativ 2 dhe 3 për tekstin Art figurativ 4 dhe vlera 10 tekstin Art figurativ 5). Operacioni i qartësisë në tekstin Art figurativ 1 është vlerësuar në nivelin mesatar 3 (vlera 5). Ndërsa ky dimension është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 7 për tekstin Art figurativ 2 dhe 4, ndërsa për tekstin Art figurativ 3 (vlera 8) dhe në nivelin e lartë 5 (vlera 5). Dimensioni i pasurisë shprehëse në kontekstin e këtij studimi nga ana e mësimdhënësve për tekstin Art figurativ 1 është vlerësuar në nivelin mesatar 3 (vlera 6). Ndërsa ky operacion është vlerësuar në 93 Njohuria mbetet sipërfaqësore dhe e fragmentuar; edhe pse disa koncepte qendrore janë përmendur ose përpunuar, vërehet vetëm të kuptuarit pasiv të tyre. 94 Njohuria është shumë e thellë, sepse gjatë orës së mësimit pothuajse të gjithë nxënësit janë të përqendruar në një temë të rëndësishme; demonstrojnë të kuptuarit e natyrës problematike të informacionit ose koncepteve; demonstrojnë të kuptuarit kompleks të materies duke arritur në përfundime të arsyeshme dhe të bazuara; shpjegojnë se si i kanë zgjidhur problemet komplekse. Në përgjithësi, rezonimi i nxënësve, shpjegimet dhe argumentimi demonstrojnë të kuptuarit kompleks dhe të plotë. 95 Njohuria dallon në pjesë të ndryshme të orës, pra derisa për disa koncepte demonstrohet njohuri e thellë, disa të tjera janë kuptuar në mënyrë sipërfaqësore. Të paktën një koncept i rëndësishëm është prezantuar në hollësi dhe është kuptuar, por, në përgjithësi, nuk është ruajtur përqendrimi i nxënësve. 96 Njohuria është shumë e cekët, sepse nuk ka të bëj me asnjë çështje ose koncept të rëndësishëm; mësimdhënësi dhe nxënësit përpunojnë vetëm informacion të thjeshtë, të cilin duhet ta memorizojnë. 108

125 nivelin mbimesatar 4 (vlera 6 për tekstin Art figurativ 2 dhe vlera 10 për tekstin Art figurativ 3 dhe 5 ndërsa vlera 8 për tekstin Art figurativ 4. Dimensioni i analizës operacioni i shtjellimit të idesë në tekstet Art figurativ 1-5, nga mësimdhënësit ky operacion në tekstin Art figurativ 1 është vlerësuar në nivelin nënmesatar 2 (vlera 7), ndërsa në nivelin mbimesatar 4 (vlera 7 për tekstin Art figurativ 2, vlera 3 për tekstin Art figurativ 3, vlera 9 për Art figurativ 4 dhe vlera 7 për tekstin Art figurativ klasa 5. Operacioni i argumenteve të qëndrueshme në tekstin Art figurativ është vlerësuar në nivelin nënmesatar 2 (vlera 4) ndërsa ky operacion është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 6 për tekstin Art figurativ 2, vlera 8 tekstin Art figurativ 3 dhe vlera 9 për tekstin Art figurativ 5), ndërsa në nivelin nënmesatar 2 (vlera 5) është vlerësuar për tekstin Art figurativ 4. Operacioni i argumenteve të dallueshme nga ana e mësimdhënësve në tekstin Art figurativ 1-5 është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 5 për tekstin Art figurativ 1 dhe 4, vlera 8 për tekstin Art figurativ 2, vlera 6 për tekstin Art figurativ 3 dhe vlera 9 për tekstin Art figurativ 5). Dimensioni i vlerësimit - operacioni i dallimit të besueshmërisë së informacionit në tekstin Art figurativ 1-5. Nga mësimdhënësit ky operacion është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 4 për tekstin Art figurativ 1, vlera 6 për tekstin Art figurativ 2, vlera 5 për tekstin Art figurativ 3 dhe vlera 8 për Art figurativ 4). Ndërsa për këtë operacion nuk kemi ndonjë vlerësim nga mësimdhënësit për tekstin e klasës së 5. Operacioni i krahasimit të argumenteve është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 6 për tekstin Art figurativ 1 dhe 2, vlera 9 për tekstin Art figurativ 4 dhe vlera 10 për tekstin Art figurativ 5) ndërsa në nivelin e lartë 5 është vlerësuar ky operacion në tekstin Art figurativ klasa 3 (vlera 6). Për dimensionin e konkludimit - operacioni i lidhjes së informacioneve në tekstin Art figurativ 1-5. Nga mësimdhënësit ky operacion është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 6 për tekstin Art figurativ 1, vlera 9 për tekstin Art figurativ 2, vlera 7 për Art figurativ 4, dhe vlera 11 Art figurativ 5). Ndërsa në tekstin Art figurativ 3 ky dimension është vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 7). Dimensioni i shpjegimeve alternative në kontekstin e këtij studimi, nga ana e mësimdhënësve për tekstin Art figurativ 1 5 është vlerësuar në nivelin e mbimesatar 4 (vlera 7 për Art figurativ 1 dhe 2, vlera 8 për Art figurativ 3, vlera 5 për Art figurativ 4 dhe vlera 11 për Art figurativ 5). Operacioni i pranimit të konkluzioneve në tekstin Art figurativ 1 5 është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 6 për tekstet Art figurativ 1, 2, 3, 4 dhe vlera 11 për Art figurativ 5). Dimensioni i shpjegimit - operacioni i shprehjes së përfundimeve në tekstet Art figurativ 1-5 nga mësimdhënësit. Ky operacion është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 7 tekstin Art figurativ 1, vlera 9 tekstin Art figurativ 2, vlera 10 tekstin Art figurativ 3 dhe vlera 11 tekstin Art figurativ 5 dhe në nivelin e lartë është vlerësuar Art figurativ 4 (vlera 7). 109

126 Operacioni i justifikimit të informacioneve është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 8 për tekstet Art figurativ 1 dhe 4, vlera 9 për Art figurativ 2 dhe vlera 10 për tekstet Art figurativ 3 dhe 5). Operacioni argumentimi i përfundimeve nga e mësimdhënësve është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 për të gjitha tekstet Art figurativ 1 5 (vlera 7 për Art 1, vlera 9 për Art 2, vlera 10 për Art 3 dhe 5 dhe vlera 8 për Art figurativ 4). Tabela 33. Analiza e përgjithshme e vlerësimeve të mësimdhënësve për tekstin Art figurativ nga pikëpamja e dimensioneve për zhmk. Nr. Dimensionet e të menduarit kritik Shkalla matëse e mendimit kritik Interpretimi Kategorizimi + Qartësia + Pasuria shprehëse Analiza Shtjellimi i ideve + Argumentimi i qartë + dallimi i argumenteve Vlerësimi Dallimi i besueshmërisë + Krahasimi i argumenteve Konkludimi Informacione të lidhura + Shpjegime alternative + Prania e konkluzioneve Shpjegimi Shprehja e përfundimeve + Justifikimi i operacioneve + Argumentimi i përfundimeve Rezultatet e përgjithshme dhe specifike për mendimin kritik në tekstet Art figurativ 1-5 Nga krahasimi i vlerave pas vlerësimit të dimensioneve të mendimit kritik rezulton se, tekstet Art figurativ 1 5 janë vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 97.8). Pas tij vijnë: niveli i lartë 5 (vlera 33.6), niveli nënmesatar 2 (vlera 29.8), niveli mesatar 3 (vlera 23.2), dhe niveli u ulët 1 (vlera 8.4). Analiza statistikore Konkludimi Shpjegimi Analiza (Informacione të (Shprehja e Interpretimi (Shtjellimi i Vlerësimi lidhura + përfundimeve + (Kategorizimi + ideve + (Dallimi i Shpjegime Justifikimi i Qartësia + Argumentimi i besueshmërisë + alternative + operacioneve + Pasuria qartë + dallimi i Krahasimi i Prania e Argumentimi i shprehëse) argumenteve) argumenteve) konkluzioneve) përfundimeve) N Valid Missing Mean Median Mode Std. Deviation Nga analiza e rezultateve statistikore, mund të konstatojmë se kemi dallime të vlefshme në vlerat aritmetike të dimensioneve të mendimit kritik. Mesatarja aritmetike për dimensionin e interpretimit është 3.58, dimensioni i analizës me vlerë aritmetike 3.27, ndërsa një mesatare aritmetike më e ulët objektive paraqitet në dimensionin e vlerësimit vlera 2.14, mesatarja aritmetike për dimensionin e konkludimit 3.73 dhe për dimensionin e shpjegimit mesatarja aritmetike

127 Nga këto rezultate mund të konstatojmë se, dimensioni i interpretimit ka mesatare më të lartë aritmetike, krahasuar me dimensionet tjera, ndërsa dimensioni i analizës së konkludimit dhe shpjegimit kanë mesatare të përafërt aritmetike, ndërsa dimensioni i vlerësimit konsiderohet me mesatare më të ulët aritmetike krahasuar me dimensionet tjera. Devijimi standard në dimensionin e interpretimit është 1.122, në dimensionin e analizës 1.219, në dimensionin e vlerësimit 1.985, në dimensionin e konkludimit dhe në dimensionin e shpjegimit Nga kjo mund të konstatojmë se përgjigjet e dhëna janë afër mesit aritmetik në të gjitha dimensionet e mendimit kritik. Grafiku 34. Vlerësimi i opinioneve të mësimdhënësve për dimensionet e zhmk në tekstet Art figurativ 1-5 Të dhënave të grafikut për mundësitë e përgjithshme të teksteve të teksteve Art figurativ 1-5 tregojnë se: Sipas vlerësimeve të mësimdhënësve tekstet Art figurativ 1 5 ofrojnë rreth 489 mundësi për zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve dhe vlerësohen në nivelin mbimesatar 4. Në nivelin e ulët 1 vlerësohen 42 raste për zhvillim të mendimit kritik; Mesatarja e vlerësimeve të marra për tekst 265. Sipas vlerësimit të përmbajtjeve kurrikulare (skeda) tekstet Art figurativ 1 5, teksti më i pasur me mundësi për ZHMK është Art figurativ III, dhe Art figurativ II. Këto tekste përmbajnë vlerësime më të shumta të dimensioneve për ZHMK. Nga rezultatet e grafikut mund të vërehet se numri i mundësive për zhvillim të mendimit kritik sipas opinioneve të mësimdhënësve për tekstin Art figurativ 1 5 është

128 Grafiku 35. Krahasimi i vlerave të opinioneve të mësimdhënësve për dimensionet e zhmk në tekstet e Leximi 1-5, Gjuha shqipe 1-5, Edukata qytetare 3-5, Historia 5, Edukata muzikore 1-5 dhe Art figurativ 1 5. Nga të gjitha dimensionet që ofrojnë mundësi për zhvillimin e mendimit kritik të nxënësve, vlerësimi i mësimdhënësve është për tekstin Gjuha shqipe 1 5 (vlera 990). Ndërsa pas tij vijnë: Leximi 1 5 (vlera 983), Edukata muzikore 1 5 (vlera 968), Art figurativ (vlera 964), Edukata qytetare (vlera 588) dhe Historia 5 (vlera 171). 112

129 C. Rezultatet nga studimi i aktiviteteve mësimore në klasë për zhvillimin e mendimit kritik Tabela 34. Analiza specifike e rezultateve të vëzhgimit në orët e leximit. Dimensionet e të menduarit kritik LEXIMI I LEXIMI II LEXIMI III LEXIMI IV LEXIMI V Shkalla matëse KSHQMT SHMV MPMT AVH VCDH PI ND PÇ

130 Rezultatet për dimensionet e mendimit kritik në tekstet Leximi 1-5 Në orët e leximit 1 të gjitha dimensionet e të menduarit kritik janë vlerësuar mesatarisht në nivelin mbimesatar 4 97 (vlera 5.1) pastaj vijnë niveli mesatar 3 ( vlera 3.6), nënmesatar 2 (vlera 2.4) nivel i ulët 1 (vlera 1.7) dhe niveli i lartë 5 (vlera 1.1). Dimensionet e zhvillimit të mendimit kritik në orët e leximit 2 janë vlerësuar mesatarisht në nivelin mbimesatar 4 (vlera 5.8) pas tij vijnë: niveli mesatar 3 (vlera 4.4) niveli nënmesatar 2 (vlera 1.5) niveli i ulët 1 (vlera 1.1) dhe niveli i lart 5 (vlera 1.1). Në orët e leximit të klasës 3 dimensionet e ZHMK mesatarisht janë vlerësuar në nivelin mesatar 3 (vlera 5.2) pas tij vijnë niveli nënmesatar 2 (vlera 4.4) niveli mbimesatar 4 (vlera 1.8) niveli i ulët 1 (vlera 1.6) dhe niveli i lart 5 (vlera 0.8). Dimensionet e të menduarit kritik në orët e leximit të klasës së 4 janë vlerësuar mesatarisht në nivelin e lartë 5 (vlera 4.7) pas tij vijnë niveli mesatar 3 (vlera 3.5) niveli mbimesatar 4 (vlera 3) niveli nënmesatar 2 (vlera 2.1) dhe niveli i ulët 1 (vlera 0.6). Gjithashtu, të gjitha dimensionet e ZHMK në orët e leximit të klasës 5 janë vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 4.7) pas tij vijnë: niveli i lartë 5 98 (vlera 4.4) niveli i mesëm 3 99 (vlera 2.6) niveli nënmesatar (vlera 1.7) dhe niveli i ulët (vlera 0.5). Rezultatet për operacionet e mendimit kritik në tekstet Leximi 1-5 Për dimensionin kupton dhe shprehë qartë mendimin e tjetrit (KSHQMT) në tekstet Leximi 1-5, në orën mësimore të leximit 1, ky dimension i sipërshënuar është vlerësuar në nivelin mesatar 3 (vlera 5). Ju kujtojmë se niveli mesatar 3 nënkupton që në pjesën më të madhe të orës nxënësit janë përfshirë në veprime rutinore që kërkojnë të menduar të nivelit të ulët. Gjatë orës bëhet të paktën një pyetje ose aktivitet, në të cilin disa nxënës përdorin të menduarit e nivelit të lartë. Ndërsa në orën e leximit klasa 2 ky dimension (KSHQMT) është vlerësuar në nivelin 4 (vlera 5). Ju kujtojmë se niveli 4 nënkupton se gjatë orës mësimore nxënësit përfshihen në të paktën një aktivitet qendror 97 Njohuria është relativisht e thellë, sepse mësimdhënësi ose nxënësit ofrojnë informacion, argumente dhe rezonim që demonstron kompleksitetin e një ideje të rëndësishme. Gjatë orës shumë nxënës, të paktën nga një herë: janë të përqendruar në një temë të rëndësishme; demonstrojnë të kuptuarit e natyrës problematike të informacionit ose koncepteve; demonstrojnë të kuptuarit kompleks të materies, duke arritur në përfundime të arsyeshme dhe të bazuara; shpjegojnë se si i kanë zgjidhur problemet komplekse. 98 Njohuria është shumë e thellë, sepse gjatë orës së mësimit pothuajse të gjithë nxënësit: janë të përqendruar në një temë të rëndësishme; demonstrojnë të kuptuarit e natyrës problematike të informacionit ose koncepteve; demonstrojnë të kuptuarit kompleks të materies, duke arritur në përfundime të arsyeshme dhe të bazuara; shpjegojnë se si i kanë zgjidhur problemet komplekse. Në përgjithësi, rezonimi i nxënësve, shpjegimet dhe argumentimi demonstrojnë të kuptuarit kompleks dhe të plotë. 99 Njohuria dallon në pjesë të ndryshme të orës, pra derisa për disa koncepte demonstrohet njohuri e thellë, disa të tjera janë kuptuar në mënyrë sipërfaqësore. Të paktën një koncept i rëndësishëm është prezantuar në hollësi dhe është kuptuar, por në përgjithësi, nuk është ruajtur përqendrimi i nxënësve. 100 Njohuria mbetet sipërfaqësore dhe e fragmentuar; edhe pse disa koncepte qendrore janë përmendur ose përpunuar, vërehet vetëm të kuptuarit pasiv të tyre. 101 Njohuria është shumë e cekët, sepse nuk ka të bëj me asnjë çështje ose koncept të rëndësishëm; mësimdhënësi dhe nxënësit përpunojnë vetëm informacion të thjeshtë, të cilin duhet ta memorizojnë. 114

131 gjatë të cilit përdorin të menduarit e nivelit të lartë. Ky aktivitet zënë një vend të rëndësishëm në orën e mësimit dhe shumë nxënës përdorin të menduarit e nivelit të lartë. Në orën mësimore leximi 3 dhe 4 për këtë dimension të sipërshënuar është vlerësuar në nivelin nënmesatar 2 (vlera 8 për leximin 3 dhe vlera 6 për leximin 4). Ju kujtojmë se niveli 2 nënkupton se përgjithësisht nxënësit përdorin të menduarit e nivelit të ulët, por në momente përdorin edhe të menduarit e nivelit të lartë si rezultat i aktiviteteve dytësore të orës mësimore. Në orën e leximit klasa 5 dimensioni i të menduarit kritik (KSHQMT) është vlerësuar në nivelin mesatar 3 (vlera 4). Për dimensionin shpreh mendimin personal (SHMP) në tekstin leximi 1-5, në orën mësimore të leximit 1 ky dimension i sipërshënuar është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 7). Ndërsa në orën e leximit klasa 2 ky dimension (SHMP) është vlerësuar në nivelin 4 (vlera 6). Në orën mësimore leximi 3 për këtë dimension të sipërshënuar është vlerësuar në nivelin nënmesatar 2 (vlera 5). Ndërsa në orën e leximit 4 ky dimension është vlerësuar maksimalisht në nivelin 5 (vlera 6). Ju kujtojmë se niveli 5 nënkupton faktin se, pothuajse të gjithë nxënësit tërë kohën përdorin të menduarit e nivelit të lartë. Në orën mësimore Leximi 5 për këtë dimension të sipërshënuar është vlerësuar në nivelin nënmesatar 4 (vlera 7). Dimensioni i të menduarit kritik merr parasysh mendimet e të tjerëve (MPMT) në tekstin Leximi 1-5, në orën mësimore të leximit 1 dhe 2 ky dimension i sipërshënuar është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 5). Në orën e leximit 3 dhe 4 ky dimension i sipërshënuar është vlerësuar në nivelin mesatar 3 (vlera 6 për leximin 3 dhe vlera 7 për leximin 4). Ndërsa në orën mësimore leximi 5 për këtë dimension të sipërshënuar është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 5). Për dimensionin analizon vlefshmërinë e hipotezave (AVH) në tekstin Leximi 1-5, në orën mësimore të Leximit 1, 2, 3 dhe 4 ky dimension i sipërshënuar është vlerësuar në nivelin mesatar 3 (vlera 4 për Leximin 1, vlera 7 për Leximin 2, vlera 5 për Leximin 3 dhe vlera 7 për Leximin 4). Ndërsa në orën e Leximit klasa 5 ky dimension (AVH) është vlerësuar në nivelin 4 (vlera 6). Dimensioni i të menduarit kritik vlerëson cilësinë e të dhënave (VCDH) në tekstin Leximi 1-1, në orën mësimore të leximit 1, 2 dhe 3 ky dimension i sipërshënuar është vlerësuar në nivelin mesatar 3 (vlera 6 për leximin 1, vlera 6 për Leximin 2, vlera 7 për Leximin 3). Ndërsa në orën e leximit klasa 4, ky dimension (AVH) është vlerësuar në dy nivele 3 dhe 5 me vlera të barabarta (vlera 5). Gjithashtu, ky dimension është vlerësuar me vlera të barabarta edhe në orën e Leximit 5 niveli 3 dhe 5 (vlera 4). Nga orët e vëzhguara për leximin 1-5 dimensioni i të menduarit kritik paraqet ide (PI) në orën e leximit 1 dhe 2 është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 7 në orën e leximit 1 dhe vlera 5 në orën e leximit 2). Në orën e Leximit klasa 3 ky dimension (PI) paraqitet në nivelin nënmesatar 2 (vlera 6). Ndërsa në orën e leximit 4 dhe 5 dimensioni i ZHMK paraqitja e idesë është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 7). 115

132 Në dimensionin e ZHMK ndjek diskutimin (ND) në orët e vëzhguara në leximin 1 5, orët e Leximit 1 dhe 2 vlerësohen në nivelin mbimesatar 4 (vlera 5 për orët e leximit 1 dhe vlera 7 për orët e Leximit 2). Në orët e leximit klasa 3 dimensioni (ND) është vlerësuar në nivelin mesatar 3 (vlera 6). Ndërsa në orët e leximit klasa 4 ky dimension (ND) është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 7). Në orët e Leximit të klasës 5, dimensioni i zhvillimit të mendimit kritik nxënësi ndjek diskutimet, është vlerësuar në nivelin maksimal 5 (vlera 6). Për dimensionin përqendrohet në çështje (PÇ) në orët e Leximit 1 5, Leximi 1, 2 dhe 3 është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 7 për orët e Leximit të klasave 1, 2 dhe 3). Ndërsa për këtë dimension orët e vëzhguara në Leximin 4 dhe 5 janë vlerësuar në nivelin 5 (vlera 7 për orët e Leximit të klasës së 4 dhe vlera 8 për orët e Leximit të klasës 5). Tabela 35. Analiza e përgjithshme e rezultateve të vëzhgimit në tekstin Leximi 1-5 Nr. Dimensionet e të menduarit kritik Shkalla matëse e mendimit kritik Kupton dhe shpreh qartë mendimin e tjetrit Shpreh mendimin personal Merr parasysh mendimin e tjetrit Arsyeton vlefshmërinë e hipotezave Vlerëson cilësinë e të dhënave Paraqet ide Ndjek diskutimin Përqendrohet në çështje Rezultatet e përgjithshme dhe specifike për mendimin kritik në tekstet Leximi 1 5 Nga krahasimi i vlerave, pas vlerësimit të dimensioneve të mendimit kritik rezultatet e vëzhguara në Leximin 1 5 janë vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 20.75). Pas tij vijnë: niveli mesatar 3 (vlera 19.37), niveli i lartë 5 (vlera 12.25), niveli nënmesatar 2 (vlera 12.12) dhe niveli i ulët 1 (vlera 5.62). Analiza statistikore Kupton dhe shpreh qartë mendimin e tjetrit Shpreh mendim personal Merr parasysh mendimin e tjetrit Arsyeton vlefshmërinë e hipotezave Vlerëson cilësinë e të dhënave Paraqet ide Ndjek diskutimin N Valid Missing Mean Median Mode Std. Deviation Përqendrohet në çështje 116

133 Nga gjithsej 71 rastet e vëzhguara mund të konstatojmë se, të gjitha janë paraqitur në këtë analizë statistikore. Sipas këtij rezultati mund të vërehet se ekzistojnë dallime të vlefshme në paraqitjen e dimensioneve të mendimit kritik. Sa i përket mesatares aritmetike 3.01 nga 71 e vëzhgimeve: Kuptojnë dhe shprehin qartë mendimin e tjetrit duke vazhduar me 3.23 është mesatarja aritmetike e atyre që Shprehin mendim personal, ndërsa 3.11 është mesatarja aritmetike e nxënësve, të cilët Marrin parasysh mendimin e tjetrit, ata që e Arsyetojnë vlefshmërinë e hipotezave nga 71 rastet e vëzhguara 3.21, ata që Vlerësojnë cilësinë e të dhënave 3.27, tek variabla Paraqet ide kemi mesataren aritmetike 3.46 njëherësh më të lartën, duke vazhduar me mesataren aritmetike 3.42 ata që e Ndjekin diskutimin si dhe mesatarja e fundit 3.45 ata të cilët Përqendrohen në çështje, e cila radhitet e dyta më e lartë nga variablat e paraqitura. Devijimi standard i dimensionit të mendimit kritik vlerëson cilësinë e të dhënave ka vlerën 1.121, e cila nënkupton që vlera individuale e këtij dimensioni është koncentruar më afër mesatares aritmetike, kurse dimensioni i të menduarit kritik përqendrohet në çështje ka DS dhe konsiderohet më larg mesatares aritmetike. Grafiku 36. Nivelet e mendimit kritik në vëzhgimin e orëve të lëndës Lexim 1 5. Vlerësim specifik për nivelet e dimensioneve të ZHMK në tekstet Lexim 1 5. Të dhënat nga grafiku për mundësitë e përgjithshme të teksteve të Leximit I-V tregojnë se: Teksti Leximi 1-5 përmban më shumë vlerësime për potencialin për zhmk dhe është vlerësuar në nivelin IV, me 166. Teksti Leximi 1 5, i cili përmban më pak vlerësime për potencialin për zhmk është vlerësuar në nivelin I, me 45. Mesatarja e vlerësimeve të marra për tekst Leximi 1 5 është 105. Nga rezultatet e vlerësimit të përmbajtjeve kurrikulare në tekstin Leximi 1 5 shihet se, numrin më të madh të vlerësimeve për mundësitë për ZHMK e kanë fituar tekstet Leximi IV dhe Leximi V. Nga kjo pikëpamje këto tekste konsiderohen si më zhvillueset për mendimin kritik, 117

134 krahasuar me tekstet Leximi I, II, III. Nga rezultatet e grafikut niveli mesatar i dimensioneve të ZHMK në orët e vëzhguara është ndërmjet nivelit 2 dhe 3. Marrë në tërësi në të gjitha orët e vëzhguara në Leximin I V janë vlerësuar rreth 561 raste që është theksuar (shprehur) të menduarit kritik nga ana e nxënësve të shkollimit fillor. Rezultatet për dimensionet e mendimit kritik në tekstet Gjuha shqipe 1 5 Në orët e mësimit të Gjuhës shqipe 1 të gjitha dimensionet e të menduarit kritik janë vlerësuar mesatarisht në nivelin mesatar 3 (vlera 5.5) pastaj vijnë niveli nënmesatar 2 (vlera 3.7), mbimesatar niveli 4 (vlera 2.5) nivel i ulët 1 (vlera 1.4) dhe niveli i lartë 5 (vlera 0.8). Dimensionet e zhvillimit të mendimit kritik në orët e Gjuhës shqipe 2 janë vlerësuar mesatarisht në nivelin mbimesatar 4 (vlera 4.7) pas tij vijnë: niveli mesatar 3 (vlera 4.5) niveli i lart 5 (vlera 2.6) niveli i ulët 1 (vlera 1.4) niveli nënmesatar 2 (vlera 1.1). Në orët e gjuhës shqipe të klasës 3 dimensionet e ZHMK mesatarisht janë vlerësuar në nivelin mesatar 3 (vlera 3.6) pas tij vijnë niveli mbimesatar 4 (vlera 3.4) niveli nënmesatar 2 (vlera 2.8) niveli i lart 5 (vlera 2.4) dhe niveli i ulët 1 (vlera 1.7). Dimensionet e të menduarit kritik në orët e gjuhës shqipe të klasës së 4 janë vlerësuar mesatarisht në nivelin e lartë 5 (vlera 5) pas tij vijnë niveli mbimesatar 4 (vlera 4.5) niveli mesatar 3 (vlera 2.5) niveli nënmesatar 2 (vlera 1.1) dhe niveli i ulët 1 (vlera 0.8). Gjithashtu, të gjitha dimensionet e ZHMK në orët e gjuhës shqipe të klasës 5 janë vlerësuar në nivelin mesatar (vlera 5) pas tij vijnë niveli mbimesatar 4 (vlera 3.8) niveli nënmesatar (vlera 2.4) niveli i lartë (vlera 2.1) dhe niveli i ulët (vlera 1.4). 102 Njohuria dallon në pjesë të ndryshme të orës, pra derisa për disa koncepte demonstrohet njohuri e thellë, disa të tjera janë kuptuar në mënyrë sipërfaqësore. Të paktën një koncept i rëndësishëm është prezantuar në hollësi dhe është kuptuar, por, në përgjithësi, nuk është ruajtur përqendrimi i nxënësve. 103 Njohuria mbetet sipërfaqësore dhe e fragmentuar; edhe pse disa koncepte qendrore janë përmendur ose përpunuar, vërehet vetëm të kuptuarit pasiv të tyre. 104 Njohuria është shumë e thellë, sepse gjatë orës së mësimit pothuajse të gjithë nxënësit: janë të përqendruar në një temë të rëndësishme; demonstrojnë të kuptuarit e natyrës problematike të informacionit ose koncepteve; demonstrojnë të kuptuarit kompleks të materies, duke arritur në përfundime të arsyeshme dhe të bazuara; shpjegojnë se si i kanë zgjidhur problemet komplekse. Në përgjithësi, rezonimi i nxënësve, shpjegimet dhe argumentimi demonstrojnë të kuptuarit kompleks dhe të plotë. 105 Njohuria është shumë e cekët, sepse nuk ka të bëj me asnjë çështje ose koncept të rëndësishëm; mësimdhënësi dhe nxënësit përpunojnë vetëm informacion të thjeshtë, të cilin duhet ta memorizojnë. 118

135 Tabela 36. Analiza specifike e rezultateve të vëzhgimit në orët e gjuhës shqipe. GJUHË SHQIPE I GJUHË SHQIPE II GJUHË SHQIPE III GJUHË SHQIPE IV GJUHË SHQIPE V Dimensionet e të menduarit kritik Shkalla matëse KSHQMT SHMV MPMT AVH VCDH PI ND PÇ

136 Rezultatet për operacionet e mendimit kritik në tekstet Gjuha shqipe 1 5 Për dimensionin kupton dhe shpreh qartë mendimin e tjetrit (KSHQMT) në tekstet Gjuha shqipe 1-5, në orën mësimore të Gjuhës shqipe 1, ky dimension i sipërshënuar është vlerësuar me vlera të njëjta në nivelin nënmesatar 2 dhe nivelin mesatar 3 (vlera 4). Ju kujtojmë se niveli mesatar 3 nënkupton që në pjesën më të madhe të orës nxënësit janë përfshirë në veprime rutinore që kërkojnë të menduar të nivelit të ulët. Gjatë orës bëhet të paktën një pyetje ose aktivitet, në të cilin disa nxënës përdorin të menduarit e nivelit të lartë. Ndërsa në orën e gjuhës shqipe klasa 2 ky dimension (KSHQMT) është vlerësuar në nivelin mesatar 3 (vlera 5). Në orën mësimore të gjuhës shqipe 3 ky dimension është vlerësuar në nivelin nënmesatar 2 (vlera 6). Ju kujtojmë se niveli 2 nënkupton se përgjithësisht nxënësit përdorin të menduarit e nivelit të ulët, por në momente të caktuara përdorin edhe të menduarit e nivelit të lartë si rezultat i aktiviteteve dytësore të orës mësimore. Në orën e gjuhës shqipe të klasës së 4 dhe 5 dimensioni i të menduarit kritik (KSHQMT) është vlerësuar në nivelin mesatar 3 (vlera 5 në orët e gjuhës shqipe të klasës së 4 dhe vlera 7 në orët e gjuhës shqipe të klasës së 5). Për dimensionin shpreh mendimin personal (SHMP) në tekstet Gjuha shqipe 1-5, në orën mësimore të gjuhës shqipe 1 ky dimension i sipërshënuar është vlerësuar në nivelin nënmesatar 2 (vlera 7). Ndërsa në orën e gjuhës shqipe klasa 2 ky dimension (SHMP) është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 7). Në orën mësimore gjuhës shqipe 3 për këtë dimension të sipërshënuar është vlerësuar në nivelin mesatar 3 (vlera 6). Ndërsa në orën e gjuhës shqipe 4 ky dimension është vlerësuar me vlera të barabarta në nivelet mesatar 3 dhe mbimesatar 4 (vlera 6). Në orën mësimore të gjuhës shqipe 5 për këtë dimension të sipërshënuar është vlerësuar në nivelin mesatar 3 (vlera 7). Dimensioni i të menduarit kritik merr parasysh mendimet e të tjerëve (MPMT) në tekstet e Gjuhës shqipe 1-5, në orën mësimore të gjuhës shqipe 1, 2 dhe 3 ky dimension i sipërshënuar është vlerësuar në nivelin mesatar 3 (vlera 5 për gjuhën shqipe 1, vlera 4 për gjuhën shqipe 2 dhe vlera 6 për gjuhën shqipe 3). Në orët e gjuhës shqipe 4 dhe 5 ky dimension i sipërshënuar është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 8 për gjuhën shqipe 4 dhe vlera 7 për gjuhën shqipe 5). Për dimensionin analizon vlefshmërinë e hipotezave (AVH) në tekstet Gjuha shqipe 1-5, në orën mësimore të gjuhës shqipe 1, 3 dhe 5 ky dimension i sipërshënuar është vlerësuar në nivelin mesatar 3 (vlera 5 për Gjuhën shqipe 1, vlera 4 për Gjuhën shqipe 3, vlera 7 për Gjuhën shqipe 5). Ndërsa në orën e gjuhës shqipe 2 dhe 4 ky dimension (AVH) është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 5 për Gjuhën shqipe 2 dhe vlera 5 për Gjuhën shqipe 4). Dimensioni i të menduarit kritik vlerëson cilësinë e të dhënave (VCDH) në tekstin Gjuhë shqipe 1-5, në orën mësimore të gjuhës shqipe 1 dhe 2 ky dimension i sipërshënuar është vlerësuar në nivelin mesatar 3 (vlera 6 për gjuhën shqipe 1, vlera 5 për gjuhën shqipe 2). Ndërsa në orën e 120

137 gjuhës shqipe klasa 3 dhe 5 ky dimension (VCDH) është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 5 për gjuhën shqipe 3 dhe vlera 6 për gjuhën shqipe 5). Gjithashtu ky dimension në orët e gjuhës shqipe, klasa 4 është vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 7). Nga orët e vëzhguara për gjuhën shqipe 1 5 dimensioni i të menduarit kritik paraqet ide (PI) në orën e gjuhës shqipe 1 dhe 5 është vlerësuar në nivelin mesatar 3 (vlera 7). Në orën e gjuhës shqipe klasa 2, 3 dhe 4 ky dimension (PI) paraqitet në nivelin mbimesatar 4 (vlera 6 për gjuhën shqipe 2, vlera 5 për gjuhën shqipe 3, dhe vlera 4 për gjuhën shqipe 4). Në dimensionin e ZHMK ndjek diskutimin (ND) në orët e vëzhguara në gjuhën shqipe 1 5, orët e gjuhës shqipe 1 dhe 5 vlerësohen në nivelin mesatar 3 (vlera 9 për orët e gjuhës shqipe 1 dhe vlera 6 për orët e gjuhës shqipe 5). Në orët e gjuhës shqipe klasa 2 ky dimensioni (ND) është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 5). Ndërsa në orët e gjuhës shqipe klasa 3 dhe 4 ky dimension (ND) është vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 5 për gjuhën shqipe 3 dhe vlera 6 per gjuhën shqipe 4). Për dimensionin përqendrohet në çështje (PÇ) në orët e gjuhës shqipe 1 5, gjuha shqipe 1 dhe 2 është vlerësuar në nivelin mesatar 3 (vlera 6 për orët e gjuhës shqipe të klasave 1 dhe 2). Ndërsa për këtë dimension orët e vëzhguara në gjuhën shqipe 3, 4 dhe 5 janë vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 5 për orët e gjuhës shqipe klasa 3, vlera 10 për orët e gjuhës shqipe klasa 4 dhe vlera 5 për orët e gjuhës shqipe klasa 5). Tabela 37. Analiza e rezultateve të përgjithshme nga vëzhgimi i orëve të lëndës gjuhë shqipe. Nr. Dimensionet e të menduarit kritik Shkalla matëse e mendimit kritik Kupton dhe shpreh qartë mendimin e tjetrit Shpreh mendimin personal Merr parasysh mendimin e tjetrit Arsyeton vlefshmërinë e hipotezave Vlerëson cilësinë e të dhënave Paraqet ide Ndjek diskutimin Përqendrohet në çështje Rezultatet e përgjithshme dhe specifike për mendimin kritik në tekstet Leximi 1-5 Nga krahasimi i vlerave pas vlerësimit të dimensioneve të mendimit kritik rezulton se teksti i Gjuhës shqipe 1-5 është vlerësuar në nivelin mesatar 3 (vlera 21.37). Pas tij vijnë: niveli mbimesatar 4 (vlera 19), niveli i lartë 5 (vlera 13) niveli nënmesatar 2 (vlera 11.25) dhe niveli i ulët 1 (vlera 6.75). 121

138 Statistics Kupton dhe shpreh qartë mendimin e tjetrit Shpreh mendim personal Merr parasysh mendimin e tjetrit Arsyeton vlefshmërinë e hipotezave Vlerëson cilësinë e të dhënave Paraqet ide Ndjek diskutimin Përqendrohet në çështje N Valid Missing Mean Median Mode a Std. Deviation Nga analiza e rezultateve kemi 71 rastet e vëzhguara, për të cilat mund të konstatojmë se vërehet se ekzistojnë dallime të vlefshme në paraqitjen e dimensioneve të mendimit kritik sa i përket mesatares aritmetike 2.91 nga 76 rastet e vëzhgimeve dimensioni Kuptojnë dhe shprehin qartë mendimin e tjetrit dhe dimensioni Shpreh mendim personal kanë të njëjtat vlera të mesit aritmetik 2.91, duke vazhduar me 3.00 është mesatarja aritmetike e dimensionit Merr parasysh mendimin e tjetrit, ndërsa 2.88 është mesatarja aritmetike e nxënësve, të cilët Arsyeton vlefshmërinë e hipotezave, ndërsa dimensioni Vlerësojnë cilësinë e të dhënave 3.00 tek dimensioni Paraqet ide kemi mesataren aritmetike 3.13 ndërsa tek dimensioni Ndjek diskutimin kemi mesataren aritmetike 3.66, njëherësh më e larta krahasuar me mesataret e tjera, si dhe mesatarja e fundit 3.51 ata të cilët Përqendrohen në çështje, e cila radhitet e dyta më e lartë nga variablat e paraqitura. Devijimi standard i dimensionit të mendimit kritik Kupton dhe shpreh qartë mendimin e tjetrit ka vlerën 1.246, e cila nënkupton që vlera individuale e këtij dimensioni është koncetruar më afër mesatares aritmetike, kurse dimensioni i të menduarit kritik Vlerëson cilësinë e të dhënave ka DS dhe konsiderohet më larg mesatares aritmetike. Grafiku 37. Nivelet e mendimit kritik në vëzhgimin e orëve mësimore gjuha shqipe

139 Vlerësimi i niveleve të dimensioneve të ZHMK në orët e vëzhguara në tekstin Gjuha shqipe 1 5. Të dhënat nga grafiku për orët e vëzhguara në tekstin Gjuha shqipe 1 5 tregojnë se: Gjatë vëzhgimit të këtyre orëve dimensionet e zhvillimit të mendimit kritik janë vlerësuar në nivelin mesatar 3, me 171. Ndërsa niveli më i ulët 1, i cili përmban më pak vlerësime për potencialin për zhmk është vlerësuar 54 raste. Mesatarja e vlerësimeve të marra për orët e vëzhguara në gjuhën shqipe 1 5 është 112. Rezultatet e vlerësimeve nga përmbajtjet kurrikulare në tekstin Gjuha shqipe 1 5 numrin më të madh të vlerësimeve për mundësitë për ZHMK e kanë fituar tekstet Gjuha shqipe III dhe Gjuha shqipe V. Nga rezultatet e grafikut niveli mesatar i dimensioneve të ZHMK në orët e vëzhguara është ndërmjet nivelit 2 dhe 3. Marrë në tërësi, në të gjitha orët e vëzhguara në Gjuhën shqipe I V, janë vlerësuar rreth 571 raste që është theksuar (shprehur) të menduarit kritik nga ana e nxënësve të shkollimit fillor. Tabela 38. Analiza specifike e rezultateve të vëzhgimit në orët e mësimit të lëndës Edukata qytetare. Dimensionet e të menduarit kritik EDUKATA QYTETARE III EDUKATA QYTETARE IV EDUKATA QYTETARE V Shkalla matëse KSHQMT SHMV MPMT AVH VCDH PI ND PÇ Mesatarja Rezultatet për dimensionet e mendimit kritik në tekstet Edukata qytetare 3-5 Në orët e edukatës qytetare 3 të gjitha dimensionet e të menduarit kritik janë vlerësuar mesatarisht në nivelin mbimesatar 4 (vlera 5.5) pastaj vijnë niveli mesatar 3 (vlera 4.8), niveli nënmesatar 2 (vlera 1.8) niveli i lartë 5 (vlera 1.1) dhe nivel i ulët 1 (vlera 0.6). Dimensionet e zhvillimit të mendimit kritik në orët e edukatës qytetare 4 janë vlerësuar mesatarisht në nivelin e lartë 5 (vlera 3.5) pas tij vijnë: niveli mbimesatar 4 (vlera 2.7) niveli mesatar 3 dhe i ulët 1 (vlera 2.6 ) niveli nënmesatar 2 (vlera 2.5). 123

140 Në orët e Edukatës qytetare të klasës 5 dimensionet e ZHMK mesatarisht janë vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 4.2) pas tij niveli i lartë 5 (vlera 4), niveli mesatar 3 (vlera 3.2) niveli nënmesatar 2 (vlera 1.8) niveli i ulët 1 (vlera 0.6). Rezultatet per operacioneet e mendimit kritik në tekstin Edukata qytetare 3 5 Për dimensionin kupton dhe shpreh qartë mendimin e tjetrit (KSHQMT) në tekstet Edukata qytetare 3-5, në orën mësimore të Edukatës qytetare 3, ky dimension i sipërshënuar është vlerësuar me vlera të barabarta në nivelin nënmesatar 2 dhe mbimesatar 4 (vlera 4). Ndërsa në orën e Edukatës qytetare 4 ky dimension (KSHQMT) është vlerësuar në nivelin e ulët 1 (vlera 7). Në orën mësimore Edukata qytetare 5 për këtë dimension të sipërshënuar është vlerësuar në nivelin nënmesatar 2 (vlera 6). Për dimensionin shpreh mendimin personal (SHMP) në tekstet Edukata qytetare 3-5, në orën mësimore të Edukata qytetare 3 ky dimension i sipërshënuar është vlerësuar në nivelin mesatar 4 (vlera 4). Ndërsa në orën e Edukatës qytetare 3 ky dimension (SHMP) është vlerësuar në nivelin nënmesatar 2 (vlera 4). Në orën mësimore Edukata qytetare 5 për këtë dimension të sipërshënuar është vlerësuar në nivelin mesatar 3 (vlera 7). Dimensioni i të menduarit kritik merr parasysh mendimet e të tjerëve (MPMT) në tekstet e Edukatës qytetare 3-5, në orën mësimore të Edukatës qytetare 3 dhe 5 ky dimension i sipërshënuar është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 6). Në orën e Edukatës qytetare 4 ky dimension i sipërshënuar është vlerësuar në nivelin nënmesatar 2 (vlera 7). Për dimensionin analizon vlefshmërinë e hipotezave (AVH) në tekstet Edukata qytetare 3-5, në orën mësimore të Edukatës qytetare 1 dhe 2 ky dimension është vlerësuar në nivelin mesatar 3 (vlera 7). Ndërsa në orën e Edukatës qytetare klasa 5 ky dimension (AVH) është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 6). Dimensionin i të menduarit kritik vlerëson cilësinë e të dhënave (VCDH) në tekstet Edukata qytetare 3-5, në orën mësimore të Edukatës qytetare 3, 4 dhe 5 ky dimension i sipërshënuar është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 7 për Edukatën qytetare 3 dhe 5 dhe vlera 5 për Edukatën qytetare 3). Nga orët e vëzhguara për Edukata qytetare 3 5 dimensioni i të menduarit kritik paraqet ide (PI) në orën e Edukatës qytetare 3 ky dimension i ZHMK është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 6) ndërsa në orën e Edukatës qytetare 4 dhe 5 ky dimension është vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 6 për Edukatën qytetare 4 dhe vlera 9 për Edukatën qytetare 5). Në dimensionin e ZHMK ndjek diskutimin (ND) në orët e vëzhguara në Edukatën qytetare 3 5, orët e Edukata qytetare 3 është vlerësuar në nivelin mesatar 3 (vlera 7) ndërsa ky dimension në Edukatën qytetare 4 dhe 5 është vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 6). 124

141 Për dimensionin përqendrohet në çështje (PÇ) në orët e Edukatës qytetare 3 5, Edukata qytetare 1 është vlerësuar në nivelin mesatar 3 (vlera 7) ndërsa Edukata qytetare 4 dhe 5 është vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 6). Tabela 39. Analiza e përgjithshme e rezultateve të vëzhgimit në orët e mësimit të lëndës Edukata qytetare. Nr. Dimensionet e të menduarit kritik Shkalla matëse e mendimit kritik Kupton dhe shpreh qartë mendimin e tjetrit Shpreh mendimin personal Merr parasysh mendimin e tjetrit Arsyeton vlefshmërinë e hipotezave Vlerëson cilësinë e të dhënave Paraqet ide Ndjek diskutimin Përqendrohet në çështje Rezultatet e përgjithshme dhe specifike për mendimin kritik në tekstin Edukata qytetare 3-5 Nga krahasimi i vlerave, pas vlerësimit të dimensioneve të mendimit kritik rezulton se teksti i Edukata qytetare 3 5 është vlerësuar në nivelin nënmesatar 1 (vlera 13.87). Pas tij vijnë: niveli mbimesatar 4 (vlera 12.5), niveli i mesëm (vlera 10.75), niveli i lartë 5 (vlera 8.62) dhe niveli nënmesatar 2 (vlera 6.25). Analiza statistikore Kupton dhe shpreh qartë mendimin e tjetrit Shpreh mendim personal Merr parasysh mendimin e tjetrit Arsyeton vlefshmërinë e hipotezave Vlerëson cilësinë e të dhënave Paraqet ide Ndjek diskutimin Përqendrohet në çështje N Valid Missing Mean Median Mode Std. Deviation Nga analiza e rezultateve statistikore mund të konstatojmë se vërehen dallime të vlefshme në paraqitjen e dimensioneve të mendimit kritik sa i përket dimensionit Kupton dhe shpreh qartë mendimin e tjetrit, paraqet vlerën mesatare aritmetike 2.71, dimensioni shpreh mendim personal ka mesataren aritmetike 2.90, në vazhdim dimensioni merr parasysh mendimin e tjetrit ka mesataren aritmetike 3.07, ndërsa dimensioni analizon vlefshmërinë e hipotezave ka mesin aritmetik 2.71, kurse dimensioni vlerëson cilësinë e të dhënave paraqet mesin 125

142 aritmetik 3.52, paraqitja e ideve ka mesin aritmetik 4.00, ndërsa dimensioni ndjek diskutimet ka mesin aritmetik 3.74 dhe dimensioni përqendrohet në çështje. Devijimi standard i dimensionit të mendimit kritik Paraqet ide ka vlerën 1.082, e cila nënkupton që vlera individuale e këtij dimensioni është koncentruar më afër mesatares aritmetike, kurse dimensioni i të menduarit kritik Arsyeton vlefshmërinë e hipotezave ka DS dhe konsiderohet më larg mesatares aritmetike. Grafiku 38. Nivelet e mendimit kritik në orët e vëzhguara Edukata qytetare 3 5. Vlerësim i niveleve të dimensioneve të ZHMK në orët e vëzhguara Edukata qytetare 3 5 Të dhënat nga grafiku për orët e vëzhguara në tekstin Edukata qytetare 3 5 tregojnë se: Gjatë vëzhgimit të këtyre orëve dimensionet e zhvillimit të mendimit kritik janë vlerësuar në nivelin mbimesatar 4, me 100 raste. Ndërsa niveli më i ulët 1, i cili përmban më pak vlerësime për potencialin për zhmk është vlerësuar 31 raste. Mesatarja e vlerësimeve të marra për orët e vëzhguara në gjuhën shqipe 1 5 është 65. Rezultatet e vlerësimeve nga përmbajtjet kurrikulare në tekstin Edukata qytetare 3 5, numrin më të madh të vlerësimeve për mundësitë për ZHMK e kanë fituar tekstet Edukata qytetare IV dhe III. Këto tekste konsiderohen si më zhvillueset për mendimin kritik të nxënësve. Nga rezultatet e grafikut niveli mesatar i dimensioneve të ZHMK në orët e vëzhguara është mes nivelit 2 dhe 3. Marrë në tërësi në të gjitha orët e vëzhguara në Edukatën qytetare 3 5 janë vlerësuar rreth 336 raste që është theksuar (shprehur) të menduarit kritik nga ana e nxënësve të shkollimit fillor. 126

143 Tabela 40. Analiza e rezultateve të vëzhgimit në orët e historisë. Dimensionet e të menduarit kritik HISTORIA V Shkalla matëse KSHQMT SHMV MPMT AVH VCDH PI ND PÇ Rezultatet për dimensionet e mendimit kritik në tekstin Historia 5 Në orët Historia 5 të gjitha dimensionet e të menduarit kritik janë vlerësuar mesatarisht në nivelin mbimesatar (vlera 5.4) pastaj vijnë niveli mesatar 3 (vlera4.4), niveli i lartë 5 (vlera 2.2), niveli nënmesatar 2 (vlera 1.6) dhe niveli i ulët 1 (vlera 0.6). Rezultatet për operacionet e mendimit kritik në tekstin Historia 5 Për dimensionin kupton dhe shpreh qartë mendimin e tjetrit (KSHQMT) në tekstin Historia 5, në orën mësimore ky dimension i sipërshënuar është vlerësuar në nivelin nënmesatar 2 (vlera 5). Për dimensionin shpreh mendimin personal (SHMP) në tekstin Historia 5, ky dimension është vlerësuar në nivelin mesatar 3 (vlera 7). Dimensioni i të menduarit kritik merr parasysh mendimet e të tjerëve (MPMT) në tekstin Historia 5, është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 5). Për dimensionin analizon vlefshmërinë e hipotezave (AVH) në tekstin Historia 5, është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 8). Dimensioni i të menduarit kritik vlerëson cilësinë e të dhënave (VCDH) në tekstin Historia 5, është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 7). Nga orët e vëzhguara për tekstin Historia 5 dimensioni i të menduarit kritik paraqet ide (PI) në orën e Historisë 5 është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 6). Në dimensionin e ZHMK ndjek diskutimin (ND) në orët e vëzhguara në tekstin e Historia 5, vlerësohen në nivelin mbimesatar 4 (vlera 5). Për dimensionin përqendrohet në çështje (PÇ) Historia 5, nga orët e vëzhguara është vlerësuar në nivelin mesatar 3 (vlera 5). 106 Njohuria është relativisht e thellë, sepse mësimdhënësi ose nxënësit ofrojnë informacion, argumente dhe rezonim që demonstron kompleksitetin e një ideje të rëndësishme. Gjatë orës shumë nxënës, të paktën nga një herë: janë të përqendruar në një temë të rëndësishme; demonstrojnë të kuptuarit e natyrës problematike të informacionit ose koncepteve; demonstrojnë të kuptuar kompleks të materies duke arritur në përfundime të arsyeshme dhe të bazuara; shpjegojnë se si i kanë zgjidhur problemet komplekse. 127

144 Rezultatet e përgjithshme dhe specifike për mendimin kritik në tekstin Historia 5 Analiza statistikore KSHQMT SHMV MPMT AVH VCDH PI ND PÇ N Valid Missing Mean Median Mode a Std. Deviation Nga analiza e rezultateve kemi 15 rastet e vëzhguara për të cilat mund të konstatojmë se vërehet se ekzistojnë dallime të vlefshme në paraqitjen e dimensioneve të mendimit kritik sa i përket mesatares aritmetike, dimensioni Kuptojnë dhe shprehin qartë mendimin e tjetrit dhe dimensioni Shpreh mendimin personal kanë të njëjtat vlera të mesit aritmetik 3.13 duke vazhduar me dimensionin merr parasysh mendimin e tjetrit mesatarja aritmetike 3.27, dimensioni Analizon vlefshmërinë hipotezave mesi aritmetik 3.67, dimensioni Vlerëson cilësinë e të dhënave mesi aritmetik 2.87, dimensioni Paraqet ide mesi aritmetik 3.27 dimensioni Ndjek diskutimin 3.60 dhe në fund dimensioni Përqendrohet në çështje Devijimi standard i dimensionit të mendimit kritik Analizon vlefshmërinë e hipotezave ka vlerën.976, e cila nënkupton që vlera individuale e këtij dimensioni është koncentruar më afër mesatares aritmetike, kurse dimensioni i të menduarit kritik Kupton dhe shpreh qartë mendimin e tjetrit ka DS dhe konsiderohet më larg mesatares aritmetike. Grafiku 39. Nivelet e mendimit kritik në orët e vëzhguara të lëndës Historia

145 Vlerësim i niveleve të dimensioneve të ZHMK në orët e vëzhguara Historia 5 Të dhënat nga grafiku për orët e vëzhguara në tekstin Historia 5 tregojnë se: Gjatë vëzhgimit të këtyre orëve dimensionet e zhvillimit të mendimit kritik janë vlerësuar në nivelin mbimesatar 4, me 43 raste. Ndërsa niveli më i ulët 1, i cili përmban më pak vlerësime për potencialin për zhmk është vlerësuar 5 raste. Mesatarja e vlerësimeve të marra për orët e vëzhguara në gjuhën 5 është 24. Nga rezultatet e grafikut niveli mesatar i dimensioneve të ZHMK në orët e vëzhguara është ndërmjet nivelit 2 dhe 3. Marrë në tërësi në të gjitha orët e vëzhguara në Histori 5 janë vlerësuar rreth 114 raste që është theksuar (shprehur) të menduarit kritik nga ana e nxënësve të shkollimit fillor. Rezultatet për dimensionin e mendimit kritik në tekstet Edukata muzikore 1 5 Në orët e Edukatës muzikore 1 të gjitha dimensionet e të menduarit kritik janë vlerësuar mesatarisht në nivelin nënmesatar 2 (vlera 4.5) pastaj vijnë niveli i ulët 1 dhe niveli mbimesatar me vlera të njëjta (vlera 2.8), niveli mesatar 3 (vlera 2.7) dhe niveli i lartë 5 (vlera 1). Dimensionet e zhvillimit të mendimit kritik në orët e Edukatës muzikore 2 janë vlerësuar mesatarisht në nivelin nënmesatar 2 (vlera 4.7) pas tij vijnë: niveli mesatar 3 (vlera 4.2) niveli mbimesatar 4 (vlera 2.1) niveli i lartë 5 (vlera 1.6) dhe niveli i ulët 1 (vlera 1.2). Në orët e Edukatës muzikore të klasës 3 dimensionet e ZHMK mesatarisht janë vlerësuar në nivelin nënmesatar 4 (vlera 4.1) pas tij vijnë niveli i ulët 1 (vlera 3.8) niveli mesatar 3 (vlera 3.2) niveli mbimesatar 4 (vlera 2.1) dhe niveli i lartë 5 (vlera 0.6). Dimensionet e të menduarit kritik në orët e Edukatës muzikore të klasës së 4 janë vlerësuar nënmesatar 2 (vlera 4.7) pas tij vijnë niveli i ulët 1 (vlera 3.4) niveli mesatar 4 (vlera 3.2) niveli mbimesatar 4 (vlera 1.5) dhe niveli i lartë 5 (vlera 1). Gjithashtu, të gjitha dimensionet e ZHMK në orët e Edukatës muzikore të klasës 5 janë vlerësuar në nivelin nënmesatar 2 (vlera 4.5) pas tij vijnë: niveli i mesëm 3 (vlera 3.5) niveli i mbimesatar 4 (vlera 2.4) niveli i lartë 5 (vlera 1.8) dhe niveli i ulët 1 (vlera 1.7). 129

146 Tabela 41. Analiza specifike e rezultateve të vëzhgimit në orët e edukatës muzikore Dimensionet e të menduarit kritik EDUKATA MUZIKORE I EDUKATA MUZIKORE II EDUKATA MUZIKORE III EDUKATA MUZIKORE IV EDUKATA MUZIKORE V Shkalla matëse KSHQMT SHMV MPMT AVH VCDH PI ND PÇ

147 Rezultatet për operacionet e mendimit kritik në tekstet Edukata muzikore 1 5 Për dimensionin kupton dhe shpreh qartë mendimin e tjetrit (KSHQMT) në tekstin Edukata muzikore 1-5, në orën mësimore të Edukatës muzikore 1 dhe 2 ky dimension i sipërshënuar është vlerësuar në nivelin nënmesatar 2 (vlera 7 për tekstin e Edukatës muzikore 1 dhe vlera 6 për tekstin e Edukatës muzikore 2). Ndërsa në orën e Edukatës qytetare klasave 3, 4 dhe 5 ky dimension (KSHQMT) është vlerësuar në nivelin e ulët 1 (vlera 6 për tekstin e Edukatës muzikore 3, vlera 5 për tekstin e Edukatës muzikore të klasës 4 dhe 5). Për dimensionin shpreh mendimin personal (SHMP) në tekstin e Edukatës qytetare 1-5, në orën mësimore të Edukatës muzikore 1 dhe 2 ky dimension i sipërshënuar është vlerësuar në nivelin nënmesatar 2 (vlera 6 për Edukatën muzikore 1 dhe vlera 7 për Edukatën muzikore 2). Ndërsa në orën e Edukatës muzikore klasa 3, 4 dhe 5 ky dimension (SHMP) është vlerësuar në nivelin e ulët 1 (vlera 5 për tekstin e Edukatës muzikore 3, vlera 4 për Edukata muzikore 4 dhe vlera 6 për Edukatën muzikore 5). Dimensioni i të menduarit kritik merr parasysh mendimet e të tjerëve (MPMT) në tekstin Edukata muzikore 1-5, në orën mësimore të Edukatës muzikore 1 dhe 2 ky dimension i sipërshënuar është vlerësuar në nivelin mesatar 3 (vlera 5 për Edukatën muzikore 1 dhe vlera 4 për Edukatën muzikore 2). Në orën e Edukatës muzikore 3, 4 dhe 5 ky dimension i sipërshënuar është vlerësuar në nivelin mesatar 3 (vlera 5 për Edukatën muzikore 3, vlera 6 për Edukatën muzikore të klasës 4 dhe 5). Për dimensionin analizon vlefshmërinë e hipotezave (AVH) në tekstin Edukata muzikore 1-5, në orën mësimore të Edukatës muzikore të klasës së 1 dhe 5 ky dimension i sipërshënuar është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 6 për Edukatën muzikore 1 dhe vlera 5 për Edukatën muzikore 5). Ndërsa në orën e Edukatës muzikore të klasës 2 dhe 3 ky dimension (AVH) është vlerësuar në nivelin mesatar 3 (vlera 6) dhe orët e vëzhguara në Edukatën muzikore të klasës së 4 janë vlerësuar për këtë dimension në nivelin nënmesatar 2 (vlera 8). Dimensionin i të menduarit kritik vlerëson cilësinë e të dhënave (VCDH) në tekstin Edukata muzikore 1-5, në orën mësimore të Edukatës muzikore të klasës 1, ky dimension i sipërshënuar është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 4). Ndërsa në orën e Edukatës muzikore klasa 2, 3 dhe 5 ky dimension (ACDH) është vlerësuar në nivelin mesatar 3 (vlera 4 për Ed.muzikore 2, vlera 7 për Ed.muzikore 3 dhe vlera 6 për Edukatën muzikore 5) Edukata muzikore klasa 4 nga orët e vëzhguara është vlerësuar në nivelin nënmesatar 2 (vlera 4). Nga orët e vëzhguara për Edukatën muzikore 1 5 dimensioni i të menduarit kritik paraqet ide (PI) në orën e Edukatës muzikore 1 është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 6). Në orën e Edukatës qytetare 3, 4 dhe 5 ky dimension (PI) paraqitet në nivelin mesatar 3 (vlera 4 për Edukatën muzikore 2, vlera 5 për Edukatën muzikore 4 dhe vlera 6 për Edukatën muzikore 5). 131

148 Në dimensionin e ZHMK ndjek diskutimin (ND) në orët e vëzhguara në Edukatën muzikore 1 5, Edukata muzikore 1 është vlerësuar në nivelin mesatar 3 (vlera 4). Në orët e Edukatës muzikore të klasave 2, 3, 4 dhe 5 ky dimensioni (ND) është vlerësuar në nivelin nënmesatar 2 (vlera 5 për Edukatën muzikore të klasave 2 dhe 3, vlera 7 për Edukatën muzikore 4 dhe vlera 6 për Edukatën muzikore 5). Për dimensionin përqendrohet në çështje (PÇ) në orët e Edukatës muzikore 1 5, Edukata muzikore 1, 4 dhe 5 janë vlerësuar në nivelin nënmesatar 2 (vlera 4 për ed.muzikore 1, vlera 5 për Edukatën muzikore 4 dhe vlera 8 për Edukatën muzikore 5). Ndërsa në nivelin mesatar 3 (vlera 7) është vlerësuar ky dimension në tekstin e Edukatës muzikore 2. Dhe në nivelin e ulët 1 (vlera 5) ky dimension i ZHMK është vlerësuar në Edukatën muzikore klasa 3. Tabela 42. Analiza e përgjithshme e rezultateve të vëzhgimit në orët Edukata muzikore Nr. Dimensionet e të menduarit kritik Shkalla matëse e mendimit kritik Kupton dhe shpreh qartë mendimin e tjetrit Shpreh mendimin personal Merr parasysh mendimin e tjetrit Arsyeton vlefshmërinë e hipotezave Vlerëson cilësinë e të dhënave Paraqet ide Ndjek diskutimin Përqendrohet në çështje Rezultatet e përgjithshme dhe specifike për mendimin kritik në tekstin Edukata muzikore 1-5 Nga krahasimi i vlerave, pas vëzhgimit dhe vlerësimit të dimensioneve të mendimit kritik rezulton se, teksti Edukata muzikore 1 5 është vlerësuar në nivelin nënmesatar 2 (vlera 21.27). Pas tij vijnë: niveli u ulët 1 (vlera 13.12), niveli mesatar 3 (vlera 17), niveli mbimesatar 4 (vlera 11) dhe niveli i lartë 5 (vlera 6.25). Nga 70 orët e vëzhguara në këtë studim, mund të vërehet se, statistikisht ekzistojnë dallime të vlefshme në këto dimensione të zhvillimit të mendimit kritik, të cilat janë shprehur me mesatare aritmetike 2.61 për dimensionin Kupton dhe shpreh qartë mendimin e tjetrit mesatarja aritmetike e dimensionit Shpreh mendimin personal vlera 2.39; mesatarja aritmetike e dimensionit Merr parasysh mendimin e tjetrit vlera 2.57, dimensioni Arsyeton vlefshmërinë e hipotezave vlera 2.66; dimensioni Vlerëson cilësinë e të dhënave vlera 2.76, mesi aritmetik për dimensionin Paraqet ide është 2.87, ndërsa për dimensionin Ndjek diskutimin mesatarja aritmetike është 2.66 dhe për dimensionin Përqendrohet në çështje mesatarja aritmetike është

149 Devijimi standard i variablës Merr parasysh mendimin e tjetrit me vlerën nënkupton që vlera individuale e dimensionit është e koncentruar më afër mesatares aritmetike, kurse dimensioni Kupton dhe shpreh qartë mendimin e tjetrit me vlerën është e koncentruar më larg mesatares aritmetike. Grafiku 40. Nivelet e mendimit kritik në vëzhgimin e orëve Edukata muzikore 1 5. Vlerësimi i niveleve të dimensioneve të ZHMK në orët e vëzhguara Edukata muzikore 1 5 Të dhënat nga grafiku për orët e vëzhguara në tekstin Edukata muzikore 1 5 tregojnë se: Gjatë vëzhgimit të këtyre orëve dimensionet e zhvillimit të mendimit kritik janë vlerësuar në nivelin nënmesatar 2, me 181 raste. Ndërsa niveli më i ulët 5, i cili përmban më pak vlerësime për potencialin për zhmk është vlerësuar 50 raste. Mesatarja e vlerësimeve të marra për orët e vëzhguara në gjuhën shqipe 1 5 është 115. Rezultatet e vlerësimeve nga përmbajtjet kurrikulare në tekstin Edukata muzikore 1 5 numrin më të madh të vlerësimeve për mundësitë për ZHMK e kanë fituar tekstet Edukata muzikore IV dhe Edukata muzikore II. Këto tekste konsiderohen si më zhvillueset për mendimin kritik të nxënësve. Nga rezultatet e grafikut niveli mesatar i dimensioneve të ZHMK në orët e vëzhguara është mes nivelit 2 dhe 3. Marrë në tërësi në të gjitha orët e vëzhguara në Edukatën muzikore 1 5 janë vlerësuar rreth 560 raste që është theksuar (shprehur) të menduarit kritik nga ana e nxënësve të shkollimit fillor. 133

150 Tabela 43. Analiza specifike e rezultateve të vëzhgimit në orët e artit figurativ. Dimensionet e të menduarit kritik ART FIGURATIV I ART FIGURATIV II ART FIGURATIV III ART FIGURATIV IV ART FIGURATIV V Shkalla matëse KSHQMT SHMV MPMT AVH VCDH PI ND PÇ

151 Rezultatet për dimensionet e mendimit kritik në tekstet Art figurativ 1 5 Në orët e artit figurativ 1 të gjitha dimensionet e të menduarit kritik janë vlerësuar në nivelin mesatar 3 (vlera 5.5) pastaj vijnë niveli nënmesatar 2 (vlera 3) niveli mbimesatar 4 (vlera 2.8), nivel i ulët 1 (vlera 1.5) dhe niveli i lartë 5 (vlera 1.1). Të gjitha dimensionet e zhvillimit të mendimit kritik në orët e artit figurativ 2 janë vlerësuar në nivelin mesatar 3 (vlera 5.8) pas tij vijnë: niveli mbimesatar 4 (vlera 3.2) niveli nënmesatar 2 (vlera 2) niveli i ulët 1 (vlera 1.6) dhe niveli i lart 5 (vlera 1.4). Në orët e artit figurativ të klasës3 të gjitha dimensionet e ZHMK janë vlerësuar në nivelin mesatar 3 (vlera 4.3) pas tij vijnë niveli nënmesatar 2 (vlera 4.1) niveli i ulët 1 (vlera 3) niveli mbimesatar 4 (vlera 2.1) dhe niveli i lartë 5 (vlera 0.6). Dimensionet të menduarit kritik në orët e artit figurativ të klasës së 4 janë vlerësuar me vlera të barabarta në dy nivelet: niveli i ulët 1 dhe niveli i mesëm 3 (vlera 3.8) pas tij vijnë niveli nënmesatar 2 (vlera 2.8) niveli mbimesatar 4 (vlera 2.5) dhe niveli i lartë 5 (vlera 1.4). Gjithashtu të gjitha dimensionet e ZHMK në orët e artit figurativ të klasës 5 janë vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 5.2) pas tij vijnë: niveli mbimesatar 4 (vlera 4), niveli i mesëm 3 (vlera 3.2), niveli nënmesatar 2 (vlera 1) dhe niveli i ulët 1 (vlera 0.5). Rezultatet për operacionet e mendimit kritik në tekstet Art figurativ 1 5 Për dimensionin kupton dhe shpreh qartë mendimin e tjetrit (KSHQMT) në tekstin Art figurativ 1-5, në orën mësimore të artit figurativ 1, ky dimension i sipërshënuar është vlerësuar në nivelin nënmesatar 2 (vlera 5). Ndërsa në orën e artit figurativ klasa 2, 4 dhe 5 ky dimension (KSHQMT) është vlerësuar në nivelin mesatar 3 (vlera 9 për tekstin Arti figurativ 2, vlera 5 Art figurativ 4 dhe vlera 6 për Art figurativ 5). Në orën mësimore Art figurative 3 për këtë dimension të sipërshënuar është vlerësuar në nivelin e ulët 1 (vlera 6). Për dimensionin shpreh mendimin personal (SHMP) në tekstin Art figurativ 1-5, në orën mësimore të Artit figurativ 1 ky dimension i sipërshënuar është vlerësuar në nivelin nënmesatar 2 (vlera 6). Ndërsa në orën e artit figurativ klasa 2, 3 dhe 5 ky dimension (SHMP) është vlerësuar në nivelin mesatar 3 (vlera 8 për artin figurativ 2, vlera 6 për artin figurativ 3 dhe vlera 9 për art figurativ 5). Në orën mësimore art figurativ 4 për këtë dimension të sipërshënuar është vlerësuar në nivelin e ulët 1 (vlera 7). Dimensioni i të menduarit kritik merr parasysh mendimet e të tjerëve (MPMT) në tekstin Art figurativ 1-5, në orën mësimore të art figurativ 1 ky dimension i sipërshënuar është vlerësuar në nivelin mesatar 3 (vlera 5). Në orën art figurativ klasa 2 dhe 5 ky dimension është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 7). Ndërsa në orën mësimore art figurativ klasa 3 dhe 4 ky 135

152 dimension është vlerësuar në nivelin nënmesatar 2 (vlera 7 për art figurative klasa 3 dhe vlera 5 për art figurative klasa 4). Për dimensionin analizon vlefshmërinë e hipotezave (AVH) në tekstin Art figurativ 1-5, në orën mësimore art figurative klasa 1 dhe 4 ky dimension i sipërshënuar është vlerësuar në nivelin mesatar 3 (vlera 6 për art figurativ 1, vlera 5 për art figurativ 4). Ndërsa në orën e artit figurativ klasa 2 dhe 5 ky dimension (AVH) është vlerësuar në nivelin mbimesatar 4 (vlera 5 për art figurativ 2 dhe vlera 9 për art figurativ 5). Ndërsa ky dimension paraqitet në nivelin nënmesatar 2 (vlera 7) për tekstin art figurativ 3. Dimensioni i të menduarit kritik vlerëson cilësinë e të dhënave (VCDH) në tekstin art figurativ 1-5, në të gjitha orët e artit figurativ 1 5 ky dimension i ZHMK është vlerësuar në nivelin mesatar 3 (vlera 6 për tekstin art figurativ të klasave 1, 3 dhe 5, ndërsa vlera 5 për art figurativ klasa 2 dhe 4). Nga orët e vëzhguara për tekstin Art figurativ 1 5 dimensioni i të menduarit kritik paraqet ide (PI) në orën e artit figurativ 1, 2 dhe 3 është vlerësuar në nivelin mesatar 3 (vlera 8 në orën e artit figurativ 1, vlera 7 në orën e artit figurativ 2 dhe vlera 4 në orët e artit figurativ 3). Në orën e artit figurativ 4 ky dimension (AVH) paraqitet në nivelin nënmesatar 2 (vlera 5). Ndërsa në orën e artit figurativ 5 dimensioni i ZHMK paraqitja e idesë është vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 11). Në dimensionin e ZHMK ndjek diskutimin (ND) në orët e vëzhguara në art figurative 1 5, orët e art figurative 1 vlerësohen në nivelin mbimesatar 4 (vlera 6). Në orët art figurative klasa2 dhe 3 dimensioni (ND) është vlerësuar në nivelin mesatar 3 (vlera 6 për art figurative 3 dhe vlera 5 për art figurative 2). Ndërsa në orët art figurative klasa 4 ky dimension (ND) është vlerësuar në nivelin e ulët 1 (vlera 6). Ndërsa në orët e artit figurativ të klasës së 5, dimensioni i zhvillimit të mendimit kritik, nxënësi ndjek diskutimet është vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 9). Për dimensionin përqendrohet në çështje (PÇ) në orët e artit figurativ 1 5, orët e vëzhguara në klasat 1, 2, 3 dhe 4 është vlerësuar në nivelin mesatar 3 (vlera 8 për orët e artit figurativ klasa 1 dhe 3, vlera 7 për art figurativ 2 dhe vlera 5 për artin figurativ klasa 4). Ndërsa për këtë dimension orët e vëzhguara në artin figurativ klasa 5 janë vlerësuar në nivelin e lartë 5 (vlera 7). Tabela 44. Analiza e përgjithshme e rezultateve të vëzhgimit në orët e artit figurativ. Nr. Dimensionet e të menduarit kritik Shkalla matëse e mendimit kritik Kupton dhe shpreh qartë mendimin e tjetrit Shpreh mendimin personal Merr parasysh mendimin e tjetrit Arsyeton vlefshmërinë e hipotezave Vlerëson cilësinë e të dhënave Paraqet ide Ndjek diskutimin Përqendrohet në çështje

153 Rezultatet e përgjithshme dhe specifike për mendimin kritik në tekstet Art figurativ 1-5 Nga krahasimi i vlerave pas vlerësimit të dimensioneve të mendimit kritik rezulton se teksti art figurativ 1 5 është vlerësuar në nivelin mesatar 4 (vlera 22.87). Pas tij vijnë: niveli mbimesatar 4 (vlera 14.75), niveli nënmesatar 2 (vlera 13) niveli i ulët 1 (vlera 10.8) dhe niveli i lartë 5 (vlera 9.75). Analiza e rezultateve Kupton dhe shpreh qartë mendimin e tjetrit Shpreh mendim personal Merr parasysh mendimin e tjetrit Arsyeton vlefshmërinë e hipotezave Vkerëson cilësin e të dhënave Paraqet ide Ndjek diskutimin N Valid Missing Mean Median Mode a Std. Deviation Përqendrohet në çështje Nga 75 orët e vëzhguara në këtë studim, mund të vërehet se statistikisht ekzistojnë dallime të vlefshme në këto dimensione të zhvillimit të mendimit kritik, e cila është shprehur me mesatare aritmetike 2.53 për dimensionin Kupton dhe shpreh qartë mendimin e tjetrit, mesatarja aritmetike e dimensionit Shpreh mendim personal vlera 2.72, mesatarja aritmetike e dimensionit Merr parasysh mendimin e tjetrit vlera 2.77, dimensioni Arsyeton vlefshmërinë e hipotezave vlera 2.63 dimensioni Vlerëson cilësinë e të dhënave vlera 2.88, mesi aritmetik për dimensionin Paraqet ide është 3.16, ndërsa për dimensionin Ndjek diskutimin mesatarja aritmetike është 2.95 dhe për dimensionin Përqendrohet në çështje mesatarja aritmetike është Devijimi standard i variablës Shpreh mendimin personal me vlerën nënkupton që vlera individuale e dimensionit është e koncentruar më afër mesatares aritmetike, kurse dimensioni Ndjek diskutimin me vlerën është e koncentruar më larg mesatares aritmetike. Grafiku 41. Nivelet e zhmk në vëzhgimin e orëve të artit figurativ