REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I GJUHËVE TË HUAJA

Size: px
Start display at page:

Download "REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I GJUHËVE TË HUAJA"

Transcription

1 REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I GJUHËVE TË HUAJA RRETH DUKURIVE MORFO-SEMANTIKE NË FORMIMET ME NDAJSHTESA ME KUPTIM PEJORATIV NË SHQIPE DHE NË ANGLISHTE Disertante MA. Miranda ENESI Udhëheqës shkencor Prof. Dr. Valter MEMISHA Tiranë, 2013

2 RRETH DUKURIVE MORFO-SEMANTIKE NË FORMIMET ME NDAJSHTESA ME KUPTIM PEJORATIV NË S HQIPE DHE NË ANGLISHTE UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I GJUHËVE TË HUAJA DEPARTAMENTI I GJUHËS ANGLEZE RRETH DUKURIVE MORFO-SEMANTIKE NË FORMIMET ME NDAJSHTESA ME KUPTIM PEJORATIV NË SHQIPE DHE NË ANGLISHTE PUNIM PËR GRADËN DOKTOR NË GJUHËSI Disertante M.A. Miranda ENESI Udhëheqës shkencor Prof. Dr. Valter MEMISHA Tiranë, 2013 ii

3 RRETH DUKURIVE MORFO-SEMANTIKE NË FORMIMET ME NDAJSHTESA ME KUPTIM PEJORATIV NË S HQIPE DHE NË ANGLISHTE UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I GJUHËVE TË HUAJA DEPARTAMENTI I GJUHËS ANGLEZE Rreth Dukurive Morfo-Semantike Në Formimet Me Ndajshtesa Me Kuptim Pejorativ Në Shqipe Dhe Në Anglishte (Vështrim morfo-semantik) KOMISIONI 1. (Kryetar) 2. (oponent) 3. (anëtar) 4. (anëtar) 5. (oponent) Disertante MA. Miranda ENESI Udhëheqës shkencor Prof. Dr. Valter MEMISHA Tiranë, 2013 iii

4 RRETH DUKURIVE MORFO-SEMANTIKE NË FORMIMET ME NDAJSHTESA ME KUPTIM PEJORATIV NË S HQIPE DHE NË ANGLISHTE FALENDERIME Falenderime dhe mirënjohje pakufi për prof. dr. Valter Memishën, për ndihmën e tij të pakursyer, për udhëzimet, mbështetjen, mendimet e tij të vyera dhe fjalët e tij të mençura, të domosdoshme për realizimin e këtij punimi. Falenderoj departamentin e gjuhës angleze që më dha mundësinë të vazhdoja hulumtimet në fushën e Gjuhësisë angleze, sa e vështirë aq edhe interesante. Së fundi dua të falenderoj edhe familjen time për mbështetjen. iv

5 SHKURTESAT ad-lib-ad libitum (në mënyrë të rastësishme) asnj.-asnjanëse BrE-British English(anglishte britanike) d.m.th.-domethënë em.-emër f.-folje fem.-femërore.e.-indo-europiane shek. shekull mb.-mbiemër ndajf.-ndajfolje num.-numëror Oed-Oxford english dictionary (Fjalor i gjuhës angleze Oksford) Oe-eld english-anglishte e vjetër p.sh.-për shembull paraf.-parafjalë pasth.-pasthirrmë pj.-pjesëz Khrs.-krahaso v

6 PASQYRA E LËNDËS FALENDERIME... iv SHKURTESAT... v Hyrje...viii 0.1. Përligja e punimit...viii 0.2. Objekti dhe hipoteza e punimit.... ix 0.3 Metodologjia dhe struktura e punimit... x KREU I PARË... 1 KARAKTERI SISTEMOR I LEKSIKUT TË NJË GJUHE Karakteri sistemor i leksikut të anglishtes Karakteri sistemor i leksikut të shqipes Shtresa vetjake e leksikut të shqipes Shtresa e huazuar e leksikut të shqipes Leksiku sipas sferës së përdorimit Leksiku sipas marëdhënieve me normën e gjuhës standarde KREU I DYTË LEKSIKU SI PROCES (NËNSISTEMI GJUHËSOR MË I HAPUR PËR ZHVILLIME DHE NDRYSHIME) Pasurimi morfologjik: fjalëformimi Huazimi në gjuhën angleze Huazimi në gjuhën shqipe Pasurimi semantik Pasurimi semantik në gjuhën shqipe KREU I TRETË MËNYRAT KRYESORE TË FJALËFORMIMIT NË ANGLISHTE DHE NË SHQIPE Fjalëformimi ndajshtesor në gjuhët angleze dhe shqipe Formimet parashtesore në gjuhën angleze Formimet prapashtesore në gjuhën angleze Formimet parashtesore në gjuhën shqipe Formimet prapashtesore në gjuhën shqipe Kompozimi në gjuhën angleze Kompozimi në gjuhën shqipe Konversioni në gjuhën angleze Prejardhja zero Konversioni në gjuhën shqipe KREU I KATËRT FORMIMET ME NDAJSHTESA ME KUPTIM PEJORATIV NË ANGLISHTE DHE NË SHQIPE Fushat semantike-ndajshtesore kryesore me kuptim pejoraiv në anglishte dhe në shqipe Formimet parashtesore me kuptim negativ në gjuhën angleze Formimet prapashtesore me kuptim negativ në gjuhën angleze Formimet parashtesore me kuptim negativ në gjuhën shqipe Formime prapashtesore me kuptim negativ në gjuhën shqipe Karakteristika të parashtesave me kuptim negativ në gjuhën angleze: Karakteristika të përgjithshme të prapashtesave të anglishtes Karakteristika të përgjithshme të parashtesave të shqipes Karakteristika të përgjithshme të prapashtesave të shqipes KREU I PESTË PËRBASHKËSITË DHE VEÇANTITË NË ANGLISHTE DHE NË SHQIPE vi

7 5.1 Krahasimi morfo-semantik i fjalëve me kuptim negativ nga anglishtja në shqipe e nga shqipja në anglishte Formimet ndajshtesore dhe llojet e modifikimeve semantike Përbashkësi në sistemin e ndajshtesimit me kuptim negativ ndër fjalët me ndashtesa me kuptim negativ në anglishte e në shqipe Dallime në sistemin ndajshtesor të fjalëve me kuptim negativ nga anglishtja në shqipe e nga shqipja në anglishte KREU I GJASHTË DUKURI DHE PROBLEME TË PËRKTHIMIT TË FJALËVE ME NDAJSHTESA ME KUPTIM NEGATIV Qëllimi i përkthimit Qëndrimi global Metodat specifike Procedurat e përkthimit, konceptet specifike ndërkulturore Probleme të përkthimit Probleme të përkthimit të fjalëve me ndajshtesa me kuptim pejorativ e negativ në veprën Hamleti të W. Shekspir KREU I SHTATË PASQYRIMI LEKSIKOGRAFIK I NJËSIVE ME NDAJSHTESA ME KUPTIM NEGATIV NË FJALORËT SHPJEGUES E DYGJUHËSH Zhvillimi i leksikografisë angleze Zhvilimi i leksikografisë shqipe Fjalët me ndajshtesa me kuptim negativ në Fjalorin anglisht-shqip me Fjalët me ndajshtesa me kuptim negativ në Fjalorin anglisht-shqip me fjalë të R. Hysës të vitit Fjalori anglisht-shqip me fjalë i autorit P. Qesku botuar në vitin Fjalët me ndajshtesa me kuptim negativ në Fjalorin shqip-anglisht me Fjalët me ndajshtesa me kuptim negativ në Fjalorin shqip -anglisht me Fjalët me ndajshtesa me kuptim negativ në Fjalorin shqip-anglisht me më tepër se fjalë e përkthime të Leonard Newmark-ut KREU I TETË PËRFUNDIMET, DUKURITË PROBLEMET BIBLIOGRAFIA FJALORTHI ANGLISHT SHQIP... Error! Bookmark not defined. I FJALEVE ME NDJASHTESA ME KUPTIM NEGATIV... Error! Bookmark not defined. vii

8 0.1. Përligja e punimit Hyrje Dhjetëvjetëshat e fundit kontaktet ndërmjet shqipes dhe anglishtes janë rritur në mënyrë marramendëse. Statusi i anglishtes si gjuhë ndërkombëtare, por edhe si gjuha e parë me të cilën shqipja përballet sot në çdo çast dhe në çdo fushë të jetës shkencore, ekonomike, kulturore, politike, ushtarake etj., na drejtoi te një temë që mendojmë se paraqet shumë interes për t u trajtuar e për t u marrë e rimarrë nga prerje të ndryshme dhe përfshirëse. Leksiku i anglishtes ashtu si ai shqipes standarde, mund të vështrohet në disa kahe: mund të kundrohen shtresat leksikore që e përbëjnë, dhe të studiohen funksionet që kryejnë ato në gjithë sistemin e gjuhës; mund të zbulohen proceset e zhvillimit të brendshëm dhe lëvizjet që ndodhin, mund të shtjellohen lidhjet e fjalëve dhe grupimet e fjalëve etj. Studime të tilla, që mund të vendosen në rrafshin e semantikës strukturore, ndërthurin elemente dhe metoda të semantikës sinkronike dhe të asaj diakronike. Studimet mund të rrokin fusha të larmishme dhe mund të bëhen për qëllime të ndryshme. Gjatë procesit të përvetësimit të anglishtes si gjuhë të huaj, por edhe gjatë përkthimeve të panumërta, shqipfolësi si nxënës e zotërues i kësaj gjuhe përballet së pari me strukturën leksikore e semantike të saj. Strukturat leksikore të të dyja gjuhëve, qoftë e anglishtes qoftë e shqipes, kanë veçantitë e tyre, çka duket ndër të tjera edhe vëllimin e pabarabartë të pasurisë leksikore, të pasurisë semantike dhe të asaj frazeologjike. Përvoja ime në Universitetin Aleksandër Moisiu Durrës është e lidhur me mësimdhënien dhe njëherazi me gjuhësinë angleze. Në rrjedhën e natyrshme të praktikës së komunikimit gjuhësor fitohen përvoja të lidhura me gjuhën, por shumë elemente të tjera dhe rregullimi i përgjithshëm i tyre në sistem, fitohen nëpërmjet zotërimit të dijeve shkencore për gjuhën, prandaj menduam dhe bëmë objekt të punës sonë për doktoraturë temën Rreth dukurive morfo-semantike në formimet me ndajshtesa me kuptimet pejorativ në anglishte e në shqipe, e cila duke u përfshirë në sistemin e formimit të fjalës si më i rëndësishmi në mësimdhënien e mësimnxënien e një gjuhe të huaj na ndihmon drejtpërdrejt në punën me studentët, gjatë procesit të përvetësimit të fjalorit të anglishtes, gjatë procesit të të shkruarit akademik si edhe gjatë studimit të sistemit leksikor në lëndë si Leksikologjia e Semantika. Anglishtja jo vetëm është një nga gjuhët me nivelin më të lartë të përpunimit në të gjitha nënsistemet, dhe një nga gjuhët me nivelin më të lartë të standardizimit, por ajo gjithashtu dallon nga shqipja dhe nga shpejtësia e shtimit vëllimor dhe funksional të mjeteve të shprehjes. Krijimi i fjalëve të reja, përgjigjja e menjëhershme emërtuese ndaj zhvillimeve të shumanshme të botës materiale dhe të asaj shpirtërore, intelektuale dhe estetike e bëjnë anglishten gjuhën me statusin më të fuqishëm sot. E rëndësishme është se kjo pasqyrohet shumë shpejt në fjalorët e ndryshëm që botohen në botën anglo-amerikane, sidomos në fjalorët shpjegues kombëtarë dhe në ata terminologjikë, që janë furnizuesit kryesorë dhe më të mirë të leksikut të përgjithshëm. Edhe gjuha shqipe gjatë shekullit të fundit ka njohur zhvillime të jashtëzakonshme në të gjitha rrafshet e saj. Këto zhvillime spikatin veçanërisht këta dhjetëvjeçarët e fundit, zhvillime që spikatin në dy kahe: në pasurimin e vazhdueshëm dhe në përballjen sidomos me leksikun e gjuhëve me të cilat ajo ka rritur ndjeshëm kontaktet, përballje që shumë shpesh ka sjellë huazime të shumta që e kanë pasuruar ndjeshëm por ndonjëherë kanë qenë edhe të panevojshme. viii

9 0.2. Objekti dhe hipoteza e punimit. Gjatë procesit të përvetësimit të anglishtes në sistemin tonë arsimor, por edhe gjatë procesit përkthimor midis këtyre dy gjuhëve, shqiptarët përballen me strukturën gramatikore, leksikore e semantike të tyre. Strukturat morfo-semantike të të dyja gjuhëve, sidomos të anglishtes si gjuhë analitiko-sintetike, dhe të shqipes si gjuhë sintetiko-analitike kanë veçantitë e tyre, por duke qenë gjuhë indo-europiane kanë edhe paralele po t i referohemi strukturës morfologjike të fjalës sikundër duket edhe në sistemin e ndajshtesimit të cilin ne e kemi bërë objekt të studimit tonë krahasimtar. Po t u referohemi botimeve e përkthimeve të fushave të ndryshme shoqërore, të shkencës, të artit, vërejmë se shqipja po formon njësi të reja leksiko-semantike duke u përballur me një numër shumë të madh nocionesh të reja të ardhura nga bota dhe nga gjuhët me të cilat kontaktojnë shqiptarët, sidomos me anglishten si gjuhë e teknologjisë dhe gjuhë e dytë në shoqërinë intelektuale. Ky proçes na dha shtysë për t iu drejtuar dhe një herë rrafshit morfologjik, mënyrave dhe tipeve të fjalëformimit në të dy gjuhët. Në punim u jepet përparësi formimeve me ndajshtesa me kuptim pejorativ, negativ, keqësues, mohues, kundërshtues, përulës, antonimik duke bërë përqasje në të dyja gjuhët. Ky është dhe thelbi i sipërmarrjes sonë, sepse studimet në rrafshin morfologjik janë gati shteruese, kurse në atë të semantikës strukturore janë në proces. E nisëm këtë sipërmarrje për të trajtuar fillimisht ndajshtesat me kuptim pejorativ, por meqë ndajshtesat shpeshherë shfaqen të ngjashme semantikisht, punimi mori përmasa gjithëpërfshirëse duke trajtuar të gjitha ndajshtesat që përmbledh hiperonimi negativ. Punimi ynë mbi dukuritë morfo-semantike që shfaqin formimet ndajshtesore me kuptim pejorativ, neagativ, keqësues, mohues, përçmues e antonimik në gjuhët angleze e shqipe ka synuar të sjellë një kontribut modest ndër studimet e shumta krahasimtare të realizuara duke vendosur përballë njëra-tjetrës këto dy gjuhë me qëllim gjetjen e dallimeve e ngjashmërive midis sistemeve fjalëformuese të këtyre dy gjuhëve, dhe trajtimin e problemeve të përkthimit që vijnë si rezultat i dallimeve në përgjithësi e në veçanti problemeve të përkthimit të fjalëve me ndajshtesa me kuptim negativ si dhe pasqyrimin leksikografik të këtyre njësive në fjalorët anglisht-shqip e shqip-anglisht dhe vëndin që ata zënë në ligjërimin e secilës gjuhës. Për trajtimin shkencor të lëndës kemi përdorur metodën induktive, të analizës së përimtuar të lëndës leksikografike të nxjerrë, e cila krejt natyrshëm, është gërshetuar shpesh me rrugën deduktive. Është ndjekur metoda përshkruese dhe krahasuese, sepse të dy gjuhët janë vënë përballë njëra-tjetrës duke ballafaquar fjalët me ndajshtesa me kuptim negativ, dhe jo vetëm në aspektin e ndryshimit formal, por edhe ne aspektin e ndryshimit semantik, duke ju referuar kuptimeve të reja që fiton tema fjalëformuese kur bashkohet me një nga formantet e këtij tipi. Pa anashkaluar aspektin etimologjik e atë historik. Për realizimin me sukses të studimit jemi mbështetur në një literaturë të pasur në disa gjuhë, por sidomos në anglishte dhe në shqipe, në vepra dhe autorë që janë përfaqësues të studimeve morfologjike, semantike, leksikologjike etj., duke mbajtur parasysh parime dhe kritere shkencore studimi të njohura dhe të zbatuara me sukses deri tani në trajtimet leksikore e semantike në gjuhësinë botërore (si dhe në atë angleze e shqipe). Për pasojë, duke pasur një teori që ndërton vetë shkencën e leksikologjisë dhe të semantikës leksikore dhe të disiplinave, si sociolinguistika, etnolinguistika, dialektologjia etj., kemi trajtuar koncepte, si shtresimi i leksikut sipas formimit, formantet fjalëformuese, semantemat, ndryshimet semantike dhe llojet e tyre, kuptimin dhe lëvizjet kuptimore, lëvizjet e jashtme dhe lëvizjet e brendshme kuptimore, semën dhe polisememën, temën motivuese dhe temën e motivuar; gjeobilinguizmin dhe huazimin, politikën gjuhësore dhe planifikimin gjuhësor, fjalën dhe morfemën, relacionet semantike dhe prejardhjen semantike, barbarizmat dhe fjalët ix

10 ndërkombëtare, huazimin e drejtpërdrejtë dhe huazimin e tërthortë, huazimin shkrimor dhe huazimin gojor, shumëgjuhësinë te brezi i ri dhe dukurinë e interferencave gjuhësore, kompetencën leksikore dhe semantike, problemet përkthimore, pasqyrimin leksikografik, pa lënë pa diskutuar edhe universalet gjuhësore e dukuritë e relativizimit gjuhësor etj. Për hartimin e punimit jemi mbështetur mbi konceptet e teorisë dhe të praktikës leksikologjike, morfologjike, semantike dhe leksikografike, të përpunuara nga gjuhëtarë e veçanërisht leksikologë e semantologë shqiptarë, anglo-amerikanë etj., si Leech G.N., Palmer, H. Marchand, L. Bauer, I. Plag, Xhuvani-Çabej, A. Kostallari, J. Thomai, E. Hysa, I. Stefanllari, Th. Sharra etj. 0.3 Metodologjia dhe struktura e punimit Punimi është studim krahasimtar që vë përballë njëra-tjerës anglishten dhe shqipen në sistemin ndajshtesor me kuptim pejorativ, negativ, mohues, keqësues përçmues, kundërshtues e antonimik. Funksionin e këtij sistemi në të dyja gjuhët, mundësitë gjuhësore formale të gjuhës angleze, për të plotësuar ato dukuri gjuhësore formale që nuk i ka gjuha shqipe dhe anasjelltas. a. Fillimisht, me një vjelje të drejtpërdrejtë, kemi nxjerrë lëndë leksikore nga fjalorët e anglishtes dhe të shqipes. Për të bërë analiza të sakta e të plota sidomos semantike dhe fjalëformuese (për të parë çerdhet paradigmatike fjalëformuese) kemi trajtuar lëndën leksikografike që gjendet në fjalorët njëgjuhësh dhe dygjuhësh të të dyja gjuhëve, në fjalorë të tipit të vogël, të tipit të mesëm dhe të tipit të madh. Përveç vjeljes së shembujve konkretë të domosdoshëm për analizën tonë krahasimtare, kemi vjelë në mënyrë shteruese, të gjitha fjalët me ndajshtesa me kuptim pejorativ, negativ, keqësues, përkeqësues, privativ, mohues, kundërshtues, përçmues, përulës e antonimik, kryesisht në Fjalorin anglisht-shqip me fjalë të autorit Pavli Qesku por edhe në Fjalorin anglisht-shqip me fjalë të autorit Ilo Stefanllari, i cili ka rezultuar mjaft prodhimtar në fjalë me ndjashtesa me kuptim negativ jo vetëm në përqindje me numrin e fjalëve që ka por edhe në krahasim me fjalorët e tjerë më të mëdhenj. Kjo vjelje ka sjellë edhe një fjalor specifik, fjalorin anglisht-shqip të fjalëve me ndajshtesa me kuptim negativ. b. Meqënëse kemi trajtuar lëndë leksikore e semantike nga dy gjuhë indoevropiane (pavarësisht nga tipologjia e tyre strukturore), për të bërë analiza të thukëta e njëkohësisht shteruese kemi zbatuar metodën e analizës semike, që nënkupton analiza përmes fushave konceptore e leksiko-semantike. Kështu, në një koncept të gjerë, kemi përdorur edhe metodën e përqasjes gjuhësore (të përballjes dhe të krahasimit të njësive leksikore e semantike). Si korpus i analizave kanë shërbyer në radhë të parë materialet e vjela nga fjalorët shpjegues të të dy gjuhëve e nga fjalorë dygjuhësh, për anglishten e shqipen, por janë realizuar dhe vjelje nga katër vepra letrare në të dy gjuhet. Puna jonë u përqëndrua në disa drejtime kryesore: a. U punua mbi një literaturë të domosdoshme në shqipe dhe në gjuhë të huaja, sidomos në anglishte, në funksion të temës, për fushën e morfologjisë së fjalëformimit dhe të semantikës leksikore e strukturore. b. U punua mbi një lëndë faktike në të dy gjuhët, në anglishte dhe në shqipe. Sipërmarrja lehtësohet dhe nga puna ime si lektore në Universitet për lëndët që lidhen drejtpërdrejt me Leksikologjinë e Semantikën e gjuhës angleze, Shkrimin akademik, Bazat e gjuhës e formim gjuhësor, Integrated Language Skills and Pedagogy Of TEFL. x

11 Puna jonë është ndihmuar në mënyrë të dukshme nga fjalorët njëgjuhësh dhe dygjuhësh anglisht-anglisht 1, shqip-shqip 2, anglisht-shqip e shqip-anglisht të tipeve të ndryshëm (i vogël, i mesëm, i madh) autorët e të cilëve i kemi cituar në brendësi të punimit. Fatmirësisht ditët e sotme fjalorët janë të shumtë në numër dhe leksikografitë e të dyja gjuhëve në shqyrtim renditen në radhët e leksikografisë botërore. Ata jo vetëm janë regjistrues të lëndës leksikosemantike të gjuhës angleze apo asaj shqipe, por edhe ofrojnë lëndë dhe për të shtjelluar problematikën e temës që kemi zgjedhur. c. Puna lehtësohet dhe nga një prerje tjetër. Kohët e fundit janë botuar shumë fjalorë anglisht shqip apo shqip - anglisht ku kemi përqasje, ekuivalentim emërtimesh si dhe dallime ku shfaqen potencialitetet shënuese, shprehëse e zhvilluese të secilës gjuhë 3. d. Pas shestimit të temës dhe platformës së saj, u punua hap pas hapi për t a realizuar atë deri sa punimi mori trajtën përfundimtare për t u paraqitur për mbrojtje, ku u trajtuan çështje të tilla, si leksiku dhe karakteri i tij sistemor; lëvizjet në leksik: prurjet dhe fjalëformimi si rruga kryesore e pasurimit të leksikut; mënyrat dhe tipet e fjalëformimeve, fjalëformimi dhe lëvizja kuptimore e jashtme, dukuri morfo-semantike të formimeve me ndajshtesa me kuptim negativ në të dyja gjuhët, dukuri gjatë lëvizjes së jashtme kuptimore duke u ndalur në veçoritë stilistikë të secilës ndajshtesë me kuptim pejorativ, negativ, keqësues, mohues, përçmues, kundërshtues, përulës e antonimik, pasqyrimi leksikografik statistikor i fjalëve të formuara me ndjashtesa me kuptim negativ në të dyja gjuhët, në fjalorët dygjuhësh anglisht shqip dhe shqip anglisht të tipit të vogël, të mesëm e të madh. Në fund punimi u pajis dhe me sythin e përfundimeve. Si shtojcë kemi vjelë në mënyrë shteruese të gjitha fjalët me ndajshtesa me kuptim pejorativ, negativ, keqësues, mohues, përçmues, kundërshtues përulës e antonimik duke përfshirë edhe fjalët me ndajshtesa me kuptim keqësues që paraprihen nga parashtesa under- e cila në disa raste del me kuptim përulës e përçmues si edhe sindjashtesa mal-, me kuptim keqësues e cila në shumë raste formon kompozita, kryesisht nga Fjalori anglisht-shqip me fjalë i autorit Pavli Qesku duke sjellë kështu një fjalorth të llojit të veçantë. Punimi monografik Rreth dukurive morfo-semantike në formimet me ndajshtesa me kuptim pejorativ në anglishte dhe në shqipe është konceptuar në shtatë kapituj, të paraprirë nga një Hyrje si dhe të ndjekur nga një fjalorth anglisht shqip me të gjitha fjalët me ndajshtesa me kuptim negativ pas Bibliografisë e veprave të shfrytëzuara. Hyrja përmban një vështrim të përgjithshëm mbi kontaktet e anglishtes me shqipen, me përballjen e shqiptarëve që studiojnë strukturën morfo-semantike të anglishtes duke e krahasuar me shqipen, pjesën paraqitëse të punimit, të punës së bërë për realizimin e tij, të bazës teorike, të literaturës së shfrytëzuar, si edhe të burimeve të lëndës, paraqitjen e qëllimit dhe objektit të studimit e metodologjinë e ndjekur për realizimin e këtij punimi. Në kreun e parë jemi ndalur në çështjen Karakteri sistemor i leksikut të një gjuhe ku trajtojmë në përgjithësi dukuri që lidhen me sistemet leksikore të gjuhëve angleze e shqipe si dhe veçori të zhvillimit të leksikut të dyja gjuhëve. 1 Oxford Advanced Learner;s Dictionary Fjalor i Gjuhes së sotme Shipe, Tiranë 1980, Fjalor i Shqipes së sotme Toena Tiranë Shih I. Stefanllari, Fjalor Anglisht - Shqip, Tiranë, 1988, I. Duro..., Fjalor Shqip - Anglisht, Tiranë, 1986, I. Stefanllari, Fjalor frazeologjik anglisht shqip, Tiranë, 1999 P. Qesku, Fjalor anglisht- shqip, Tiranë, 2002, P. Qesku, Fjalor shqip - anglisht, Tiranë, 2002, L. Newmark Fjalor shqip - anglisht, Oxford, 2000 etj., P. Qesku, Fjalor anglisht - shqip, Tiranë, 2002, P. Qesku, Fjalor shqip - anglisht, Tiranë, 2002, L. Newmark Fjalor Shqip - Anglisht, Oxford, 2000 etj. A Dictionary of Prefixes, Suffixes, and Combining Forms, Webster s Third New International Dictionary, Unabridged 2002 xi

12 Në kreun e dytë kemi trajtuar çështje si Leksiku si proçes (nënsistemi gjuhësor më i hapur për ndryshimet dhe zhvillimet), rrugët e pasurimit të tij si dhe formimi i fjalëve të reja me mjete dhe tipa të ndryshëm fjalëformues, me anë të huazimit e prejardhjes semantike. Në kreun e tretë, të punimit ndalemi në çështje si: Mënyrat kryesore të fjalëformimit në anglishte dhe në shqipe e nënçështje, si Tipat dhe mënyrat kryesore të formimit të fjalëve në anglishte dhe në shqipe ku trajtohen në përgjithësi prejardhja, kompozimi e konversioni. Formimi ndajshtesor në anglishte dhe në shqipe ku paraqiten ndajshtesat kryesore në anglishte dhe në shqipe. Trajtohen formimet parashtesore e formimet prapashtesore. Në kreun e katërt, punimi ndalet në çështjen Formimet me ndajshtesa me kuptim pejorativ dhe negativ në anglishte dhe në shqipe me nënçështje si Fushat semantikendajshtesore kryesore me kuptim keqësues në anglishte e në shqipe. Kemi përfshirë të gjitha ndajshtesat me kuptim negativ nga anglishtja si: parashtesa a/an-, parashtesa anti-, parashtesa contra- parashtesa counter-, parashtesa de-, parashtesa dis-, parashtesa in-/il-/im-/ir-, parashtesa mal-, parashtesa mis-, parashtesa non-, parashtesa pseudo-, parashtesa un-, parashtesa under-, prapashtesa- ard, prapashtesaaster, prapashtesa-ish, prapashtesa ling, prapashtesa less, nga shqipja si: parashtesa a-, parashtesa anti-, parashtesa ç-, parashtesa de-, parashtesa dis-/dez-/diz-, parashtesa il-, im-, in-, ir-, ndajfolja e parashtesa jo-, ndajfolja keq, ndajfolja e parafjala kundër, parashtesa mos-, parashtesa nën-, parashtesa pa-,parashtesa pseudo-, parashtesa sh-, parashtesa z-, parashtesa zh-, prapashtesa- ac, prapashtesa acak/acuk, prapashteasa aç, prapashtesa ak-, prapashtesa-anjos /anjoz-, prapashtesa alaq, prapashtesa alec, prapashtesa aluq, prapashtesa aq, prapashtesa arak, prapashtesa ash, prapashtesa avec/aveç, prapashtesa ec, prapashtesa uc-, ndajfolja keq. Në kreun e pestë vihen përballë njëra-tjetrës anglishtja me shqipen ku krahasohen sistemet ndjashtesore e dukuritë morfo-semantike të dyja gjuhëve në përgjithësi dhe dukuritë morfosemantike të ndajshtesave me kuptim negativ në veçanti me qëllim gjetjen e përbashkësive dhe veçantive në anglishte dhe në shqipe ku si korpus gjuhësor ilustrues kemi zgjedhur veprën e Jane Austin How to do things with words gjithashtu veprën e Ismail Kadaresë Darka e gabuar. Në kreun e gjashtë punimi ndalet në dukuri dhe probleme të hasura gjatë procesit të përkthimit të fjalëve me ndajshtesa me kuptim pejorativ nga anglishtja në shqipe ku duke u mbështetur në teori botërore mbi përkthimin trajtojmë probleme të përgjithshme me të cilat përballet një përkthyes gjatë këtij procesi. Si korpus gjuhësor ilustrues kemi zgjedhur veprën Hamlet të William Shakespeare, duke e vënë përballë versionit të saj të përkthyer në shqipe nga Fan Noli, nga ku kemi vjelë lëndë të mjaftueshme gjuhësore me ndajshtesa me kuptim negativ. Në kreun e shtatë punimi trajton çështjen Pasqyrimi leksikografik i njësive të formuara me ndajshtesa me kuptim pejorativ në fjalorët shpjegues e dygjuhësh, ku kemi marrë në shqyrtim 6 fjalorë, anglisht-shqip e shqip-anglisht të tipit të vogël të mesëm e të madh. Kemi vjelë të gjithë lëndën leksikore të tyre, e kemi pasqyruar grafikisht në numër e në përqindje duke i krahasuar me njëri tjetrin fjalorët e tipave të ndryshëm, po kështu edhe të të njëjtit numër fjalësh por të gjuhëve të ndryshme në rastin tonë anglishtes e shqipes ku kemi nxjerrë në pah në bazë të numërimeve të sakta të njësive me ndajshtësa me kuptim keqësues vendin që zënë në fjalorët e marë në konsideratë si dhe prodhimtarinë fjalëformuese të tyre në gjuhët angleze e shqipe. Kreu i tetë është edhe sythi i përfundimeve, i dukurive e problemeve të rrafshit të fjalëformimit. Në këtë krye kemi përmbledhur konkluzionet për çdo krye tjetër si dhe përbashkësitë dhe dallimet që këto dy gjuhë ndajnë me njëra-tjetrën në sistemin leksikor, në xii

13 sistemin e formimit të fjalëve në përgjithësi dhe në aspektin e formimeve me ndajshtesa me kuptim negativ në veçanti. Pas bibliografisë punimi është pajisur edhe me një fjalorth, ku renditen alfabetikisht të gjitha fjalët me ndajshtesa me kuptim pejorativ, negativ, keqësues, kundërshtues, mohues, përkeqësues, përçmues, përulës e antonimik, për të cilin mendojmë se mund t ju vijë në ndihmë studentëve të gjuhës angleze. xiii

14 KREU I PARË KARAKTERI SISTEMOR I LEKSIKUT TË NJË GJUHE Gjatë dhjetëvjeçarëve të fundit kontaktet ndërmjet botës shqiptare dhe asaj anglishtfolëse janë shtuar në mënyrë të jashtëzakonshme, për rrjedhojë edhe kontaktet ndërmjet shqipes dhe anglishtes në çdo fushë të jetës shkencore, ekonomike, kulturore, politike, ushtarake etj., janë shtuar me të njëjtin ritëm. Trysnia që ushtron anglishtja mbi shqipen ndjehet jashtëzakonisht në Leksik e në Sintaksë. Shqipja si rezultat i kësaj trysnie ndodhet në një proces shumë të fuqishëm pasurimi. Ajo krijon fjalë të reja në mënyrë të paprerë ashtu si edhe huazon duke ju përgjigjur kështu lëvizjeve zhvillimore të vazhdueshme. Përsëri leksiku bëhet jo vetëm mjedisi ku realizohen levizjet por tregon edhe qëndrueshmërinë dhe kreativitetin e saj. Gjuha, si mjeti më i rëndësishëm i shprehjes së mendimit, emocionit e komunikimit ndërmjet qënieve njerëzore, si mjeti i pazëvendësueshëm për shkëmbimin horizontal dhe vertikal të informacionit 4 dhe për organizimin e të gjithë veprimtarisë materiale dhe intelektualo-shpirtërore, është në vetvete sistem nënsistemesh. Ferdinand de Sosyr themelues i strukturalizmit në gjuhësi, e shtrin për herë të parë karakterin sistemor edhe në leksik, duke pohuar se vlera e çdo termi përcaktohet nga ajo që e rrethon 5. Ai pohon se gjuha është sistem, të gjitha pjesët e të cilit janë solidare dhe në të cilin vlera e njërës del vetëm nga prania e njëkohshme e tjetrës. Leksiku është karakterizuar si një shpikje mendore fjalësh dhe proces produktiv i prejardhjes së fjalëve. Ai nuk përfshin vetëm fjalë të thjeshta e të përbëra por gjithashtu fraza shumëfjalëshe konvencionale 6. Dihet se leksiku i një gjuhe nuk është vetëm një grup fjalësh, por një sistem njësish, që klasifikohen sipas këndvështrimeve dhe sipas kritereve të ndryshme. Studimet në gjuhë të ndryshme, kanë treguar se edhe brenda sistemit leksikor mund të gjejmë të paktën dy nënsisteme, nënsistemin leksikor dhe nënsistemin semantik. Nënsistemi leksikor në vetvete përbëhet nga nënsistemi i fjalëve dhe nënsistemi i njësive frazeologjike. Nënsistemi i fjalëve përmes një taksonimie shkencore mund të ndahet në klasa leksikore, grupe paradigmatike leksikore, grupet në nëngrupe etj., duke na shpërfaqur kështu një hierarki ku jo vetëm shohim të mishëruar parime e kritere klasifikuese, por na japin shtysë për të ndërmarrë studime të veçanta ose në rastin tonë krahasimtare përqasëse. Për më tepër leksiku i një gjuhe standarde, në rastin tonë i anglishtes dhe i shqipes mund të vështrohet në disa drejtime: mund të analizohen shtresat leksikore që e përbëjnë, studiohen funksionet që kryejnë ato në gjithë sistemin e gjuhës, zbulohen proceset e zhvillimit të brendshëm morfologjik e semantik, lëvizjet që ndodhin, lidhjet e fjalëve, mund të studiohen proceset morfo-semantike e stilistike të ndajshtesave të ndryshme, sikurse edhe mund të krahasohen strukturalisht dy aspekte gjuhësore etj. Studime të tilla, që mund të vendosen në rrafshin e semantikës strukturore, ndërthurin elemente dhe metoda të morfo- 4 Me shkëmbim horizontal të informacionit do të nënkuptojmë komunikimin gjuhësor ndërmjet njerëzve në një çast të dhënë, brenda një rrafshi kohor dhe zakonisht nënkupton komunikimin gjuhësor me gojë, kurse me shkëmbim vertikal të informacionit do të nënkuptojmë shkëmbimin e informacionit nga brezi në brez, nga një stad historiko-shoqëror në tjetrin zakonisht përmes komunikimit gjuhësor shkrimor. 5 F. de Sosyr, Kursi i gjuhësisë së përgjithshme, Tiranë, 2002, f Mariane Celce-murcia Diane Larsen-Freeman The grammar book. An esl/efl Teacher s course 2-d edition Heinle & Heinle Publishers USAf f29 1

15 semantikës sinkronike dhe të asaj diakronike 7. Studimet mund të rrokin fusha të larmishme dhe mund të bëhen për qëllime të ndryshme. Studimet kanë forma përmasa dhe synime të ndryshme. Një studim i tillë ka si qëllim që leksiku i secilës gjuhë të zotërohet mirë e të përdoret gjallërisht, lehtësisht e me siguri. Shumë elemente të formimit gjuhësor fitohen vetiu, në rrjedhën e natyrshme të praktikës së komunikimit, por shumë elemente të tjera si dhe rregullimi i përgjithshëm në sistem fitohen nëpërmjet zotërimit të dijeve shkencore për gjuhën, shtresat leksikore që e përbëjnë dhe funksionet që kryejnë në gjuhë; Sipas Chomsky-it (1986) 8 kapaciteti i lindur gjuhësor i njerëzve është i ndjeshëm ndaj rregullave që shfaqen në gjuhët njerëzore. Zhvillimi gjuhësor ndodh nëse mjedisi ofron ekspozim ndaj gjuhës, i ngjashëm me kapacitetin për të ecur. Pavarësisht dallimeve sipërfaqësore të gjitha gjuhët njerëzore ndajnë një universal të përbashkët, strukturën themelore. Kjo strukturë është gramatika universale, e cila formon bazën e gramatikave të veçanta të të gjitha gjuhëve të mundshme. Ne kemi një aftësi të lindur për të aplikuar këtë gramatikë universale për çfarëdo lloj gjuhe me të cilën ballafaqohemi që në lindje. Ky universalizëm shfaqet edhe te përbashkësitë që mund të zbulohen në leksikun e gjuhëve. Kështu në anglishte dhe në shqipe, ne mund të vërejmë dukuri dhe kategori të përbashkëta. Taksonimikisht po bëjmë disa klasifikime të cilat janë të njohura, por ne po i japin, pasi lidhen me thelbin e këtij punimit. Leksikut si sistem njësish mund t i bëhen prerje të shumta, nga të cilat dalin nënsisteme leksikore të ndryshme sipas kahes së lëvizjes së fjalëve në gjuhë, sipas fushës së përdorimit, sipas prejardhjes (vendase apo të huaja) sipas frekuencës së përdorimit etj. Leksiku i një gjuhe, megjithëse përbën një sistem të vetëm e tërësor, mund të shtresohet sipas kriteresh të ndryshme: sipas burimit, sipas fushës së përdorimit, sipas territorit etj. 1. Leksiku i vështruar sipas burimit të fjalëve, nënkupton dy grupe paradigmatike të mëdha njësish: grupin e njësive leksikore që lidhen me leksikun amtar ose autokton dhe grupin e njësive leksikore të huazuara. Përgjatë zhvillimit historik marrëdhëniet ndërmjet popujve kanë ndikuar edhe në gjuhë. Kjo dallohet edhe në sistemin leksikor. Historia dhe etimologjia e çdo gjuhe ndajnë elementet e huazuara nga elementet vetjake duke zbuluar dy shtresa të mëdha, shtresën vetjake dhe shtresën e huazuar. Anglishtja është pjesë e gjuhëve gjermanike dhe ka trashëguar nga gjermanishtja një fond themelor fjalësh, por ajo ka krijuar me brumin dhe me mjetet e veta fjalëformuese me qindra-mijëra fjalë përgjatë zhvillimit të mëvetësishëm ndër shekuj. Por ajo gjithashtu ka marrë nga gjuhët e tjera sidomos në terminologji nga greqishtja e vjetër dhe nga latinishtja, por dhe në leksikun e përgjithshëm për shkak të kontakteve historike, sidomos gjatë pushtimit që iu bë Anglisë në shekullin XI nga ushtritë e perandorisë romake. Kjo ndarje e madhe mund të vërehet lehtësisht në gjuhën shqipe, për të cilën nëse themi se është gjuhë indo-evropiane, nuk duhet kuptuar që gjithë pasuria e saj leksikore është trashëgimi e fondit të vjetër indo-evropian. Te kjo gjuhë kemi fjalët që janë trashëguar nga nëna e vet, nga ilirishtja dhe ato që ka krijuar vetë pasi u shkëput prej saj gjatë periudhës midis shekullit të IV - të dhe shekullit të VI - të 9. Po kështu kemi fjalë me origjinë latine, me origjinë greke, me origjinë sllave, me origjinë turke si dhe orientalizma. 7 Me studimin e kuptimit të fjalës merret semantika sinkronike, kurse me lëvizjen kuptimore, qoftë me lëvizjen e brendshme, qoftë me atë të jashtme, merret semantika diakronike. 8 Chomsky, N., Knowledge of Language, Praeger, 1986.f Demiraj, Sh. Gjuha Shqipe dhe historia e saj, Tiranë, 1989 dhe Çabej, E. Studime etimologjike në fushë të shqipes Prishtinë

16 2. Leksiku i kundruar sipas përdorimit, që nënkupton larmi kriteresh dhe për pasojë edhe larmi grupimesh, si: grupi paradigmatik i leksikut aktiv dhe grupi paradigmatik i leksikut pasiv (këtu mund të bëjmë klasifikime të mëtejshme që lidhen me zhvillimin diatopik, diakronik a diastratik etj. të një gjuhe). Brenda këtij klasifikimi (apo grupimi) mund të bëjmë klasifikime (ndarje dhe grupime) të tjera, si Leksiku sipas shpeshtësisë së përdorimit (ku përfshihen Leksiku aktiv bashkë me fjalorin themelor dhe Leksiku pasiv (ku mund të dallojmë shtresën e vjetruar të leksikut, arkaizmat, historizmat, barbarizmat, por edhe shtresën e fjalëve të reja që ende nuk janë bërë pronë e të gjithë mbartësve të gjuhës dhe që nuk janë kodifikuar në fjalorët shpjegues, të quajtura ndryshe neologjizmat); Leksiku sipas sferës së përdorimit (ku përfshihen Leksiku i përgjithshëm dhe Leksiku terminologjik) 10. Sistemi leksikor dhe semantik i një gjuhe përfshin jo vetëm fjalë të përdorimit të përditshëm, por edhe fjalë që përdoren në situata të ndryshme. Në leksikun e sotëm hyjnë fjalë edhe shumë të vjetra, edhe krijime të ditëve tona, që janë në përdorim të përditshëm, nga gjithë shoqëria ose nga grupe të caktuara njerëzish. Akademiku Jani Thomai 11 pohon se Për leksikun e sotëm nuk ka kufizime, nëse fjalët janë të përgjithshme ose të kufizuara nga ana territoriale a profesionale, mjaft që ato të jenë të gjalla në ditët tona. Këto fjalë krijojnë grupin e madh paradigmatik të leksikut pasiv, ku ndër të tjera do të dallohen dy nëngrupe : a. shtresa e vjetëruar b. shtresa e neologjizmave Në bazë të frekuencës leksiku ndahet në aktiv e pasiv, por ai aktiv është me më shumë rëndësi për komunikimin. a. shtresa aktive, që përbëhet nga fjalë që përdoren në punët e përditshme. Kështu, për të gjithë janë të njohura fjalët nga gjuha shqipe si i bukur, eci, jam, lart, mirë, nënë, tokë, them, i zi etj.; e nga gjuha angleze above (mbi) cross (përshkoj), feel (ndjej), left (e majtë), name (emër), mountain (mal), ready (gati), too (gjithashtu), you (ti) 12, që përbëjnë shtresën e përdorimit të përbashkët të leksikut. b. shtresa pasive, që përbëhet nga fjalë që s i njohin të gjithë ose, s i përdorin; ose i zëvendësojnë me fjalë të tjera. Si p.sh. nga gjuha shqipe dac, frezë, krrej, lëpitkë, mbodhisem, pishtoll, poronicë, tabare, tyl, uzdajë, zaman etj., nuk janë të përdorimit të përgjithshëm e nga gjuha angleze gardyloo (kujdes ujin), puissant (fisnik i plotfuqishëm), sweven (vizione ose ëndrra), pismire(milingonë), contumelious (arrogant), twattling (thashethemexhi) etj. 13. Çdo njeri ka fondin aktiv dhe fondin pasiv të fjalëve që bazohet në profesionin e tij, në kontaktet e tij të përditshme e në njohuritë e tij personale. Leksiku është sistemi më i lëvizshëm i gjuhës, i cili pasurohet vazhdimisht, me anë të lindjes së kuptimeve të reja, krijimit të fjalëve me ndajshtesim, huazimit të tyre nga gjuhë të tjera. Zhvillimi i pandërprerë i ekonomisë, i tregtisë, i transportit, i teknikës dhe i shkencës etj., kërkon nga gjuha plotësimin e fjalorit të saj me fjalë e me shprehje të reja, të domosdoshme për veprimtarinë politike, ekonomike, shoqërore e kulturore. Për të plotësuar këto kërkesa, në gjuhë lindin neologjizma. Lindja e fjalëve të reja nxitet edhe nga një shkak tjetër: nga leksiku dalin jashtë përdorimit e vjetrohen shumë fjalë dhe për t i zëvendësuar ato duhen krijuar fjalë të tjera. Veçori të tyre përfshijnë Fjalët e reja ndërtohen me lëndën e gjuhës amtare. Neologjizmat kanë karakter historik, duke qenë të tillë për një kohë të 10 Thomai, J. Leksikologjia e gjuhës Shqipe, Tiranë, 2006, f Thomai, J. Leksikologjia e gjuhws shqipe 2008 f Word-english http://

17 caktuar. Neologjizmat mund të kenë burim popullor dhe atëherë mbeten anonimë. Neologjizmat nuk hyjnë menjëherë në leksikun e gjuhës standarde. Rruga kryesore e pasurimit të leksikut është prejardhja semantike, që me raste sjell ndryshim të kuptimit, shumëkuptimësi, ngushtim të kuptimit, por edhe zgjerim të tij Leksiku i kundruar sipas marrëdhënieve me normën e gjuhës standarde, që nënkupton dy grupe të mëdha njësish leksikore: grupin e njësive që janë normë dhe grupi i njësive që nuk janë normë (duke nënkuptuar zakonisht leksikun dialektor dhe atë krahinor) 15. Një tipar themelor është veprimi pasurues i barabartë i dialekteve në leksikun e anglishtes apo të shqipes. Fjalët dialektore e krahinore dallohen gjithnjë në kundërvënie me normën leksikore të gjuhës standarde, sepse ato qëndrojnë jashtë kufijve të gjuhës së njësuar e të përgjithshme. Fondi leksikor dialektor e krahinor është burim i pashtershëm për pasurimin e leksikut të gjuhës standarde me fjalë e me kuptime fjalësh. 4. Leksiku i kundruar sipas formimit, që nënkupton dhe ky dy nënndarje të mëdha: grupin e fjalëve të parme dhe grupin e fjalëve jo të parme. Te grupi dytë, duke u mbështetur në mënyrat dhe tipet e fjalëformimit, dallojmë në të dyja gjuhët fjalë të prejardhura, fjalë të përbëra, fjalë të përngjitura, fjalë të formuara me konversion 16, dhe veçanërisht për shqipen edhe fjalë të formuara me paranyjëzim. Ne jemi ndalur në fjalët e formuara me parashtesa e prapashtesa, veçanërisht ato me kuptim pejorativ e negativ në të dyja gjuhët. Formimet me ndajshtesa janë të shumtë në të dyja gjuhët. Në gjuhën angleze sipas Stockwell dhe Minikova (2001) janë 129 ndajshtesa 17. Në gjuhën shqipe janë rreth 70 parashtesa e rreth 180 prapashtesa. Në punimin e Aleksandër Xhuvanit dhe të Eqerem Çabejt Parashtesat e gjuhës shqipe janë përfshirë 80 parashtesa ndërsa në punimin mbi Prapashtesat e gjuhës shqipe (1962) janë përfshirë rreth 168 të tilla, shumica e të cilave shumë prodhuese 18. Akademiku Jani Thomai jep rreth 200 modele fjalëformimi në gjuhën shqipe, shumica e të cilave me prejardhje 19. Ai gjithashtu pohon se leksiku i gjuhës së sotme shqipe përmbledh të gjitha fjalët që shërbejnë për të komunikuar, në jetët tona të përditshme. Ky leksik ka fjalë shumë të vjetra, indoeuropiane ose nga gjuhë të tjera. Në leksikun e shqipes së sotme hyjnë si fjalët e shtresës së përbashkët, ashtu edhe fjalët dialektore e krahinore, fjalët e kufizuara në përdorim në fusha të caktuara etj., qofshin këto të gjuhës së shkruar a të gjuhës së folur. Leksiku i shqipes, është pasuruar pa ndërprerje në etapa të ndryshme të zhvillimit të shoqërisë. Po edhe shumë fjalë janë zhdukur bashkë me realiet që përfaqsojnë ose janë zëvendësuar nga të tjera (kumbara), ose janë rikthyer në përdorim (bashki, prefekt, etj.) Karakteri sistemor i leksikut të anglishtes Dihet se fjala është njësia më e vogël e kuptimshme. Po t a vështrojmë nga pikpamja strukturaliste ka edhe njësi më të vogla se fjala me kuptim si ndajshtesat, brendashtesat e rrënjët. Morfo-struktura e anglishtes tregon se fjalët përbëhen nga morfema të llojeve të ndryshme. Në përbërje të fjalëve ka morfema rrënjë e morfema ndajshtesa. Analiza 14 Memushaj, R. Hyrje në Gjuhësi. Tiranë 2008 ( ). 15 Thomai, J. Leksikologjia e gjuhës Shqipe, Tiranë, 2006, f Gramatika e gjuhës Shqipe, Tiranë, 2002, f Plag, I. Word formation in English 2006 Cambridge University Press f85 18 Thomai, J. Leksikologjia e gjuhës Shqipe, Tiranë, 2006, f Thomai.J Prejardhja semantike në gjuhën Shqipe, Tiranë 1989 f Thomai, J. Leksikologjia e gjuhës shqipe 2008 Tiranë f 274 4

18 morfologjike e strukturës së fjalës në nivel morfemor ka si qëllim të ndajë fjalën në morfema dhe të përcaktojë numrin dhe llojin e tyre. Këto lloje strukturash nuk janë të njëjta për nga rëndësia. Frekuenca e tyre në gjuhë eshtë faktori më i rëndësishëm. Sipas Prof. Ilo Stefanllarit fjalët e prejardhura përbëjnë grupin më të madh të fjalëve në gjuhën angleze, përkatësisht emrat e prejardhur 67%, mbiemrat 86 %, emrat e përbërë 15 % dhe mbiemrat 4%. Fjalët rrënjë zënë 18% në emrat dhe 12% në mbiemrat. Fjalët rrënjë përbëjnë themelin e fjalorit dhe të fjalëve të prejardhura e të përbëra si edhe kanë rëndësi të madhe në të folur 21. Karakteristikë tjetër e fjalorit të anglishtes është edhe polisemia, për shkak të karakterit monosilabik të anglishtes si dhe mbizotërimit të fjalëve rrënjë. Sa më e madhe të jetë frekuenca e fjalës, aq më i madh është numri i elementëve që e përbëjnë strukturën e saj semantike, që do të thotë aq më shumë polisemantike është. Leksiku i anglishtes përbëhet nga fjalë me origjinë vendase (anglo-saksone), fjalë me origjinë Indo-Europiane, fjalë me origjinë gjermane, fjalë angleze. Si burim për fjalorin e saj të ditëve të sotme shërbejnë mbi 120 gjuhë, kryesisht latine, skandinave, franceze, si edhe kelte, hollandeze, italiane, spanjolle, gjermane, orientale, ruse etj.. Asimilimi i huazimeve nga gjuha përfshin, asimilimin fonetik, gramatikor, leksikor duke ju përshtatur rregullave të gjuhës së synuar ose pritëse (Stefanllari I.(2011) & Barber Ch. (2009) 22. Sipas Barber sistemi leksikor bën pjesë në mbretërinë e kuptimit. Fjalët kanë tendencën të formojnë vargje ku kuptimi i një fjale varet nga fjalët në të gjithë vargun. Pra morfologjia fjalëformuese nuk mund të studjohet ndarazi nga semantika, sipas tij kriteret janë: varësia semantike, kufizimet në përdorim, vargu semantik, modeli semantik, trajta fonetike, tipi morfologjik, dhe theksi. Gjuha është një sistem elementësh që bashkëveprojnë në mënyrë të pandërprerë e të vazhdueshme. Meqë sistemet në vetvete janë pjesë e sistemeve më të mëdha atëherë gjuha mund të konsiderohet edhe nënsistem (pjesë përbërëse e një sistemi më të madh por edhe sistem i nënsistemeve më të vegjël. Ky sistem krijon relacione me nënsitemet përbërëse të tij por edhe makrosisteme tek të cilët bën pjesë. Njëri prej makrosistemeve është mendja njerëzore, për të cilën gjuha shërben si mjet për tu dhënë formë prodhimeve të mendjes e për ti transportuar ato në mendje të tjera. Meqë këto mjete që përdoren për të realizuar këtë shkëmbim duhet të jenë uniforme, një sistem gjuhësor nuk është element i një mendjeje të vetme por i tërë komunitetit gjuhësor që përfshin të gjithë folësit e një gjuhe. Çdo gjuhë përmbledh në vetvete një numër sistemesh të lidhura ku struktura mund të jetë e dallueshme në të gjitha nivelet e saj. Në këtë sistem bën pjesë edhe mënyra sesi fjalët ndërtohen nga njësi më të vogla apo rregullat e vendosjes së fjalëve për të dhënë kuptim etj.. Sistemi gjuhësor sipas (Plotkin 2006) 23 përfshin tre nënsisteme: a)sistemin leksikor, i cili përfshin me mijëra fjalë, funksioni i të cilave është të reflektojnë të gjithë fenomenet që ndodhin në botë; b)sistemin gramatikor, funksioni i të cilit është ti organizojë fjalët në fjali që reflektojnë mendimet që shkëmbehen në një situatë të caktuar ligjërimore; c)sistemin fonik, funksioni i të cilit është të bëjë të mundur për njësitë e produktet e dy nënsistemeve të tjera që d.m.th. fjalët e fjalitë, t u japë formë tingëllimi. Elementet e sistemit gjuhësor nuk janë tingujt, gjërat, fenomenet, por njësitë gjuhësore të ndërtuara mbi një bazë të pavarur duke zënë kështu një vend në gjuhë. 21 Stefanllari, I. a Course in english lexocology, geer, Tiranë 2011 F20-21 e Charles Barber, joan C.Beal & Philip A. Show The English Language a historical Introduction Cambridge University Press 2009 f f Plotkin, V. The language system of English Brown walker press Boca Raton Florida, USA, 2006, f

19 Të tre nënsistemet leksikore, gramatikore e fonike ndryshojnë në relacionet e tyre me modelin strukturor të një gjuhe. Nënsistemi leksikor është i hapur. Fjalori në tërësi nuk ka kufij të përcaktuar, prandaj një zotërim i mirë i një gjuhe nuk kërkon njohje të plotë të fjalorit të saj. Çdo sistem gjuhësor dhe modeli i saj strukturor janë produkte unike të evolucionit historik të një gjuhe. Unikalitet ky që vjen në sajë të kombinimit të veçantë të tipareve strukturore të një gjuhe. Kriteri më esencial përcakton edhe tipin se kujt i përket kjo gjuhë dhe vendin e saj në klasifikimin tipologjik të gjuhëve. Një nga këto tipare është mënyra sesi fjalët e format e tyre janë ndërtuar në një gjuhë. Fjalët janë njësi gjuhësore që kanë kuptim leksikor dhe gramatikor dhe kështu shërbejnë si elemente edhe në nësistemin gramatikor edhe në atë leksikor. Fjalët përbëhen nga komponentë të quajtur morfema që klasifikohen si rrënjë që mbajnë kuptimin leksikor dhe ndajshtesat që shprehin kuptimet gramatikore të formave të tyre. Një fjalë përmban të paktën një rrënjë tek e cila ngjiten ndajshtesat. Tre lloje gjuhësh njihen si më të përhapurat në botë: 1. Gjuhët e izoluara në të cilat fjalët tipikisht ndërtohen vetëm prej rrënjësh pra pa ndajshtesa; 2. Gjuhët aglutinative në të cilat një fjalë mund të përmbajë disa ndajshtesa të ngjitura në një rrënjë; 3. Gjuhët infleksionale (të lakueshme) ku një fjalë përmban një rrënjë dhe një ndashtesë të vetme; Të treja këto karakteristika janë ndërthurur në evolucionin historik të gjuhës angleze. Nga paraardhësit gjermanë e indo-europiane ka trashëguar modelin infleksional. Fjalë me prapashtesa si beginner-began janë tipike të gjuheve aglutinative. Ka edhe fjalë me kufi të paqartë intermorfemik me shkrirje të rrënjëve me prapashtesën si rasti i leaveleft, karakteristikë kjo e gjuhëve infleksionale. Anglishtja është gjuhë sintetike, disa fjalë të saj ndryshojnë krejtësisht formë brenda paradigmës së tyre si tooth-teeth, go-went etj.. Anglishtja e ditëve të sotme si gjuhë që ka lëvizur nga tipologjia sintetike infleksionale në analitike me aglutinimin i cili përdoret në disa modele produktive për forma sintetike fjalësh. Në shtresën vetjake të leksikut të një gjuhe, për rrjedhojë dhe në atë të gjuhës angleze dallojmë dy nëngrupe të qenësishme fjalësh: Fjalë të burimit vendas e fjalë të huazuara. Prof Drout në veprën e tij Historia e gjuhës angleze përmend të gjitha gjuhët e mëdha e të vogla nga ku anglishtja ka marrë fjalë duke pasuruar kështu fjalorin e saj e duke i dhënë formën e që ne njohim ditët e sotme 24. Sipas tij fondi i fjalëve të huazuara në gjuhën angleze përbëhet nga: Fjalë të burimit të hershëm indoeuropian si snow, ice, forest, beech, pine, birch, bear, dear, wolves etj. Gjuha indoeuropiane mund të ndahet në dy grupe të mëdha gjuhët Satem (lindore) ku bëjnë pjesë indo-iranishtja, armenishtja shqipja edhe balto-sllavishtja dhe gjuhët centum (perëndimore) ku bën pjesë anatolianishtja, helenishtja, italishtja, keltishtja gjermanishtja, degë e së cilës është anglishtja; Fjalë të burimit gjerman si aspirin, automat, anchor, church, street, wine, wall etj.. Fjalë nga anglishtja e vjetër e cila u zhvillua në Europë në atë ç ka sot quhet Gjermania veriore apo Danimarka jugore, pas tërheqjes romake tre fise gjermane migruan në Angli. Ato ishin Angles (anglët), të cilët u vendosën në veri, Saxons (saksonët) të cilët u vendosën në jug dhe Jutes (Xhuts) të cilët u vendosën në Kent, pra në lindje duke sjellë fjalë 24 Drout, Michael D.C. A history of the english language. A course guide Recorded books LLC.2006.f

20 si city, comet, chest, master, paper, tyle, etj... Secili prej tyre fliste anglishten e vjetër por me dialekt të ndryshëm. Për shumë shekuj anglishtja e vjetër është quajtur anglo-saksone dhe ishte gjuha e Anglisë. Edhe pse u ndikua nga latinishtja apo keltishtja, në thelb mbeti gjuhë gjermane perëndimore. Fjalë të burimit kelt si badger e valley si dhe fjalët e vendeve e të lumenjve Avon, London, Devon, Dover, Thames etj. Në anglishten e mesjetës pati prurje nga gjuha skandinave si blight, doze, egg, fellow, give, raise, thrust wing etj. si dhe nga gjuha franceze si attorney, friar, baroness, sergeant, butcher, art, adventure etj. Gjatë viteve në periudhën e quajtur anglishtja moderne e hershme pati prurje nga latinishtja si anatomy, physician, penisula, nga greqishtja si comedy, history, tragedy, fjalë arabe, por të ardhura nga spanjishtja si algebra, algorithm, admiral, fjalë arabe të ardhura nga gjuhët romane si amber, sugar, coffee etj.. Nga viti 1600 e deri më ditët tona ka patur e ka prurje nga frengjishtja si ballet, cognac, champagne, brigade, garage, grotesque, nga spanjishtja alligator, guitar, nga italishtja balcony, macaroni, studio, nga hollandishtja cruise, reef, cambric, landscape, freebooter, onslaught, uproar, nga gjermanishtja noodle, quartz, strudel etj.nga skandinavishtja fjord, ski, smorgasbord etj., nga rusishtja perestroika, vodka etj., nga sanskritishtja avatar, karama, yoga etj., nga hindishtja bungalow, jungle, shampoo, nga gjuha dravidiane curry, mango etj., nga persishtja chess, chekmate etj., nga arabishtja giraffe, bazaar, caravan etj., nga gjuhët afrikane banana, zebra, zombie etj., nga gjuhët amerikanoindiane avocado, cacao, moose etj., nga kinezishtja ginseng, litchee, nga gjuha malaiziane ketchup, amok etj., nga ishujt e paqësorit bamboo, tatoo, rattan etj., nga Australia boomerang, kangoroo 25 etj Karakteri sistemor i leksikut të shqipes Leksiku i një gjuhe është një një sistem njësish, që klasifikohen sipas prerjeve e kritereve të ndryshme. Leksiku mund të kundrohet sipas burimit të fjalëve ku përfshihen shtresa vetjake e ajo e huazuar. Leksiku i një gjuhe mund të kundrohet sipas përdorimit, dhe sipas marëdhënieve me normën e gjuhës standarde ku përfshihen Shtresa vetjake e leksikut të shqipes Në shtresën vetjake të leksikut të një gjuhe, për rrjedhojë dhe në atë të gjuhës shqipe dallojmë dy nëngrupe të qenësishme fjalësh: a. Fjalë të burimit të hershëm indoeuropian: atë, i butë, dal, darkë, dem, djathë, dorë, drekë, emër, ëndërr, gji, hudhër, lopë, mjegull, natë, punë, shteg, zog etj. Këto fjalë janë shumë më të lashta se huazimet nga greke e latine. Në Fjalorin etimologjik të gjuhës shqipe (1891) Gustav Majeri, nga 5140 fjalë, 400 i nxori si të burimit të vjetër indoeuropian, 730 fjalë i la të pazbërthyera, kurse të tjerat i cilësoi si huazime greke latine e turke etj. Gustav Majeri prej këtej doli në një përfundim të gabuar: e quajti gjuhën shqipe të përzier, gjysmëromane. Ai u mbështet në një krahasim numrash, duke lënë mënjanë cilësinë e fjalëve. Veç kësaj, nuk shqyrtoi vetëm elementin 25 Shembujt janë shkëputur nga artikulli I Prof S, Kemmer Loanwords Major periods of borrowings in the history of english 7

21 leksikor të përbashkët të shqipes, por u mbështet edhe në të folme me ndikime të theksuara nga gjuhë të tjera. Pastaj, nga 730 fjalë që Gustav Majeri i la pa shpjegim, më pas u vërtetua se shumë prej tyre janë të shtresës së trashëguar indioeuropiane 26. Shtresa e lashtë indoeuropiane përbën bërthamën e leksikut të shqipes. b. Nëngrupin e dytë të shtresës vetiake e përbëjnë fjalët e parme të vetë gjuhës si dhe fjalët e formuara me prejardhje, me përbërje, me përngjitje, me paranyjëzim si dhe me konversion, duke përdorur brumin vendës, si bërje, dimërak, gardhoj, mirësi, punëdhënës, punishte, ujkonjë, etj. Për të dalluar fjalët e vjetra indoeuropiane nga formimet më të vona, duhet të bëjmë krahasimin me gjuhë të tjera. Më të reja janë fjalët e formuara nga pasthirrmat ose nga onomatopetë: belbëzoj, çuçurit, çurkë, fëshfërit, guguçe, hingëllin, rrufit, shushurin, taketuke, turfullon,zhuzhin etj Shtresa e huazuar e leksikut të shqipes Në të gjitha gjuhët e botës, ndodh fenomeni i huazimit, përshkak të mardhënjeve midis popujve apo afërsive gjeografike të tyre. Gjatë zhvillimit historik marrëdhëniet e një populli me popujt e tjerë kanë sjellë edhe ndikime në gjuhë. Kjo duket më drejtpërdrejt në sistemin leksikor. Huazimi leksikor ndodh kur në një gjuhë ka emërtim për të njëjtën realie a për të njëjtin koncept. Kështu, në shqipe, krahas një fjale tjetër, është pranuar fjala e huaj: a) Kur ka qenë një term ndërkombëtar: epilepsi sëmundja e tokës, tuberkuloz ndishk etj. b) Kur ka sjellë ndonjë nuancë kuptimi më të përpiktë e të veçantë: bejtexhi-u vargëzonjës, (jo poet);. c) Fjala e huaj është pranuar edhe kur e ka kërkuar një stil i caktuar i gjuhës, si stili shkencor dhe ai politiko-shoqëror, p.sh. fjalë të tilla: absolutisht kryekëput, abuzim shpërdorim, agrikulturë bujqësi etj. d. Veç këtyre, në disa raste janë huazuar fjalë edhe për shkak të prirjes së disa të folmeve profesionale për të qenë sa më të përgjithshme, sa më ndërkombëtare. Kjo gjë vërehet në leksikun e fushave të artit, të biznesit, të informatikës, të turizmit etj. dhe lidhet me fushën, por edhe me kulturën e atyre që i përdorin fjalët e huaja. Ndër gjuhët dhënëse në shqipe do të veçonim: a. Fjalë të burimit grek, që janë huazimet më të hershme. Më shumë fjalë greke hynë në shqipe që nga shekulli VIII-të para epokës sonë, kur kolonë greke erdhën e u vendosën në trojet ilire, si në Epidamnos (Durrësi), Apolloni (Pojani) etj.. Në përgjithësi fjalët nga greqishtja e vjetër u përkasin fushave shoqërore, të bimësisë etj.: fier, lakër, pjepër, presh, etj. Huazime leksikore nga greqishtja, të kohës bizantine dhe të kohës së re, kanë hyrë sidomos në jetën shoqërore, në artizanat, në botën shtëpiake, në kopshtari etj.: avlli, fis, flamur, lajm, mëndafsh, oreks, i pastër, pronë, tipar, stolis, trastë, trëndafil etj. Një pjesë e madhe e huazimeve leksikore nga greqishtja ka mbetur në të folme anësore si krahinorizma; një pjesë tjetër ka dalë ose po del nga përdorimi (fjalë të vjetruara e historizma). Është dëshmuar gjithashtu se edhe shqipja ka ndikuar mbi greqishten: në greqishten e re gjenden rreth 70 fjalë të burimit shqip. b. Fjalë të burimit latin e roman në leksikun e shqipes, që janë zakonisht nga latinishtja dhe u përkasin shekujve të parë të epokës sonë. Ndikimi i latinishtes në shqipe ka 26 Thomai, J. Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2008, f.321 8

22 qenë i madh, aq sa nga Gustav Majeri hodhi e mbrojti mendimin që shqipja ishte një gjuhë e përzier, gjysmëromane. Por gjurmët e latinishtes në gjuhën shqipe janë mbivlerësuar. Në të vërtetë shqipja i bëri ballë ndikimit të fortë të latinishtes dhe nuk u asimilua prej saj. Latinishtja ka lënë gjurmë më shumë në emërtimin e pjesëve të trupit, të shtëpisë, në emrat e kafshëve, të drurëve etj.: bujk, faqe, fëmijë, flok, fqinj, furrë, fytyrë, janar, këmbë, këngë, kushëri, lepur, letër, maj, e martë, mik, mjek, prind, pulë, pyll, qen, qepë, qytet, ulli, i varfër etj. Terma me burim latin ka edhe në mjekësi e në degë të tjera. Pas periudhës romake shqipja vijoi të ketë ndikime nga gjuhët romane që dolën prej latinishtes, sidomos nga italishtja e frëngjishtja. Fjalë nga italishtja hynë më shumë në fushën e tregtisë, të lundrimit, të luftës etj.: bankë, barkë, batare, fitoj, karrocë, kushton, marinar, paguaj, timon, trumbetë, vapor, velë. Këto fjalë hynë në shqipe në kohën e mesme. Ky numër u rrit pas 1912-ës, sidomos pas pushtimit fashist në vitin Në terminologjinë e teknikës, të makinerisë, të ndërtimit etj. u futën terma nga italishtja; po kështu hynë fjalë nga italishtja edhe në bujqësi, në mobilieri, në punët e kuzhinës, në modë, në art etj. Natyrisht, jo të gjithë italianizmat mbetën në përdorim, por, nga ana tjetër, më pas e në ditët tona kanë hyrë edhe italianizma të rinj, disa prej të cilëve (të tillë si anunçoj) nuk duhen lënë sa të zënë rrënjë. Huazimi më i hershëm i fjalëve nga frëngjishtja në shqipe i përket kryesisht fundit të shekullit XIX-të e fillimit të shekulli XX-të. Janë fjalë që përdoren në administratë, në drejtësi, në shkollë, në jetën shoqërore e politike, në teknikë, në mjekësi, në arte, në modë, në sport etj. si: adresë, ambasadë, barrikadë, bluzë, bronshit, broshurë, burokrat, bursë, byro, deklaratë, depo, dosje, ekip, etapë, galloshe, grevë, gri, kamion, kancer, masazh, mesazh, pallto, parashutë, pardesy, plazh, prokuror, prizë, pudër, shofer, shovinizëm, triko, turne etj. Fjalët nga frëngjishtja, përgjithësisht, bëjnë pjesë në leksikun profesional e terminologjik dhe mjaft prej tyre kanë karakter ndërkombëtar. c. Fjalë të burimit sllav në leksikun e shqipes që janë zakonisht nga serbishtja dhe nga bullgarishtja kanë hyrë në shqipe gjatë Mesjetës. Fjalë të burimit sllav kemi në bujqësi, në blegtori, në zejtari, në organizimin shoqëror etj.: çekiç, çudit, dobi, fllad, gostit, gozhdë, grabit, grusht, habit, kockë, prashit, pushkë, strehë, trup etj. Nga sllavishtja kanë ardhur edhe disa toponime: Bistricë, Bogovë, Bozhigrad, Çorovodë, Gorishtë, Novoselë, Pogradec, Zagori etj. d. Fjalë të burimit turk në leksikun e shqipes, që nisën të hyjnë në gjuhën shqipe që nga shekulli XV-të. Fushat që u prekën më shumë nga turqishtja qenë urbanizmi, veshja, kuzhina, administrata etj. Më të pakta qenë ndikimet në fushat e bujqësisë, të blegtorisë e të bimësisë. Më të hershmet janë huazimet leksikore në fushën e luftës e të veshjeve: bori, çarçaf, daulle, dyfek, sënduk, top etj.; pastaj vijnë fjalë edhe nga fusha të tjera: baba, fodull, hambar, kafe, inat, manushaqe, pazar, raki, sahat, tepsi, xhezve etj. Ky fond i parë i fjalëve turke erdhi e u rrit me fjalë të kuzhinës, të jetës shoqërore etj. Duhet shënuar që shumë fjalë të burimit oriental janë asimiluar plotësisht nga shqipja duke u bërë pronë e saj. Nëpërmjet turqishtes kanë hyrë në shqipe edhe fjalë arabe e persiane, prandaj përdoret edhe emërtimi orientalizma, por gjuhë huazuese për shqipen edhe për këto fjalë ka qenë turqishtja. Huazimi i mëtejshëm i fjalëve nga turqishtja ka kohë që është ndërprerë. Këto huazime, kanë disa veçori: 1. Pjesa më e madhe e turqizmave u përket fushave të lëvizshme, si fushës së marrëdhënieve shoqërore, ekonomike, të administratës, të luftës, të urbanistikës, të veshjeve, të kuzhinës etj., 2. Shumë fjalë me burim nga turqishtja në shqipe kanë marrë ngjyrim emocionues e stilistik (kryesisht keqësues) dhe disa prej tyre përdoren si mjete stilistikisht funksionale kryesisht për këtë ngjyrim: baballëk, bejtexhi, dembel, derdimen, dyfek, dynja, matrapaz, matrapazllëk, mejhane, pazarllëk, surrat, topçi, yxhym etj. Këto huazime përdoren në letërsinë artistike (sidomos në shkrime satirike e humoristike), pra si mjete me vlerë stilistike. 9

23 3. Shumë fjalë me burim nga turqishtja në leksikun tonë nuk janë tema prodhuese për formimin e fjalëve të reja. Kjo tregon se ato nuk kanë hyrë thellë në strukturën leksikore të shqipes. 4. Disa fjalë të këtij burimi kanë qëndruar në leksikun tonë vetëm në shprehje të ngurosura si bëj derman, u bë helaq, s bëhet kabull, s kam gajle, s kam qeder, më zuri qederi etj. 5. Shumë fjalë me burim nga turqishtja kanë mbetur në të folme të veçuara (në të folmet e Shqipërisë së mesme, në të folmet verilindore etj.) ose në rrafshin e ligjërimit të thjeshtë e nuk kanë hyrë në leksikun standard. Në vitin 2005 u botua Fjalori i orientalizmave në gjuhën shqipe, hartuar nga Tahir Dizdari, i cili përmban rreth 4500 fjalë të huazuara nga turqishtja në shqipe, pjesa më e madhe e të cilave përbëhet nga fjalë të burimit pers e arab. e. Huazimet bashkëkohore, që nënkuptojnë fjalët që kanë hyrë dhjetëvjetëshat e fundit a që hyjnë në një gjuhë në ditët e sotme. Dallojnë këtu huazimet nga anglishtja, nga frëngjishtja, nga italishtja etj. 9. Huazimet leksikore mund të shtresohen edhe sipas shtrirjes territoriale: a. Huazime mbarëterritoriale b. Huazime me shtrirje të kufizuar territoriale (p.sh.,shumë sllavizma në kosovarishten, shumë greqizma në toskërishte a në çamërishte etj.) Leksiku sipas sferës së përdorimit Sipas sferës së përdormit leksiku mund të ndahet në dy grupe të mëdha: a. Leksiku i përgjithshëm, i cili përfshin fjalë të gjuhës së përditshme b. Leksiku special ku përfshihen fjalët profesionale dhe terminologjia. Në fushat e ndryshme të shoqërisë, sipas profesioneve, ndeshim shtresa fjalësh që njihen e përdoren vetëm nga grupe të caktuara njerëzish, nga punonjës e specialistë që merren me një punë të caktuar. Kështu, janë specifike për blegtorin fjalët çile, kërrabë, kërrutë, mëzoj, syskë, shelqëror etj.; për bujkun lehë, lesoj, rrahë, tëharr, ugar etj.. Një vend të veçantë në gjuhë, sidomos në ligjërimin e thjeshtë dhe më pak në atë bisedor, zënë shprehjet me prejardhje nga të folmet profesionale, që përdoren me kuptim të figurshëm: ia shkeli gazin iku shpejt ; i dha një lustër e zbukuroi bisedën; ia bëri qejfin dikujt, i vë kryq e heq nga vëmendja etj.. Një pjesë e profesionalizmave përdoren edhe jashtë profesionit, madje edhe në letërsinë artistike. Por ka disa fjalë që njihen vetëm nga specialistët; P.sh. kimistët, mjekët, bujqit etj. përdorin një tog fjalësh të veçanta, që jo të gjithë mund t i dinë sepse ata s i përdorin rregullisht Leksiku sipas marëdhënieve me normën e gjuhës standarde Me zhvillimet shumëdrejtimëshe të shoqërisë, zhvillohet edhe leksiku, hyjnë e dalin nga përdorimi fjalë të ndryshme. Leksiku i gjuhës shqipe përfshin të gjitha fjalët e parme e të prejardhura të përdorura në ligjërimin e përditshëm e atë libror të përdorur ndër shekuj në vendin tonë por edhe në vende të tjera kudo ku ka shqiptarë. Ai përfshin edhe fjalë të huazuara, që tashmë janë bërë pjesë e fjalorit të gjuhës shqipe, si dhe fjalët shërbyese dhe pasthirrmat. Leksiku i gjuhës shqipe është shumë i gjerë po pasurohet paprerë, duke përballuar kërkesat e kohës në të gjitha fushat e shoqërisë. 10

24 Në gjendjen e sotme vendin kryesor në studimet leksikologjike e zë leksiku i shqipes standarde, në të cilin nuk bëjnë pjesë fjalët e shprehjet dialektore e krahinore të ngushta, fjalët e huaja të panevojshme, ato të zhargoneve, të vjetruarat etj., Leksiku i gjuhës standarde shqipe zhvillohet e ndryshon paprerë. Prof Jani Thomai 27 përmend dy lëvizje kryesore të leksikut: a) fjalë e kuptime të reja që krijohen a hyjnë (lëvizje kjo shumë e shpejtë); b) fjalë e kuptime të vjetruara dalin nga përdorimi. Që të hyjë në leksikun e gjuhës standarde, fjala duhet të jetë e gjallë, e të ketë rëndësi për gjithë shoqërinë. Kështu, fjala ngrihet mbi trajtat dialektore e të vjetruara dhe shtrihet në përdorim të përgjithshëm. Në këtë mënyrë ajo ngrihet në rrafshin e normës. Edhe dalja e disa fjalëve nga leksiku fillimisht shoqërohet me kalimin e fjalëve në shtresën pasive më pas me ngushtimin në përdorim, duke rezultuar në kthimin e tyre në fjalë të vjetruara. Studiues të shumtë vendas si Eqerem Çabej, Aleksandër Xhuvani, Androkli Kostallari, Jani Thomai, Selman Riza, Idriz Ajeti, Shaban Demiraj dhe të huaj si Gustav Majer, Norbert Jokli, Petar Skoku kanë bërë studime të shumta rreth disa veçorive të zhvillimit të leksikut të shqipes. Gjuha shqipe ka një pasuri të madhe leksikore, por i gjithë materiali leksikor nuk është vetëm shqip. Ajo ka huazime të shumta veçanërisht nga greqishtja e latinishtja por edhe sllavizma, turqizma dhe huazime bashkëkohore sidomos anglicizma. Ç ka duhet theksuar është pasurimi i leksikut me brumin e vetë shqipes sipas ligjeve të zhvillimit të saj. Tendenca e autorëve ndër shekuj ka qenë përdorimi sa më pak i fjalëve të huaja dhe krijimi i fjalëve të reja me mjetet fjalëformuese të shqipes. Leksiku i gjuhës shqipe përbën një sistem të vetëm e tërësor, mund të shtresohet sipas kriteresh të ndryshme. Ajo është gjuhë kombëtare e njehsuar me norma të ngulitura në të gjitha nënsistemet e saj. Ajo ka fituar tipare të dallueshme në fushën e lekskut e të formimit të fjalëvë 28. Në këtë sistem përfshihen tipat e mjetet fjalëformuese e modelet e veçanta të dy dialekteve. Sipas gjuhëtarit Androkli Kostallari Veçoria themelore që mund të quhej normë fjalëformuese e saj është mbizotërimi i sufiksimit e i kompozimit. Këto mënyra fjalëformuese me krijimin e njësive leksiko-semantike kompakte ndikojnë në përforcimin e prirjeve sintetike dhe në strukturën gramatikore. Madje edhe formimi parashtesor e sidomos parashteso-prapashtesor mbi bazën e lidhjen e qëndrueshme parafjalë + emër është zhvilluar shumë së fundi. Veçori tjetër themelore e sistemit fjalëformues të shqipes është zgjerimi i tendencës për ndërveprime midis mënyrave e tipave të ndryshëm të fjalëformimit etj. Po ti referohemi sistemit leksikor mund të themi se struktura leksikore e gjuhës shqipe ndërtohet mbi themelin gjuhësor të brumit të saj. Dallojmë bashkëveprim ndërdialektor dhe strukturë të hapur ndaj ndryshimeve që mund të jenë pasuruese të saj. Androkli Kostallari pohon se Kjo veçori i ka dhënë i po i jep leksikut të shqipes tiparet e një koineje leksikore gjithëshqiptare, në të cilën njësitë leksikore pavarësisht nga burimi i tyre, kanë hyrë në mardhënie sistemore semantike e stilistikore 29. Në leksik e në sistemin e fjalëformimit është e qartë tendenca për zëvendësimin e fjalëve të huazuara të panevojshme. Si përfundim mund të themi se shqipja ka shumë fjalë autoktone, ndërsa anglishtja edhe ato që konsiderohen si të anglishtes së vjetër janë anglo-saksone dhe jutes (xhuts). Të dyja kanë fjalë të burimit indoeouropian, të dyja kanë fjalë latine, romake e franceze. Shqipja nuk ka fjalë skandinave, as kelte, as gjermane, sankritishte, hindishte, dravidiane, perse, 27 Thomai, J. Leksikologjia e gjuhës shqipe 2008 f Thomai,J. Keksikologjia e gjuhës Shqipe Tiranë 2006 f Kostallari, A. Mbi disa veçori strukturore e funksionale të gjuhës letrare shqipe të kohës sonë Tiranë 1972 f

25 amerikano-indiane e autraliane, apo nga ishujt e paqësorit sikurse anglishtja nuk ka fjalë sllave e turke. Edhe nëse gjejmë ndonjë shembull mund të ketë hyrë përmes gjuhëve të tjera. 12

26 KREU I DYTË LEKSIKU SI PROCES (NËNSISTEMI GJUHËSOR MË I HAPUR PËR ZHVILLIME DHE NDRYSHIME) Rrugët e pasurimit të leksikut të një gjuhe (të gjuhës si dukuri, jo vetëm të variantit të saj standard) janë: a. Pasurimi morfologjik: fjalëformimi b. Huazimi c. Pasurimi semantik 2.1. Pasurimi morfologjik: fjalëformimi Leksiku është nënsistemi më i hapur e më i lëvizshëm i gjuhës, sepse pasqyron drejtpërsëdrejti ndryshimet shoqërore, në të gjitha fushat e jetës të teknikës, të shkencës, kulturës, ekonomisë, psikologjisë, artit etj. Sistemi leksikor zhvillohet e pasurohet vazhdimisht. Ndryshimet dhe zhvillimet në leksik janë aq të shpejta dhe aq të shpeshta, saqë mund të kundrohen edhe nga vetë folësit e një gjuhe në një situatë ligjëruese të dhënë. Ndryshimet në përbërjen leksikore të gjuhës janë të dydrejtimshme: Leksiku jo vetëm zgjerohet e pasurohet me njësi të reja hyrëse, por përballet edhe me dukurinë e daljes nga përdorimi të fjalëve të vjetra, si arkaizmat, historizmat etj. Në këto lëvizje me kahe të kundërta, më i rëndësishëm është procesi prurës dhe jo largues, pcër arsye se fjalët apo kuptimet që krijohen rishtas, janë e duhet të jenë më të shumta se ato që dalin nga përdorimi, kështu që edhe leksiku është në evoluim të vazhdueshëm. Shtimi i fjalëve të reja në një gjuhë të përpunuar (të quajtur ndryshe gjuhë standarde a gjuhë e njësuar) ose si quhet ndryshe pasurimi i inventarit leksikor bëhet në rrugë të ndryshme, ndër të cilat më të spikaturat janë: - krijimi i fjalëve të reja, me brumin dhe me mjetet fjalëformuese që zotëron një gjuhë e dhënë; - marrja e fjalëve nga dialektet a të folmet territoriale e sociale dhe ngritja e tyre në normë duke u bërë pjesë e leksikut standard; -huazimi, sidomos kur fjalët janë huazime historike, kulturore etj. dhe jo huazime gjuhësore 30. Gjuha shqipe është e hapur përballë gjuhëve të huaja, sidomos përballë anglishtes e veçanërisht ndër emigrantët përballë italishtes e greqishtes, prej të cilave ka marrë e do të marrë fjalë që nuk i ka vetë. Shumë emërtime të fushës së informatikës, të financave, të ekonomisë së tregut, të biznesit, të arteve moderne etj., që sot kanë marrë zhvillim të veçantë, vijnë në shqipe bashkë me konceptet që shprehin dhe mbushin zbrazëtitë e leksikut. Ky huazim ka vlerën e vet pasuruese, por, nëse bëhet pa kurrfarë kontrolli e pengese, kthehet në një dukuri të dëmshme për gjuhën tonë, sidomos kur mbushet me fjalë të huaja ligjërimi i folur ose shtresa leksikore e përdorimit të përgjithshëm. Shqipja në ditët e sotme, ndryshe nga anglishtja që është një gjuhë trysnuese, është një gjuhë e trysnuar në këtë drejtim. 30 E. Lafe, Shqipja standarde në vështrim strukturor dhe funksional, Konferenca shkencore Shqipja standarde dhe shoqëria Shqipetare sot, Tiranë, 2003, f

27 Dy dhjetëvjeçarët e fundit në leksikun e saj kanë hyrë mijëra fjalë, të cilat shpesh shfaqen si kërcënim serioz, sepse nuk sjellin as vlera shënuese, as shprehëse dhe madje as stilistikore. Fjalët që kanë hyrë e vazhdojnë të hyjnë më shumë janë huazime gjuhësore që e kanë gjegjësen e tyre në gjuhën tonë. Ato së pari futen nga media e shkruar dhe sidomos nga interneti. Prandaj duhet penguar huazimi i fjalëve nga gjuhë të tjera ose duhen nxjerë jashtë përdorimit fjalët e huaja, kur për ato kemi fjalë shqipe, plotësisht me të njëjtin kuptim, më të njohura, të përpikta e të qarta për folësit e shqipes. Veprimtaria e gjerë e shkrimtarëve, e gazetarëve, e veprimtarëve politikë e shoqërorë, e njerëzve të kulturës e të artit etj. për pastrimin e pasurimin e gjuhës standarde, konkretizohet edhe me zëvendësimin e fjalëve të huaja me fjalë shqipe 31. Në këtë punim jemi ndalur në fjalëformim, në një prerje të caktuar dhe jo në atë gjithëpërfshirëse në rrafshin krahasues ndërmjet anglishtes e shqipes. Kurse për dy rrugët e tjera të pasurimit të leksikut nuk jemi ndalur më gjerë. Kemi bërë krahasimin e sistemit të formimit të fjalëve në gjuhën angleze dhe në gjuhën shqipe dhe, lidhur me fjalëformimin, kemi analizuar në mënyrë të detajuar dukuritë morfo-semantike të ndajshtesave me kuptim pejorativ në shqipe e në anglishte duke përfshirë edhe dukuritë e fjalëve me të gjitha ndajshtesa me kuptim negativ duke vështruar krahasimisht sjelljen e tyre në rrafshin morfologjik e semantik në gjuhët angleze e shqipe, duke vëzhguar etimologjinë e tyre, zhvillimin historik, morfo-semantik si dhe dallimet e ngjashmëritë e sjelljes së tyre në të dyja gjuhët si edhe kemi diskutuar mundësitë e mëdha fjalëformuese që kanë këto gjuhë, gjë që lidhet me prodhimtarinë e mënyrave, të gjedheve dhe të mjeteve fjalëformuese respektive. Sipas Jackson, 2000, de Caluwe & Taeldeman, , Dardano et al, ) (Prćić,1999, 2005, ; ten Hacken et al., ) studime mbi pasqyrimin e disa dukurive të fjalëformimit nëpër fjalorë të ndryshëm janë bërë kryesisht në fjalorët njëgjuhësh e në fjalorët mësimorë që u drejtohen vendasve, gjë që tregon se çështje që trajtojnë fjalëformimin nëpër fjalorë dygjuhësh janë neglizhuar mjaft. Për sa i përket, fjalorëve mësimorë p.sh., (Hacken, P ten et al. 2006: 254) thekson se "përfaqësimi i saktë i formimit të fjalës në to është një aset i rëndësishëm në përvetësimin e fjalorit" për tri arsye kryesore: a) deshifrimin e fjalëve që studenti nuk di, b) prodhimin e fjalëve të reja kur nxënësi nuk e ka përftuar ende fjalën standarde, dhe c) krijimin e një strukture të rrjetit të fortë në leksikun mendor, gjë që relativisht lehtëson përvetësimin e fjalorit 36. Megjithatë, sipas (Përçiç 1999, 2005, 2008) hulumtimi ka treguar se prejardhja ndajshtesore nuk është përfshirë në mënyrë sistematike në fjalorët mësimorë dhe se informacioni mbi produktivitetin dhe përdorimin shpesh mungon. Përsa u përket fjalorëve dygjuhësh, studimet lidhur me formimin e fjalëve janë të pakta. Një përjashtim i dukshëm është Cartoni (2008), i cili ka treguar se afixet produktive derivationale nuk përfshihen rregullisht në Fjalorët italisht-frëngjisht dhe italisht-anglisht. Ai gjithashtu shpreh 31 Thomai, J. Dukuri leksikore në shtypin e sotëm në Konferenca shkencore Gjuha letrare kombëtare dhe bota Shqiptare sot, Tiranë, 2002, f Caluwe, J. de; Taeldeman, J. (2003). Morphology in dictionaries. In Sterkenburg, P. van (ed.). A Practical Guide to Lexicography. Amsterdam & Philadelphia: John Benjamins Dardano, M.; Frenguelli, G.; Colella, G. (2006). What Lexicographers Do with Word Formation. In Corino, E.; Marello, C.; Onesti, C. (eds.). Proceedings XII Euralex International Congress. Torino, Italia, September 6th-9th, Allessandria: Edizionidell Orso Prćić, T. (1999). The treatment of affixes in the big four EFL dictionaries. InternationalJournal of Lexicography 12 (4) Hacken, P. ten; Abel, A.; Knapp J. (2006). Word formation in an electronic learners dictionary: ELDIT. International Journal of Lexicography 19 (3) Hacken, P. ten; Abel, A.; Knapp J. (2006). Word formation in an electronic learners dictionary: ELDIT. International Journal of Lexicography 19 (3)

28 keqardhjen për mungesën e informacionit mbi produktivitetin morfologjik dhe semantikën e parashtesave 37. Fjalorët zakonisht interpretojnë gjëndje leksikore, japin prirjet e fjalëformimit dhe llojin e tipit të mënyrës që mbizotëron. Gjithashtu tregojnë edhe problemet që dalin gjatë kësaj rruge, sikurse tregojnë se fjalëformimi jo gjithmonë është parë sa e si duhet. Këtë fenomen e vërejmë edhe ne, në metodat e mësimdhënies së gjuhës angleze në lëndë si Bazat e gjuhës dhe formim gjuhësor, Anglishte intensive, CAE e CPE ku ka shumë ushtrime që i referohen formimit të fjalëve me ndajshtesa por jo teori ku studentët të mbështeten për t i realizuar me sukses. Studentët duhet ti realizojnë me sukses duke u mbështetur në formimin e tyre gjuhësor. Vëzhgimet më të plota mbi fjalëformimin parashtesor e prapashtesor të gjuhës angleze i gjejme tek vepra e Plag 38 ndërsa për gjuhën shqipe i gjejmë tek veprat e A. Xhuvani-E Çabej Parashtesat e Gjuhës Shqipe 39 ; e Prapashtesat e Gjuhës Shqipe 40, që përbëjnë themelin e hulumtimit tonë, por ne kemi shkëputur vetëm ndajshtesat me kuptim negativ (pejorativ, keqësues, kundërshtues privativ e, përçmues, antonimik e mohues etj., parashtesat që shprehin qëndrime me nuanca negative si anti- e counter-, madje edhe undere cila mbart ngarkesë emocionale përulëse në disa fjalë. Nuk kemi lënë jashtë studimit tonë as sindajshtesën mal-, e cila në Fjalorin e anglisht-shqip të autorit Pavli Qesku quhet parashtesë (f963), në Fjalorin anglisht-shqip të autorit Ilo Stefanllari quhet parashtesë (f235) në Fjalorin Collins Cobuild English dictionary for advanced learners (f938) quhet parashtesë, në fjalorin Online eytmology dictionary quhet element fjalëformues, në Fjalorin Oxford advanced learners s dictionary 2009 quhet formë kombinuese (combining form), në Fjalorin Oxford English Dictionary 2009 quhet parashtesë, ndërsa në Fjalorin A Dictionary of Prefixes, Suffixes, and Combining Forms të Webster s Third New International Dictionary, Unabridged 2002 (fjalor i lidhur drejtpërdrejt me thelbin e punimit tonë ) quhet formë kombinuese (combining form). Kjo shpjegon edhe arsyen përse Leksikologu Ingo Plag në veprën e tij mbi fjalëformimin e gjuhës angleze nuk e përfshin në kapitullin mbi parashtesat me kuptim negativ, pra sindjashtesa mal- mund të formojë kompozitë në raste të caktuara. Siç pohuam edhe më parë gjuhët kanë përbashkësi, si gjuhë indoevropiane, por kanë dhe dallime, gjë që përcakton dhe origjinalitetin e secilës. Ndër të tjera, po të mbështetemi në formën gramatikore, anglishtja është gjuhë analitiko-sintetike, kurse shqipja është gjuhë sintetiko-analitike. Kjo strukturë ka kushtëzimet e veta dhe në sistemin fjalëformues të secilës. Kështu në anglishte kemi një prirje të theksuar për të krijuar verbal collocations (shprehje foljore), folje plus emër, folje plus parafjalë, të kushtëzuar nga rendi i gjymtyrëve në një sintagmë (si mjet për të shprehur kuptimet gramatikore), ndërsa shqipja e ka shumë të prodhimtar procesin e prejardhjes. Shqipja ka rreth 200 ndajshtesa përgjithësisht aktive për krijimin e fjalëve të reja, një numër ky relativisht i madh, për një gjuhë si shqipja më numër të vogël folësish. Këto ndajshtesa në ditët e sotme mund të jenë aktive dhe prodhimtare, por mund dhe të mos jenë të tilla. Megjithatë dhe anglishtja ka në veprim me qindra ndajshtesa fjalëformuese (parashtesa dhe prapashtesa), të vetat apo të huazuara, këto të fundit sidomos kur sillen si 37 Cartoni, B. (2008). La place de la morphologie constructionnelle dans les dictionnaires bilingues: étude de cas. In Bernal, E.; DeCesaris, J. (eds.). Proceedings of the XIII EURALEX International Congress (Barcelona, July). Barcelona: Institut Universitaride Lingüistica Aplicada, Universitat Pompeu Fabra Plag, I. Word-Formation in English. Cambridge University Press Prof.dr Aleksandwr Xhuvani-Prof Eqerem Çabej, Parashtesat e gjuhës Shqipe, Buletin i Shkencave shoqërore a/1956, f A. Xhuvani-E. Çabej, Prapashtesat e gjuhës Shqipe, Tiranë

29 sindajshtesa dhe janë me burim latin, grek etj.. Sipas Webster anglishtja ka 98 parashtesa, 345 prapashtesa 41. Studimet morfologjike japin pasqyra dhe përshkrime të sakta të tyre 42. Studiuesi H. Shehu në punimin Teknika e leximit në gjuhën angleze paraqet tabela me parashtesat dhe prapashtesat kryesore të anglishtes standarde. Por në mendimin gjuhësor shqiptar nuk kemi gjithandej të njëjtën konsekuencë konceptimi për pasurimin e leksikut përmes fjalëformimit. Më poshtë vijojmë me një përmbledhje: A. Në veprën Word Formation A supplement to English Grammar mënyrat prodhimtare të fjalëformimit na paraqiten: Composition (word-composition) Derivation Conversion Abbreviation Back-formation 43 B. Në veprën Gramatika e gjuhës Shqipe, botim i Institutit të Gjuhësisë dhe të Letërsisë, në vëllimin e parë që përmban Morfologjinë e fjalëformimit dhe Morfologjinë e eptimit, shkruhet se për formimin e fjalëve në gjuhën shqipe janë këto mënyra kryesore: 1. Prejardhja, me nënndarjet e saj: a. Prejardhja parashtesore b. Prejardhja prapashtesore c. Prejardhja parashteso-prapashtesore d. Prejardhja pa ndajshtesë 2. Nyjëzimi 3. Kompozimi (përbërja) 4. Përngjitja 5. Konversioni 6. Mënyrat e përziera a. përngjitje dhe prapashtesim b. kompozim dhe prapashtesim c. nyjëzim dhe prapashtesim d. nyjëzim dhe prapashteso-prapashtesim e. nyjëzim dhe përngjitje 44. Pa u zgjeruar më tej, më poshtë kemi bërë një grupim të ri ku theksojmë se mënyrat e mësipërme të fjalëformimit ndahen në: a. Mënyra morfologjike, që janë: ndajshtesimi, nyjëzimi dhe kompozimi. b. Mënyra jomorfologjike, që janë përngjitja dhe konversioni. 45 Anglishtja, siç kemi pohuar dhe më parë është një nga gjuhët me shkallë të lartë standardizimi dhe një nga gjuhët më të përpunuara në botë. Ajo është gjuhë e parë amtare për 41 A Dictionary of Prefixes, Suffixes, and Combining Forms Websters Third NewInternational Dictionary,Unabridged Shehu, H. Teknika e leximit në gjuhën angleze, Tiranë, 1999, f Sharra, Th. A supplement to English Word Formation Tiranë 1971 f 4 44 Gramatika e gjuhës Shqipe, 1, Tiranë, 2002, f Gramatika e gjuhës Shqipe, 1, Tiranë, 2002, f

30 mbi folës 46 dhe gjuhë zyrtare e vendeve që zënë kryet e vendit në të gjitha fushat e botës materiale, mendësore dhe shpirtërore. Kjo shfaqet dhe në ritmet e papara në pasurimin e leksikut të saj. Fjalëformimi në këtë gjuhë është nga rrafshet gjuhësore më të studiuara 47. Fjalëformimi, sipas Gjuhëtarit Ginzburg është procesi i krijimit të fjalëve nga materiali egzistues i një gjuhe pasi zbatohen modele e formula semantike e strukturore të caktuara 48. Ky njihet si procesi i formimit të fjalëve me përmasa më të mëdha, më komplekse nga fjalë më të thjeshta, më të shkurtra, sepse i shtohen temës fjalëformuese përgjithësisht morfema. Studimet klasike në anglishte kontrastojnë simple word (fjalën e thjeshtë) me complex word (me fjalën komplekse). Fjala e thjeshtë është konceptuar ose në termat e rrënjës (root) që është një element bazik, i pandashëm pa përshtatje a infleksione ose si fjalë rrënjë (root word që përbëhet nga rrënja, tema dhe infleksioni). Fjalët komplekse (complex words) janë krijuar nëpërmjet dy proceseve ose të dy kategorive: 1. Nga kompozimi një mënyrë shumë prodhimtare dhe me shumë tipa e nëntipa fjalëformues, në të cilin mund të kombinohen dy ose më shumë rrënjë, me afikset dhe infleksionet e duhura, si te emri agrikultura (ager field dhe kultura kultivim). Nga kompozimi po veçojmë, p.sh., tipin e kompozitave sintetike, të cilat janë aq të shumta sa kemi dhe një nëndisiplinë që merret me to Morfologjinë e kompozitave sintetike (synthetic compound morphology), që merret me kompozita (me fjalë të përbëra) koka e të cilave derivon nga një folje me ndajshtesim dhe ku gjymtyra tjetër kryen funksionin e argumentit a të komplementit të foljes. P.sh. Kompozitat e anglishtes bus driver (shofer autobuzi), bus driving (drejtim autobuzi), fast acting (dietëmbajtje) dhe pan fried (i tiganisur) janë kompozita sintetike. Kompozitat sintetike luajnë rol të madh në zhvillimin e teorisë gjuhësore, sepse shtrojnë një numër çështjesh që lidhen me ndërlidhjen morfologji-sintaksë. Një term tjetër për kompozitat sintetike është dhe termi kompozita foljore. Nga Fjalor i Oxfordit 49 (këtej e tutje të gjithë shembujt për ilustrim janë marrë nga ky fjalor), po japim disa njësi të formuara me kompozim, aty ku fjalë eye është gjymtyrë e parë: 'eye candy noun [U] (informal) a person or thing that is attractive but not intelligent or usefulwork-basket n. a container for the things you need for seeing 'eye-catching adjective (of a thing) immediately noticeable because it is particularly interesting, bright or attractive:an eye-catching advertisement eye ful / Ñ 'aiful; NAmE Ñ / noun 1 an amount of sth such as liquid or dust that has been thrown, or blown into your eye 2 (informal) a person or thing that is beautiful or interesting to look at eye glass / Ñ 'aigla;s; NAmE Ñ -glas/ noun 1a lens for one eye used to help you see more clearly with that eye 46 Për këtë ka mendime të ndryshme, besojmë më shumë nga mungesa e informacionit për gjeografinë demografike, sesa nga parimet dhe metodat e përllogaritjeve. Shih më gjerë, Potter, S. Language in the Modern World, London, 1971, f. 23, Oxford, Enciklopedia e përgjithshme, Tiranë, Shih më gjerë T. McArthur, Concise Oxford Companion to the English Language, Oxford, R. S. Ginzburg S. S. Khidekel,G. Y. Knyazeva, A. A. Sankin A COURSE IN MODERN ENGLISH LEXICOLOGY MOskw (f113) Oxford Advanced Learner s Dictinary, Oxford,

31 2eyeglasses (NAmE) glasses eye lash / Ñ 'ailæs; NAmE Ñ / (also lash) noun [usually pl.] one of the hairs growing on the edge of the eyelids:false eyelashes. She just flutters her eyelashes and the men come running! picture at eyeëorkfare eye let / Ñ 'ailjt; NAmE Ñ / noun a hole with a metal ring around it in a piece of cloth or leather, normally used for passing a rope or string through 'eye level. Noun [U] the height of a person s eyes: Computer screens should be at eye level. an eye-level grill eye lid / Ñ 'ailid; NAmE Ñ / (also lid) noun either of the pieces of skin above and below the eye that cover it when you blink or close the eye picture at eye eye liner / Ñ 'ailainj (r); NAmE Ñ / (also liner) noun [U] a type of make-up, usually black, that is put around the edge of the eyes to make them more noticeable and attractive eye piece / Ñ 'aipi;s; NAmE Ñ / noun the piece of glass (a lens) at the end of a telescope or microscope that you look through picture at telescope, microscope eye shadow / Ñ 'aisædju; NAmE Ñ -dou/ noun [C, U] a type of coloured make-up that is put on the skin above the eyes (the eyelids) to make them look more attractive eye sight / Ñ 'aisait; NAmE Ñ / noun [U] the ability to see/to have good / bad / poor eyesight, an eyesight test 'eye strain noun [U] a condition of the eyes caused, for example, by a long period of reading or looking at a computer screen 'eye teeth noun [pl.] eye wear / Ñ 'aiwej (r); NAmE Ñ -wer/ noun [U] (formal) things worn on the eyes such as glasses or contact lenses eye wit ness / Ñ 'aiwitnjs; NAmE Ñ / noun a person who has seen a crime, accident, etc. and can describe it afterwards :an eyewitness account of the suffering of the refugeesò note at witness see also witness IDIOMAT eye line / Ñ 'ailain; NAmE Ñ / noun 'eye-opener noun [usually sing.] an event, experience, etc. that is surprising and shows you sth that you did not already know: Travelling around India was a real eye-opener for me. eye patch / Ñ 'aipæts; NAmE Ñ / noun a piece of material worn over one eye, usually because the eye is damaged eye sore / Ñ 'aiso; (r); NAmE Ñ / noun a building, an object, etc. that is unpleasant to look at: That old factory is a real eyesore! give your eye teeth for sth / to do sth (informal) used when you are saying that you want sth very much: I d give my eye teeth to own a car like that. 2. (eye wall / Ñ 'aiwo;l; NAmE Ñ / noun (technical) a thick ring of cloud around the eye (calm area at the centre) of a hurricane eye wash / Ñ 'aiwqs; NAmE Ñ -wa;s; -wo;s/ noun [U] (old-fashioned, informal) words, promises, etc. that are not true or sincere 2. (sometimes offensive) a woman who has a paid job. 18

32 have / get an eyeful (of sth) (BrE, informal) to look carefully at sth that is interesting or unusual give your eye teeth for sth / to do sth (informal) used when you are saying that you want sth very much: I d give my eye teeth to own a car like that. (saying, especially NAmE) a child usually behaves in a similar way to his or her parent (s) the apple of sb s 'eye a person or thing that is loved more than any other not bat an 'eyelid (BrE) (NAmE not bat an 'eye) (informal) to show no surprise or embarrassment when sth unusual happens: She didn t bat an eyelid when I told her my news. not bat an 'eyelid (BrE) (NAmE not bat an 'eye) (informal) to show no surprise or embarrassment when sth unusual happens: She didn t bat an eyelid when I told her my news. beauty is in the eye of the 'beholder (saying) people all have different ideas about what is beautiful turn a blind 'eye (to sth) to pretend not to notice sth bad that is happening, so you do not have to do anything about it more at love noun in the blink of an 'eye very quickly; in a short time Fusha leksikore e kompozitave do të zgjerohej akoma më shumë nëse do të përfshinim në të edhe kompozitat ku eye është gjymtyrë e dytë e kompozitave, si black eye, evil eye. eagleeye etj. 2. Nga derivacioni dhe infleksioni ku afikset mund t i shtohen rrënjës si tek logikos, që vjen nga logos, dhe memoranda, nga memorandum, data nga datum etj. Në një analizë fjalëformuese dhe morfologjike sipas H. P. Matthews, duhet të mbajmë parasysh tri dukuri: përcaktimi i saktë i inventarit të morfemave, përcaktimi i saktë i sekuencës së fjalës ku shfaqen këto morfema dhe përcaktim i saktë i morfit ai morfeve me anën e të cilave realizohen këto morfema. 50 Termat e përshkrimit klasik të fjalëformimit në anglishte kohët e fundit, janë transformuar, kanë ndryshuar. Koncepti i rrënjës (root) vazhdon të përdoret, por në shek. XX-të dhe tani në këtë fillim shekulli, kur diskutohet për procese johistorike, por për procese sinkronike, gjithnjë e më shumë po zëvendësohet nga bazë (base). Një fjalë rrënjë (root word) quhet ose fjalë e thjeshtë (simple word) ose fjalë e parme, e papërbërë (simplex word). Format klasike komplekse (complex forms) ndahen në fjalë komplekse (complex words) dhe në fjalë të përbëra / të pathjeshta (compound words). Formimi i fjalëve komplekse shpesh identifikohet përmes derivimit dhe formimit të fjalëve të përbëra, shihet përmes fjalëpërbërjes (compounding) Matthews, P. H. Recent developments in Morphology. New horizons in Linguistics, London, 1972, f Në studimet përshkruese të traditës (në të ashtuquajturin përshkrim klasik), në anglishte, për këtë proces fjalëformimi kemi emërtimin composition, të cilit së shumti kohët e fundit ia ka zënë vendin termi. 19

33 Derivacioni dhe kompozimi janë dy mënyra kryesore fjalëformimi, por nuk mbulojnë gjithë procesin e krijimit të fjalëve të reja. Mënyra fjalëformimi të tjera në anglishte janë: 1. Konversioni ose zhvendosja funksionale (conversion or functional shift), procesi me anën e të cilit fjalët zgjerojnë funksionin e tyre gramatikor dhe semantik, zakonisht kemi kalimin nga folja tek emri ( walk in go for a walk ) dhe nga emri te folja ( television in televise ). Kjo mënyrë fjalëformimi është shumë prodhimtare në anglishte. P.sh., leksema past është dhe mbiemër, dhe emër, dhe parafjalë dhe ndajfolje: past / Ñ pa;st; NAmE Ñ pæst/ adjective, noun, preposition, adverb Adjective (mbiemër) 1. gone by in time:in past years / centuries / ages, in times past, The time for discussion is past. 2. [only before noun] gone by recently; just ended:i haven t seen much of her in the past few weeks. The past month has been really busy at work. 3. [only before noun] belonging to an earlier time:past events, From past experience I d say he d probably forgotten the time. past and present students of the college. Let s forget about who was more to blame it s all past history. 4. [only before noun] (grammar) connected with the form of a verb used to express actions in the past Noun (emër) 1. the past [sing.] the time that has gone by; things that happened in an earlier time:i used to go there often in the past. The recent / distant past, She looked back on the past without regret. Writing letters seems to be a thing of the past. 2. [C] a person s past life or career: We don t know anything about his past. They say she has a past (= bad things in her past life that she wishes to keep secret). 3.the past [sing.] (grammar) = past tense IDIOMS (idioma) see blast noun, distant, live1 Preposition (parafjalë) 1. (Name also after) later than sth:half past two, ten (minutes) past six, There s a bus at twenty minutes past the hour (at 1.20, 2.20, etc.). We arrived at two o clock and left at ten past (ten minutes past two). It was past midnight when we got home. 2. on or to the other side of sb/sth:we live in the house just past the church. He hurried past them without stopping. He just walked straight past us! 3.above or further than a particular point or stage: Unemployment is now past the 3 million mark. The flowers are past their best. He s past his prime. She s long past retirement age. Honestly, I m past caring what happens (I can no longer be bothered to care). IDIOMS (idioma) 'past it (BrE, informal) too old to do what you used to be able to do; too old to be used for its normal function:in some sports you re past it by the age of 25. That coat is looking decidedly past it. Adverb (ndajfolje) 1. from one side of sth to the other: I called out to him as he ran past. compounding. Këto fjalë janë sinonime, por që dalëngadalë po diferencohen dhe semantikisht. Shih më gjerë, T. McArthur, Concise Oxford Companion to the English Language, Oxford,

34 2. used to describe time passing by: A week went past and nothing had changed Prapaformimi (back-formation), që parakupton krijimin e një forme më të thjeshtë a më të shkurtër nga një formë e mëparshme komplekse (adj. "babysit" from "babysitter" syringe from syringes (4) back-form from back-formation, butle fom butler. 3. Krijimi i foljeve frazore (phrasal verbs), një klasë foljesh që ndiqen nga pjesëza ndajfoljore a parafjalore si : touch down : 1. (of a plane, spacecraft, etc.) to land related noun touchdown 2. (in rugby) to score a try by putting the ball on the ground behind the other team s goal line related noun touchdown). get a'long 1. (usually used in the progressive tenses) to leave a place: It s time we were getting along etj.. Kjo është një nga rrugët më të frytshme, për të cilën do të ndalemi gjerësisht më poshtë. Kemi dhënë për ilustrim vetëm një grup idiomash e foljes frazore: make as if to do sth to make a movement that makes it seem as if you are just going to do sth: He made as if to speak. make 'do (with sth) to manage with sth that is not really good enough: We were in a hurry so we had to make do with a quick snack. make 'good to become rich and successful. make sth 'good 1.to pay for, replace or repair sth that has been lost or damaged: She promised to make good the damage. 2.to do sth that you have promised, threatened, etc. to do, to fulfil 'make it 1to be successful in your career: He never really made it as an actor. 2.to succeed in reaching a place in time, especially when this is difficult: The flight leaves in twenty minutes we ll never make it. 3.to be able to be present at a place: I m sorry I won t be able to make it (for example, to a party) on Saturday. 4.to survive after a serious illness or accident; to deal successfully with a difficult experience: The doctors think he s going to make it. I don t know how I made it through the week. 'make it with sb (Name, slang) to have sex with sb make like (Name, informal) to pretend to be, know or have sth in order to impress people: He makes like he s the greatest actor of all time. make the 'most of sth/sb / yourself to gain as much advantage, enjoyment, etc. as you can from sb/sth: It s my first trip abroad so I m going to make the most of it. She doesn t know how to make the most of herself (make herself appear in the best possible way). 52 Në punimin tonë për disertacion, kemi shumë lëndë ilustruese leksikografike. Përgjithësisht ajo është marrë nga Oxford Advanced Learner s Dictionary, 2009, dhe Fjalori i gjuhës Shqipe, Tiranë, 2006 dhe nga Oxford Advanced Learner s Dictionary,

35 make 'much of sth/sb to treat sth/sb as very important:he always makes much of his humble origins. Foljet frazore let sbƒdown to fail to help or support sb as they had hoped or expected:i m afraid she let us down badly. This machine won t let you down. He trudged home feeling lonely and let down. related noun let-down. let sb/sthƒ'down to make sb/sth less successful than they/it should be: She speaks French very fluently, but her pronunciation lets her down. let sthƒ'down 1. to let or make sth go down:we let the bucket down by a rope. 2. to make a dress, skirt, coat, etc. longer, by reducing the amount of material that is folded over at the bottom. 3. (BrE) to allow the air to escape from sth deliberately:some kids had let my tyres down. let sb / yourself 'in for sth (informal) to involve sb/yourself in sth that is likely to be unpleasant or difficult: I volunteered to help, and then I thought Oh no, what have I let myself in for! let sb 'in on sth let sb 'into sth (informal) to allow sb to share a secret: Are you going to let them in on your plans? let sth 'into sth to put sth into the surface of sth so that it does not stick out from it: a window let into a wall let sb 'off (with sth) to not punish sb for sth they have done wrong, or to give them only a light punishment: They let us off lightly. She was let off with a warning. let sb 'off sth (BrE) to allow sb not to do sth or not to go somewhere: He let us off homework today. let sth 'off to fire a gun or make a bomb, etc. explode: The boys were letting off fireworks. let 'on (to sb) (informal) to tell a secret:i m getting married next week, but please don t let on to anyone. [+ that] She let on that she was leaving. let 'out (Name) (of school classes, films / movies, meetings, etc.) to come to an end, so that it is time for people to leave:the movie has just let out. let sb 'out to make sb stop feeling that they are involved in sth or have to do sth: They think the attacker was very tall so that lets you out. related noun let-out let sth 'out 1. to give a cry, etc.:to let out a scream of terror, to let out a gasp of delight. 2. to make a shirt, coat, etc. looser or larger 22

36 let 'up (informal) 1. to become less strong: The pain finally let up. 2. to make less effort:we mustn t let up now. related noun let-up noun IN TENNIS 1. a serve that lands in the correct part of the court but must be taken again because it has touched the top of the net HOUSE / ROOM 2. (BrE) an act of renting a home, etc.: a long-term / short-term let. 4. Shkrirja (blend), që parakupton pasojën (përfundimin) e një procesi i cili përfshin dy fjalë në një si p.sh. slanguage (1) + slang (1) language (1)). Në anglishte, ky proces shumë prodhues ditët e sotme, është objekt e studimi i morfologjisë së shkrirjeve (blending morphology) Shkurtimi (abbreviation) 54, që nënkupton shkurtimin e fjalëve dhe të shprehjeve. Në të përfshihen tri forma themelore: a. Inicializmat: që nënkupton formimin e një shkurtesë nga shkronjat e para të një emërtimi si p.sh. ATM (Automatic teller machine), DVD (Digital versatille disc). b. Akronimet: që nënkupton formimin nga bashkimi i shkronjave të para të një emërtimi të pathjeshtë që sillet si një grup shkronjash i shqiptuar si fjalë, si HMO (Health- Maintenance Organization), IMO (In my opinion)etj.. c. Prerjet /rëniet (clipping) janë formime që kanë të bëjnë me rënie prej morfemash në fillim të fjalës ose në fund të saj si p.sh. fax nga faxsimile, që d.m.th exact copy (kopje), apo poli-sci nga political science (shkenca politike) etj. 6. Rrënjëkrijimi, që nënkupton krijimin e një fjale të re, që priret të bëhet onomatopeike (echoic): shoosh, hoot etj; Kombinimi i pjesëve të një fjale, si p.sh, brunch, e përbërë nga breakfast and lunch; Kombinimi i lirë i fjalëve të përbëra, si p.sh. downturn (rënie ekonomike) dhe archipelago (grup ishujsh). 7. Ndryshimet funksionale, ose përdorimi i një pjese të ligjëratës në vend të një tjetre, si p.sh. emri shower (dush) përdoret edhe si folje, p.sh. to shower (bëj dush). Procese të cilat kanë sjellë një numër të madh fjalësh të reja janë: Ndajshtesimi dhe ndryshimi funksional, duke u ndihmuar edhe nga veçantitë e strukturës sintaksore të gjuhës angleze. Fjalët e reja mund të formohen edhe duke ndryshuar kuptimin e fjalëve egzistuese. Morfologjia meret me shpikjen e formave të reja të fjalës që sjell si rezultat kuptime të reja, ose morfema në gjuhë si dhe të proceseve me anë të së cilave këto forma mund të bashkohen për të formuar morfema më komplekse të domosdoshme në ngjitjen me një rrënjë të një morfeme të lirë. Sipas Prof. Thoma Sharrës të gjitha parashtesat angleze janë të pandashme Morfologjia e shkrirjeve (blending morphology) studion një tip joprodhues të fjalëformimit me anën e të cilit një fjalë e re është formuar nga fonema (t) nistore te një fjale dhe fonema (t) fundore të një tjetre. Shpesh argumentohet se ky tip fjalëformimi nuk i përket gjuhës. Shembulli prototip i një shkrirje është fjala angleze smog e cila është një bashkim (shkrirje) i fjalëve smoke dhe fog. 54 Por tek emërtimet e shkurtuara, ku përfshihen dhe inicializmat, akronimet dhe rëniet (prerjet), por dhe te shkrirjet kemi një veçanti: ato nuk shënojnë drejtpërdrejt një përmbajtje, ato janë shkurtim i një emërtimi të pathjeshtë që shënon një nocion të caktuar, pra përmbajtja mbartet nga emërtimi i thjeshtë te shkurtimi ose e shprehur ndryshe, një përmbajtje e dhënë sendërtohet me një emërtim togfjalëshor dhe me një fjalë të vetme, e krijuar kjo nga bashkimi i shkronjave a i rrokjeve të fjalëve të këtij emërtimi. Kjo do të thotë që shkurtimet si fjalë nuk dallohen për vlera të mirëfillta semantike, ato e kanë të transmetuar një vlerë të tillë. 55 Sharra, Th. English Word Formation a supplement to English Grammar Tiranë 1971f.25 23

37 Për sa i përket gjuhës shqipe Akademiku Jani Thomai, kur shpjegon Grupet paradigmatike të fjalëve, i klasifikon fjalët e gjuhës shqipe sipas ndërtimit në të parme, në të prejardhura, në të përbëra dhe në të përngjitura. Fjalët e prejardhura ky gjuhëtar i ndan në dy grupe të tjera të mëdha, në Fjalë të prejardhura me ndajshtesa dhe në Fjalë të prejardhura pa ndajshtesa. Tek këto të fundit ai përfshin dhe fjalët e ardhura më nyjëzim, ashtu siç përfshin edhe konversionin. 56 Gjuhëtari Rami Memushaj, i prirur nga shkolla gjuhësore anglo-amerikane, pohon se pasurimi i leksikut bëhet me anë të tri rrugëve; 1. pasurimi i strukturës kuptimore të fjalës me kuptime të reja; 2. krijimi i fjalëve të reja me anë të mënyrave të fjalëformimit.; 3. huazimi i fjalëve nga gjuhë të tjera. Më tej ky studiues pranon se formimi i fjalëve të reja me anë të mjeteve dhe mënyrave të fjalëformimit ose prejardhja morfologjike është mënyra më prodhimtare për pasurimin e leksikut me njësi leksikore. Mënyrat më të njohura të fjalëformimit, që studiohen sipas tij nga Morfologjia leksikore, janë prejardhja me ndajshtesa, kompozimi dhe përngjitja, ndonëse ka edhe mënyra të tjera që luajnë një rol më të vogël në pasurimin e leksikut, si shkrirjet e shkurtesat dhe prejardhja prapavajtëse 57. Dukuria e konversionit sipas R. Memushaj përfshihet në mënyrat e prejardhjes semantike. Ai pohon se konversioni është kalimi i një fjale në një pjesë tjetër ligjërate. Gjatë këtij kalimi, fjala ndryshon jo vetëm përkatësinë morfologjike dhe funksionet gramatikore, por edhe kuptimin leksikor. Kjo mënyrë e prejardhjes semantike është e përhapur sidomos në anglishte, ku emrat dhe foljet dalin me të njëjtën formë si the work (puna) to work (punoj), a design (vizatim) to design (vizatoj), the wish (dëshira) to wish (dëshiroj) etj 58. Prejardhja nënkupton formimin e fjalëve të reja me anë të një teme fjalëformuese dhe të një formanti fjalëformues dhe fjalët e krijuara në këtë mënyrë quhen fjalë të prejardhura. Si mjete për formimin e fjalëve me këtë mënyrë shërbejnë parashtesat, prapashtesat dhe brendashtesat (infikset), që i shtohen temës fjalëformuese, e cila mund të jetë fjalë rrënjë ose fjalë e prejardhur. Në të gjitha rastet, struktura e fjalës së prejardhur është binare, d.m.th. ajo përbëhet gjithmonë nga dy elemente: tema dhe ndajshtesa. P.sh. fjala përafrim ndonëse përmban disa ndajshtesa, nga pikëpamja fjalëformuese përbën një binom, ku gjymtyra që përfaqëson temën zbërthehet nga ana e vet në një binom tjetër e kështu me radhë derisa të arrihet në njësi të pazbërthyeshme më tej. E F -im për- F E F afër -o Figura 2.1. Paraqitje binomiale e fjalës përafrim 56 Thomai, J. Leksikologjia e gjuhës Shqipe, Tiranë, 2006, f Memushaj, R. Hyrje në gjuhësi, Tiranë, 2006, f Memushaj, R. Hyrje në gjuhësi, Tiranë, 2006, f

38 Përbërja (kompozimi) është një mënyrë tjetër fjalëformimi shumë prodhimtare në mjaft gjuhë, sidomos në ato që nuk i njohin ndajshtesat. Me përbërje kuptohet bashkimi i dy temave për të formuar një fjalë të vetme: keqkuptoj, marrëdhënie, duarflori, jetëgjatë, flokëverdhë, rrugëdalje etj.; në anglishte fjala bookworm (lexues i apasionuar), checkmate (shah-mat), birthday (ditlindje) etj; Fjalët e përbëra, ashtu si të prejardhurat, kanë gjithnjë strukturë binare, janë formime dygjymtyrëshe, që do të thotë se, kur krijohet një fjalë e përbërë, bashkohen gjithnjë dy tema, të cilat mund të jenë rrënjë të thjeshta, por edhe fjalë të prejardhura ose të përbëra si p.sh. : Zemërgjërësi Zemër gjërësi Figura 2.2. Paraqitja e strukturës binare të fjalës së përbërë zemërgjerësi Si mënyrë fjalëformimi njihen dhe formimet me prapavajtje kur nga një formë më e gjatë formohet një fjalë më e shkurtër, si p.sh. emri lakmi nga folja lakmoj etj. Kështu, me etimologji popullore, lakmi është nxjerrë nga lakmoj, duke bërë një paralelizëm midis çifteve të tilla si afroj dhe afri (nga afër), teproj dhe tepri (nga tepër) etj. Në anglishte, fjala burglar (hajdut) është një huazim nga gjuha e normanëve të Francës. Kur u huazua, ajo ishte një fjalë njëmorfemëshe. Mirëpo, duk u nisur nga tingëllimi dhe kuptimi i ngjashëm me fjalët worker-punëtor, runner-vrapues etj., fjala burglar (hajdut) u rinterpretua gabimisht nga folësit anglezë si e formuar prej një rrënje si burgle, e cila në gjuhën dhënëse nuk ekziston dhe prapashtesës er, ashtu si fjalët e tjera të anglishtes të formuara me anë të kësaj prapashtese. Formimet prapavajtëse janë në thelb formime analogjike që kanë në bazë të tyre etimologjizime të gabuara të fjalëve 59. Në tekstin e Hyrjes në gjuhësi, duke ju referuar Morfologjisë së gjuhës angleze, ky studiues pranon si mënyra të veçanta fjalëformimi shkrirjet, shkurtesat dhe akronimet. Shkrirjet (blends) janë leksema të formuara nga bashkimi i fjalëve në mënyrë të tillë që është e vështirë të bëhet ndarja në morfema. P.sh., shkrirje janë fjalët smog (smoke tym + fog mjegull), motel (motor + hotel), stagflation (stagnation + inflation), pozitron (positive electron), të krijuara në anglishte, e cila është bërë burimi i fjalëve të tilla, që përdoren më fort si terma. Në shqipe, duket se kjo gjedhe është e vjetër, siç dëshmojnë fjalë të tilla, si rrëmoj (rrëmih + gërmoj), kongjill (kondil + thëngjill) dhe, ndër formimet e reja, profarma (prodhime + farmaceutike) etj. Shkrirjet janë krijime të ngjashme me kompozitat, veçse tek ato nuk bashkohen tema të plota, por tema të cunguara arbitrarisht, më fort sipas shoqërueshmërisë së tyre fonetike. Shkurtesat e fjalëve krijohen nga shkurtimi i pjesës nistore ose fundore të fjalës, si shkurtimet e titujve: prof. (profesor), dr. (doktor) etj, ose shkurtimet e fjalëve që gjejmë në fjalorë si num. (numëror), pasth. (pasthirrmë); në anglishte math (mathematics), bike (bicycle), phone (telephone), bus (omnibus) etj. Akronimet (nga greqishtja e vjetër akro krye, skaj + onyma) sajohen nga bashkimi në një njësi i fonemave apo grafemave nistore të fjalëve: ATSH (Agjencia Telegrafike Shqiptare), NATO (North Atlantic Treaty Organization), UNESKO (United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization) etj Memushaj, R. Hyrje në gjuhësi, Tiranë, 2006, f Memushaj,R. Hyrje në gjuhësi, Tiranë, 2006, f

39 2.2 Huazimi në gjuhën angleze Përpara se të egzistonte si gjuhë, kur ishte vetëm një grup dialektesh të folura nga fiset gjermanike në brigjet e detit të veriut kishte filluar të huazonte fjalor nga gjuhët e tjera fqinje. Fjalët anchor dhe mile të huazuara nga latinishtja, si edhe disa fjalë të tjera ka mundësi të kenë ardhur së bashku me anglo-saksonët. Qindra të tjera kanë ardhur në kohën e pushtimit normad. Sidoqoftë pjesa më e madhe e fjalëve të huazuara dhe realisht pjesa më e madhe e fjalorit të anglishtes moderne kanë prejardhje nga frengjishtja e mesjetës, latinishtja e mesjetës, latinishtja e kohës së rilindjes si dhe latinishtja shkencore 61. Importimi i fjalorit latin ka qenë në një shkallë aq të gjerë saqë ka ndikuar jo vetëm në leksikun e gjuhës angleze, por edhe në fonologji, sintaksë e morfologji. Veçanërisht në morfologji ndikimimi ka qenë i madh dhe ka zgjatur, duke qenë se shumë fjalë të huazuara nga latinishtja, veçanërisht ato shkencore dhe abstrakte qenë komplekse nga ana morfologjike. Anglishtja ka marrë në mënyrë të drejtpërdrejtë ndajshtesa franceze ose latine si p.sh. re- ose -age,etj. Në raste të tjera morfologjia e fjalëve të huazuara është thjeshtuar apo rianalizuar duke rezultuar në prapaformime si p.sh. forma e shkurtuar fjalës bus (autobus) që vjen nga fjala latine omnibus, apo fjala act (veprim) që është përftuar nga rianalizimi i fjalës action si folje + prapashtesën -ion. Statusi morfologjik i këtyre elementeve ka mbetur i paqartë në anglishten moderne. Ndajshtesat latine janë asimiluar nga morfologjia angleze, janë kombinuar edhe me rrënjët e parme, edhe me ato të huazuara. P.sh. është vetëm një fjalë e anglishtes standarde oddity (çudi) e cila përmban një rrënjë vendase gjermane që ndiqet nga ndajshtesa latine - ity, por ky fakt nuk do të thotë se të gjithë fjalët e tjera që përmbajnë prapashtesën ity, janë huazuar nga frengjishtja ose latinishtja, pa marrë parasysh strukturën e tyre të brendshme morfologjike. P.sh. fjalë si authenticity (vërtetësi) dhe electricity (elektricitet) përbëhen nga morfema latine, të shfaqura në shekullin e 17-të, duke marrë prej tyre një rrënjë në gjuhën frënge (Marchard 1966:252). Ky problem është trajtuar së pari duke parashtruar një rregullë morfologjike e njohur si Përkufizimi latin i cili u përkufizua nga Plag (1999:48) si: Rrënjët dhe ndajshtesat mund të kombinohen, vetëm nëse tiparet e tyre etimologjike pajtohen. Sipas këtij përkufizimi çdo morfemë e gjuhës angleze mund të klasifikohet ose si e ardhur nga gjuha latine ose mund të jetë e pashënuar etimologjikisht, që d.m.th. se mund të kombinohet lirisht me çdo morfemë pa marë parasysh origjinën e saj. Natyrisht nuk luan ndonjë rol për etimologjinë e gramatikës sinkronike. Folësit e arsimuar të një gjuhe mund të jenë të vetëdijshëm për etimologjinë e fjalorit që përdorin dhe mund të zgjedhin fjalë ose morfema duke u bazuar në njohuritë e tyre, sidoqoftë, kjo vlen për një pakicë njerëzish në periudhën e anglishtes moderene. Ky tipar morfologjik latin i pastër ka për qëllim të jetë artifakt sinkronik i një proçesi historik. Nëse Përkufizimi Latin pajtohet mirë me tiparet morfologjike latine mund të bashkëveprojë me etimologjinë e morfemave, mund të shënojë disa prej tyre p.sh. -ation, -ition,- ission,- sion., (prapashtesa me prejardhje nga gjuha latine). Këto prapashtesa janë latine për rrënjët me të cilat lidhen sepse sipas (Halderman 1865) nuk gjendet ndonjë rast kur ato shoqërojnë rrënjë gjermane, ndërkohë që Marchand përmend dy të tilla si irritation (acarim) dhe starvation ( zi buke, uri) si dhe disa forma të dëshmuara si tallëse e kalimtare. Prapashtesa ive është latine. Nga ana tjetër prapashtesa 61 Lenski D.The Status of Etymology in the Synchronic Morphology of English December 7, myxo. css. msu. edu/ dlenski/ academic/ The_Status_of_Etymology_in_the_Synchronic_Morphology_of_English.pdf. (.01/02/ 2013) 26

40 gjermane th, kombinohet me rrënjë latine për të formuar breath (frymëmarrje), strength (forcë) edhe growth (rritje). Ndërsa parashtesa a- vetëm me rrënjët latine. (Marchand 1966:62, e Halderman 1865:63) thonë për pjesën më të madhe të ndajshtesave se aspektet morfologjike dhe etimologjike të tipareve latine bashkëveprojnë më pak. Po të marrim në shqyrtim prapashtesën ment, edhe pse e ka prejardhjen nga frengjishtja e vjetër, mbijeton në frengjishten moderne me të njëjtin gërmëzim, ngjitet me rrënjët gjermanike duke formuar wonderment (habi), merriment (gazmend), acknowledgement (njohje pranim), amazement (habitje), bereavement (humbje e madhe), embodiment (mishërim), si dhe shumë të tjera (Alderman 1865, dhe Marchand 1996). Prapashtesa gjermane ness ka ngjashmëri. Lidhet me rrënjët latine clear (pastroj), feeble (i pafuqishëm), gentle (i sjellshëm), po kështu edhe me rrënjët angleze vendase. Parashtesa latine pre-, ruhet ende dhe është shumë prodhimtare në frengjishten moderne, mund t i ngjitet çdo foljeje veprimi në gjuhën angleze. Disa parashtesa të vjetra gjermane si be- mund t u parashtesohen rrënjëve latine si p.sh. besiege (rrethoj), belabor (zhdep), betray (tradhëtoj), beguile (mashtroj) etj. Përkufizimi latin dhe tiparet latine lidhur me etimologjinë duhen diskutuar edhe kur kanë kuptim kundërshtues ose pa lidhje në shumicën e rasteve. Kjo e fundit duhet marrë në konsideratë sepse shpjegon vendin e disa ndajshtesave (Plag,1999:59). Sipas Plag tiparet latine kanë ndërlikime morfologjike dhe fonologjike, meqë ndikojnë edhe në strukturën prosodike. Edhe pse Përkufizimi Latin nuk i përmbush plotësisht kërkesat për pajtueshmëri midis etimologjise së ndajshtesave angleze si dhe të rrënjëve ku ato ndajshtesohen, kjo nuk d. m. th. se tipari i tyre latin nuk luan asnjë rol në morfologjinë sinkronike të anglishtes. Gjuhët dhe dialektet nuk ekzistojnë të mbyllura. Ata ose më saktë, folësit e tyre gjithmonë kanë kontakte me gjuhë apo dialekte të tjera. Shkalla e kontaktit mund të ndryshojnë në mënyrë të konsiderueshme. Kjo mund të përfshijë të gjithë gamën e përdorimit të gjuhës, nga joformale, deri në shumë formale, nga gjuha e folur deri në gjuhën e shkrimit. Rezultat i këtij kontakti gjuhësor është huazimi, marrja e fjalëve apo grupeve të fjalëve nga një gjuhë apo dialekt tjetër. Në historinë e gjatë të zhvillimit të saj gjuha angleze ka pasur kontakte me mbi 120 gjuhë, veçanërisht latinishten, norvegjishten e vjetër, frengjishten, keltishten etj.. Fjalët e huazuara përbëjnë 70% të fjalorit të gjuhës angleze dhe përfshijnë fusha të ndryshme të jetës(stefanllari I. 2011). Ky ndikim e ka zgjeruar fjalorin e gjuhës angleze dhe vazhdon ta zgjerojë edhe sot. Huazimi i ka rritur grupet leksikore, veçanërisht sinonimet, duke kontribuar në sistemin leksiko-semantik dhe mënyrat e shprehjes. Fjalët e huazuara kanë ndikuar edhe në strukturën semantike të disa leksemave. Në disa raste fjala e huazuar përdoret më shpesh sesa sinonimi që ekzistonte edhe më parë në gjuhë. Huazimet leksikore kanë hyrë nga latinishtja që herët, më pas janë huazime nga skandinavishtja, më pas nga frengjishtja që në shek. X-të, më tej janë huazimet kelte, hollandeze, italiane, spanjolle, gjermane, ruse si edhe të kolonive të pushtuara nga Anglia. Shembuj të këtyre huazimeve, në gjuhën angleze, të tilla si moustache (mustaqe nga frengjishtja), alligator (krokodil nga spanjishtja), cheonsam (një lloj fustani, nga kinezishtja), ose babel (zhurmë e pështjelluar, nga hebraishtja). Në përgjithësi këto njësi nuk kthehen më në gjuhën burimore, as gjuha dhuruese nuk i humbet si terma. Huazimet përdoren në gjuhë si sinonime me fjalët egzistuese si burrito (little donkeygomar i vogël), ancor (anchor-sperancë), ceaster (city-qytet), ballet (balet-kërcim artistik), balcony (a platform outside a building-ballkon) etj. Përveç fjalëve të thjeshta mund të 62 Marchand, Hans The categories and types of present-day English word-formation; a synchronicdiachronic approach. University of Alabama Press.f Haldeman, S. S Affixes in their origin and application, exhibiting the etymologic structure of English words. Philadelphia: E. H. Butler. f 46 27

41 huazohen edhe collocations (togfjalësha), si mbiemra të shkallës krahasore (nga frengjishtja Plus belle- (more beautiful- më e bukur). Nga një perspektivë linguistike e thjeshtë, në sfera të ndryshme fjalët huazohen më me lehtësi sesa në disa të tjera. Ç ka nuk është huazuar kurrë është fjalori bazë, fjalë që i referohen aktiviteteve të përditshme etj., si eat (ha), be and have (kam e jam), ose përemrat dëftorë si this (ky, kjo) e that (ai,ajo), lidhëza si like (si), or (ose) etj.. Edhe influenca dominante e frengjishtes nuk arriti të hyjë në fjalorin bazë. Përjashtimi i vetëm është cause për because (sepse). Edhe pse foljet përfshihen shumë në fjalorin bazë, ato nuk hyjnë aq shpejt sa emrat. Fjalë që huazohen menjëherë janë fjalë për shpikje të reja si telephone (telefon), radio (radio) etj. Huazimi i fjalëve sjell probleme edhe në leximin e tyre pasi një shkronjë mund të mos bëjë pjesë në alfabetin e saj gjuhe, fenomen i hasur me r-në fërkimore të frengjishtes, megjithatë në këtë rast zakonisht nativizohet shkronja, shqiptimi i saj. Ajo lexohet si r e anglishtes 64. Ç ka është zakonshme për të gjitha gjuhët është se ato nativizojnë fjalën e huazuar duke e integruar atë më fort në strukturën gjuhësore të gjuhës huazuese. Së pari proceset më të rëndësishme të nativizimit përfshijnë asimilimin fonetik. Edhe në qoftë se ne nuk bëjmë gjë tjetër, duhet t a bëjmë fjalën e huazuar të shqiptueshme në gjuhën tonë. Kur përballemi me një tingull të huaj që nuk ekziston në gjuhën tonë, gjëja më e natyrshme është zëvendësimi i tingullit më një të ngjashëm vendas. Në parim, kjo është ajo që ndodh zakonisht. Megjithatë, në shumë raste është e vështirë të përcaktohet se cili është tingulli më i ngjashëm. Së dyti asimilimi gramatikor përfshin fjalë që humbasin kategoritë e paradigmat e tyre gramatikore duke fituar të reja në analogji me gjuhën angleze edhe pse një pjesë e kanë ruajtur formën e tyre. Këto janë fjalët latine data-datum, greke criterion-criteria, e vacuumvacua/vacuums. Së treti asimilimi leksikor përfshin huazime që në gjuhën burimore janë polisemike dhe në gjuhën e re huazohen me një ose dy kuptime p.sh. Në disa raste përdoret edhe me kuptime të tjera, si p.sh. umbrella (sun & rain protection). Një fjalë e huazuar përfton kuptim tjetër nga ai në gjuhën egzistuese, si friend e comarade dhe një tjetër fenomen është prejardhja me rrënjë të huazuar dhe ndajshtesë vendase si ill (norvegjishtja e vjetër) + nourish + ed (prapashtesë angleze vendaze). Në gjuhë ekziston edhe nativizimi etimologjik. P.sh. deri kohët e fundit folësit e arsimuar ruse nativizuan e [h-në] perëndimore si [g], si në ''gospital hospital ''. Rast të nativizimit etimologjik përfaqësojnë edhe dubletet etmologjike si ray e radius që kanë hyrë në periudha të ndryshme, nga rrugë të ndryshme dhe egzistojnë në gjuhë si sinonime. E para vjen nga frengjishtja, e dyta nga latinishtja. Në shumë raste, nativizimi ndodh gjithashtu në nivel leksikor. Dhe këtu përsëri hasim mundësinë e adoptimit, në këtë rast, pa modifikim morfologjik. P.sh. në anglishte janë fjalët moustache, garage, derivation etj. Raste të tjera huazimi janë edhe ato që quhen huazime ndërkombëtare që ekzistojnë edhe në gjuhë të tjera si fjalët shkencore, politike, teknologjike si linguistics, lexicology,communism, theater, pjesa më e madhe e të cilave janë latine e greke. Anglishtja edhe ka dhënë shumë fjalë sidomos ato që lidhen me sportet si football etj.. Fjalë të tjera që huazohen rëndom në disa gjuhë janë emrat e frutave egzotike si avocado, pijeve tipike si whiskey etj.. Problemi që haset gjatë huazimit është shkalla e asimilimit dhe faktorët që e përcaktojnë atë. Disa fjalë mbeten të paasimiluara semantikisht pasi përfaqësojnë objekte tipike të vendit nga vijnë si sari, pizza etj.. Disa të tjera të paasimiluara gramatikisht si datum, disa të paasimiluara fonetikisht si bourgoisie, disa të tjera të paasimiluara 64 dstmte.net/lgcs101/readings/hock&joseph_borrowing.pdf 28

42 grafikisht si ballet dhe pasimiluar në mënyrë të tërësishmë si moustache. Për shkallën e asimimilit rol luan edhe koha e asimilimit. Huazimet e hershme i përshtaten standartit të anglishtes ndërsa të tanishmet i ruajnë veçantitë e tyre. Faktor tjetër për asimilimin e tyre është edhe shpeshtësia e përdorimit. Fjalët që përdoren rrallë ruajnë veçantitë e huaja. Një tjetër faktor që përcakton procesin e asimilimit është mënyra sesi ka hyrë fjala e huazuar. Huazimi i ardhur në mënyrë gojore asimilohet më shpejt sesa ai ardhur me anë të shkrimit. Një grup huazimesh përbëjnë edhe barbarizmat si ad interim. 2.3 Huazimi në gjuhën shqipe Për sa i përket procesit të huazimit në gjuhën shqipe, në ditët tona ai është një sistem i hapur ndaj gjuhëve të huaja, sidomos anglishtes, italishtes, frengjishtes, greqishtes, gjermanishtes etj., prej të cilave ka marrë vazhdimisht fjalë. Emërtime të fushës së informatikës, biznesit, financave, tregtisë, të arteve, inxhinjerive, etj., vijnë në shqipe bashkë me konceptet që shprehin pasi nuk gjejnë fjalë shqipe përgjegjëse për emërtimin e këtyre koncepteve. Ky huazim mbart vlera të rëndësishme në pasurimin e gjuhës sonë, por duhet të kemi kujdes kur egziston ekuivalenti i tyre në shqipe nuk ka përse të zëvendësohet. Veprimtaria e gjerë e shkrimtarëve, e gazetarëve, etj. për pastrimin e pasurimin e gjuhës standarde, konkretizohet edhe me zëvendësimin e fjalëve të huaja me fjalë shqipe. Profesor E. Çabej thekson se Gjuha pasqyron një kombësi, ajo është pasqyra më e qartë e një kombësie dhe e kulturës së saj. Shkalla e pasurisë dhe e pastërtisë së gjuhës është një tregues i nivelit të kësaj kulture... Ndër detyrat kryesore të gjuhësisë shqiptare, krahas kërkimeve teorike është dhe mbetet pasurimi i gjuhës me elemente të gurrave vetjake dhe spastrimi i saj prej masës së fjalëve të huaja, që kanë vërshuar së jashtmi dhe që po vazhdojnë dhe në ditët tona a. Shqipja mund të marrë fjalë nga anglishtja, për njërën apo për tjetrën arsye, duke ia përshtatur strukturës morfologjike dhe ligjeve të shqipes. b. Shqipja përballet me huazimin leksikor ku krahas fjalës shqipe pranohet edhe fjala e huaj, të dyja emërtuese të një njëjtës realie. 1. Kur kemi të bëjmë me një fjalë ndëkombëtare si tuberkuloz/ndishk 2. Kur ka sjellë ndonjë ngjyrim tjetër kuptimor si poemë/poezi 3. Kur hyn në një stil të caktuar ligjërimi si frekuencë/shpeshtësi 4. Kur huazohet bashkë me konceptin si bankë, futboll etj. Si rezultat i këtyre huazimeve kemi në shqipe fjalë greke të fushave të ndryshme si dhe të periudhave historike të ndryshme në kuadër të bashkëpunimit të dy vendeve tona. Madje ka edhe prej tyre që fliten nëpër dialekte të qyteteve më afër kufirit shqiptaro-grek. Po kështu kemi edhe fjalë latine e romake rezultat i pushtimit romak 500 vjeçar. Latinishtja ka ndikuar shumë në terminologjinë e mjekësisë, e pjesëve të trupit. Më vonë shqipja pati prurje edhe nga italishtja fryt i tregëtisë e lundrimit. Në terminologjinë administrative ka ndikuar më tepër frengjishtja. Në shqipe kemi edhe fjalë serbe e bullgare në bujqësi e blegtori, gjithashtu edhe turqizma si në veshje guzhinë etj, një pjesë e të cilave ditët e sotme kanë marrë ngjyrim emocionues e stilistik. Studiuesi Hajri Shehu pohon se askush nuk është kundër kontakteve gjuhësore (në fund të fundit, ato nuk varen nga dëshirat) me gjuhën angleze e me gjuhë të tjera evropiane, kur ndihet e nevojshme për të pasuruar gjuhën. Por këto kontakte mund të jenë, më së pari 65 E. Çabej, Për pastërtinë e gjuhës Shqipe, Shekulli, 26 prill

43 huazime të tërthorta, domethënë, përkthime sipas gjedheve (modeleve) fjalëformuese të gjuhës së huaj e jo huazime të drejtpërdrejta e aq më pak, të panevojshme, kur e kemi fjalën shqipe a formimin shqip. Kësisoj, pastërtia është mundësia për të ruajtur vlerat gjuhësore e kulturore kombëtare, Prandaj, përpjekjet për pastërtinë e gjuhës shqipe standarde duhen vlerësuar gjithnjë të dobishme Pasurimi semantik Në punim është trajtuar pasurimi semantik në gjuhën angleze dhe në gjuhën shqipe Pasurimi semantik në gjuhën angleze Gjuhëtarët e leksikografët përballen me probleme të mëdha që lidhen me kuptimin e fjalëve. Egzistojnë dy shkolla mbi teorine e kuptimit: Teoria referenciale (fjala e mer kuptimin nga objekti në realitet) Teoria reprezentative (gjuha dhe fjalët janë ikona reprezentative të mendimeve. Sipas leech (1981) 67 janë shtatë lloje kuptimesh: Konceptual, ose denonativ Asociativ (konotativ, social, afektiv, i pasqyruar, përmbledhës e tematik) Gjatë zhvillimit të saj në rrjedhën e viteve në një gjuhë kuptimi i një fjale mund të ndryshojë e zhvillohet, për shkak të ndryshimit në proceset e të menduarit. Këto ndryshime reflektohen edhe në kuptimet e fjalëve. Ndryshimet në fjalor, ndodhin gjithashtu edhe për shkak të shtimit të fjalëve të reja, ndryshimit në kuptimin e fjalëve, dhe humbjet e fjalëve për shkak të mos përdorimit a zëvendësimit. Gjuha angleze përveç ndryshimeve gramatikore ka pësuar edhe ndryshime në kuptimin e fjalëve. Ndryshimi gradual në kuptimin e fjalës është tipar universal gjuhësor. Madje edhe fjalori më i pasur është i pamjaftueshëm në prezantimin e shumëllojshmërisë së pashtershme të dallimeve të mundshme në të menduar. Sipas Leksikologut Ilo Stefanllari historia e civilizimit mund të gjurmohet përmes gjendjes së zhvillimit të kuptimit të fjalëve 68. Ndryshimet e kuptimeve ndodhin pikërisht atëherë kur fjala e mëparshme nuk e përmbush plotësisht qëllimin e kështu kuptimi i i ri vjen si sinonim i të parit duke bashkëvepruar ose ndonjëherë duke e zëvendësuar të parin, në raste të tjera përdorimi në fusha të ndryshime e largon në kuptim me të parin. Për shkak të këtyre ndryshimeve progresive shumica e fjalëve angleze përballet me fenomenin e polisemisë. Po marim si shembull mbiemrin, slow-moves without much speed 69 ; slow-not moving, acting or done quickly; taking a long time; not fast 70 ; slow-i ngadalshëm, i ngadaltë 71 ; slow-, i ngadalshëm, i ngadaltë, i plogët, i trashë Thomai, J. Leksikologjia e Gjuhës Shqipe 2006 f Leech, G.N Semantics. Hardsworth: Penguin. 68 Stefanllari I. Po aty f Collins,Cobuild English Dictionary For Advanced Learners. Harper Collings Publishers 2001 (f1467) 70 Oxford Advanced Learners Dictionary file:///c:/program%20files/oxford/oald7/data/oxford_3000/the_oxford_3000.htm 71 Fjalor anglisht-shqip EDFA 2002 f Fjalor anglisht-shqip Ilo Stefanallari Shtëpia botuese enciklopedike Tiranë

44 Vërejmë se fjalorët përqasen në kuptim, por mënyra e të shprehurit ndryshon. Në versionin anglisht-anglisht, fjalët nuk janë të njëjta, në versionin anglisht-shqip vërejmë ngjashmëri të plotë në dy shpjegimet e para edhe pse fjalorët janë të tipave të ndryshëm. Nga mijëra fjalë që egzistonin në anglishten e vjetër vetëm pak prej tyre përdoren ditët e sotme me të njëjtin kuptim. Ndryshimet kuptimore në fjalët e gjuhës angleze na sjellin materiale të bollshme për fjalorë të ndryshëm. Kur ne nuk e dimë kuptimin egzakt të një fjalë mund ta shpjegojmë atë me një fjalë të ngjashme. Po kështu formohen edhe shprehje kur referenti ngjan në formë me diçka siç mund të kemi me fjalën eye (small thin piece of metal curved round, that a small hook fits into)- si a hook and eye (mashkull-femër, grepa për mbërthimin e rrobave). Fjalët që tashmë përshkruajnë gjëndje a cilësi mendore e kanë marrë kuptimin e tyre nëpërmjët përdorimeve metaforike, kuptimi i tyre i mëparshëm ka qenë fizik i pastër. Kjo është rrjedha e zakonshme e historisë së gjuhës. Në shek 13-të mbiemri dark kishte kuptimin i errët, i paqartë, i ngrysur, i trishtuar etj., por në vitin 1670 është përdorur me kuptimin figurativ ignorant (injorant) 73. Pra jo gjithnjë kuptimi i ri i fjalës vjen si rezultat i vështirësië së të shprehurit të fjalës me kuptimin egzakt të fjalorit. Ndonjëherë vijnë për shkak të dëshirës për t u shprehur ndryshe. Një fjalë tradicionale duket se e humbet forcën dhe zëvendësimi me një metaforë piktoreske e gjallëron kuptimin e mërzitshëm të fjalëve të drejtpërdrejta. Si rezultat i kësaj të fundit lind edhe zhargoni. Kur ngjashmëritë sjellin përftim të kuptimeve të reja, kuptimi i fjalëve shpesh zgjerohet ose përgjithësohet. Kjo do të thotë se fjala mer një kuptim përshkrues të të gjitha gjërave të ndryshme për të cilat është përdorur e të gjitha gjërave që ndajnë të njëjtat karakteristika, p.sh donkey s years (veshë të gjatë si të gomarit), donkey jacket (lëkura e gomarit), donkey work (punon si gomari) (këtu kemi zhvendosje të kuptimit). Përgjithësimi i kuptimit ndodh kryesisht në folje e në emra. Përgjithësimi është një nga tiparet më të zakonshme në historinë e fjalëve. Fjala thing p.sh., përveç kuptimit të saj objekt, përdoret edhe për të nënkuptuar një njeri, gjithashtu qënie si All living things (beings), ose kafshë si poor thing (animal). Ndryshimet e kuptimit të diskutuara deri më tani kanë të bëjnë me ngjashmërinë, me përgjithësimin, por ka edhe shkaqe të tjera që lidhen me zhvillimin e kuptimeve të reja. Sipas prof. Thoma Sharrës 74, njëri nga këta lidhet me faktin se objekteve të cilave u referohen fjalët, janë komplekse. Kjo do të thotë se përbëhen nga disa pjesë. Nëse dikush thotë that painting (ajo pikturë), ai mund të nënkuptojë disa gjëra me këtë fjalë. Zhvillimi i kuptimeve të reja ndodh kryesisht në foljet. P.sh. emri move erdhi nga frengjishtja në shek. e 13-të, folja move në mesin e shek. të 15-të kishte vetëm kuptimin lëviz, nga viti 1650 mori kuptimin e lëvizjes për të luajtur, në vitin 1736 u përdor si procesi i të lëvizurit nga njëri vend në tjetrin, Në vitin 1827 u përdor si akti i të lëvizurit dhe në vitin 1988 u përdor në kuptimin nxitoj etj.. Një numër fjalësh në anglishte kanë fituar kuptime të reja të quajtura konotacione emocionale, afektive duke shprehur ndjenjat e ligjëruesit. P.sh. eccentric i cili etimologjikisht ka kuptimin e diçkaje që është jashtë qendrës së orbitës së tokës, por nëse përdoret për njerëzit ka kuptimin jashtë bote, jashtë rregullave e normave të shoqërisë. Etimologjikisht fjalët shallow (i cekët) dhe superficial (i cekët, sipërfaqsor) janë sinonime dhe zëvendësuese të njëra-tjetrës, por nëse flasim në mënyrë të figurshme për një person zgjedhim fjalën superficial dhe kur i referohet ujit të detit ose lumit zgjedhim fjalën shallow. Shkaqet që çojnë në ndryshimin semantik të fjalëve i grupojmë në shkaqe linguistike e ekstra linguistike. Ndër shkaqet linguistike mund të përmendin si më të zakonshmin 73 Online Etymology Dictionary http: //www. etymonline. com/index.php?allowed_in_frame =0&search= dark& searchmode =none ( ) 74 Sharra, Th. Po aty f

45 elipsën, gjatë procesit të së cilës nga dy fjalë që pranëviheshin për të nënkuptuar të njëjtën gjë, hiqet njëra pasi nënkuptohet, p.sh. në vënd të gazeta periodike thuhet periodikja. Një tjetër faktor liguistik është diferencimi i sinonimeve. Huazimet ndonjëherë ndikojnë në kuptimin e sinonimeve që gjejnë në gjuhë. P.sh. fjala village ka ardhur nga frengjishtja në shek. e 14-të me kuptimin banesa të vendosura në grup e pak më të vogla se qyteti dhe nga latinishtja me kuptimin shtëpi fshati, ose ferme. Në 1907 u përdor për herë të parë village idiot. Një tjetër faktor është analogjia linguistike që i referohet sinonimeve. Kur njëri sinonim mer kuptim të ri, kjo ndodh edhe me të tjerët. P.sh. sinonimet injustice dhe injury përveç se janë dy fjalë, kanë edhe përdorimeve të veçanta injustice 75 është termi i përgjithshëm me kuptimin padrejtësi, ndërsa injury ka të bëjë më tepër me padrejtësi të kundërligjshme përkundrejt një individi të që kërkon dëmshpërblim për aktin e kryer. Me raste mund të zëvendësojnë njëra-tjetrën sidomos kur shpjegojnë njëra-tjetrën. Pamvarësisht specifikave të tyre, kuptimi del i qartë. Një tjetër faktor është konteksti. Po të marim fjalët artisan e artist 76, që të dyja kanë kuptimin e personave shumë të talentuar por në kontekte të ndryshme. I pari mund të jetë mekanik, saldator etj e i dyti mund të jetë aktor, muzikant etj. Me shkaqe ekstra linguistike kuptojmë ndryshimet ekonomiko-shoqërore, idetë e konceptet shkencore, zhvillimet teknologjike etj. P.sh. fjala pen me origjinë nga latinishtja e shek. të 12-të fillimisht përdorej për të emërtuar një pupël, më pas në shek. e 13-të u përdor si instrument për të shkruar, ose fjala leaf fillimisht kishte vetëm kuptimin gjethe, më pas mori kuptimin fletë libri, në shek 15-të shufra metali dhe në vitin 1550 mori edhe kuptimin mentesha që lidhin tavolinën me këmbët e saj. Llojet e ndryshimit semantik janë dy: Ngjashmëria e kuptimit të ri me kuptimin e vjetër (metafora); Kuptimi i përafërt; Metafora e cila konsiderohet një lloj krahasimi i fshehur, është proces semantik dy referentësh, njëri prej të cilëve i ngjan tjetrit, p.sh. the foot of a mountain (rrëza e malit), the door handle (doreza e derës) ose emërtimi i njerëzve bëhet me emra kafshësh për shkak të ngjashmërisë së sjelljes, pjesë të trupit si head of department (përgjegjës departamenti). Metaforat më të përdorshme janë metaforat antropomorfe. Lloji i dytë i ndryshimit semantik ai i kuptimit të përafërt është metonimia. P.sh. fjala crown i referohet jo vetëm kurorës por edhe mbretërisë, apo fjala hand i referohet edhe dorës por edhe ndihmës etj. Lloje të tjera të ndryshimit semantik jane sinegdoha, p.sh. Albania plays versus Greece që d.m.th. (teamsskuadra), hiperbola, p.sh. To eat a horse (ha shumë). Nuk duhet ngatërruar me hiperbolën poetike, pasi ajo krijon imazh, ndërsa gjatë përdorimit të hiperbolës linguistike kuptimi denonativ zhduket dhe zgjidhen fjalët egzagjeruese për të dhënë emocion. Ndryshimi semantik krijon edhe litota si p.sh. not beatiful (e shëmtuar), ironia si good job... (bravo, ju lumtë...), eufemizmi coaked (vdiq) etj.. Si rezultat i ndryshimit semantik vjen zgjerimi i kuptimit, ngushtimi, degradimi dhe përmirësimi i tij 77. P.sh. fjala basin në shek. e 12- të do të thoshte enë e gjerë dhe e cekët, në vitin 1830 mori kuptimin gjeografik të një shtrese toke që kullon ujrat në lumë (Këtu kemi zgjerim të kuptimit). Si shembull për ngushtimin e kuptimit kemi marë fjalën hund (qen) 75 Webster s new dictionary of synonyms G & C. Merriam company, Publisher Springdield f, Massachusetts, USA 1968 f Webster s new dictionary of synonyms G & C. Merriam company,publisher Springdieldf, Massachusetts, USA 1968 f Fromkin, V. Robert Rodman 1998 USA An Introduction to Language 6-th edition. f

46 vjen nga gjermanishtja hunt, në shek e 12-të e ngushtoi kuptimin duke emërtuar vetëm qentë e gjahut. Si shembul për degradimin e kuptimit kemi marë mbiemrin silly, i cili d.m.th. në anglishten e vjetër i lumtur, në shek 12-të mori kuptimin i padëmshëm, në 1570 i pamend etj.. Si shembull për përmirësimin e kuptimit kemi marë fjalën brave e cila në latinishten e mesme kishte kuptimin i egër, batakçi, më pas në shek. e 15-të në frengjishten e mesme mori kuptimin luftëtar guximtar, i shkëlqyer etj. Shkaqet e këtyre ndryshimeve sipas (Palmer 1976) 78 janë të rastësishme. Ai thotë se anglishtja është e pasur në sinonime, pasi fjalori i saj është anglo-sakson, francez, latin e grek. Shkaqe të pasurimit semantik janë sinonimia, polisemia e homonimia. Shkaqe të tjera të pasurimit semantik janë edhe amelioration (përmirësimi) kur një leksemë zhvillon një kuptim pozitiv, aprovimi. dhe pejorativ ( përkeqësimi), kur një lekseme zhvillon një kuptim negativ mosaprovimi Pasurimi semantik në gjuhën shqipe Formimi i fjalëve si në gjuhën shqipe dhe në atë angleze lidhet pazgjidhshmërisht me mjetet fjalëformuese si dhe me marrëdhëniet e semantike që krijohen ndërmjet njësisë derivuese dhe njësisë së derivuar. Por në pamje të parë këtu duket sikur kemi një ndarje të fushave studimore sepse mjetet fjalëformuese janë objekt studimi për gramatikën, kurse në fushën e fjalëformimit, Leksikologjisë dhe Semantikës u intereson njësia e re leksikore që krijohet, kryesisht me përmbajtjen e re që sjell në gjuhë. Ne kemi ndërthurur interpretimet dhe shtjellimet pa rënë ndaras në morfologji të fjalëformimit dhe në Leksikologji e Leksikografi, por edhe pa ngatërruar kufijtë e semantikës morfologjike me ata të semantikës leksikore, kjo si rezultat i punës sonë të drejtpërdrejtë me fjalorët shpjegues e dygjuhësh me të cilët kemi punuar. Duhet të pohojmë se qoftë në shqipe, qoftë në anglishte, sistemin e formimit të fjalëve e përshkojnë dy linja kryesore: a. Linja e parë që nënkupton madhësitë themelore që bëjnë vargun e hallkave themelore të formimit të fjalëve, të kalimit nga një si leksikore në tjetrën: derivuesi tema fjalëformuese formanti fjalëformues derivati. b. Linja e dytë ndërtohet nga lidhjet kuptimore që vendosen ndërmjet derivuesit dhe derivatit, marrëdhënie ndërmjet njësisë motivuese dhe njësisë së motivuar semantikisht, me mbartjet dhe me ndryshimet e rrafshit kuptimor. Ne duke pasur si objekt studimi dukuritë morfo-semantike të ndajshtesave me kuptim pejorativ, negativ, keqësues, mohues, kundërshtues, e antonimik në anglishte e në shqipe edhe shembujt i kemi sjellë nga ky lëmë i formimit të fjalëve kuptohet në të dyja gjuhët. Ajo që është më e rëndësishme, duhet të pranojmë se veçoritë e formimit morfematik dhe të motivimit semantik në këto fjalë kanë gati veçori të përbashkëta, duke shpërfaqur kështu tipologji të njëjtë. Leksikografi më në zë i gjuhës shqipe, J. Thomai, i cili është i pari që ka trajtuar konceptet semantike morfologjike, semantike sintaksore dhe semantike leksikore, pohon se njohja e mjeteve fjalëformuese (e ndajshtesave) dhe e llojeve të tyre sipas vendit që zënë në lidhje me temën prodhuese (parashtesa, prapashtesa) lejon të kuptojmë ndërtimin e fjalës dhe të bëjmë zbërthimin e saj sipas pjesëve përbërëse. Kështu, keqdrejtim - mismanagement e zbërthejmë keq-drejt-im--mis-man-age-ment, nënvlerëso-underrate e zbërthejmë nënvlerë-so -- under-rate, keqkuptim-misunderstanding e zbërthejmë keq-kupto-im --mis-understand-ing etj. Po ky zbërthim është thjesht morfematik, sepse me këtë analizë gjejmë vetëm 78 Palmer. F. R. Semantics a new outline Cambridge university press f

47 pjesët përbërëse, morfemat e fjalës, por nuk zbulojmë dot tipin e formimit, mënyrën se si është krijuar fjala. Për të gjetur mënyrën e formimit të një fjale nuk mjafton të dimë vetëm mjetet fjalëformuese dhe vendin e tyre, por edhe llojin e lidhjes së këtyre mjeteve me rrënjën 79. Në veprën prejardhja semantike në gjuhën shqipe J. Thomai 80 dallon tri skema themelore semantike në gjuhën shqipe: a) Skema semantike «tufë», kur kuptimet rrjedhin nga i njëjti kuptim i përbashkët (mbi bazën e të njëjtit përbërës ose mbi bazën e përbërësve të ndryshëm të po atij kuptimi) dhe lidhen drejtpërsëdrejti me të. b) Skema semantike «varg», kur kuptimet rrjedhin njëri nga tjetri e lidhen njëri me tjetrin në mënyrë ndjekëse, si hallkat e një zinxhiri (mbi bazën e përbërësve të ndryshëm të kuptimeve të ndryshme). c) Skema semantike «e përzier»-, kur gërshetohen dy skemat e mëparshme. Kuptohet që, me gërshetimin e skemave tufë» e «varg», ndërthuren edhe llojet e lidhjeve semantike dhe të prejardhjes së kuptimeve. Në gjuhën shqipe skema semantike më e zakonshme është skema e përzier, pastaj skema «tufë». Skema «varg»-, është më e rrallë dhe ndeshet kryesisht në skemat e përziera, si pjesë e tyre. Për më tepër në skemat e përziera krijohen blloqe semantike, që kushtëzohen si nga baza semantike e prejardhjes, ashtu edhe nga drejtimi që merr prejardhja. Lëvizjet në kuptim dhe ndryshimet në formë, dallojnë ndërmjet tyre: 1. Kuptimi ndryshon më shpejt e më thellë se forma. Në gjuhën shqipe shumë fjalë janë ruajtur morfologjikisht të pandryshuara gjatë shekujve (p.sh. punë, sy, bëj, ha, bie etj.), porse ka ndryshuar semantikisht, duke zhvilluar kuptime të reja. 2. Jo çdo ndryshim në përmbajtje sjell domosdo ndryshime në formë dhe një përmbajtje nuk i përgjigjet vetëm një forme si në dialektikën e natyrës. Faktorët jashtëgjuhësorë ndryshojnë së tepërmi përmbajtjen, ndërsa për formën ky ndryshim është fare i vogël. Ndryshimet në formë ndodhin kryesisht nën ndikimin e ligjeve (fonetiko-gramatikore) të gjuhës. Në disa fjalë, gjatë lëvizjeve të mëdha semantike, kanë ndodhur të tilla ndryshime të thella e të shumanshme, si rezultat skemat e blloqeve janë ndërlikuar së tepërmi. Me rëndësi, është edhe përcaktimi i elementit themelor të bllokut. Për të përcaktuar elementet semantike themelore të blloqeve së bashku me ndarjen e blloqeve përdoren kritere jo vetëm gjuhësorë por edhe jashtëgjuhësorë. Tipat e prejardhjes semantike në gjuhën shqipe janë karakteristikë kryesisht në sistemin e kuptimeve të fjalëve polisemantike, po ato i gjejmë edhe në mikrosistemet semantike, d.m.th. ndërmjet nuancave brenda një kuptimi. Pra, në gjuhën shqipe ndarja e nuancave në kuptime është më e shpeshtë se ndarja e kuptimeve në njësi leksikore homonimike. Këtë sistem të lidhjeve kuptimore sipas tipave të prejardhjes semantike e shohim gjithashtu edhe në vargun e fjalëve të së njëjtës çerdhe. Jani Thomai pohon se në fushën e gjuhës shqipe katër elementet semantike, si brenda strukturës kuptimore të një fjale, ashtu edhe brenda çerdhes fjalëformuese që mund të grupohen në përbërës semantikë njejtësues dhe në përbërës semantikë diferencues. Me kundërvënien e tyre ndiqet prejardhja kuptimore, ndahen nuancat kuptimore e kuptimet leksikore e më tej edhe kalimet nga polisemia në homonimi. 79 Thomai, J. Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2006, f Thomai, J. Prejardhja semantike në gjuhën shqipe 1989 f

48 Gjithashtu kategoritë e tri rrafsheve, të realitetit, të mendimit e të gjuhës shprehen me njësi specifike si tiparet e realieve, përbëresit e nocioneve dhe përbërësit e kuptimeve leksikore. Grupeve e treguesve të realieve u përgjigjen në gjuhë përbërës ose grupe përbërësish. Gjuha vihet në lidhje dialektike me mendimin e me realitetin dhe vete kuptimin leksikor, në të tria rrafshet e tij kryesore, përcaktohet baza sendore-nocionore. Tipat e kuptimeve (konkrete abstrakte, të drejtperdrejta të prejardhura, të përgjithshme speciale, të gjalla të vjetruara etj.) shihen në dritën e këtyre lidhjeve dialektike e të bazës sendorenocionore. Edhe ndjekja e zhvillimit historik të gjuhës në tërësi, e vështruar nëpërmjet studimeve etimologjike, e ndihmon drejtpërdrejt motivimin semasiologjik, pra edhe për ndriçimin e vijave e të etapave të prejardhjes kuptimore. Dinamika e kuptimit leksikor në gjuhën shqipe është e madhe e me njësitë që sjell formimi i fjalëve të reja, bëhet një pasurim i jashtëzakonshëm i leksikut. Lëvizjet semantike të pavetëdijshme janë më të shumta se shndërrimet semantike të drejtuara; ndër këto, lëvizjet më të mëdha kanë në bazë metaforën. Ndryshimet semantike prodhojnë njësi të tjera gjuhësore, siç ndodh me pjesëzat do, të me nyjat i, a, që vijnë nga fjalë. Kuptimi leksiko-kategorial ka ndryshuar, kuptimet leksikore nuk i kanë më. Tashmë janë njësi pa kuptim leksikor, por kanë funksione të tjera në gjuhë; Në rrafshin e dytë të kuptimit, kur fjala kalon nga një pjesë ligjërate në një pjesë tjetër (lodhem-lodh) dhe kur nga një fjalë formohet një fjalë e re (folje-flas), ndërron edhe kuptimi kategorial; por kemi edhe zhvillime semantike te veçanta. Rezultati kryesor këtu është krijimi i kategorive të mëdha leksiko-gramatikore, por edhe i klasave leksikore (sipas tipit fjalëformues etj.); Ndryshimet më të shumta vërehen në rrafshin e kuptimeve leksikore të veçanta. Këto ndryshime mund të çojnë në modifikime të pjesshme të kuptimit leksikor, jo shumë të ndjeshme, por edhe në njësi të reja semantike, si në krijimin e nuancave a të kuptimeve të reja leksikore, deri te lindja e njësive të reja leksikore (homonimike). Prandaj lëvizjet, ndryshimet e shndërrimet semantike shihen si brenda kufijve të strukturës kuptimore të fjalës, ashtu edhe në kufijtë e saj me fjalët e prejardhura me rruge homonimike ose me mënyra e mjete fjaleformuese. Në shqipe ndryshimet semantike brenda strukturës kuptimore janë shumë të mëdha. Zakonisht ato çojnë në zgjerimin e vëllimit të kuptimit (me përbërës semantikë të rinj) ose në zgjerimin e strukturës kuptimore (me kuptime të reja). Dukuritë e tjera (ngushtimi i kuptimit a i strukturës kuptimore ose ndërrimi i kuptimit) këtu janë më të ngushta, por, përkundër kësaj, janë më të gjera gjatë kalimeve nga një fjalë në një tjetër (me rrugë homonimike ose me prejardhje fjalëformuese: njësia e re leksikore që lind zakonisht ka kuptim më të ngushtë ose kuptim tjetër nga fjala burimore. Rrjedhimisht, prejardhja semantike është e lidhur ngushtë me poliseminë, me homoniminë, me formimin e fjalëve e më tej me sinoniminë, me antoniminë etj. Paralelizmi i prejardhjes semantike me prejardhjen fjalëformuese kushtëzohet nga lidhja e tyre e ngushtë. Në këtë paralelizëm vija e prejardhjes semantike shkon nga tema semantike e vlerat modifikuese të shumëllojta të formanteve tek njësia e re semantike ose leksikore. Gjuha shqipe dallohet për një specializim të lartë të ndajshtesave, gjë që jep mundësi edhe për krijimin e klasave të specializuara leksikore. Me modifikimet e tyre të plota e të pjesshme ndajshtesat sjellin sidoqoftë lëvizje kuptimore të veçanta, por edhe kategoriale. Në gjuhën shqipe, dukuri si bisemantizmi, dendësimi i kuptimit, krijimi i nyjave semantike lidhen me specializimin e lartë të disa formanteve të shqipes, karakteristikë kjo edhe për gjuhë tjera, Megjithatë, shqipja i shfaq veçoritë e saj në masën, gjerësinë e mënyrën e veprimit të këtyre dukurive. Ka lëvizje kuptimore që vijnë nga dialekti në gjuhën standarte. Leksiku krahinor është burimi i parë i pasurimit të saj. Gjithashtu prirje për zhvillimin e terminologjisë së gjuhës së sotme letrare shqipe e vërejmë edhe në terminologjinë tekniko-shkencore. 35

49 Kemi sjellë disa shembuj për të ilustruar lëvizjet kuptimore të tyre pas ngjitjes së ndajshtesave me kuptim pejorativ, negativ, keqësues, kundërshtues e antonimik nga Fjalori i Gjuhës së sotme Shqipe P.sh.: PAZBËRTHÝESH/ËM (i), ~ME (e) mb. 1. Që nuk mund të ndahet në pjesët përbërëse, që s'mund të zbërthehet pjesë-pjesë, që s'është i zbërthyeshëm. Lidhje të pazbërthyeshme. tek. kim. Që nuk mund të ndahet në përbërësit e vet me anë të një reaksioni kimik; që s'mund të shpërbëhet. Lëndë e pazbërthyeshme. Është i pazbërthyeshëm. gjuh. Që ka trajtën e një njësie të vetme, e cila s'mund të ndahet a të zbërthehet në pjesë përbërëse pa humbur yeçoritë sintaksore ose kuptimore, Shprehje e pazbërthyeshme. Togfjalësh i pazbërthyeshëm. Fjali e pazbërthyeshme. fig. Që nuk mund të zbërthehet e të shqyrtohet me imtësi e nga shumë anë. Çështje e pazbërthyeshme. Është i pazbërthyeshëm. BARKÁÇ,~E mb. keq. I pangopur, grykës. Njeri barkaç. BARKALÁQ,~E mb. keq. Barkalec. BARKALÉC,~E mb. keq. 1. Që e ka barkun pak të madh, që vjen si me bark. Njeri barkalec. Peshk barkalec. Lopë (dele) barkalece. Poçe (gotë) barkalece. Përd. em. sipas kuptimit të mbiemrit (kryesisht për njerëzit). BARKALÍQ,~E mb. keq. Barkalec Fëmijë barka-liqë.. Poçe barkaliqe. BARKANJÓZ,~E mb. keq. shih BARKMADH,~E. ÇEKUILIB/ËR,~RI m. libr. Mungesë ekuilibri, gjendje e paekuilibruar; humbje e përpjesëtimit midis anëve ose e përputhjes midis tyre; kund. ekui-libër. Çekuilibri qelizor. Çekuilibri në qarkullim. Gjendje çekuilibri. Sjell (shkakton) çekuilibër. ÇEKUILIBRlM,~I in. sh. ~E, ~ET libr. Ve-primi sipas kuptimeve të foljeve ÇEKUILIBROJ, ÇEKUILIBROHEM. Çekuilibrimi i bilancit. Çekui-librimi i shkëmbimeve. I shkakton çekuilibrimin. ÇEKUILIBROHEM vetv. libr. Humbas drejtpe-shimin; me prishet ekuilibri; humbet përpjesëtimin ose përputhjen e rregullt midis anëve. ÇEKUILIBR/ÓJ kal., ~ÓVA, ~ÚAR libr. I prish drejlpeshimin; e nxjerr nga gjendja e ekuilibrit; i prish përpjesëtimin ose përputhjen midis anëve; kund. ekuilibroj. E çekuilibron bilancin. ÇEKUILIBRÚAR (i,e) mb. libr. 1. Që ka humbur drejtpeshimin, që i është prishur ekuilibri; që është në gjendje çekuilibri; kund. i ekuilibruar. Gjendje e çekuilibruar. Bilanc i çekuilibruar. Ekonomi e çekui-libruar. 2. Që mendon e vepron në mënyrë të parregullt, që nuk ka ekuilibër mendor a shpirtëror. Njeri i çekuilibruar. Qëndrim i çekuilibruar. (f 251) MOSMARRËVÉSHJ/E,~A /. sh. ~E, ~ET. 1. Mungesë marrëveshjeje, mospajtim a mospërputh-je mendimesh, pikëpamjesh, qëllimesh, veprimesh etj. ndërmjet dy a ms shumë njerëzve, palëve etj.; përçarje, grindje. Mosmarrëveshje të mëdha (të pa-pajtueshme). Mosmarrëveshje politike (ekonomike, ideologjike, parimore). Linden mosmarrëveshje. I zgji-dhën mosmarrëveshjet. S'ka mosmarrëveshje. 81 Fjalori Gjuhës së sotme Shqipe Tiranë Akademia E Shkencave E RPS Të Shqipeërisë Instituti I Gjuhëslsë Dhe I Letersisë f1392,

50 2. Kuptimi jo i plotë, jo ashtu si duhet ose i ga-buar i diçkaje që thotë a që parashtron një tjetër, keqkuptim. Një mosmarrëveshje e vogël. Këtu ka (duhet të ketë) ndonjë mosmarrëveshje. (1169) AMORÁL,~E mb. libr. 1. Që i mohon normat e moralit, që i mungojnë parimet morale. Teori (pikëpamje) amorale. 2. I pamoralshëm. Njeri amoral. Sjellje amorale. Shfaqje amorale. AMORÁLSH/ëM (i), ~ME (e) mb. libr. I pamoralshëm. Sjellje e amoralshme ( (f29)). MBURRACÁK,~U m. sh. ~Ë, ~ËT keq. 1. Ai që e mburr tepër veten përpara të tjerëve, ai që e ka zakon të lëvdojë veten vazhdimisht; mburravec. Ishte mburracak i madh. 2. si mb.,~e. Që mburret tepër. MBURRAVÉC,~I m. sh. ~Ë, ~ËT keq. Mbu-rracak. Mburravec i keq ( f 1097). TEKANJÓZ,~E mb. I. Që ka shumë teka, me teka; që ka karakterin e një teke, që bëhet me të tekur. Njeri (fëmijë) tekanjoz. Vajzë tekanjoze. Kafshë te-kanjoze. Dëshirë tekanjoze. U be (është) tekanjoz. 2- fig- Që të mundon kur s'e pret; që të nxjerr të papritura, që shfaqet a që vepron ku s'e pret, kur s'e pret etj. Erë tekanjoze. Dredha (rrugica) tekanjoze. 3. Përd. em. sipas kuptimit 1 të mbiemrit (per nje- rëzit). Tekanjoz i madh. (f 1975). GRINDANJÓZ,~E mb. Grindavec. Fëmijë grindanjoz. GRINDÁR,~E mb. Grindavec. GRINDAVÉC,~E mb. 1. Që grindet vazhdimisht dhe i mërzit të tjerët, që kërkon a i pëlqen të grindet edhe për gjëra shumë të vogla, që shkakton grindje vazhdimisht. Fëmijë grindavec. 2. Përd. em. sipas kuptimit të mbiemrit. Ështi grindavec i madh. (f574) Këto shembuj tregojnë se sistemi semantik i gjuhës shqipe ka rregullat e veta, por kjo nuk do të thotë se nuk pranon ndryshime. Kjo nënkupton se jo vetëm ky sistem, por edhe sistemi fjalëformues, është i hapur, me mundësi të reja zhvillimi e lëvizjesh kuptimore, që çojnë drejt pasurimit e fuqizimit të mjeteve të shprehjes, për të përmbushur të gjitha kërkesat e nevojshme gjuhësore të shoqërisë. Studimi i prejardhjes kuptimore në shqipe bën të mundur vëzhgimin e disa strukturave semantike, nga mikrostruktura e kuptimit leksikor e deri te makrostruktura e përmbajtjes leksikore të fjalës. Ngjashmëria, si në zhvillim edhe në llojin e lidhjeve e të prejardhjes ndërmjet kuptimeve e blloqeve semantike në gjuhën shqipe, është mëse e qartë. Nga analiza e lëndës dhe e dukurive të shqipes, krahas veçantive të prejardhjes kuptimore, dalin edhe ato hallka kryesore që përbëjnë vargun e kalimeve semantike gjatë kësaj prejardhjeje. Ky varg nis me njësinë semantike minimale, me përbërësin e kuptimit leksikor dhe e kapërcen njësinë semantike maksimale, pra, kapërcen kufijtë e strukturës kuptimore e kalon në homonimi. Në gjuhën shqipe, p.sh., pothuaj gjysma e homonimeve të pranuara nga Etimologjia e Leksikografia shqiptare janë me lidhje etimologjike, d.m.th. janë rezultat i prejardhjes semantike. Me formimin e homonimeve nëpërmjet «shpërbërjes» së polisemisë, ngjan, në disa pika, formimi i fjalëve të reja: në të dyja rastet kemi formimin e njësive të reja leksikore; gjithë rruga e formimit të këtyre njësive të reja leksikore përcillet (shoqërohet) nga lëvizje kuptimore të prejardhjes semantike; roli i temës semantike është pothuaj i njëjtë. Por ka edhe dallime thelbësore. Në të parin mungojnë modifikimet prej formantesh, në të dytin këto modifikime janë të shumëllojta; në të parin nuk krijohen klasa leksikore, në të dytin kjo dukuri është krejt e zakonshme etj. Dallimi më i qënësishëm është se formimi i homonimeve 37

51 nga «shpërbërja»- e polisemisë arrihet pas grumbullimesh të vazhdueshme e të mëdha ndryshimesh në përbërjen kuptimorë të fjalëve, kurse formimi i fjalëve të reja me prejardhje a me kompozim nuk është rrjedhojë e ndryshimeve të tilla në përbërjen kuptimore të temave fjalëformuese. Pra, gjatë prejardhjes semantike formimi i fjalëve të reja është, një zhvillim i vullnetshëm», ndërsa lindja e homonimeve nga polisemia është zhvillim i pavullnetshem. Prejardhja semantike në gjuhën shqipe lidhet me tërë sistemin e formimit të fjalëve, me tipat dhe mjetet fjalëformuese. Formimi i fjalëve ështe i ngjashëm me prejardhjen semantike brenda strukturës kuptimore të fjalës. Njësia e re leksikore është edhe njësi e re semantike dhe si e tillë ajo trashëgon përbërës kuptimorë të temës prodhuese, i ndryshon disa të tjerë, zhvillon përbërës të rinj. Këtu kemi elemente semantike të ruajtura, të ndryshuara, të zhdukura e të shtuara, në shkallën e kuptimeve leksikore edhe në shkallën e përbërësve të tyre. Në gjuhën shqipe formimi i fjalëve, ka lidhje edhe me larminë e lëvizjeve kuptimore. Vlerat semantike të temës prodhuese dhe vlerat modifikuese të formanteve janë të llojeve e përmasave të ndryshme tek çdo model fjaleformues. Lidhjet semantike ndahen në lidhje të kushtëzuara e të pakushtëzuara. Të kushtëzuara janë lidhjet semantike që vendosen sipas shndërrimeve kuptimore, të cilat vijnë nga prejardhja semantike, ndërsa lidhjet semantike të pakushtëzuara vendosen midis fjalësh të ndryshme që, sipas një boshti semantik të përbashkët, hyjnë në një kategori a klasë leksikore. Këto të fundit ndahen më tej në lidhje barazie (identiteti) dhe lidhje ngjashmërie. Lidhje barazie ka ndërmjet sinonimeve «adekuate», kurse lidhje ngjashmërie ka ndërmjet sinonimeve me kuptim të afërt, ndërmjet antonimeve etj. P.sh. dy sinonime njëri fjalë e huazuar, tjetri fjalë shqipe bashkëveprojnë në gjuhë si p.sh. : DEVIACIÓN,~I m. sh. ~E, ~ET. Shmangie nga parimet e marksizëm-leninizmit, largim nga vija e përgjithshme politike e një partie marksiste-leniniste; grup anëtarësh në gjirin e një partie marksiste-leniniste që shmangen nga vija e përgjithshme e kësaj partie dhe synojnë të bëhen një rrymë me vete. Deviation i djathtë (i majtë). Deviation oportunist (anar-kist, socialdemokrat). Lufta kundër deviacioneve. (f3319) dhe SHMÁNGI/E,~A /. sh. ~E, ~ET. 1. Veprimi sipas kuptimeve të foljeve SHMANG, SHMANGEM. Shmangia e humbjeve (e gabimeve). Largim nga një drejtim i caktuar; mospërputhje me diçka që merret si model a si bazë për krahasim; përmasat e këtij largimi a të kësaj mospërputhjeje. Shmangie e vogël (e parëndësishme). Shmangie nga drejtimi. fiz. Largimi i gjilpërës magnetike të busullës nga meridiani magnetik për shkak të tërheqjes që ushtron një vendburim hekuri; këndi që formohet midis drejtimit të gjilpërës magnetike dhe meridianit (gjeografik) për shkak të mospërputhjes së poleve gjeografike me polet magnetike. Shmangie magnetike. fig. Largim a shkarje nga vija themelore e një programi politik, e një teorie, e një doktrine. Shmangie nga e majta (nga e djathta). fig. Largim nga diçka; moszbatim, shkelje. Shmangie nga norma e gjuhës letrare. Shmangie nga rregullat (nga parimet). Shmangie nga detyra (nga puna, nga shërbimi ushtarak). (f1880) Lidhjet kuptimore ndërmjet antonimeve përshkohen nga boshti themelor semantik, mbi të cilin mbështetet kundërvënia. Ky bosht është i përbashkët, prandaj ai i lidh fjalët në çiftin antonimik. Kështu formojnë çift antonimik mbiemra si decentralizëm e centralizëm edhe kur i marrrim të ndara: p.sh DECENTRALlZ/ËM,~MI m. libr. Sistem i qe-verisjes, i drejtimit e i organizimit politik, ekonomik etj., që mbështetet në shpërqendrimin e pushtetit dhe sipas të cilit një pjesë e 38

52 funksioneve të pushtetit qendror u kalon organeve me të ulëta; zgjerimi i së drejtës së organeve me të ulëta për të qeverisur vetë; shkëputja e organeve me të ulëta nga organet me të larta ose qendrore; mohim a dobësim i centra-lizmit; kund. centralizëm. Decentralizëm anarkik. DECENTRALIZING ~I m. 1. zyrt. Veprimi sipas kuptimit2 të foljes DECENTRALIZOJ. Decentrali-zimi i pushtetit. Decentralizimi i ekonomisë. 2. libr. shih SHPËRQENDRIM,~I. DECENTRALIZÓHET. Pës. e DECENTRALIZOJ. DECENTRALIZ/ÓJ leal, ~ÓVA, ~ÚAR. 1. libr. shih SHPËRQENDROJ. 2. zyrt. la kaloj një pjesë të funksioneve të pushtetit qendror organeve me të ulëta, zgjeroj të drejtat e organeve me të ulëta; shkëput organet me të ulëta nga organet me të larta ose nga ato qendrore; dobësoj centralizmin; kund. centralizoj. Decentralizojnë push~ tetin. Decentralizojnë drejtimin e ekonomisë. (f198) Edhe fjala nga e cila vjen decentralizim me kuptimet përkatëse. CENTRALtZ/ËM,~MI m. libr. Drejtim i përqen-druar i të gjitha çështjeve shtetërore. Parimi i cehtralizmit. k Centralizëm demokratik parim udhëheqës i ndërti-mit dhe i veprimtarisë së PPSH, të organeve shtetërore dhe të organizatave shoqërore, sipas të cilit të gjitha organet udhëheqëse zgjidhen nga poshtë lart, japin llogari përpara organizatave të bazës dhe dëgjojnë mendimin e tyre e të masës, vendimet merren pas rrahjes së lire të mendimeve dhe pastaj zbatohen me disiplinë të ndërgjegjshme e të rreptë, pakica i nënshtrohet shumicës dhe vendimet e organeve me të larta janë të detyrueshme për organet me të ulëta. CENTRALIZlM,~I m. 1. zyrt. Veprimi sipas kuptimeve të foljeve CENTRALIZOJ, CENTRALIZOHET. Centrali:imi i ekonontisë. Centralizimi i kapitaleve. Centrali:imi i pushtetit. 2. libr. shih PËRQENDRIM,~I. CENTRALIZOHET. Pës. e CENTRALIZOJ. CENTRALIZ/ÓJ kal., ~ÓVA, ~ÚAR. 1. libr. shih PËRQENDROJ. 2. zyrt. Përqendroj nën një pushtet të vetëm shte-tëror, nën një drejtim të vetëm; përqendron në duart e shtetit; kuttd. decentralizoj. Centralizoj pushtetin. CENTRALIZÚAR (i,e) mb. 1. shih PËRQENDRUAR (i,e). Industri e centralizuar. Mjete të centralizuara. Prodhim i centralizuar. 2. zyrt. Që ka një pushtet të vetëm shtetëror qendror ; që është i përqendruar në duart e pushtetit shtetëror; që mbështetet në parimin e centralizmit. Shtet i centralizuar. Pushtet i centralizuar. Drejtim i centralizuar. (f217) Pra lidhjet semantike mbështeten në përbërës bosht, të cilët mund të jenë katër faresh: të njëjtë, të ngjashëm, të ndryshëm e të kundërt. Faret e ndërmjetme të këtij vargu hyjnë tek faret anësore (i ngjashëm tek i njëjtë, p.sh. në sinonimet, dhe i ndryshëm tek i kundërt, p.sh. në fjalët josinonime), kurse faret anësore janë në kundërvënie të papërziera. Lidhjet e prejardhjes semantike nuk janë të vetmet, ato janë pjesë e sistemit të përgjithshëm të lidhjeve semantike në gjuhë. Këto lidhje, formojnë «rrjetin i sistemit semantik», dhe tregojnë karakterin sistemor të semantikës. Prejardhja semantike ka lidhje të drejtpërdrejtë me formimin e fjalëvë: Së pari, fjalët e reja, që formohen, zhvillojnë kuptime që mbështeten në temën semantike, së dyti, prejardhja semantike brenda fjalëve «ngushton» krijimin e fjalëvë të reja, pra, krijimi i njësive të reja semantike dhe krijimi i njësive të reja leksikore janë ne përpjesëtim të zhdrejtë. 39

53 Me një përmbajtje të gjerë kuptime të prejardhura kemi quajtur jo vetem kuptimet e dyta, të treta etj. të fjalëve polisemike, që vijnë nga kuptimi i parë osë njëri nga tjëtri, po edhe gjithë kuptimet e fjalëve të prejardhura e të përbëra 82. Si zhvillim historik do të pranojmë edhe shfaqjet e identiteteve leksikore e semantike, si homonimet (edhe ato të lindura nga zbërthimi i polisemise), sinonimet, edhe valencat e njëjta leksiko-sintaksore, (ku p.sh. fjala analfabet ka disa kuptime) madje edhe frazeologjike. Zhvillimi e ndryshimi, nuk është i njëjtë, si nga shpejtësia, ashtu edhe nga thellësia, në fjalët si njësi leksikore dhe në kuptimet si njësi semantike. Kështu, fondi i njësive leksikore (i fjalëve) është më i qëndrueshëm se fondi i njësive semantike (i kuptimeve), fjalët si njësi ndryshojnë më pak dhe me ngadalë se kuptimet. Edhe ndikimi i faktorëve gjuhësorë e jashtëgjuhësorë është i ndryshëm. Mbi fjalët si grupe tingujsh nuk ndikojnë fare faktorët jashtëgjuhësorë, kurse mbi kuptimet ndikimi i faktorëvë jashtëgjuhësorë është i madh, për shkak të ndryshimit të realieve, të nocioneve për to, të shkallës së njohjes, të vlerësimeve emocionale etj. Këto dallime kanë parasysh si fjalë kompleksin tingullor dhe si kuptim përmbajtjen e tij, por dihet që edhe kuptimi vetë është një anë e fjalës, brendia e saj, prandaj ndryshimet e tij, në fund të fundit, janë ndryshime në vetë fjalën. Mirëpo çdo ndryshim ose mosndryshim rrezatohet në lëvizje të tjera kuptimore a fjalë-formuese. Mjafton t a shohim këtë me krahasimet ndërmjet fjalëve. Po marim si shembull nga shqipja fjalën bojë e nga anglishtja fjalën bread. Ditët e sotme fjala bojë, nuk formon dot fjalë të tjera. Në anglishte fjala bread mund të thuhet se është krejt e veçuar në sistemin fjalëformues, siç është në shqipe. Ndërsa, nga fjala anglishte literate formohen illiterate, literature dhe nga fjala shqipe bukë formohen pabuka, pabukës, bukëpjekja/ës etj. Mungesa e aftësisë fjalëformuese «kompensohet» me rritjen e aftësisë për lidhje më të gjera leksiko-sintaksore. Fjalët pa derivate dallohen për dendësi të madhe kuptimore e këtë e shfaqin me shumësi mikrokontekstesh (p.sh. fjala bojë e kuqe, bojëdeti, me bojë, pra, «varfëria» e prejardhjes fjalëformuese kërkon zgjerimin e lidhjeve sintagmatike të fjalës për të përballuar me këto togje fjalësh gjithë kuptimet e derivatëve të mundshëm fjalëformues. Egziston edhe një mënyrë tjetër për këtë «kompensim»: përdorimi i njësive të tjera leksikore për të njëjtat kuptime, si në, frengjishte fjalët bojë edhe ngjyrë kanë dhënë çngjyros, me ngjyra etj. Duhet theksuar se Fjalori.. e përcakton përmbajtjen e çdo kuptimi të prejardhur (në fjalët polisemike ose në fjalët e prejardhura e në kompozitat), duke pasur si pikë referimi temën semantike. Pra çdo shpjegim i kuptimeve të prejardhura në fjalët polisemike ose i kuptimeve të fjalëve të prejardhura e i kompozitave përmban në vetvete, edhe motivimin semantik, edhe vijën e drejtimin e prejardhjes semantike. Një tjetër përbërës i përmbajtjes leksikore të fjalës është ngjyrimi emocionues. Ngjyrimi emocionues është i larmishëm, ashtu siç janë edhe ndjenjat e njeriut. Dallojmë dy lloje ngjyrimesh emocionuese: ngjyrim emocionues pozitiv (miratues: dashuri, admirim, gëzim, entuziazëm, kënaqësi, përkëdhelje, mahnitje, optimizëm, krenari, mirënjohje, miratim, përkrahje, mallëngjim, keqardhje, dhembshuri, dashamirësi, zemërbardhësi, miqësi, lavdërim, përgëzim, urim, vendosmëri, durim, urtësi, besim, besnikëri, bindje, dëshirë, lutje, nxitje etj.) dhe ngjyrim emocionues negativ (keqësues, urrejtje, përbuzje, zemërim, neveri, tallje, ironi, hidhërim, dëshpërim, pikëllim, mërzi, bezdi, mospërfillje, dyshim, përçmim, pakënaqësi, zhgënjim, qortim, kërcënim, sharje, mosbesim, mosbindje, pesimizëm, hipokrizi, keqdashje, armiqësi, neveri, zili, xhelozi etj.). Në larminë e ngjyrimeve emocionuese përfshihen edhe qëndrime e ndjenja të tjera (frikë, tmerr, dhembje, droje, çiltërsi, pasion, shaka, çudi etj.). Në gjuhën shqipe mjetet e mënyrat për t i dhënë fjalës ngjyrim emocionues janë të ndryshme: a) Më e pasur është rruga e përdorimit të figurshëm të fjalëve, veçanërisht nëpërmjet metaforës gjuhësore (kur emërtimin e diçkaje e përdorim për diçka tjetër, sipas një tipari të 82 Thomai, J. Prejardhja semantike në gjuhën shqipe. f

54 përbashkët). Të tilla janë rastet kur përdorim fjalën dru për i pandjeshëm, dhelpër për njeri dinak, gjarpër për njeri i keq e i rrezikshëm, karafil për mendjelehtë, kungull për njeri i papjekur a i trashë nga mendja, lepur për njeri frikacak, pykë për i trashë nga mendja, rrotë për budalla, sokol për njeri trim e i shkathët, tapë për një nxënës ose student që nuk ka mësuar fare ose për një të dehur, ujk për njeri grykës etj. Gjuha jonë ka mundësi të mëdha për të përdorur shumë fjalë në rrafsh të figurshëm dhe me një ngjyrim të fortë emocionues. b) Një mënyrë tjetër për t u dhënë fjalëve ngjyrim emocionues është përdorimi i prapashtesave me nuanca përkëdhelie a keqësuese, si: -ak, -an, -aq, -ash, -cak, -ec, -icë, -osh, -th, -ush, -zë etj.; p.sh. babush, bijëz, birth, bukurosh, frikacak, grindavec, gjumash, harraq, humbalaq, hutaq, llafazan, llasticë, mburravec, mëmëzë, përtac, pisanjos, qaraman, qurravec, rrenacak, shkatarraq, trimosh etj. Fjalët me prapashtesa keqësuese përdoren shpesh si sharje a si nofka. Ato marrin kështu në përgjithësi një përmbajtje të rëndë dhe si të tilla mund të përdoren në rrethana ligjërimore të caktuara 83. c) Një mënyrë e tretë e ngjyrimit emocionues të fjalëve është intonacioni i veçantë. Brenda fjalisë së organizuar me një intonacion të posaçëm, edhe fjalët marrim nuanca talljeje, përbuzjeje, shakaje, ironie etj. Siç është përmendur edhe më parë, fjalët fjali (Vërtet!, Ashtu!, Posi!, Me gjithë mend!, Hajde!, Rrofsh!...), të përdorura në dialog me intonacion habie, ironie, urdhri, gëzimi, urimi etj., shprehin ndjenja të ndryshme të folësit. Fjalët me ngjyrim emocionues i japin ligjërimit më shumë forcë, e bëjnë më bindës për lexuesin a për dëgjuesin. Këto fjalë e shprehje i gjejmë më dendur në ligjërimin e thjeshtë, pastaj në poezinë e prozën popullore, në letërsinë artistike (sidomos atë humoristike), në zhargonet etj. Kuptimi gjuhësor emocionues është edhe më shprehës, më i bukur. Për këtë bindemi po të krahasojmë një informacion të thjeshtë me një përshkrim artistik, ose po ta zhveshim një poezi nga gjithë mjetet me ngjyrim emocionues. Nga të gjitha këto kuptohet që, për t i dhënë ligjërimit bukuri e shprehësi më të lartë, duhet t i zgjedhim mirë fjalët, si ato të shtresës asnjanëse, ashtu edhe ato të shtresës emocionuese. 83 Thomai, J. Leksikologjia e gjuhës shqipe f

55 KREU I TRETË MËNYRAT KRYESORE TË FJALËFORMIMIT NË ANGLISHTE DHE NË SHQIPE Fjalëformimi është ndër mënyrat kryesore të pasurimit të fjalorit. Çdo gjuhë karakterizohet nga sistemi i saj fjalëformues ku përfshihen tipa të ndryshëm të formimit të fjalëve. Parimisht, gjuha angleze i merr njësitë e saj leksikore të reja nga proceset krijuese të brendëshme si përbërja e prejardhja. Sidoqoftë huazimi nga gjuhë të tjera ka qenë gjithmonë mjet i rëndësishëm i zgjerimit të leksikut. Sipas Katamba-s (2005) 84 ka pasur mjaft huazime nga mbi 120 gjuhë dhe nganjëherë etimologjia e fjalës mund të ndiqet përmes disa gjuhëve. P.sh. fjala chess (shah) e ka origjinën nga gjuha persiane, por në gjuhën angleze ka hyrë nga arabishtja dhe frengjishtja. Një karakteristikë e veçantë e gjuhës angleze moderne është huazimi gjerësisht i fjalëve latine dhe franceze. Nation (1990) 85 pohon se në frekuencë më të ulët, fjalët vijnë në anglishte nëpërmjet latinishtes, greqishtes dhe frengjishtes. Fjalëformimi përfshin njohjen e ndërtimit dhe funksionimit të fjalëve në një gjuhë, të kuptosh sesi morfemat e lira dhe të lidhura veprojnë në proceset e ndërtimit të fjalëve, të bësh diferencën mes të ashtuquajturave fjalë kontekstuale e fjalë funksionale, dhe rregullat në bazë të të cilave bëhet i mundur krijimi i njësive të reja leksikore. Jackson dhe Amvela (2007) 86 pohojnë se studimi i proceseve të formimit të fjalëve konsiston në ekzaminimin e mjetjeve që ekzistojnë në gjuhën angleze të cilat na mundësojnë krijimin e fjalëve të reja mbi bazën e atyre tashmë në ekzistencë. Kuptimi i mënyrave të fjalëformimit çon në një njohuri të thellë të llojeve të fjalëve në anglishte dhe analizës së tyre. Lidhja mes Leksikologjisë dhe Morfologjisë është me rëndësi për studimin tonë. Katamba (2005) 87 thekson se fjalët ndërsa shihen si njësi më të vogla kuptimplote të gjuhës, ato mund të ndahen në pjesë më të vogla (morfemat), të cilat janë kuptimplote ose kanë funksion gramatikor në një gjuhë. Morfemat zotërojnë një kuptim ose funksion relativisht të qëndrueshëm ose të pranishëm në jo vetëm një, por disa mijëra fjalë. Anglishtja ka një numër të madh mjetesh me të cilat kombinohen morfet ose ndryshohen për formuar fjalë të reja. Megjithatë, vetëm dy nga këto procese të krijimit të fjalës, prejardhja dhe përbërja, janë përgjegjës për një numër të madh fjalësh të reja 88. Ka edhe mënyra të tjera të cilat nuk janë objekt i këtij punimi edhe pse ne i prekëm në mënyrë përgjithësuese në kapitullin e dytë nuk do të zgjerohemi më tej me to. Ne kemi përfshirë në studimin tonë edhe përbërjen edhe konversionin vetëm në aspektin teorik. 84 Katamba, F English Words. Structure, history, usage. London: Routledge. f Nation, I.S.P Teaching and learning vocabulary. Newbury House Publishers: New York. f Jackson, H. and E. Amvela Words, Meaning and Vocabulary. An introduction to modern English lexicology. London: Continuum. f Katamba, F English Words. Structure, history, usage. London: Routledge. F The structure of modern English A linguistic Introduction. Laurel J. Brinton John Benjamins Publishing Company Amsterdam/Philadelphia f 85 42

56 3.1. Fjalëformimi ndajshtesor në gjuhët angleze dhe shqipe Prejardhja një nga mënyrat më prodhimtare të formimit të fjalëve në gjuhën angleze përgjatë historisë së saj e cila përftohet duke i shtuar ndajshtesa derivacionale llojeve të ndryshme të rrënjëve të derivueshme 89. Prejardhja ndajshtesore mundësohet edhe nga parashtesat edhe nga prapashtesat, të cilat ndryshojnë kuptimin leksikor të fjalëve në disa raste ndryshojnë edhe pjesën e ligjëratës si dethrone (throne)-shfronësoj (fron), enable (able)-mundësoj (mund), embitter (bitter)-dëshpëroj (dëshpëro)jetj. Prejardhja është mënyra më prodhimtare dhe më e larmishme në sistemin e fjalëformimit të shqipes. Sipas llojit të ndajshtesës fjalëformuese dhe sipas mënyrës së bashkimit të saj me temën, dallohen disa lloje të prejardhjes por ne kemi trajtuar vetëm prejardhjen parashtesore dhe atë prapashteore si dhe ndajshtesat kryesore në shqipe Prapashtesat mund të veprojnë edhe me njëra-tjetrën si prapashtesa të përbëra. Fenomen i konglutinimit ose kontaminacionit nuk ndodh anglishte vetëm në shqipe. Në anglishte sikurse edhe në shqipe vërejmë pranëvënie të dy ndajshtesave. P.sh.: care+less+ness mos+për+fill+je ngordh+al+aq-weak+ling Po të bëjmë një analizë fjalëformuese në anglishte care+less+ness formohet nga rrënja care + prapashtesat -less (antonimike) dhe ness (emëore). Kësaj fjale i përgjigjet në gjuhën shqipe një fjalë me kuptim privativ me parashtesën mos- (privative) + parashtesën për- dhe foljen fill + prapashtesën emërore je me të cilën nuk ka kuptim të mëvetësishëm nëse nuk i paravendosim për- paraprakisht. Kuptimi me nuancë negative është në të dyja gjuhët dhe pse në njërën me prapashtesim e në tjetrën me parashtesim. Pra mënyra e formimit është e ndryshme. Në anglishte kemi pranëvënie dy prapashtesash, ndërsa në shqipe pranëvënie dy parashtesash + prapashtesë emërore. Po të nisemi nga shqipja me versionin ngordhalaq, kemi rrënjën ngordh + konglutinimin e prapashtesave al + -aq (pejorative), ndërsa në anglishte kemi barazvlerësin weakling, që formohet nga rrënja week + ling (element fjalëformues me kuptim diminutiv, por me raste del me ngjyrim pejorativ). Përsëri ngjajnë në kuptim por jo plotësisht në formë. Parashtesimi është tipik për formimin e foljeve në anglishte si misunderstandkeqkuptoj, disillusion-zhgënjej, overdo-stërmundoj, ndërsa prapashtesimi formon emra dhe mbiemra. Nëse i referohemi gjuhës shqipe është e dukshme se kategoria gramatikore ndryshon kryesisht me anë të prapashtesimit. Ka raste me prapashtesim kur nuk ndryshon pjesa e ligjëratës si gurore, gazetar, sikundër ka edhe raste me parashtesim kur ndryshon kategoria leksiko-gramatikore si përshëndet, mposht (poshtë) Formimet parashtesore në gjuhën angleze Proceset e prejardhjes kanë qenë gjithmonë një burim i rëndësishëm për formimin e fjalëve të reja në gjuhën angleze. Parashtesa është morfemë e cila i ndryshon funksionin ose kuptimin fjalës në të cilën paravendoset. Derivatet parashtesorë në gjuhën angleze vijnë nga parashtesat ose prapashtesat derivacionale. Parashtesat dhe prapashtesat ndryshojnë kuptimin leksikor të fjalës dhe në disa raste ndryshojnë edhe pjesën e ligjëratës. Një pjesë e vogël e tyre e ndryshojnë kategorinë leksikore të fjalës tek e cila parashtohen. Përjashtime kemi vetëm me parashtesën mbiemrore që formon folje en/em-p.sh. embody (personifikoj), enlarge (zgjeroj). Parashtesa emërore që formon folje de- p.sh. debark (shkarkoj), debone (qëroj nga kockat), si dhe parashtesa emërore ose foljore a- që formon mbiemra kallzuesorë si p.sh. aglow (ndezur), 89 Stefanllari, I.Po aty f

57 ablaze (në flake) si dhe parashtesa e paparashikueshme semantikisht që formon folje be- p.sh. belittle (nënvleftësoj), befriend (shoqërizohem). Parashtesat i u ngjiten rrënjëve të thjeshta si undervalue (nënvlerësoj) por edhe rrënjëve të përbëra si non-water-proof (jo kundra ujit). Rrënjët mund të marin edhe dy parashtesa njëkohësisht si tek anti-pseudonationalism (kundër nacionalizmit të shtirur). Në anglishte të gjitha parashtesat bëjnë pjesë në sistemin e prejardhjes, ndërsa prapashtesat përveç prejardhjes janë edhe infleksionale. Parashtesimi është më pak i favorizuar nga sistemi morfologjik i anglishtes sesa prapashtesimi. Është e vështirë të përcaktosh numër të saktë; sidoqoftë ka më tepër prapashtesa sesa parashtesa në anglishte. Webster (2002) 90 regjistron 95 parashtesa dhe 235 prapashtesa. Parashtesat angleze ndahen në disa grupe sipas tre kriteresh: Historike (etimologjike) Formale (morfologjike) Semantike. Sipas Marchand (1967) 91, 65 parashtesat angleze, po t i referohemi kriterit historik, ndahen në dy grupe kryesore: Vendase dhe jo vendase (me origjinë të huaj). Grupi i parë përfaqëson pakicën. (Marchand 1969) 92 liston këto 6 parashtesa: (a-, be-, fore-, mid-, mis-,dhe un-,) ndërsa grupi i dytë që ja kalon në numër parashtesave vendase, është me origjinë greko-romake. Sipas (Plag 2006) 93, parashtesat e anglishtes mund të klasifikohen semantikisht si më poshtë: Së pari një grup i madh përcakton sasinë e rrënjës tek e cila ngjiten si uni- (një), tek unicellular (njëqelizor), bi (dy) si biannual (që ndodh dy herë në vit), ose di (dy) si diglossia (dygjuhësi) (ose dy dialekte të përdorura së bashku), multi (disa) si multi-stage (shumë katësh), poly- (shumë) si polytechnic (politeknik), semi (gjysëm) si semifinal (gjysëmfinale), omni- ( tërë) si omniscient (i gjithë dijshëm), micro- (i vogël) si microcomputer (mikrokompjuter), macro- (i madh) si macrocrystalline (me kristale të mëdha), hyper- (më shumë seç duhet) si hypertension (hipertension), under- (jo i mjaftueshëm) si undercooked (i pabërë mjaftueshëm). Së dyti ka një numër të madh parashtesash vendore (locative) si circum- me kuptimin around (rreth) si circumambulate (vij qark), counter-, në kuptimin against- (kundra) si counter-intuitive (kundërintuitive), endo- me kuptimin përbrënda diçkaje si endogamy (martesë brenda fisit), epi- me kuptimin mbi epicycle (epicikël), inter- me kuptimin ndërmjet si inter-active (ndëraktiv), intra- me kuptimin brenda, intra- si intra-mural (brenda mureve), para- me kuptimin së bashku me si paramilitary (paraushtarak), retro- me kuptimin mbrapsht si retroaction (prapaveprim), trans me kuptimin përtej si transoceanic (ndëroqeanic, përtej oqeanit). 90 A Dictionary of Prefixes, Suffixes, and Combining Forms Webster sthird New International Dictionary, Unabridged Marchand, Hans (1967)Expansion, transposition and derivation. La linguistique 1, Marchand, Hans The Categories and types of present day English word formation (1969) :f129: Synchronic and diachronic approach. University of Alabama press. 93 Plag, Ingo. Word-formation in English f

58 Së treti, ka parashtesa kohore që shprehin nocione si ante-, pre- dhe fore- (përpara) si antebellum-paraluftës, prearrange (paracaktoj), forecast (parashikoj) dhe post (pas -), si postcommunism (paskomuniste). Së katërti ka edhe parashtesa që shprehin mohim (a (an)-, de-, dis-,in-, non-,un-). Shembujt me këto parashtesa i kemi ilustruar më tej në punim pasi jemi marë në mënyrë të detajuar me secilën prej tyre, por edhe me të gjitha parashtesat me kuptim a nuancë privative, negative, keqësuese, kundërshtore, përçmuese, antonimike, përkeqësuese e përulëse. Një pjesë parashtesash nuk përfshihet në asnjërin nga grupet e lartpërmendura duke shprehur nocione të ndryshme si parashtesa co- në kuptimin së bashku tek fjala co-pilot (bashkëpilot), mal- me kuptimin e gabuar, e keqe si mal-administration (keqadministrim), apo parashtesa mis- me kuptimin e gabuar si misaligned (i rreshtuar gabimisht), apo parashtesa pseudo- me kuptimin false pseudo-writer (shkrimtaruc), 94 apo under- me kuptimin ul vlerën si underrate (nënvlerësoj), apo parashtesa vice- me kuptimin në vend të si vice-president (nën-president, apo zëvendësues i tij). Pjesa më madhe e parashtesave nuk e ndryshojnë kategorinë sintaksore të rrënjëve të tyre, por veprojnë thjesht si modifiers (plotës, rrethanor). Për më tepër mund të vërehet se parashtesat mund t i ngjiten disa kategorive sintaksore si foljeve, mbiemrave, apo emrave dhe nuk ndikojnë në theksin e rrënjëve ku parashtohen. Quirk et al (1985: ) 95 dallojnë 10 grupe: 1. Parashtesat negative, si p.sh.: a-,dis-,in-,non-,un-; 2. Kundërshtore ose mohuese, si p.sh.: de-,dis-,un-; 3. Përbuzëse ose përçmuese, si p.sh.: mal-,mis- dhe pseudo-; 4. Parashtesa të shkallës ose madhësisë, si p.sh.: arch-, co-, hyper-, mini-; 5. Parashtesa orientimi ose qëndrimi, si p.sh.: anti-,contra-,counter-,pro; 6. Parashtesa të kohës dhe të rendit, si p.sh.: ex-,fore-, post-; 7. Parashtesa të numrit, si p.sh.: bi-,di-, poli-,etj.; 8. Parashtesa neoklasike të përziera, si p.sh.: auto-, extra-, neo-, etj.; 9. Parashtesa të konversionit, si p.sh.:a-, be-, en/em-; Në një këndvështrim më të ngushtë kategoritë g) e h) nuk janë semantike por historike dhe formale, përkatësisht. Huazimi i vazhduar ka çuar në një zgjerim të vazhdueshëm të fjalorit të gjuhës angleze si dhe ka rezultuar në krijimin e shumë fjalëve të reja, po kështu edhe në gjetjen e mënyrave që bëjnë të mundur zgjerimin e mëtejshëm të fjalorit. Me përjashtim të a-, be-, fore-, mis- dhe un-, të gjitha parashtesat produktive të gjuhës angleze nuk janë me origjinë gjermane. Shumë prej tyre janë ndërkombëtare. Përveç parashtesave a-, auto-, hyper-, dhe mal-, të tjerat mund të kombinohen si me fjalë me origjinë gjermane ashtu dhe me fjalë jo me origjine gjermane. Madje nuk është qartësuar ende që a- dhe be- të quhen parashtesa të prejardhura në të gjitha rastet. Ato u ngjajnë parafjalëve si p.sh. tek ashore (në breg), afire (në zjarr), belie (zbuloj të vërtetën) bemoan (vajtoj) ndërsa në përdorimin e saj para foljeve a- funksionon si emër foljor. P.sh. acoming (ardhje), agoing (largim). Parashtesat angleze shumë rrallë e ndryshojnë kategorinë gramatikore të fjalës tek e cila parashtohen, sipas Marchand (1966) 96 ato rrallë janë gjermanike. Parashtesat e pakta 94 Shënim. Parashtesat mal-, mis-, pseudo-, e under- me nuance negative i kemi bërë pjesë të studimit tonë krahasimtar. 95 Quirk Randolf, Sidney Greenbaum, Geoffrey Leech and Yan Startvick A Comprehensive Grammar of the English Language. London and New York Longman. 96 Marchand H. Po aty...f86 45

59 gjermanike rezultojnë me prodhimtari të ulët, që pas pushtimit normad me prurjet parashtesore franceze dhe shpërnguljes së pjesëzave angleze në pozicion pasfoljor gjatë periudhës së anglishtes së mesjetës. Megjithatë disa parashtesa gjermanike kanë mbetur shumë prodhimtare. Parashtesat fore-, out-, over-, un- e under-, me përjashtim të un-, të tjerat janë mbetje të pjesëzave të vendosura para foljeve që kanë kuptimin e vendit, edhe pse në disa raste kuptimi i tyre vendor është eleminuar si p.sh. tek understand (kuptoj). Të gjitha këto parashtesa produktive u ngjiten rrënjëve ose fjalëve me origjinë latine. Parashtesat bedhe a- ngjiten me të dyja llojet e rrënjëve, edhe pse nuk kanë qenë prodhimtare për shekullin e kaluar. Atëherë vetëm for- mbetet parashtesë e pastër gjermane që d.m.th. kundër- ose përveç-. Nuk ka më kuptim të qartë në forma si forgo-paraprij, forswear-shkel betimin, forbid-pengoj, forbear-shmangje. Kjo parashtesë nuk ka qenë prodhimtare për qindra vjet dhe është e rrallë në anglishten moderne. Mungesa e dallimit etimologjik është gjithashtu normë për parashtesat latine në anglishte. Pothuajse të gjitha parashtesat latine u ngjiten fjalëve e rrënjëve latine. Bëjnë përjashtim parashtesa negative in- dhe parashtesa a- që u ngjitet vetëm rrënjëve latine. Parashtesat in- dhe a- nuk u ngjiten rrënjëve gjermanike sepse parashtesat më prodhimtare un- dhe de- janë të parat. Sipas Bauer (1983) 97 parashtesat kanë tendencën për të qenë zëvendësuese të fjalëve funksionale. Ka një tendencë në anglishte për të transformuar parashtesat në struktura sintaksore. Parashtesa si post- dhe co-, marrim rregullisht një theks parësor ose dytësor në fjalë si post-election (paszgjedhor) ose co-captain- (bashkë komandant) edhe pse jo në fjalë të tjera si coexistence (bashkëjetesë) dhe co-chairman (bashkëkryetar). Vetëm parashtesa extra- nuk sillet si mbiemër apo ndajfolje e pavarur si p.sh. to asign extra-reading (të japësh si detyrë lexim jashtëklase). Tendenca e parashtesave angleze përkundrejt një roli me tepër sintaksor dhe më pak morfologjik, shpjegon arsyen pse as parashtesat gjermane as ato latine nuk përzgjedhin tiparin etimologjik të rrënjës tek e cila ngjiten 98. Meqë leksiku i anglishtes e ka prejardhjen nga dy burime të papajtueshme morfologjikisht dhe etimologjikisht mund të bëhen më prodhimtare duke mos marrë shumë në konsideratë anën morfologjike dhe atë fonologjike. Anglishtja moderne po bëhet gjithnjë e më analitike, duke i humbur gjurmët e trashëgimisë së saj morfologjike. Zakonisht parashtesat ngjiten direkt me fjalën. Kur një parashtesë i shtohet një fjale që fillon me gërmë të madhe si p.sh. non-european (jo europian) mund të ndahen me vizë 99. Në shqipe shkruhet ndaraz por jo me vizë. Kur një parashtesë kërkon një theks të veçantë për të ndihmuar në qartësimin e kuptimit ose për të mënjanuar keqshqiptimin, p.sh. co-op- tek kooperativë nuk është e njëjtë me coop (kotec), po kështu re-creation (rikrijim) nuk është e njëjtë me recreation (shlodhje). Parashtesa ex- që ka kuptimin ish- ka gjithnje këtë theks si te ex-president (ish president), ex-schoolmate (ish-shok shkolle). Hasim të njëjtin fenomen edhe në shqipe për arsye se parashtesa është e huazuar, edhe pse është shqipëruar na paraqitet në të dyja variantet. Parashtesa co- gjithmonë e merr theksin kur i referohet një personi. P.sh.coworkers, dhe co-authors shkruhen gjithmonë me vizë. Në shqipe co- ka si gjegjëse ndajfoljen e mënyrës bashkë me të cilën në shqipe krijon komozita. Fjalët e reja të sapo formuara i dyfishojnë parashtesat, duke përftuar forma të vështira e të pazakonta si p.sh. prepre-paration,--pregatije (nuk bëhet fjalë për përsëritje të parashtesës në shqipe). Për të shmangur dyfishimin e një zanoreje si në rastin e parashtesave gjysëm të pavarura që përfundojnë me e ose o, si p.sh. to re-enact (ri-miratoj), to co-operate (me 97 Bauer, Laurie English word-formation. Cambridge: University Press.f Lenski D. The Status of Etymology in the Synchronic Morphology of English December 7, myxo. css. msu. edu/ dlenski/ academic/ pdf. (.01/02/ 2013) Lenski D Po aty f 6 99 Thoma Sharra,Word Formation.A supplement to emglish grammar. f29 46

60 bashkëvepru), pro-elections (pro-zgjedhore), pro-optic (propamor) shumë shkrimtarë përdorin versionin me vizë në mes të dy zanoreve. Për të mos lejuar dyfishimin e zanoreve kur parashtesa përbëhet nga më shumë se një rrokje si p.sh. extra-official (më shumë se zyrtare). Por gjithkush shkruan extraordinary (e jashtëzakonshme), që ka përputhje me ndajfoljen e përbërë nga parafjala e vendit jashtë + ndajfoljen e kohës zakonisht që japin një ndajfolje të përbërë jashtëzakonisht, ndërsa në anglishte është po ndajfolje, por e prejardhur meqë extra- është parashtesë Formimet prapashtesore në gjuhën angleze Ndër Prapashtesat angleze Plag (2003) 100 liston 42 dhe i klasifikon në: A: Prapashtesa emërore, të cilat formojnë emra abstraktë nga foljet mbiemrat e ndjafoljet. Emra të tillë shënojnë veprime, rezultate të veprimeve ose koncepte të tjera lidhur me to, por gjithashtu rekuizita, cilësi etj. Prapashtesa -age formon emra aktivitetesh nga folje si carriage (mbartje), coinage (fjalë e sajuar), por edhe nga emra si anchorage (ankorim), entourage (rrethim). Prapashtesa al formon emra abstraktë që shënojnë një veprim si approval (miratim), avowal (pranim). Prapashtesa ance (me variantet ence/- ancy/-ency) krijon emra veprimi si abeyance (pezullim), forbearance (vetëpërmbajtje). Mund të thuhet se fjala e prejardhur absorbency (përthithje) se ka dy prapashtesa (absorbent- (en)cy) ose vetëm një (absorb-ency). Është ende në diskutim nëse -ance dhe variantet e tjera kanë gjithnjë dy prapashtea, që d.m.th. se të gjithë emrat e veprimit vijnë nga mbiemrat, përndryshe do të vinin nga foljet. Plag mer si shembuj: riddance (*ridant), furtherance (*futherant). Sipas tij ne mund të supozojmë se egzistenca e prapashtesës së pavarur ance, si shtesë e një kombinimi prapashtese -ant/-ce. Prapashtesa -ant formon emra të numërueshëm që u drejtohen personave p.sh. combatant (ndërluftues), pollutant (ndotës). Pjesa më e madhe e rrënjëve të këtyre të fundit janë me origjinë latine. Prapashtesa -ce/-cy ju ngjitet dhe është shumë produktive në mbiemra si abundance (bollëk), sufficiency (mjafueshmëri). Prapashtesa vendase -dom, është e lidhur ngushtë semantikisht me hood dhe -ship. Ju ngjitet emrave për të formuar gjendje si boredom (mërzi), wisdom (mençuri). Prapashtesa -eer formon emra personash me kuptim ai që meret me, si volunteer (vullnetar), puppeteer (aktor me kukulla). Prapashtesa er është e lidhur ngushtë me ee dhe nënkupton pjesëmarrës me dashje në një ngjarje si attacher (ngjitës), attacker (sulmues). Prapashtesa (e) ry tregon një vend ku një aktivitet specifik po ndodh si distillery (distileri), confectionary (ëmbëltore). Prapashtesa ess formon emra njerëzish e kafshësh të gjinisë femërore si actress (aktore), baroness (baroneshë). Prapashtesa ful formon emra në kuptimin e shumicës si mouthful (kafshatë), cupful (filxhan). Prapashtesa hood e ngjashme në kuptim me dom shpreh koncepte gjendjeje si babyhood (foshnjëri), dhe kolektivitet si neighbourhood (lagje). Prapashtesa (i)an (dhe varianti i saj ean) tregon persona e vende të origjinës si electrician (elektricist), italian (italian), si dhe pasues të dikujt si dikensian. Disa derivate me ian përdoren edhe si mbiemra. Në këtë rast theksi bie në rrokjen para prapashtesës si albanian- (shqiptar), londonian (londinez). Prapashtesa ing tregon procese avenging (hakmarrës). Prapashtesa latine ion ka tre alomorfe. Kur ion i ngjitet foljes që mbaron me prapashtesën foljore ify del si ification si: code+ify+ion = codification (kodifikim). Kur i ngjitet një foljeje që përfundon me -ate del alomorfi ation si tek a+ breve+ate+ ion= abbreviation (shkurtesë). Ka edhe një numër fjalësh kur ation i ngjitet direkt emrave pa ndërhyrjen e një forme foljore si -ate p.sh. recommendation (rekomandim). Prapashtesa ism formon emra abstraktë me kuptimin e një gjendjeje 100 Plag, I. Word Formation in English 2006 Cambridge University press f

61 konceptore si communism (komunizëm). Prapashtesa emërore ist formon emra me kuptimin e personit si abolitionist (shfuqizues). Prapashtesa latine ity formon emra cilësish, gjendjesh etj si p.sh. immorality (imoralitet). Prapashtesa ment formon emra veprimi që tregojnë procese ose rezultate si p.sh. commencement (fillim). Prapashtesa -ness ndoshta prapashtesa më produktive në forminmin e emrave në gjuhën angleze formon emra me kuptimin e cilësisë si faithfulness (besim). Prapashtesa ship formon emra që tregojnë gjëndje si professorship (rang profesori). B: Prapashtesa foljore: Anglishtja ka 4 prapashtesa foljore që janë përkatësisht ate,- en, -ify, dhe ize. Format foljore që përfundojnë me prapashtesën -ate përfaqësojnë një grup heterogjen. Ka derivate me bazë/rrënjë prapashtesa kimike me kuptime ornative e rezultative si chlorinate (klorinoj). Megjithatë pjesa më e madhe e formave me prapashtesën ate, tregojnë lloje të ndryshme idiosinkrezash. P.sh. formimet prapavajtëse si conversate (bisedoj), që vjen nga conversation (bisedë) ose conversating (të biseduarit). Prapashtesa gjermanike en u ngitet njërrokjesoreve që përfundojnë në bashkëtingëllore shpërthyese, fërkimore, afrikative. Pjesa më e madhe e rrënjëve janë mbiemra si deepen (thelloj) etj.. Prapashtesa ify u ngjitet tre lloje fjalësh rënjë, fjalëve njërrokjesore, fjalëve të theksuara në rrokjen fundore, dhe fjalëve të theksuara në rrokjen parafundore të ndjekur nga një rrokje fundore me një /I/ të patheksuar. Neologjizmat zakonisht nuk tregojnë luhatje të theksit, por disa forma të tjera si (humid-humidify, solid-solidify). Semantikisht -ify është e ngjashme me ize dhe të dyja prapashtesat mund të konsiderohen alomorfe të kushtëzuara fonologjikisht. Prapashtesa ize dhe ify janë polisemike. Ato mund të shprehin një gamë të gjerë konceptesh, p.sh. vendore si hospitalize (shtroj në spital), ornative si youthify-rinoj, shkakore/faktitive si randomize (përcaktoj parregullsi), rezultative si carbonize (karbonizoj), inchoative (acclimatize-përshtat), performative speechify (mbaj fjalim pompoz), koncepte të ngjashmërisë burglarize (vjedh me thyerje banese, dyqani). C: Prapashtesa mbiemrore: Këto prapashtesa mund të ndahen në prapashtesa që vijnë nga mbiemra relativë dhe nga mbiemra cilësorë. Këtu përfshihen: Prapashtesa -able/ible, e cila kombinohet me rrënjë foljesh kalimtare e jokalimtare si employable (punëtor). Por ka dhe raste kur u ngjitet rrënjëvë emërore si unabridgeable. Në disa forma gjejmë edhe variantin ortografik ible si reprehensible (i dënueshëm) etj.. Prapashtesa relative al u ngjitet rrënjëve latine si celestial-qiellor. Ka edhe dy alomorfe variante -ial, dhe ual, shpërndarja e të cilëve nuk është ende e qartë por duket se pas rrënjëve që përfundojnë me ant/ance dhe or shtohet -al si p.sh. substantial (substancial). Prapashtesa që formon mbiemra relativë -ary zakonisht u ngjitet emrave si necessary (e nevojshme). Prapashtesa që sjell mbiemra me kuptim përgjithësues ed e cila sjell mbiemra të përbërë si absent-minded (i pavëmëndshëm). Prapashtesa esque u ngjitet emrave të përgjithshëm e të përvetshëm duke i dhënë kuptimin në mënyrën a stilin e dikujt si statuesque (prej statuje). Prapashtesa mbiemrore ful u ngjitet emrave abstraktë duke u dhënë kuptimin e të pasurit diçka si careful (i kujdeshëm), por edhe foljeve si wakeful (zgjuar). Prapashtesa relative ic/ical u ngjitet rrënjëve të huaja dhe zakonisht paraqitet në të dyja format si cleric/clerical (klerik). Prapashtesa foljore ing fillimisht formon mbiemra në funksionin e përcaktorit kallëzuesor megjithëse statusi i saj gramatikor nuk është gjithnjë i qartë në shembullin with her changing character është mbiemër, por në rastin her health conditions are changing është folje. Prapashtesa -ish u ngjitet mbiemrave si brownish (zeshkan), numërorëve si thirteenish (i trembëdhjetë), ndajfoljeve si soonish (i hershëm) dhe togfjalëshave/frazave sintaksore si stick in the mudish (i ngecur në baltë). Kur i ngjitet emrave të njerëzve kanë kuptimin i karakterit të... si devilish (djallëzor). Disa forma kanë kuptim pejorativ si selfish (egoist), childish (i papjekur) etj. Prapashtesa -ive formon mbiemra nga folje latine dhe rrënjë të lidhura si conservative (konservator). Prapashtesa - 48

62 less e cila u ngitet emrave nga ana semantike mund të shihet si antonimike me -ful me kuptimin e parafrazuar si pa diçka si emotionless (jo emocionues/al/or). Prapashtesa -ly ju ngjitet emrave dhe mbiemrave me kuptimin e emrit të personit në mënyrën e si motherly (si prej nëne). Ka raste kur rrënjët e tyre shprehin koncepte kohore si yearly (i përvitshëm), ose drejtime si p.sh. northeasterly (nga verlindja). D.Prapashtesa ndajfoljore: Prapashtesat ndjafoljore janë -ly dhe -wise. Prezenca prapashtesës -ly. e cila u ngjitet mbiemrave është në pjesën më të madhe sintaksorisht e detyrueshme, për këtë arsye mund të konsiderohet infleksionale (e ndryshueshme). Në disa formime ka ndryshim në kuptim midis mbiemrit dhe ndajfoljes që vjen si rezultat i ngjitjes së ndajfoljes -ly. P.sh hardly (thuajse), nuk ka kuptimin e hard (i ashpër), ndërsa darkly (i pa qartë), vetëm metaforikisht mund të ketë kuptimin e dark (i errët). Ndryshime të tilla kuptimore kundërshtojnë klasifikimin e saj si ndajfoljor infleksional (i ndryshueshëm). Prapashtesa -wise, e cila sjell ndjafolje nga emra me dy nëngrupe të mëdha: Ndajfoljet e mënyrës/dimensionit dhe ato që quhen ndajfoljet e pikëpamjeve. Nëngrupi i parë formon ndajfolje me kuptimin në mënyrën e... si likewise (në të njëjtën mënyrë), clockwise (në drejtim të akrepave të ores). Megjithkëtë jo gjithnjë është e mundur të dallohet qartazi midis mënyrës e dimensionit. Nëngrupi më i vogël i ndafoljeve të këndvështrimit përbëhet nga ndajfolje kuptimi i të cilave është në lidhje me si wordly-wise (sa i përket fjalëve) Formimet parashtesore në gjuhën shqipe Parashtesat e gjuhës shqipe janë 68, edhe pse një pjesë nuk janë më prodhimtare (Xhuvani, Çabej 1956) 102. Parashtesa jo vetëm që nuk i a ndërron kategorinë leksikogramatikore fjalës tek e cila parashtohet, por i jep asaj kuptim të ri. Janë disa fjalë të parashtesuara, të cilat janë pjesë e një kategorie të ndryshme të ligjëratës në krahasim me temën fjalëformuese p.sh. nga një temë emërore formohet një folje), p.sh.: përgojoj (gojë), mburr (burrë), shfletoj (fletë) etj. Kemi edhe raste të përziera, parashtesim dhe prejardhje pa ndajshtesë (si te shosh, kujdes, (fol). kyç em). Në veprën Gramatika e gjuhës shqipe (2002) 103 thuhet se parashtesat e gjuhës shqipe, si sasi, janë sa rreth një e treta e prapashtesave dhe, veç kësaj, nuk e kanë prodhimtarinë e këtyre të fundit. Megjithatë parashtesimi është një nga mënyrat më të rëndësishme e më të gjalla të fjalëformimit të shqipes. Veçanërisht në periudhën e sotme të zhvillimit të gjuhës kjo mënyrë është mjaft prodhimtare, sidomos në terminologjinë teknikoshkencore e në gjuhën e publicistikës, p.sh. çekuilibër, shpalos, mbilodhje, nënvlerë, i paarsyeshëm, përshkruaj, etj. Parashtesa si: sh-/zh-/ç-/, m-, n-, stër-, shpër- etj., janë të parme, por disa të tjera, shumë prodhimtare, e kanë prejardhjen nga parafjalët si: mbi-, ndër-, në-, nën-, pa-, ose nga pjesëzat si: jo-, mos-, sapo-, porsa- e posa-. Kur kalojnë në parashtesa, sipas vjetërsisë së kalimit e sipas dendurisë së përdorimit me këtë funksion, i dobësojnë lidhjet me kategoritë leksiko-gramatikore nga vijnë, duke fituar kuptime përgjithësuese, karakteristike për ndajshtesat fjalëformuese. P.sh. parashtesa mbi- është bërë mjaft prodhimtare në formimin e emrave jo me kuptimin hapësinor të parafjalës mbi, por për të treguar shkallën më të lartë të asaj që emërton fjala motivuese, p.sh. mbipeshë etj Xhuvani, Çabej Gramatika e Gjuhës Shqipe Tiranë 2002 f

63 Parashtesimi është zhvilluar në lidhje të ngushtë me përngjitjen, dhe me kompozimin. Shndërrimi i disa parafjalëve e pjesëzave në parashtesa buron nga përngjitja. Marrëdhëniet midis këtyre dy mënyrave të fjalëformimit edhe sot janë aq të shpeshta sa në disa raste nuk është e mundur të dallohet njëra nga tjetra. Kështu, fjalët nënvlerësim e mbivlerësim vijnë nga përngjitja e një togu parafjalor, por sot ato meren si formime parashtesore. Parashtesimi lidhet ngushtë edhe me kompozimin. Ka disa fjalë, elementi i parë i të cilave përdoret ose si ndajfolje ose si parafjalë. Si fjalët me para-, prapa-, pas-, jashtë, brenda-, larg-, lart-, pranë-, sipër- etj., p.sh.: parashikoj; prapambetje, pasthirrmë; i brendashkruar; largvajtës; pranëvendosje; i lartpërmendur; sipërmarrje, etj. Por për shkak të dendurisë së përdorimit dhe të ngjashmërisë me formimet e tjera ku këto elemente janë shndërruar plotësisht në parashtesa, edhe fjalët përkatëse sot mund të trajtohen si të prejardhura me parashtesa. Ka një numër fjalësh me rrënjë të lidhur, të cilat përmbajnë një parashtesë, p.sh.: mbath - zbath, ngarkoj - shkarkoj, ngjit - shqit etj. Te fjalët e mësipërme dallojmë parashtesat m-, z-, n-, sh-, sepse për çdo rrënjë mund të gjendet të paktën një çift antonimik. Ka fjalë që, megjithëse parashtesa në to është e dallueshme, nuk mund të merren si të prejardhura. Në këto raste ose është desemantizuar parashtesa si çliroj-liroj, ose janë shuar lidhjet semantike midis fjalës së prejardhur dhe fjalës motivuese shpërndaj-ndaj. Gjuha shqipe ka huazuar parashtesa të huaja, si: a-, anti-, de-, dez-, dis-, pro-, pan-, trans-, ultra- etj. Parashtesat, edhe prapashtesat, huazohen bashkë me fjalët e huazuara të formuara me to. Në rast se krahas fjalës me parashtesë përdoret në gjuhë edhe fjala motivuese e saj, p.sh.: apolitik - politik, demoralizoj - moralizoj, disproporcion- proporcion, ose kur përdoren të paktën dy fjalë të prejardhura me po atë rrënjë, p.sh. imput - output, atëherë parashtesat e huaja janë të dallueshme edhe nga pikëpamja e sistemit fjalëformues të gjuhës shqipe. Disa nga parashtesat e huaja janë asimiluar nga sistemi i fjalëformimit të shqipes në një shkallë të tillë, që kanë formuar edhe fjalë të reja duke u bashkuar me fjalë shqipe, p.sh. antikomunist, panamerikan etj. Por prirja kryesore që vihet re në gjuhën e sotme, është zëvendësimi i parashtesave të huaja me parashtesa të shqipes Formimet prapashtesore në gjuhën shqipe Gjatë prapashtesimit tema fjalëformuese mund të pësojë ndryshime fonetike: zanorja fundore e temës fjalëformuese bie, kur prapashtesa nis me zanore: pun-oj (punë), djatht-as (i djathtë), etj. Në disa raste bie -ë-ja pastheksore jofundore e temës: vepr-oj (vepër) etj., te temat më -e të patheksuar shumë herë ky tingull fundor errësohet në -ë si valëzim (valë), etj. Prapashtesimi është tipi më prodhimtar i ndajshtesimit. Prapashtesat e gjuhës shqipe janë rreth tri herë më shumë se parashtesat dhe kuptimet e tyre fjalëformuese, janë më të shumta e më të larmishme se kuptimet e parashtesave. Prapashtesat kanë funksion klasifikues, d.m.th. ato bashkë me kuptimin e ri që i japin temës së cilës i ngjiten, përcaktojnë edhe pjesën e ligjëratës ku hyn fjala e re. Por ka edhe disa prapashtesa që shërbejnë për të formuar dy pjesë të ndryshme ligjërate, p.sh. emra dhe mbiemra, si prapashtesat - (ë)s, -ar, -tar, -or, -tor: mësonjës, gazetar, gjuhëtar, punëtor; bukëpjekës, legjendar, këngëtar, shoqëror, qumështor. Kjo ka ndodhur, sepse një numër emrash të formuar me këto prapashtesa kanë kaluar, me anë të konversionit në mbiemra dhe kanë krijuar modele fjalëformuese brenda kësaj pjese të ligjëratës. Sidoqoftë, në këto raste kemi të bëjmë me një prapashtesë që ka marrë funksione e kuptime të reja e jo me dy prapashtesa të ndryshme. Por ka edhe prapashtesa homonimike. 50

64 Ato përputhen në shqiptim e në shkrim, por kanë kuptime krejt të ndryshme me njëra-tjetrën; kemi të bëjmë atëherë me dy prapashtesa të ndryshme, p.sh.: -as tek elbasanas dhe -as te barkas, -çe te nipçe dhe -çe te partizançe, -je te marrje dhe -je te dhënje. Duhet bërë dallimi midis prapashtesave homonimike me prapashtesave me dy a më shumë kuptime (polisemantike), të lidhura ndërmjet tyre. Kështu, p.sh., prapashtesa - (ë)s është një prapashtesë polisemantike; me të formohen emra të vepruesit, si blerës, pasues, emra veglash, si çelës; mbiemra, si (tregim) rrënqethës etj.. Ka edhe prapashtesa sinonimike, por zakonisht ato ose kanë sfera veprimi pak a shumë të veçanta, ose njëra prej tyre është prodhimtare, kurse tjera joprodhimtare. Kështu, p.sh., nga prapashtesat sinonimike -i, - (ë)si, që përdoren për të formuar emra femërorë e para bashkohet kryesisht me tema më -r e s, si: blegtori, beqari, zejtari, bujqësi, kurse në rastet e tjera mbizotërojnë prapashtesat - (ë)si, - (ë)ri ; por edhe këto kanë sferat e tyre të veçanta të veprimit: e para bashkohet më shumë me tema mbiemrash cilësorë më -të/-ët, -ër, -ël, si: thellësi (i thellë), e dyta me tema mbiemrash me -shëm, si: pathyeshmëri (i pathyeshëm), vazhdueshmëri (i vazhdueshëm) etj. Duhen dalluar prapashtesat sinonimike nga prapashtesat variante p.sh. prapashtesat ndajfoljore -as e -azi (këmbadorazas -- këmbadorazi), prapashtesat - (i)shte e - (i)shtë ullishte -- ullishtë). Përveç prapashtesave vendëse e prapashtesave të huaja të asimiluara prej kohësh, në gjuhën shqipe kanë hyrë edhe një numër prapashtesash të huaja: -ist, -izëm, -azh, -al etj., që përdoren kryesisht në fjalë të terminologjisë tekniko-shkencore e politike. Ashtu si parashtesat, edhe prapashtesat nuk huazohen si të tilla, po bashkë me fjalët e formuara prej tyre. Këto fjalë mund të vështrohen si të motivueshme edhe brenda shqipes, në rast se përdoren si fjalë më vete edhe tema fjalëformuese e tyre: linearitet (linear), makinist (makinë), komunizëm (komunist), komunal (komunë) etj., ose në rast se përdoren të paktën dy fjalë të prejardhura nga po ajo temë, po me prapashtesa të ndryshme, p.sh.: ep-ik, e ep-izëm, marks-ist e marks-izëm etj. Disa nga këto prapashtesa janë bërë prodhuese edhe në sistemin e fjalëformimit të shqipes, duke u bashkuar qoftë me tema fjalësh shqipe, qoftë me tema fjalësh të huaja, p.sh.: shabllonizëm (shabllon), ballist ( Balli ), etj. Nga pikëpamja fonetike prapashtesat mund të jenë të mbuluara, kur nisin me bashkëtingëllore, ose të zbuluara, kur nisin me zanore. Nga kjo rrethanë varen edhe ndryshimet fonetike të temës, për të cilët diskutuam më lart. Prapashtesat janë gjithmonë të patheksuara, por një pjesë e mirë e prapashtesave të gjuhës shqipe marin theksin e fjalës, p.sh.: lundërtar, punoj, bezdishmëri, dëftesë etj., por ka edhe prapashtesa të patheksuara, p.sh.: fshatçe, blerës, dalje etj. Disa prapashtesa janë formuar nga bashkimi i dy prapashtesave të thjeshta fjalëformuese. Ky bashkim ka ndodhur kur fjalë të prejardhura me një prapashtesë kanë marrë pas saj edhe një prapashtesë tjetër, duke mbetur në po atë pjesë të ligjëratës e duke ruajtur në përgjithësi pak a shumë po atë kuptim p.sh.: hilacak, rrenacak; ose duke kaluar në një pjesë tjetër të ligjëratës p.sh.: djalëri, -- burrërisht; urtësi -- urtësisht; i ndershëm -- ndershmëri; etj. Shtimi i formimeve të tilla solli si pasojë që -acak, -alosh, -arak, - (ë)risht, -imisht, -shmëri të ndihen si një formant i vetëm dhe kështu me anë të tyre u krijuan për analogji një numër fjalësh të prejardhura prej temash të parme, p.sh.: ikacak (endem), pikërisht (pikë), kripshmëri (kripë) etj. Kur me këtë rrugë formohen vazhdimisht fjalë të reja, d.m.th. kur tipat përkatës fjalëformues shërbejnë si gjedhe, atëherë kemi një prapashtesë të përbërë (si në shembujt e mësipërm) e jo dy prapashtesa të veçanta. Formimi i prapashtesave të përbëra i ka zgjeruar mjaft mundësitë e prejardhjes prapashtesore në gjuhën e sotme shqipe. Disa nga foljet me -it të shqipes vijnë nga foljet me -iti të sllavishtes. Prej këtyre foljeve më -it janë formuar edhe disa emra me -I, duke u marrë fundorja -it si një prapashtesë foljore. Historikisht, p.sh. emri çudi është një fjalë e prejardhur nga folja 51

65 çudit. Por në sistemin e sotëm fjalëformues kjo gjendje paraqitet e përmbysur: folja çudit edhe semantikisht, edhe strukturalisht, paraqitet si e prejardhur nga emri çudi, ashtu si ujit nga ujë". Prejardhje prapavajtëse ka edhe në disa raste kur nga emri i një shkence formohet emri i personit që merret me atë shkencë, p.sh.: gjeografi nga gjeograf, astronomi nga astronom, biologji nga biolog. Prejardhja prapavajtëse vihet re aty-këtu edhe në gjuhën e sotme Me prejardhje prapavajtëse është formuar edhe emri gjumësi (nga pagjumësi ) Kompozimi në gjuhën angleze Kompozimi është një proces shumë produktiv i formimit të fjalëve në anglishten moderne. Produktiviteti është një nga tiparet përcaktuese të gjuhëve njerëzore i cili lejon që një folës vendas të prodhojë një numër të madh fjalësh duke zbatuar rregullat e gramatikës gjenerativiste (Bauer 1991:84) 104. Rrënjët derivate të kompozitës mund të kenë shkallë të ndryshme kompleksiteti. Të dyja rrënjët janë të thjeshta si boyfriend (i dashur) etj; Njëra nga rrënjët është e tjeshtë, tjetra derivat si moneycounter (numërues parash) etj; Njëra nga rrënjët është kompozitë ndërsa tjetra e thjeshtë ose derivat si fancy-dress ball (ballo me maska) etj; Kompozitat janë njësi leksikore të pandashme, të cilat veprojnë gramatikisht e semantikisht si fjalë të vetme. Gramatikisht ato mund të jenë ose vetëm folje, ose vetëm emra, ose vetëm mbiemra duke ndryshuar sipas paradigmës së foljeve, emrave apo mbiemrave. Në përgjithësi elementi i parë kufizon të dytin. Ky i fundit përmban edhe kuptimin e kompozitës. P.sh football do të thotë lojë, por edhe top. Kompozitat në anglishte sipas mënyrës së shkrimit ndahen në tre mënyra të ndryshme: a) Të hapura si post office (zyrë e postës), full moon (hënë e plotë). b) Me vizë në mes si daughter-in-law (nusja e djalit), mass-produced (i prodhuar në seri) c) Të mbyllura/solide si firefly (xixëllonjë), childlike (fëmijëror). Zgjedhja e përdorimit të njërës prej mënyrave, varet nga rregullat leksikografike dhe variantet e përdorimit të aglishtes. P.sh në anglishten britanike ka një tendencë të shkruari kompozitash me vijë ndarëse. Në anglishten amerikane tendenca është solide. Shkrimi dhe theksimi i kompozitave mbetet çështje e hapur dhe varet nga autori. Kuptimi leksikor i kompozitave varet mga kuptimi leksikor i rrënjëve të tyre dhe kuptimi strukturor i sistemit të tij klasifikues. Sistemi klasifikues tregon renditjen e rrënjëve, por sistemet e ndryshme kanë kuptime të ndryshme. P.sh në shembullin greenhouse, ne kuptojmë një shtëpi e lyer me bojë jeshile, por kjo kompozitë ka edhe kuptim metaforik serë. Në përgjithësi kuptimi global i kompozitës mund të gjendet nga kuptimi individual i secilës nga fjalët rrënjë në përbërje të saj si doorbell (zilja e derës). Zakonisht fjala e dytë përcakton kuptimin e të parës siç është rasti i hotdog (që është një lloj sallami i shërbyer me 104 Mahnkopf, R. Syntactic and Semantic Features of English Compounds. Modern English Word Formation and Phraseology Seminar paper 2004 f 3 52

66 një lloj simiteje të ngrohtë por edhe në kuptimin figurativ është një individ i cili luan sporte të rrezikshme për të tërhequr vëmendjen e të tjerëve. Relacionet semantike ndërmjet kompozitave sipas (Stefanllari.I ) mund të jenë: Spaciale si bodybuilder (ushtrime/ushtrues për zhvillimin e muskujve) Funksionale si dishwasher (pjatalarëse) Ngjashmërie si red-hood (kësulëkuqje) Prodhimit të të njëtit efekt, apo sjelljeje në mënyrë tipike si water-tank (rezervuar uji). Nëse kuptimi i kompozitës dhe relacionet semantike ndërmjet rrënjëve janë të qarta atëherë kompozita është e motivuar ose jo-idiomatike, përndryshe kemi të bëjmë me kompozita idiomatike. Fonetikisht kompozitat kanë një strukturë të tyren. Ka raste kur theksi bie në fjalën e parë si tek doorstep (prag dere), sikurse ka edhe raste me dy thekse si tek dishwasher (pjatalarëse), ose theksi nuk është në të njëtin nivel si grey weather (mot i vranët) etj. Kompozitat në gjuhën angleze klasifikohen sipas kriteresh të ndryshme: Pjesa më e madhe e tyre përftohen nga pranëvënia e shpeshtë e dy fjalëve në përdorim, si bathroom (banjë,dhomë banje), headache (dhimbje koke) etj. Kompozitat vijnë edhe nga përdorimi i dy fjalëve me një element lidhës, zakonisht [o] si thermometer (thermometer), cinematography (kinematografi). Kompozita me elemente lidhëze parafjalë a lidhëza si safe and sound (shëndoshë e shëndoshë), brother in law (kunat). Kompozitat klasifikohen sipas strukturës së fjalëve përbërëse: kompozita nga rrënjë të parme si stomachache (dhimbje stomaku) kompozita nga rrënjë të prejardhura si shoemaker (këpucar) kompozita ku elementi i parë është cunguar si T-Shirt (bluzë pa jakë) kompozita ku njëri nga përbërësit është rrënjë e përbërësi fancy-dress-party (karnevale) kompozita që quhen fjalë të përbëra të llojit sintaksor ose togfjalësha të leksikalizuar si forget me not (mos më harro). Kompozitat klasifikohen sipas relacioneve ndërmjet përbërsve imediatë të kompozitave. Egzistojnë dy tipe relacionesh ndërmjet fjalëve të kompoziës, ato të bashkërenditjes dhe të nënrenditjes. Në tipin e parë të dyja rrënjët janë të njëjta semantikisht si boy-friend (i dashur). Përbërësit i përkasin të njëjtës pjesë ligjërate. Kompozitat bashkërenditëse ndahen në: Kompozitat dyfishuese si jaw-jaw (të dialogosh), flim-flam- (budallallëk) 106. Kompozita të formuara nga përsëritja e rrënjës por me një ndryshim të një zanoreje, zakonisht për të sjellë rimë si hodge-podge (ngatërrim), know-tow (akt servilizmi,ulje në gjunjë dhe prekje e tokës me ballë). Kompozitat shtuese, të cilat përcaktojnë dy gjëra në të njëjtën kohë si baby-boy (d.m.th edhe bebe edhe djalë). Kompozitat nënrenditëse, relacionet midis përbërësve të të cilave varen nga njëri prej përbërësve, i cili përbën edhe qendrën strukturore e semantike të kompozitës, që zakonisht pozicionohet e dyta si doorstep (prag dere), underestimate (nëçmoj). Në varësi të relacioneve strukturore kompozitat në gjuhën angleze ndahen në: 105 Stefanllari I.2001 Po Aty f Kavčič Andrej Grammar Seminar Paper COMPOUNDING Ljubljana, Februar 2004 f

67 a) sintaksore si tek mother-tounge, rendtitja e pjesëve të së cilës është e njëjtë me togfjalëshin një gjuhë nënë, nga e ka edhe origjinën. b) josintaksore si computer-related, d.m.th. në lidhje me kompjuterat. Kompozitat klasifikohen edhe sipas kriterit funksional. Pjesa më e madhe e tyre janë emra e mbiemra, por hasen edhe folje e ndajfolje. P.sh vocal cords (em. -korda zanore), swiming-pool (em, formuar nga një f. + em) - pishinë, absent-minded (mb.) - i pavëmendshëm, cast off (mb., formuar nga një pj. + paraf.) i braktisur, a priori (mb. latin)- teorikisht, jo praktikisht, brainwash (f.)-përpunoj, ad-lib (f. latine) fjalim i mbajtur pa fletë përpara. Përveç kompozitave me dy rrënjë ka edhe me më shumë të tilla si not-difficult to find-what-you are-looking for (s është e vështirë të gjendet ajo që po kërkon). 3.4 Kompozimi në gjuhën shqipe Kompozimi është mënyrë fjalëformimi e cila krijon fjalë të reja me dy ose më shumë tema motivuese; njëra nga temat mbështetëse, që është përgjithësisht e dyta, i jep kuptim gramatikor kompozitës, ndërsa tema tjetër (ose temat e tjera,) ka kuptim leksikor, p.sh.: këndvështrim, juglindje, vendstrehim, bukëpjekës, politiko-shoqëror, parashikoj, nënshkruaj etj. Si formant fjalëformues shërben rendi i përcaktuar i gjymtyrëve të kompozitës, ndërrimi i të cilit e prish e kompozitën. Kompozita ka vetëm një theks edhe pse në përbëhet nga dy ose më shumë fjalë fjalë dhe shpeshherë, zanorja lidhëse, luan rolin e ndajshtesës fjalëformuese. Kompozimi është mënyra e dytë më prodhimtare e formimit të fjalëve në gjuhën shqipe, pas ndajshtesimit. Kompozitat, janë shumë më të ngarkuara semantikisht se fjalët e ndajshtesuara dhe përdoren dendur, fushat teknike e shkencore, p.sh.: barazpeshë, ndërfaqe, i tejçueshëm, etj. Me anë të kompozimit formohen kryesisht emra e mbiemra dhe disa folje e ndajfolje, si bashkëveproj, buzëqesh, keqinterpretoj, udhëheq etj., belkëputur, këmbëzbathur, këmbëkryq etj. Kompozita formohet nga emra, mbiemra, folje e ndajfolje, si edhe numërorë e përemra. Kuptimimi leksikor i të cilëve është i qartë, i përcaktuar. Gjymtyrët e kompozitës paraqiten në marrëdhënie bashkërenditjeje, si p.sh. politiko-shoqëror (= politiko dhe shoqëro). Gjymtyrët e kompozitës paraqiten edhe në marrëdhënie nënrenditjeje, ku karakteri frazeologjik i kuptimit të tyre është më i theksuar. Në këtë rast, përftohet një kuptim i ri, jo i njëjtë me kuptimin e togfjalëshit, në të cilin mund të zbërthehet kompozita. Kështu, p.sh. hekurudhë nuk do të thotë thjesht udhë e hekurt, po udhë për lëvizjen e trenave etj.. Kompozitat ndahen në kompozita këpujore e kompozitat përcaktore. A) Kompozitat këpujore janë emra në lidhje bashkërenditjeje, si: deledash, verilindje, jugperëndim, bar-kafe, etj., e mbiemra, si: bardhezi, leksiko-gramatikor, etj. B) Kompozitat përcaktore, kanë vetëm dy gjymtyrë, nga të cilat njëra përcakton tjetrën; ose e para të dytën, p.sh.: kryeplak, bukëpjekës, keqpërdor, etj., ose e dyta të parën, p.sh.: këndvështrim, peshk-gjel, buzëvarur etj. Edhe kur kompozita ka tri a më shumë tema motivuese, ajo është përsëri një formim dygjymtyrësh: zëvendës-drejtor (zëvendës) + (drejtor), zëvendëskryeredaktor,(zëvendës) + (kryeredaktor) tj.. Kompozita si: vagon-restorant, qytet-hero, etj., që shërbejnë si emërtime dhe kanë lidhje përcaktore-ndajshtimore ndërmjet pjesëve të tyre, gjatë lakimit të fjalës ose në formimin e shumësit ndryshon vetëm gjymtyra e parë; ky është kriteri formal për t'i dalluar këto kompozita nga togfjalëshat sintaksorisht të ngjashëm, si: vend mik, djalë hero, gjuhë bijë etj., te të cilët në numrin shumës ndryshojnë të dyja gjymtyrët (vende djem, bija etj.). 54

68 Në gjuhën e shkruar haset pa takimkompozita (kompozita pa takim), p.sh. (vajzat) shtatë- dhe dhjetëvjeçare, (ndërrimet fonetike gjatë) trajtë- dhe fjalëformimit etj. Këtu kemi të bëjmë me dy kompozita, që e kanë gjymtyrën e dytë të përbashkët dhe që bashkërenditen njëra me tjetrën. Për ta shkurtuar shprehjen, gjymtyra e përbashkët shënohet vetëm një herë, te kompozita e dytë, ndërsa te kompozita e parë në vend të saj vihet vizë. Kompozitat përcaktore e pasurojnë fjalorin, sepse shërbejnë edhe si tema fjalëformuese. Ka disa kompozita te të cilat njëra prej gjymtyrëve nga pikëpamja e funksionit dhe e kuptimit është duke marrë tipare të një ndajshtese. Të tilla janë gjymtyrët e para të kompozitave si: gjysëmerrësirë; kryeqytet, vetëshkarkues; parathem, etj., ose gjymtyrët e dyta te kompozita si: kapelebërës, lëkurëpunues, dyfish, etj. Kuptimi i këtyre gjymtyrëve është ngjan me kuptimin abstrakt të ndajshtesave (afikseve), prandaj ato quhen edhe sindajshtesa (afiksoide). Afërsia funksionale-kuptimore e sindajshtesave me ndajshtesat shihet sidomos në ato raste, kur ka fjalë sinonime, njëra e prejardhur, tjetra kompozitë, p.sh. këpucar e këpucëbërës, ose formime me prapashtesën turke -xhi/-çi: bakërxhi, samarxhi, teneqexhi e bakërpunues, samarpunues, teneqepunues etj. 107 Sindajshtesat, megjithëse kanë kuptim të përgjithshëm, abstrakt, sepse kanë një morfemë rrënjore dhe lidhje të qarta semantike me të, ndërsa ndajshtesat, nuk janë morfema rrënjore. Por, kur sindajshtesa pëson ndryshime fonetike, ajo mund të quhet edhe prapashtesë, p.sh. -fish te katërfish, etj. Sindajshtesa janë edhe disa fjalë ndërkombëtare, greke e latine,, si: aero-, antropo-, auto-, biblio-, bio-, hidro-, deci-, kilo-, hekto- etj.; -arki, -krat, -kraci, -graf, -grafi, -log, -logji, -metër, -morf etj. Këto janë tema kompozitash ndërkombëtare, si aeroplan, antropolog, biologji, etj. C) Një lloj i veçantë kompozitash janë shkurtesat. Ky tip kompozimi ndryshon nga kompozimi i zakonshëm si për numrin e temave që bashkohen njëkohësisht njëra me tjetrën (d.m.th. kompozitat në fjalë, megjithëse janë të tipit përcaktor, nuk janë vetëm dygjymtyrëshe, por më shpesh tri- e më shumë gjymtyrëshe), ashtu edhe për sferën e veprimit, sepse kjo mënyrë vepron vetëm në fushën e emrave. Ka dy tipa kompozitash prej temash të shkurtuara: 1. Tipi rrokjesor jo prodhimtar si p.sh mapo (magazinë popullore), 2. Tipi nistor, që ndahet në tre nëntipa: a) Nëntipi nistor-shkronjor, ku hyjnë fjalë që formohen nga bashkimi i emërtimeve të shkronjave nistore të fjalëve të një emërtimi të përbërë: LRI etj. Këto lloj shkurtesash theksohen në rrokjen e fundit dhe, meqë emërtimet e bashkëtingëlloreve mbarojnë me -ë të theksuar, ato shqiptohen si fjalë që mbarojnë me zanore të theksuar. Kjo mënyrë shqiptimi i bën ato të lakohen sipas paradigmës së emrit gjë-ja. b) nëntipi nistor-tingullor, ku hyjnë fjalë që formohen nga bashkimi i tingujve nistorë të fjalëve të një emërtimi të përbërë: HEC, NATO, etj. Emrat e këtij tipi, kur mbarojnë me bashkëtingëllore, janë të gjinisë mashkullore, p.sh.: HEC-i, HEC-it etj.; kur mbarojnë me zanore, janë të gjinisë femërore, p.sh.: NATO-ja, NATO-s etj. c) nëntipi i përzier (shkronjor-tingullor ose tingullor-shkronjor) p.sh.: ORMN (orëmënë), NShRAK (nëshërak) etj. 107 Gramatika e gjjuhës Shqipe, Tiranë 2002 f

69 3.5. Konversioni në gjuhën angleze Konversioni në gjuhën angleze është proces fjalëformues ose i quajtur ndryshe prejardhje pa ndajshtesim. Sipas Izabel Balteiro-s 108 konversioni është mënyra më popullore fjalëformuese e përdorur për herë të parë nga Sweet (1898) e më pas Kenedy (1935). Sipas Sweet është fenomeni që kthen fjalën në një pjesë tjetër të ligjëratës pa modifikime apo shtesa përveç ndryshimeve të nevojshme infleksionale. Termi konversion pas hyrjes së tij në gjuhë është përdorur për t ju referuar shumë lloje fenomenesh, në bazë të të cilëve është përdorimi i një formanti në kontekste sintaksore të ndryshme nga prototipi i tyre duke përftuar një ndryshim kategorik krahas karakteristikave të tilla si alternimi i kuptimit. Sipas (Bauer e Hernandez) 109 janë leksema të së njëjtës fjalë që i përkasin pjesëve të ndryshme të ligjeratës. Në gjuhën angleze njihen konversioni nga emri në folje si face (fytyrë) dhe to face (me përball), nga folja në emër si to cut ( me pre) dhe a cut (prerje), nga mbiemri në folje si open (i hapur) dhe to open (to open), dhe nga mbiemri në emër si rich (i pasur) dhe the rich (të pasurit). Gjatë këtij procesi ngrihen tre probleme teorike si: direksionaliteti zero-mofi dhe problemi i kufirit morfologjiko-sintaksor. A Për të zgjidhur problemin e direksionalitetit duhet vënë re historia e gjuhës, për të parë se cila fjalë është përdorur e para. P.sh. Fjala bread vjen para foljes bread, por sipas OED bread është përdorur edhe si folje "mbuloj me thërrime buke," që në vitin Në anglishten e vjetër bread "copë, thërrime, kafshatë; bread," e një burimi me norvegjishten e vjetër brauð, danishten brød, frisianen e vjetër brad, hollandishten e mesme brot, hollandishten brood, gjermanishten Brot. better (mb.) nga anglishtja e vjetër bettra, më herët betera, nga proto gjermanishtja *batizo-, nga proto indo-europianja *bhad- "good;" Mbiemri krahasues i "good në gjuhët gjermane të vjetra (frisiane e vjetër betera, saksonishtja e vjetër betiro, norvegjishtja e vjetër betr, danishtja bedre, gjermanishtja e vjetër bezziro, gjermanishtja besser, gotishtja batiza). Në anglishte zëvendësoi bet në kuptimin ndajfoljor rreth vitit Better gjysëm "grua" është dëshmuar fillimisht në vitin better (f.) nga anglishtja e vjetër *beterian "përmirësoj, rregulloj, e bëj më të mirë," nga proto gjermanishtja *batizojan (frisiane e vjetër beteria, holladishtja beteren, norvegjishtja e vjetër betra, gjermanishtja e vjetër dhe e lartë baziron, gjermanishtja bessern), nga *batiz-. better (em) vonë në shek. 12-të, "diçka që është më e mirë,". Kuptimi specifik "one's superior- superior" vjen nga fillimet e shek. 14-të të marësh më të mirën nga (dikush) vjen nga 1650s, nga better në një sens "superioriteti, mjeshtërie," që është regjistruar nga mesi i shek të 15-të Izabel balteiro A Contribution to the Study of Conversion in English, Waxman Verlag GMBH 2007, Postfach 8603, 4804,6 Munster Germany (19-25) 109 Approaches to Conversion / Zero-Derivation edited by Laurie Bauer, Salvador Valera Hernández Waxman Verlag GMBH 2005, Postfach 8603, 4804,6 Munster Germany (19-25) Inizio modulo Fine modulo

70 B Varësia semantike midis rrënjës dhe fjalës së re të përftuar është përgjegjëse për ndjenjën intuitive se fjala në të djathtë vjen nga ajo në të majtë e anasjelltas. Si rasti i book (em.) - libër dhe book (f)-rezervoj. Intuita të çon drejt emrit, sipas OED (Online etymology dictionary): Book (f.) nga anglishtja e vjetër bocian "jap ose atribuoj si privilegj, nga emri book Me kuptimin "të shkruhet në libër, të regjistrohet" shfaqet në fillimet e shek 13- të. Me kuptimin "të hysh për të fituar një vend, bileta (treni) daton në vitin 1841; "të përfshish një interpretues si të ftuar" daton në vitin Ka lidhje me: Booked- rezervuar; bookingrezervim. Book (em) Në anglishten e vjetër boc "book, e shkruar, dokument i shkruar," tradicionalisht nga proto-gjermanike. *bokiz "beech" (gjermanishte Buch "book" Buche "beech"), nocioni nga trungjet e (beechwood)-ahut në të cilat gdhendeshin gërmat e alfabetit të lashtë gjerman, por mund të ketë ardhur edhe nga vetë pema (njerëzit edhe sot gdhendin iniciale në to). Fjala e anglishtes së vjetër do të thoshte çdo dokument i shkruar. Në latinishte e sanskritishte ka gjithashtu fjalë për "shkrimin" që bazohen nëpër emra pemësh si ("mështekën" dhe "frashër," respektivisht). Me kuptimin "libretto i një opere" daton në Një libër bastesh daton në C) Përveç fakteve historike e varësisë semantike fjalët ndryshojnë edhe sipas tipareve formale. p.sh rasti i lie me kuptim homonimik, shpeshherë ngatërrohet gjatë zgjedhimit historikisht paraqitet : lie (f)" flas në mënyrë të gabuar, them një të pavërtetë," përmendur për herë të parë në fund të shek të 12-të., vjen nga anglishtja e vjetër. Me versionet legan, ligan, më herët leogan me kuptimet "mashtroj, demaskoj, tradhëtoj" (II folje e mëvetësishme; koha e shkuar leag, pjesorja logen ), nga proto-gjermanishtja *leugan (norvegjishtja e vjetër ljuga, danishtja lyve, frisjanja e vjetër liaga, saksonishtja e vjetër, gjermanishtja dhe e lartë e vjetër liogan, gjermanishtja lügen, gotishtja liugan ), nga rrënja proto indo-europiane *leugh- "me thënë një gënjeshtër." Lie (f) "qëndroj horizontalisht," përmendur për herë të parë në fillimet e shek. e 12-të, vjen nga anglishtja e vjetër licgan (folje e mëvetësishme; koha e shkuar læg, pjesorja legen) "qëndroj në një vend, pushoj, shtrihem," vjen nga proto- gjermanishtja. *legjanan (Nga norvegjishtja e vetër, frisianja e vjetër lidzia, hollandishtja e mesjetës ligghen, hollandishtja liggen, gjermanishtja e vetër ligen, gjermanishtja liegen, gotishtja ligan ), nga proto indo-europiane *legh- "me u shtri, "( Hittite laggari "bie, shtrihet," greqishtja lekhesthai me u shtri, latinishtja lectus "shtrat," nga sllavishtja e vjetër kishtare lego me u shtri, nga lituanishtja at-lagai "tokë ugar," nga irlandishtja e vjetër laigim "unë shtrihem," irlandishtja luighe "divan, varr"). Qëndroj me "kryej seksuale marëdhënie" daton në 1300, dhe nga anglishtja e vjetër licgan mid "bashkëjetoj me. Të marësh (dicka) duke qëndruar "në mënyrë pasive, me nënshtrim" daton në Lie (em) "një e pavërtetë," vjen nga anglishtja e vetër lyge gënjej, pavërtetësi, nga progjermanja *lugiz (norvegjishtja e vjetër lygi, danishtja løgn, frisianja e vjetër leyne, gjermanishtja e vjetër dhe e lartë lugi, gjermanishtja Lüge, gotishtja liugn "a lie", nga rrënja e gënjej. Ti japësh të pavërteta "akuzoj në mënyrë direkte për gënjeshtra" dëshmohet në 1590s. Zbulues-gënjeshtrash. Regjistruar fillimisht në

71 Lie (em) "mënyrë të qëndruari," 1690s, nga lie.kuptimi në golf daton në Gramatikisht paraqitet: lie (e tashme,) lay (e shkuar) dhe lain (pjesore). D) Një tjetër tipar formal që ka lidhje me konversionin është edhe theksi si abstract [æb strækt] (folje) dhe abstract['æbstrækt] ( mb.) 111. E) Tipar tjetër është frekuenca e përhapjes së konversionit. Fjalët e reja që formohen përdoren më pak sesa rrënjët e tyre, për shkak të kompleksitetit semantik që kanë fjalët e reja të fomuara me anë të konversionit. Megjithatë lidhur me përdorimin e tyre të dyja egzistojnë në gjuhë që nga kohët e anglishtes së vjetër dhe ndonjëherë asnjëra prej tyre nuk është semantikisht primare si p.sh. to hate (të urresh), mund të parafrazohet si (të qenit në gjendje urrejtjeje), duke nënkuptuar se vjen nga emri urrejtje, por po të parafrazojmë gjëndjen e të urryerit në anglishte duket sikur vjen nga një formë foljore me ing, edhe pse në shqipe është emër Prejardhja zero Disa morfologë mendojnë se format zero justifikohen vetëm në ato raste kur egziston gjithashtu edhe një formë tjetër jo zero me të njëjtin kuptim e quajtur edhe kriteri analog i hapur, që do të thotë se për të gjithë shembujt e mësipërm duhet të ketë të paktën një ndajshtesë që të shprehë të njëjtat radhë kuptimesh si konversioni. Edhe pse konversioni dhe ndjashtesimi zero do të kryenin të njëjtin funksion ka teori që deklarojnë se të gjitha proceset e prejardhjes janë ndajshtesore, por (Plag 2003:) 112 deklaron se në fakt nuk ka ndajshtesëzero, sepse nuk ka bazë shkencore për t a vërtetuar këtë. Kastovsky Dieter përsërit disa prej argumenteve të njohura lidhur me fenomenin e derivimit zero-, më së shumti funksionin analog te prapashtesat e hapura dhe ndryshimet semantike të përfshira në këtë proces. Duke u zhytur thellë në historinë e morfologjisë indoevropiane, ai sjell më tepër fakte që mbështetin prejardhjen zero. Lidhur me zhvillimin diakronik nga gjuha indo-evropiane në gjuhët moderne gjermanike. Kastovsky 113, argumenton, se konversioni duhet parë si një lëvizje nga morfologjia e bazuar në rrënjë në morfologjinë e bazuar në trung. Kjo rezultoi në një ndarje të tillë morfologjike në proceset e infleksionit përkundrejt derivimit. Në një sistem të tillë, ku ish derivatet kanë humbur ose riinterpretohen si mbaresa inflekstionale, zero-ja bëhet rasti i parazgjedhur në mungesë të shënjuesit morfologjik të hapur. Kastovsky thekson se kjo vlen për gjuhët infleksionale (si gjermanishtja) në të njëjtën shtirje si tek ato gjuhë me morfologji infleksionale të reduktuar në masë të madhe (si anglishtja). Supozimi i përhapur se humbja e prapashtesave infleksionale gjatë procesit të konversionit të anglishtes pretendohet të jetë i gabuar 114. Diskutime të shumta janë bërë nëse konversioni është proces morfologjik (leksikor) apo sintaksor. Mendohet që konversioni është një mekanizëm i pastër sintaksor. Në shembujt hated (urrente) dhe loved (dashuronte) mund të thuhet se janë foljëzuar për shkak të zgjedhimit të tyre sipas mbaresës së kohës së shkuar ed, por nga kjo pikëpamje lindin probleme sepse thuhet se fjalët duhet të kenë një kategori të qartë dhe duhet t i binden disa rregullave sintaksore të formësimit e të renditjes së tyre në fjali, në mënyrë që kjo e fundit të 111 Fjalor anglisht-shqip Pavli Qesku f Plag I f Dieter Kastovsky Conversion and/or zero: word-formation theory, historical linguistics, and typology f In: Bauer, Laurie, Valera, Salvador (eds.) Approaches to Conversion/Zero-Derivation. Waxmann Münster, New York, München, Berlin: Waxmann, Baurer Approaches to Conversion / Zero-Derivation edited by Laurie Bauer, Salvador Valera Hernández Waxman Verlag GMBH 2005, Postfach 8603, 4804,6 Munster Germany f

72 ketë kuptim. Disa individë mund të mendojnë se rregullat sintaksore nuk e ndryshojnë kategorinë sintaksore të fjalës, por gjithkush duhet të njohë kategorinë e fjalës në mënyrë që t a trajtojë atë si duhet. Për këtë arsye konversioni nuk mund të jetë sintaksor. Karakteristika më e rëndësishme që bën dallimin midis rregullave morfologjike nga ato sintaksore është idiosinkreza e formimeve morfologjike. Fjalët komplekse kanë karakteristika të veçanta, ndërsa modelet sintaksore dhe interpretimet e tyre kanë tendencë të mos jenë të veçanta. Lidhur me konversionin mund të vërehen foljet e përftuara me anë të tij. Kuptimet idiosinkretike dhe hapësirat leksikore janë të zakonshme, që tregon për natyrën e tyre leksikore, morfologjike jo sintaksore. Por me rastin e the rich-të pasurit mund të identifikojmë natyrën sintaksore të këtij tipi të veçantë mbiemri kolektiv Konversioni në gjuhën shqipe Konversioni është mënyra e formimit të një fjale të re si pasojë e kalimit në një pjesë tjetër të ligjëratës për shkak të kushteve sintaksore të përdorimit të saj. Duke kaluar në një pjesë tjetër të ligjëratës, fjala e formuar me këtë mënyrë ndërron edhe paradigmën e saj (fiton një paradigmë të re), ose e humbet atë krejtësisht (kur një pjesë e ndryshueshme e ligjëratës kalon në një pjesë të pandryshueshme). Për këtë arsye konversioni është quajtur edhe mënyrë morfo-sintaksore. Si formant fjalëformues në konversion shërben paradigma që fiton fjala e re e motivuar, ose humbja e paradigmës së vjetër dhe lidhjet e reja sintaksore të fjalës (kur kalohet nga një pjesë e ndryshueshme e ligjëratës në një pjesë të pandryshueshme). Në shqipe ka dy grupe fjalësh të formuara me konversion: 1. Pjesë të pandryshueshme të ligjëratës. Te fjalët shërbyese mënyrat morfologjike të fjalëformimit nuk veprojnë fare, kështu që ato janë formuar ose me përngjitje, ose me konversion. Gjithashtu me konversion janë formuar edhe një numër ndajfoljesh. Te grupi i pjesëve të pandryshueshme të ligjëratës dallojmë dy nëngrupe: a) Pjesë të pandryshueshme të ligjëratës që vijnë nga pjesë të pandryshueshme, p.sh., parafjalë prej ndajfoljesh: drejt, krahas, veç etj.; lidhëza prej ndajfoljesh: ku, si etj.; b) pjesë të pandryshueshme të ligjëratës që vijnë nga pjesë të ndryshueshme, p.sh., ndajfolje: sheshit, shkoqur etj.; parafjalë: mes, rrëzë etj.; lidhëza: qoftë; pjesëza: desh; pasthirrma: forca, etj. c) Pjesët e ndryshueshme të ligjëratës që kanë kaluar me konversion në pjesë të pandryshueshme, janë vetëm emra e folje. Ndajshtesat e ndryshme që mund të kenë ato, pas këtij kalimi e kanë humbur plotësisht kuptimin e tyre gramatikor dhe janë bërë pjesë e paanalizueshme e temës së fjalës (p.sh. ndajfolja anës nuk mund të ndahet në anë-s në shembullin, më vjen anës; ajo (si ndajfolje është fjalë e pazbërthyeshme). 2. Pjesë të ndryshueshme të ligjëratës. Me anë të konversionit formohen emra prej mbiemrash (të nyjshëm e të panyjshëm) dhe mbiemra të panyjshëm prej emrash. Duke u shndërruar në emër, mbiemri e ruan kuptimin themelor leksikor të cilësisë a të tiparit që shpreh, por kjo cilësi a tipar paraqitet si e sendëzuar, e konkretizuar: mbiemri bëhet emri i sendit që ka atë cilësi ose emri i vetë cilësisë: e verdha (e vezës), e bardha (e vezës, e syrit), etj. Krahas kthimit të mbiemrave në emra vërehet edhe kthimi i emrave në mbiemra. Mbiemrat e formuar me këtë mënyrë janë të panyjshëm. Emri që kthehet në mbiemër, rrallëherë është fjalë e parme. P.sh.: kukull (qeveri kukull, qeveritë kukulla), plak (burrë plak, grua plakë), etj. Shumica e emrave që mbiemërzohen janë fjalë të prejardhura me prapashtesa: malësor (origjinë malësore), zetorist (brigadë traktoriste), etj. Për shkak të numrit të madh të mbiemrave të prejardhur me prapashtesa, të cilët janë emërzuar, ka mjaft prapashtesa që shërbejnë për të formuar edhe emra, edhe mbiemra. 59

73 Për t a përmbledhur mund të theksojmë se Anglishtja ka një numër të madh mjetesh me të cilat kombinohen morfet ose ndryshohen për formuar fjalë të reja, dy nga këto procese të krijimit të fjalës, prejardhja dhe përbërja, janë përgjegjës për një numër të madh fjalësh të reja. Parashtesat angleze e ndryshojnë kategorinë gramatikore të fjalës vetëm në pak raste si embody, enlarge. Parashtesimi është një nga mënyrat më të rëndësishme e më të gjalla të fjalëformimit të shqipes. Prapashtesimi është tipi më prodhimtar i ndajshtesimit. Prapashtesat kanë funksion klasifikues ka edhe disa prapashtesa që shërbejnë për të formuar dy pjesë të ndryshme ligjërate, p.sh. emra dhe mbiemra, si prapashtesat - (ë)s, -ar, -tar, -or, -tor: mësonjës, gazetar. Kompozimi është një proces shumë produktiv i formimit të fjalëve në anglishten moderne. Kompozimi është mënyra e dytë më prodhimtare e formimit të fjalëve në gjuhën shqipe, pas ndajshtesimit. Kompozitat, janë shumë më të ngarkuara semantikisht se fjalët e ndajshtesuara dhe përdoren dendur, Konversioni në gjuhën angleze është proces fjalëformues ose i quajtur ndryshe prejardhje pa ndajshtesim. Konversioni është mënyra e formimit të një fjale të re si pasojë e kalimit në një pjesë tjetër të ligjëratës për shkak të kushteve sintaksore të përdorimit të saj. konversioni është quajtur edhe mënyrë morfo-sintaksore. 60

74 KREU I KATËRT FORMIMET ME NDAJSHTESA ME KUPTIM PEJORATIV NË ANGLISHTE DHE NË SHQIPE 4.1 Fushat semantike-ndajshtesore kryesore me kuptim pejoraiv në anglishte dhe në shqipe Po ti referohemi gjuhëtarëve Hay and Bayen (2002) janë 54 prapashtesa dhe 26 parashtesa, ndërsa Stockwell dhe Minikova (2001) listojnë 129 ndajshtesa 115. Ne kemi trajtuar në mënyrë të detajuar vetëm ndajshtesat me kuptim me kuptim pejorativ e negativ (keqësues, mohues, përçmues, privativ, antonimik, kundërshtues) nga tre aspekte etimologjik, morfologjik e kuptimor. Formimet me prejardhje me parashtesim dhe prapashtesim apo me parashtesim e prapashtesim njëherësh janë rrugë kryesore për pasurimin e leksikut të anglishtes apo të shqipes. Të dyja gjuhët kanë ndajshtesa (parashtesa e prapashtesa) apo sindjashtesa prodhimtare pak prodhimtare dhe joprodhimtare. Kjo duket edhe në formimet me ndjashtesa me kuptim pejorative, negativ, mohues apo keqësues. Këto formime paraqesin shumë interes, ndaj dhe i kemi bërë objekt studimi. Së pari formimet e këtij lloji janë universale sepse universale është edhe mendësia njerëzore. Kështu që ato i gjejmë si në anglishte ashtu edhe në shqipe. Së dyti puna me anglishten në auditor më përball orë e çast me formime të tilla, dhe çka është më e rëndësishme, si shqipfolëse, gjatë procesit të sjelljes së fjalës angleze në shqip apo e kundërta, gjatë sjelljes së fjalës shqipe në anglisht, hasim jo pak vështirësi, të cilat lidhen me rrafshin kuptimor, morfologjik e fjalëformues. Së treti puna me fjalorët dy gjuhësh, anglisht-shqip e shqip-anglisht (një punë e përherëshme dhe e patjetërsueshme më përball shpeshëherë me këtë grup njësish). Po e përmendim paraprakisht përmledhtas, pasi jemi ndalur në një kapitull të veçantë për pasqyrimin leksikografik të këyre ndajshtesave, se ky grup paraqet dukuri shumë interesante. Duke u nisur nga kriteri semantik i këtyre ndajshtesave, qoftë në anglishte, qoftë në shqipe grupin e madh të formimeve që kemi trajtuar e shohim të përfshirë brenda një grupi të madh njësish si dhe të ndërtuar nga grupe e nëngrupe më të vogla paradigmatike. Skemantikisht kemi: 115 Plag,I. word formation in English 2006 Cambridge University Press f 85 61

75 LEKSIKU I ANGLISHTES FORMIMET ME NDAJSHTESA FORMIME TE TJERA FORMIMET ASNJANESE FORMIMET ME NGJYRIME EMOCIONALE FORMIMET ME NGJYRIME EMOCIONALE POZITIVE FORMIME ME NGJYRIME EMOCIONALE NEGATIVE FORMIMET ME KUPTIM PEJORATIV FORMIMET ME KUPTIM NEGATIV ME PARASHTESA ME PRAPASHTESA ME PARASHTESA ME PRAPASHTESA PARASHTESA VENDASE PARASHTESA TE HUAZUARA PRAPASHTESA VENDASE PRAPASHTESA TE HUAZUARA PARASHTESA VENDASE PARASHTESA TE HUAZUARA PRAPASHTESA VENDASE PRAPASHTESA TE HUAZUARA 62

76 LEKSIKU I SHQIPES FORMIMET ME NDAJSHTESA FORMIMET E TJERA FORMIMET ASNJANESE FORMIMET ME NGJYRIME EMOCIONALE FORMIMET ME NGJYRIME EMOCIONALE POZITIVE FORMIME ME NGJYRIME EMOCIONALE NEGATIVE FORMIMET ME ME KUPTIM KEQESUES FORMIMET ME KUPTIM NEGATIV ME PARASHTESA ME PRAPASHTESA ME PARASHTESA ME PRAPASHTESA PARASHTE SA PARASHTESA TE HUAZUARA PRAPASHT ESA PRAPASHTESA TE HUAZUARA PARASHTE SA PARASHTESA TE HUAZUARA PRAPASHT ESA PRAPASHTESA TE HUAZUARA 63

77 Gjithmonë duke ndjekur rrafshin semantik të interpretimit formimet e trajtuara skematikisht formojnë fusha leksiko-semantike dhe ndajshtesore. a- Në anglishte dhe në shqipe kemi makrofusha leksiko-semantike që përfshijnë njësitë me ndajshtesa; Dy fusha leksiko-semantike që përfshijnë njëra njësitë e formuara që janë kuptimisht asnjanëse, tjetra njësitë e formuara, që kanë kuptimisht përbërës ose kuptime me ngjyrim emocionor; Dy nënfusha leksiko-semantike që lidhen më njësitë me ngjyrim emocionor; njëra me njësi me ngjyrim emocionor negativ e mohues, tjetra me ngjyrim emocionor pozitiv. Po të marim si pikë referimi ndarjen e fundit, nënfushën me ngjyrim emocionor negativ e me kuptim mohues (privativ) do të shohim si fushë leksikore që ndërtohet nga dy nënfusha: Nga nënfusha leksiko-semanike e njësive me kuptim keqësues dhe nga nënfusha leksikosemantike e njësive me kuptim mohues. Nuk duhet të harrojmë se jemi gjithnjë te formimet ndajshtesore në klasifikimin e mëtejshëm taksonimik kemi dy mikrofusha leksiko-semantike, mikrofusha me formime parashtesore e mikrofusha me formime prapashtesore. Në anglishte dhe në shqipe kemi formime ndajshtesore të cilat krijojnë fusha ndajshtesore. Këto fusha janë të lidhura me specializimin kuptimor të ndajshtesave. Akademiku J. Thomai thekson se: Specializimi i ndajshtesave bëhet kryesisht kur ato dalin shpesh me tema të ndryshme, por me vlerë modifikuese të njëjtë dhe është specializim në radhë të parë semantik; pra, ato sjellin modifikime pothuaj të njëllojta kuptimore e emocionuese, çka është shenjë e vetë specializimit të tyre. Ky specializim bëhet në nuanca themelore, që futen në çdo formim; në përputhje edhe me temën semantike bazë (të temës prodhuese), lindin nuancime të dyta, më të holla; kështu, specializimi semantik i ndajshtesave mund të thellohet, duke sjellë me këtë ngushtimin e rrethit të ndajshtesave të specializuara 116. Kjo do të thotë në rreth 250 ndajshtesa që ka gjuha shqipe (parashtesa dhe prapashtesa dhe disa qindra që ka anglishtja (madje dikush i çon edhe në 2000 formante fjalëformuese) brenda tyre kemi ndajshtesa që grupohen, sepse janë të specializuara për të krijuar klasa, nënklasa, grupe, nëngrupe njësish leksikore (fjalë të reja) brenda të cilëve ne gjejmë sema të përbashkëta. Fjala vjen nëse formohen emra nga foljet në gjuhën shqipe me prapashtesat -im / - je, apo në anglishte me -ing atëherë kemi semën e përbashkët kategoriale të veprimit pra formohen emra veprimi 117. Kjo do të thotë se këto prapashtesa edhe pa u përdorur në fjalëformim krijojnë emra të këtij tipi, d.m.th., janë të specializuara. J. Thomai pohon se Në gjuhën shqipe te disa parashtesa kemi një specializim më të plotë se te prapashtesat; mjafton të vërehen për këtë parashtesat ri-, mbi-, nën-, mos-, pa-, ç- / sh- / zh-, para-, kundër- etj. Gjithsesi, shqipja ka më shumë prapashtesa të specializuara se parashtesa (klasat e emrave të veprimit, të emrave të vepruesit, të banorit sipas vendit etj.), ndërsa shkalla e specializimit të disa parashtesave është më e lartë se te prapashtesat. 118 Kështu ndodh edhe me specializimin e ndajshtesave që krijojnë fjalë që kanë në strukturën e tyre sema të ngjyrimit emocionor. J. Thomai, që është marrë me këtë anë të funksionit të ndajshtesave nënvizon se brenda fjalëve që përfshihen në këtë kategori mund të bëjmë grupime të ndryshme, gjithnjë në bazë të funksionit të këtyre ndajshtesave. Ai shprehet Marrim si shembull prapashtesat vlerësuese, që i shtojnë temës semantike nuancën e gjykimit, të ndjenjës së folësit e të vlerësimit të tij. Më tej këto ndajshtesa specializohen në dy klasa më të ngushta: në njërën anë, ato me nuancë diminutive e augmentative dhe, në anën tjetër, ato me nuanca përkëdhelëse, lavdëruese a keqësuese. Po ashtu mund ta çojmë edhe më tej klasifikimin 116 J. Thomai, Prejardhja kuptimore në gjuhën shqipe, Tiranë, 2009, f Në vazhdimësi, qoftë për gjuhën shqipe, qoftë për gjuhën angleze, ne kemi marrë lëndë leksikore nga fjalorët shpjegues më kryesorë, të tipit të mesëm. Arsyeja është se shqipja ka në përdormi vetëm fjalorë të këtij tipi dhe jo fjalorë të mëdhenj. Kjo bën që përqasje të jetë sa më e saktë shkencërisht. 118 J. Thomai, Prejardhja kuptimore në gjuhën shqipe, Tiranë, 2009, f

78 sipas specializimit të ndajshtesave e të ndajmë klasën e fjalëve me nuancë diminutive nga klasa e fjalëve me nuancë augmentative, ose klasën e fjalëve me ngjyrim përkëdhelës nga klasa e fjalëve me ngjyrim keqësues; këtë të fundit mund ta zbërthejmë në fjalë me ngjyrim tallës, fjalë me ngjyrim përçmues, fjalë me ngjyrim përbuzës etj. Ndajshtesat e këtyre fjalëve kanë arritur një specializim më të ngushtë, por jo aq përfshirës sa në klasat më të larta, pasi, fjala vjen, me -ash, -ush, -aq, -uq, -ak, -acak, -acuq etj. mund të formohen fjalë si me ngjyrim tallës, ashtu edhe me ngjyrime përbuzëse, mospërfillëse etj 119. Pra vetëm nga ky parashtrim, vetëm duke u mbështetur në formimet me prapashtesa vlerësuese skematikisht do të kishim disa grupe paradigmatike interesante, të cilat siç u tha dhe më sipër përimtësohen në nëngrupe më të vogla. Të gjitha këto grupe formojnë fusha leksikore me kuptime kategoriale. E kemi paraqitur grafikisht kështu: Formimet me prapashtesa vlerësuese Formimet diminutive e augmentative Formimet vlerësuese e keqësuese Form. diminutive Form.augmentative t ti For. vlerësuese (+) For. keqësuese (-) Form. tallëse Form. përbuzëse Form. përçmuese Form. ironike Tab.4.3 Kategorizimi i ndajshtesave në vlerësuese e keqësuese Në të dyja gjuhët, në anglishte dhe në shqipe, kemi ndajshtesa që janë janë të specializuara vetëm për formime vlerësuese (pozitive) apo për formime me semantikë keqësuese (negative). Por jo gjithmonë ndodh kështu. Mund të ketë ndajshtesa që nuk janë specializuar për një semantikë të tillë, diku ato formojnë fjalë me kuptim asnjanës, diku me kuptim keqësues. P.sh. në gjuhën shqipe kemi prapashtesën -ak që del me dy funksione të tilla, pra del si ndajshtesë e specializuar polisemike: te emra të tipit vjeshtak, motak, fierak etj. ruan kuptimin asnjanës të fjalëve që kanë shërbyer si tema fjalëformuese dhe motivuese, kurse në fjalë si gjysmak etj., kjo ndajshtesë bën ndryshime kategoriale, fjalët e sapokrijuara kanë ngjyrim emocional: VJESHTÁK,~E mb. Që ka të bëjë me vjeshtën, që i përket vjeshtës, i vjeshtës; që përdoret në vjeshtë; që piqet a që bëhet në vjeshtë; që vjen a që del në vjeshtë; vjeshtor. Dielli vjeshtak. Kullota vjeshtake. Lule vjeshtake. Misër (duhan, fik) vjeshtak. Tërshërë (fasule) vjeshtake. Mollë (dardhë) vjeshtake. Bukuri vjeshtake. 120 GJYSMÁK,~E mb. 1. Që ka të mangët një pjesë të madhe, që ka mbetur përgjysmë, që nuk është çuar deri në fund, jo i plotë; që nuk e çon deri në fund diçka, që nuk e zgjidh 119 J. Thomai, Prejardhja kuptimore në gjuhën shqipe, Tiranë, 2009, f Shembulli është marrë nga Fjalori i gjuhës së sotme shqipe, Tiranë,

79 plotësisht. Punë gjysmake. Masa (reforma) gjysmake. Kërkesa gjysmake. Mjete (zgjidhje) gjysmake. Vendim gjysmak. Botëkuptim gjysmak. Arsim gjysmak. Në mënyrë gjysmake. 2. Që nuk ka marrë arsim të plotë; që nuk e zotëron mirë a plotësisht një mjeshtëri etj. Mbeti gjysmak. 3. Që nuk ka zhvillim të plotë mendor, i metë nga mendja. Gjysmak nga mendja (nga trutë). 4. Përd. em. sipas kuptimeve 2,3 të mbiemrit. 5. si em. ~, ~U m. sh. ~Ë, ~ ËT vjet. shih GJYSMATAR,~I Për të parë sesi ndryshon kuptimi i fjalës se si modifikohet struktura e fjalës së re, dhe si kalohet nga kuptime asnjanëse në kuptime me ngjyrim emocional, kemi dhënë strukturën kuptimore të emrit gjysmë, nga është formuar mbiemri gjysmak. GJÝSM/Ë,~A f. sh. ~A, ~AT. 1. Çdonjëra nga dy pjesët e barabarta ose afërsisht të barabarta, në të cilat ndahet diçka a një sasi; njëra pjesë e diçkaje a e një sasie të ndarë në mes a përgjysmë; një e dyta. Gjysma e bukës (e mollës). Gjysma e klasës (e nxënësve, e njerëzve). Gjysmë kilogrami (metri). Gjysma e peshës (e sipërfaqes, e vëllimit). Gjysma e orës. Gjysma e rrethit. Gjysma e vitit (e shekullit, e muajit). Gjysma e çmimit. Gjysmë leku. Gjysma e jetës. Në gjysmën e parë të vitit (të muajit, të ditës). Gjysma e parë (e dytë) e lojës. Një kilogram e gjysmë. Një orë e gjysmë. Në orën dy e gjysmë. Ndaj në dy gjysma. I heq (i marr, i pres) gjysmën. I jap gjysmën. I takon gjysma. Bëj gjysmën e rrugës (e punës). Ka kaluar gjysma. Fillimi i mbarë është gjysma e punës. fj. u. 2. bised. Kufiri ku ndahet diçka e tërë në dy pjesë të barabarta, mesi i diçkaje a i një periudhe kohe. Në gjysmë deri në mes; përgjysmë. Në gjysmë të rrugës. Në gjysmë të vitit (të shekullit). Këtu është (i bie) gjysma. I vjen deri në gjysmë. E Ië në gjysmë edhe fig. Nuk e zuri gjysma e muajit. Jam aty nga gjysma. 3. zakon. sh. Copa të plota shualli ose gome që u vihen tabanëve të këpucëve, kur i ndreqim. U vë (u shtie, u hedh) gjysma këpucëve. 4. bised. Këpucë të zakonshme pa qafa. Bleva një palë gjysma. 5 vjet. Gjysmare. Mat me gjysmë. 6. bised. Shami koke për gra në trajtën e një katërkëndëshi. 7. përd. ndajf. Në një farë mase, jo plotësisht, jo i tërë ose deri në fund; përgjysmë. Gjysmë i hapur (i mbyllur). Gjysmë i gatshëm (i përgatitur). Gjysmë i zhveshur. Gjysmë i fjetur (i dehur). Gjysmë i egër. Gjysmë i leshtë (i mëndafshtë, i pambuktë). Gjysmë i mekanizuar. Gjysmë me shaka. Gjysmë me të qeshur. 8. përd. ndajf. Përgjysmë, në njërën nga dy pjesët e barabarta (zakonisht e përsëritur). Gjysma lesh. Gjysma pambuk. Gjysma ujë, gjysma verë. Gjysma e zezë, gjysma e bardhë. *Gjysmë për gjysmë a) në gjysmën e sasisë, të vëllimit, të kohës etj.; sa gjysma, përgjysmë; b) në dy pjesë të barabarta për secilin, përgjysmë. Një djall (një dreq) e gjysmë thjeshtligj. shih te DJALL, ~I. Me gjysmë fjale shih te FJAL/Ë,~A. Me gjysmë fryme gati si i vdekur. Me gjysmë goje a) jo me gjithë zemër, sa për të mos thënë «jo»; b) pa qenë i bindur plotësisht, jo me siguri, si me dyshim, me druajtje, me gjysmë zëri. Me gjysmë hapi ngadalë; në mënyrë të pasigurt. Gjysma e së keqes nuk është një e keqe edhe aq e madhe, nuk është a nuk del edhe aq keq. Me gjysmë shpirti shumë i dobët, sa mezi mbahet në këmbë. Me gjysmë zemre jo me dëshirë, pa qejf. Me gjysmë zëri me druajtje a jo me siguri. Ka ngrënë me gjysmë luge iron, shih te LUG/Ë,~A. Është (e bën) me gjysmë mendjeje nuk është i vendosur plotësisht, është i lëkundur, është mëdyshas. Është bërë (u bë) gjysmë njeriu a) është dobësuar shumë, është tretur e ka mbetur fare pa fuqi; b) është i metë nga mendja. Ishte me 121 Shembulli është marrë nga Fjalori i gjuhës së sotme shqipe, Tiranë,

80 gjysmë opinge shih tek OPING/Ë,~A. Hëngri (i dhanë, mori) gjysmën e lekut përçm. shih te LEK,~U. Nuk tha asnjë gjysmë fjale nuk foli fare 122. Duke i parë formimet tashmë jo nga tipologjia kuptimore, p.sh., fusha leksikore e fjalëve që janë formuar me prapashtesa të ndryshme, por që kanë të përbashkët shumë sema kryesore emocionale, si tallje, ironi, sarkazëm, përbuzje, urrejtje, neveri, përçmim, përqeshje etj., por grupin e fjalëve të formuara vetëm me një ndajshtesë, atëherë krijohen ato që quhen fusha ndajshtesore. J. Thomai thekson se Specializimi i ndajshtesave lidhet edhe me fushën ndajshtesore. Në rrafshin sinkronik të gjitha fjalët e formuara me një ndajshtesë formojnë fushën ndajshtesore, në të cilën ka një përbërës të përbashkët kuptimor, që e sjell ndajshtesa, por që ka edhe nuancime (variacione) të tjera kuptimore (krhs. fjalët me mos-, me ç- / sh- / zh-, me -im / -je, me -i / -ri / -si etj.) 123. Nga ana tjetër, përbërës të temës semantike ruhen në fushën e fjalëve që kanë të njëjtën rrënjë, të modifikuara sipas vlerave të ndajshtesave. Për shkak se fusha ndajshtesore përbëhet nga fjalë të së njëjtës kategori leksiko-gramatikore (vetëm emra, vetëm mbiemra, vetëm folje etj.), atëherë modifikime semantike kategoriale nuk ka; përkundrazi, te fusha e fjalëve që kanë të njëjtën rrënjë, bëjnë pjesë fjalë të kategorive të ndryshme leksiko-gramatikore (emra - mbiemra - folje etj.), prandaj ka ndryshime semantike kategoriale dhe vetë kategoria leksiko-gramatikore përbën një modifikues semantik kategorial. Lidhja e dallimi ndërmjet temës prodhuese e ndajshtesës përbëjnë një problem të veçantë. Padyshim, vlera semantike e temës (si vëllim e si cilësi) është më e madhe, kurse vlerat modifikuese i ka më të vogla, ajo është vatra e asaj çka ruhet në semantikë, mbartësja e trashëgimisë, jo e ndryshimeve. Përkundrazi, ndajshtesa ka vlera semantike më të ngushta, më të vogla, ndërkohë është modifikuesja kryesore, ajo mbart e sjell ndryshimet, modifikimet. Duke u nisur nga këto vlera të fragmenteve kryesore të fjalës së prejardhur, edhe te shumë fjalë të përbëra do të vërejmë një specializim të gjymtyrëve; fjala vjen, te kompozita këpucëbërës, gjymtyra këpucë mbart vlerat e temës prodhuese, elementet e ruajtura, që trashëgohen, kurse gjymtyra bërës mbart vlerat modifikuese të ndajshtesës (-ar si te këpucar). Ngjashmëria e fjalës - temë bërës me ndajshtesën -ar duket se është e madhe e kjo shpjegon edhe kalimet e disa fjalëve në ndajshtesa (me kohë, historikisht); sot kjo duket qartë te parashtesat mbi-, nën-, para-, mos- etj.; në rrafshin diakronik e zbulojmë edhe te ndajshtesa të tjera, që vijnë prej fjalësh të plota 124. Me zhvillimin ekonomik, shoqëror e kulturor krijohen e hyjnë në gjuhë shtresa të tëra fjalësh, të cilat sjellin edhe kuptime të reja, të prejardhura, konkrete e të figurshme. Në disa dhjetëvjeçarë të gjysmës së dytë të shekullit XX dhe në këta dy dhjetëvjeçarë të shekullit XXI kanë lindur mijëra e mijëra fjalë nga tema ekzistuese. Kjo dukuri është shoqëruar me lëvizje e shndërrime të mëdha kuptimore dhe me një zgjerim të madh të strukturës kuptimore të gjuhës. Në këtë kuptim mund të flitet për një revolucion në gjuhë, që përfshin jo vetëm krijimin e fjalëve të reja për koncepte të reja, por edhe krijimin e fjalëve shqipe për zëvendësimin e fjalëve të huaja, lindjen e kuptimeve të reja te fjalët ekzistuese, përdorimin e fjalëve ekzistuese (sidomos të burimit popullor) me kuptime të specializuara etj. Prej kohësh rrihet edhe çështja e raportit fjalë trajtë- fjalë, në gjuhësinë e përgjithshme dhe në gjuhësinë tonë. Çështja nuk është vetëm e thjesht e karakterit teorik, ajo lidhet edhe me praktikën gjuhësore. Nga njëra anë, kërkohet të vihet kufi ndërmjet njësive gjuhësore, në rastin e dhënë ndërmjet njësive leksikore e atyre gramatikore; nga ana tjetër, trajtimi leksikografik i fjalëve ndër fjalorë, por edhe ai leksiko-gramatikor ndër gramatika, kërkon një ndarje të qartë ndërmjet fjalës dhe trajtës së fjalës. Me këtë lidhen pastaj çështje të tjera, siç është mënyra e 122 Shembulli është marrë nga Fjalori i gjuhës së sotme shqipe, Tiranë, Thomai, J. Prejardhja kuptimore në gjuhën shqipe, Tiranë, 2009, f Dubois, J. Etudes sur la dérivation suffixale en français moderne et contemporain (Introduction),

81 shprehjes sintetike e analitike në gjuhë, përcaktimi i njësive formo-leksikore, qëndrimi ndaj togfjalëshit e veçanërisht ndaj togfjalëshit frazeologjik etj. Qëndrimet e studiuesve në këtë çështje janë të ndryshme, çka varet në radhë të parë nga koncepti për fjalën dhe, më gjerë, për njësinë gjuhësore. Pa u marrë me të gjitha këto qëndrime, këtu do të përpiqemi të parashtrojmë mendimin, që na duket më i drejtë nga pikëpamja shkencore, për njësinë themelore të gjuhës, për fjalën, si edhe për disa trajta të ndryshimit të saj, brenda shqipes, në përmasat dhe në mënyrën që i kërkon objekti i këtij punimi. Në gjuhën shqipe dalin një varg rastesh, për të cilat diskutohet ende. Diku çështja është më e qartë e diku më e errët. Këtu do të merremi kryesisht, gjithnjë në trajtë diskutimi, me të ashtuquajturat folje pësore e vetvetore. Trajtat e fjalëve në vetvete në semasiologji nuk vijnë si objekt studimi, veç në raste të veçanta, kur rikuptimësohen. Në kuptimin e anëtarëve të paradigmës së një fjale, dihet që trajtat përjashtohen nga studimi leksikologjik, sepse nuk lidhen me ndryshime të kuptimeve leksikore. Kjo është pranuar në parim në gjuhësi, por në fushën e gjuhës shqipe është pranuar gjithashtu formimi i njësive të reja leksikore nga trajta të fjalëve (p.sh. ndajfoljet mot, vjet, natën nga emrat etj.). A mund të mendohet këtu (është fjala për rrafshin sinkronik) për formime ndajshtesore (fjala vjen, natën nga natë me prapashtesën -n)? Padyshim jo. Më tej mund të themi se edhe në rasa të veçanta emri mund të marrë përsipër kuptime leksiko-gramatikore të njëjta me njësi të tjera; p.sh., bukë misri është pothuaj e njëjtë nga thelbi i semantikës leksikore me bukë e misërt, pra, misri në rasën rrjedhore nuk shërben mirëfilli për të shënuar bimën a kokrrat e saj, por për karakterizimin e bukës sipas lëndës, me të cilën është bërë, sikundër e bën mbiemri e mistërt sipas tiparit të lëndës. Pra, nuk është fjala vetëm për ndryshime të kuptimit kategorial (nga emëror në mbiemëror), ka ndryshime edhe të kuptimit leksikor të veçantë (nga emërtues i bimës e i frytit të saj në karakterizimin sipas lëndës). Atëherë, a mund të flasim për një fjalë të re? Padyshim jo. Të njëjtën gjë mund të themi edhe për rasat e ndryshme të përemrave vetorë etj. Këto raste që përmendëm (natë - natën, misër - bukë misri etj.), janë shprehje e specifikës së raporteve përmbajtje - formë në gjuhë dhe e gërshetimit të kuptimeve gramatikore e leksikore. Siç është thënë edhe herë të tjera, për të pasur një njësi të re leksikore nuk mjaftojnë vetëm as ndryshimet gramatikore (si në trajtat e fjalëve), as ndryshimet leksikore (si lëvizjet kuptimore në përgjithësi); duhen vlerësuar të dyja anët, më shumë në thelbin e tyre; kryesore mbeten thelbi semantik dhe kategoria leksiko-gramatikore në njësitë leksikore. Te natë - natën mbizotëron kategoria leksiko-gramatikore me modifikime më të vogla kuptimore, kurse te misër - bukë misri mbizotëron thelbi semantik, pasi edhe lënda jepet këtu nëpërmjet emërtimit të sendit (të frytit të kësaj bime). Kështu, kjo lëvizje kuptimore kthehet në një element të funksionit të rasës (rrjedhore). Sidoqoftë, ndryshimet duhet të jenë të mëdha e të thella në shndërrimin e plotë të një trajte fjale në një fjalë më vete. Shfaqjen më të qartë, por edhe më të diskutueshme, ky raport në shqipe e ka te foljet veprore e të ashtuquajturat folje vetvetore e pësore. Pyetja shtrohet: foljet vetvetore e pësore janë njësi të veçanta leksikore kundrejt foljeve veprore gjegjëse apo janë trajta të tyre? Këtu mund të ndalemi prapë te pohimi që në foljet mesore mundësitë për kalimin nga trajtë fjale në fjalë janë më të mëdha, ndërsa vetë kalimi mbetet i kufizuar. Mundësia e këtij kalimi, pika e kalimit dhe natyra e ndryshimeve mbeten çështje për t u studiuar më tej. Vetë problemi, në tërësi, ka anë të diskutueshme, që kërkojnë të dalim jashtë kufijve të këtij studimi. Boshtin qendror, e përbën gjithnjë vlera e diatezës (gramatikore, leksikore a leksiko-gramatikore) e studimi i çështjes së foljeve pësore e vetvetore nukquhet i kryer, sa kohë që nuk është ndriçuar plotësisht e nga të gjitha anët vetë diateza në gjuhën shqipe. 68

82 4.2. Formimet parashtesore me kuptim negativ në gjuhën angleze Parashtesat me kuptim negativ janë më komplekse në shpëndarjen dhe sjelljen e tyre sesa pjesa më e madhe e parashtesave të tjera dhe në fushat e përdorimeve e tyre përkojnë pjesërisht me njëra-tjetrën. 1- Parashtesa me origjinë gjermane a(n)-, është gjysëm produktive. Kjo parashtesë përfaqëson formën e reduktuar të parafjalës së vjetër on. U ngjitet rrënjëve greke të fushës së botankës dhe biologjisë si acapsular-pa kapsulë, por haset edhe në mbiemrat me prejardhje latine. Me mbiemrat denominalë, kuptimi i të cilëve mund të parafrazohet (pa atë ç ka referohet nga rrënja denominale), me kuptimin pa ose të mungesës së cilësisë si p.sh amoral-pa moral ose me kuptimin (jo dikush, a diçka) si apolitical-jopolitik. Formimet me parashtesën a (n)-, janë kryesisht të kundërta me fjalët rrënjë me kuptimin pa-, në mungesë të... Këtu mund të përfshihet edhe varianti i a-, ab- i cili është shumë pak prodhimtar dhe ka kuptim privativ si abnormaljonormal, absent-joprezent etj. Parashtesa a- shoqërohet me rrënjë greke, prandaj nuk është shumë produktive në anglishten moderne. Parashtesa a- nuk ka mundësi të ketë qenë prodhimtare me rrënjët angleze. Egziston kryesisht në fjalët shkencore (p.sh. atypical-jo karakteristik dhe apolitical- jo politik, janë përjashtime të kohëve të fundit). Kjo parashtesë është e kushtëzuar morfolgjikisht pasi, an- përdoret kur i paravendoset rrënjëve që fillojnë me një zanore ose me h si anhydrous - i pa ujë, anatomic- anatomik, dhe a- me të gjitha bashkëtingëlloret e tjera. Është pak produktive në anglishte pasi kryesisht i ngjitet fjalëve greke. 2- Parashtesa anti- mund të shprehë dy nocione të ndryshme por të lidhura. Është parashtesë polisemike greke, produktive. Në fjalë si anti-aircraft-kundërajror, anti-socialkundërshoqëror, mund të parafrazohet si kundra, në kundërshtim me. Me derivatët emërorë, mbiemrorë e foljorë sillet si mbiemër antisocialism movement - lëvizje kundrasocialiste. Një tjetër tip i derivatit emëror me parashtesën anti- janë emrat që shprehin diçka si e kundërta e diçkaje ose të mos paturit karakteristikat e duhura të diçkaje si anti-abortionist-kundërshtar i abortit, anti-matter-kundërlëndë, antimaterie etj.. Parashtesa anti- është shumë produktive me mbiemrat që përfundojnë me prapashtesën infleksionale ist si anti-imperialist--antiimperialist etj Elementi fjalëformues contra- me origjinë latine me kuptimin "kundër; kundërshtim," i cili vjen nga ndajfolja e parafjala contra. U përdor si parashtesë në latinishten e vonë. Në frengjisht, u bë contre- nga ku kaloi në anglishte si counter-. Ekuivalenti nga anglishtja e vjetër ishte wiðer (i cili ka mbijetuar në format withers dhe widdershins ), që e kanë origjinën nga wið "with, against-kundër." 4- Parashtesa counter- me origjine romake, gjysëm produktive me kuptimin kundër mund të kombinohet me derivate emërore e foljore. P.sh counter-clockwise-në drejtim të kundërt me akrepat e orës, counter-balance-kundër peshë. Elementi fjalëformues Counter- me kuptimin kundërshtues; korespondues," vjen në anglishte nga elementi anglo-francez countre-, ai francez contre-, nga ai latin contra me kuptimin "i kundërt, në kundërshtim me, kundër, kundërshtues,". Përdoret edhe si parafjalë. Kjo parashtesë ndryshon nga anti-, pasi e para shpreh një aktivitet, ndërsa e dyta gjendje mendore 126. Sipas Thoma Sharrës, ndjafolja counter- vjen si shkëputje nga fjalë si counter-attack-kundërsulm, jo anasjelltas dhe nga një pikpamje të anglishtes moderne duhet marë si parashtesë edhe të gjitha formimet me të si të parashtesuara. Parashtesa Counter- egziston edhe si fjalë e mëvetësishme p.sh. He acted counter to your advices-ai veproi në kundërshtim me këshillat e tua Parashtesa de- me origjinë romake u ngjitet zakonisht foljeve dhe emrave për të formuar folje me kuptim kundërshtues ose privativ si dehumidify-thaj ajrin, deform-shformoj. Elementi 125 Shembujt janë marrë kryesisht nga Fjalori Anglisht Shqip i autorit Pavli Qeskut EDFA Sharra, Th, Word Formation Supplement to English grammar 1971f Sharra, Th.. Po aty.f

83 fjalëformues aktiv e produktiv në gjuhën angleze në disa fjalë të trashëguara nga frengjishtja dhe latinishtja, i ngjashëm me parashtesën latinishte de- me kuptimin "i ulët, ulje nga", gjithashtu e përdorur si parashtesë në latinishte, zakonisht me kuptimin poshtë, i dorës së dytë, por gjithashtu i rënë poshtë, (me kuptim intensiv). Si parashtesë në latinishte kishte gjithashtu kuptimin çbëj ose kuptimin e kundërshtimit të një veprimi të kryer nga folja, e për këtë arsye filloi të përdorej me kuptim privativ të pastër. Funksioni i saj primar si parashtesë e gjallë në gjuhën angleze del në shembuj si defrost-shkrij, defuse-çaktivizoj, etj.. Ka raste kur produktiviteti i saj bie dhe del si e patheksuar si tek defendant- i paditur, etj. Kuptimet e saj janë privative, si tek decode-çkodoj, bëj të kundërtën si tek dehumanize-çnjerëzoj etj. Shumë shpesh foljet e paraprira nga kjo parashtesë janë formime parasintetike si p.sh. debarkment-shkarkim për të cilën nuk ka një folje barkment. 6-Parashtesa dis-, me kuptim negativ është parashtesë polisemantike produktive me origjinë romake që haset shpesh e kombinuar me fjalët me origjinë romake, lidhet ngushtë semantikisht me parashtesat de-, in- dhe un-. Kjo parashtesë formon kryesisht folje me kuptim kundërshtues nga rrënjë foljore të huaja. Si disaffirm-kundërshtoj, disaffection-pakënaqësi, disproportionshpërpjestim, mospërputhje. Përveç faktit që sjell folje me kuptim kundërshtues kjo parashtesë ofron mundësinë e mohimit të rrënjës në shembujt si disappear-zhdukem, discharge-shkarkoj. Parashtesa dis- gjendet gjithashtu në emra si tek shembulli disagreement-shpërputhje, mospërputhje, por është e paqartë nëse dis- është parashtesë e emrit disagreement apo e foljes agree. Megjithëkëtë ka disa forma që sugjerojnë se parashtesimi i emrave me këtë parashtesë është i mundur me kuptimin mungesës së cilësisë a diçkaje ose diçka e gabuar si p.sh disbursement-shpagim, discolouration-çngjyrosje. Me raste ka kuptimin deprivoj si tek disarm-çarmatos etj. Parashtesa dis- nuk është shumë prodhimtare. Ajo mund të vihet para fjalëve që fillojnë kryesisht me zanore por nuk përjashtohen rastet kur fillojnë me bashkëtingëllore. Parashtesat me kuptim negativ dis e un- gjenden në pak forma fjalësh me rrënjë emërore si p.sh. disgrace-dënim, unhorse-heq nga kali, disillusion-zhgënjim, disarmamentçarmatim, disband-shpërndarje e një bande, discharge-shkarkim, me kuptim mohues e kundërshtues. 128 Së fundi dis- ndeshet edhe tek mbiemrat e leksikalizuar me kuptimin jo diçka si disharmonic-i paharmonishëm, keqtingëllues, dishonerable-i pandershëm. Në disa fjalë ku shqiptohet diz- e ka humbur kuptimin e saj negativ si disease, që nuk është e kundërt me ease. 7- Parashtesa in- me kuptim negativ, duke qenë me origjinë romake gjendet ekskluzivisht tek mbiemrat latinë me kuptimin jo, nuk, mos- si tek illiberal- i pashkolluar, impolite- i paedukatë, inadvertent-i pakujdesshëm, irresolution-pavendosmëri. Kjo parashtesë ka tendencë të përdoret në fjalët e stilit libror e letrar. Së bashku me parashtesën un-, parashtesa in- përdoret në fjalë të prapashtesuara me -ive, -ory, dhe able si insufferable-i padurueshëm, unanswerablepa përgjigje. etj. Parashtesa in- kombinohet me të gjitha bashkëtingëlloret e zanoret e mbetura përpos atyre të lartpërmenduara kryesisht para fjalëve që fillojnë me i si inimical-jomiqësor, ose u si inurbane- i paedukuar. In- përdoret me fjalë latine indecent-i pahijshëm. Ditët e sotme parashtesa in- nuk është më produktive. Në shumë raste përdoret un-. Ka edhe fjalë që fillojnë me in dhe që nuk janë të parashtesuara negativisht si inbreeding-i lindur, interestinginteresant etj. Kjo parashtesë është e kushtëzuar morfologjikisht duke formuar katër alomorfe. Ky fenomen çon ndonjëherë në dyfishimin e bashkëtingëllores: 128 Një trajtim struktural dhe kategorizim semantik i parashtesave negative dhe kundërshtore jepet në Quirk et al (1985, ): A Comprehensive grammar of English language, Huddleston and Pullum et al (2002: ) The Cambridge grammar of the english language dhe të detajuar tek Marchand (1969): The categories and types of present-day English Word-formation. 70

84 il- vendoset para fjalëve që fillojnë me bashkëtingëlloren l si illegitimate-i paautorizuar, paligjshëm. im- vendoset para bashkëtingëlloreve p, b, m me kuptimin jo dhe kundërta e diçkaje si impossible-i pamundur. ir- vendoset para fjalëve që fillojnë me bashkëtingëlloren r si irrelevant- i papërfillshëm, 8- Sindajshtesa mal- me kuptim keqësues bashkohet kryesisht me emrat e veprimit, me raste me mbiemra e rrallë me folje. Rrënja ku pranëvihet mal- është gjithmonë me origjinë jo-gjermane, kryesisht latine e franceze. Si në shembullin maltreat-keqtrajtoj etj.. Elementi fjalëformues malme kuptimin "i keq, keqas, e keqe, i pa qejf, e pa drejtë, gabimisht," vjen nga frengjishtja mal ku përdoret si ndajfolje. Në frengjishten e vjetër mal kishte funksione mbiemri e ndajfoljeje me kuptimin "fatkeqësi, sëmundje, i pasaktë, pa drejtësisht" në shek. 9-të, në latinishte na paraqitet në formën male- me funksion ndajfoljor me kuptimin "keqas," ose malus me funksion mbiemror, me origjinë të panjohur na paraqitet me kuptimet "i keq, mëkat" (fem. mala, asnj. malum), ndoshta në lidhje me avestishten mairiia me kuptimin "treacherous-i pabesë." Pjesa më e madhe e fjalëve të anglishtes moderne me këtë parashtesë janë sajesa të shekullit të 19-të 129. Në disa fjalorë trajtohet si parashtesë, në disa të tjerë si sindajshtesë (combining form). Në shqipe formon kompozita me ngjyrim keqësues. 9- Parashtesa mis- përdoret më gjerësisht se mal-.vjen nga anglishtja e vjetër, përmes ndryshimit të parashtesës mes-, vjen nga frengjishtja së vjetër dhe nga një fjalë prehistorike gjermane me kuptimin diçka që shkon keq, është paraardhëse e parashtesave miss- and amisstë anglishtes së vjetër. I parashtesohet jo vetëm rrënjëve gjermane por edhe atyre latine. Ditët e sotme është transformuar në mis- me forcë negative dhe shprehje mohimi. Ajo formon folje dhe më pak emra e mbiemra me kuptimin e pasaktë, e gabuar si misgovern-keqadministroj, mishear-keqdëgjoj. Edhe pse është me origjinë gjermane kombinohet jo vetëm me rrënjë gjermane por edhe me rrënjë latine. Zakonisht kjo parashtesë është e patheksuar, ose me theks sekondar. Raste të veçanta me theks primar janë ose leksikalizime si mishap-e papritur ose disa emra homofone me foljet si misprint-shtyp me gabime, misquote-citoj në mënyrë të pasaktë. I parashtohet disa emrave duke i dhënë kuptimin e dikujt që keqpërdor diçka si misapplicantpërdorues i papërshtatshëm. I parashtohet disa mbiemrave e ndajfoljeve të prejardhura duke ju dhënë kuptimin gabimisht, p.sh. misrepresentative-përfaqësoj në mënyrë të gabuar. Kur i parashtesohet foljeve i jeq kuptimin gabim misact-veproj keq, misaddress-keqadresoj, misadjustment-mospërshtatje. Ekuivalenca në shqipe gjendet në formë e në kuptim. Është sinonime me dis-, in-, dhe un- dhe i jep forcë negative disa huazimeve nga frengjishtja si misadventure-fatkeqësi, mischief-e pabërë, misnomer-emërtim i gabuar. Siç mund të dallohet përqasja në shqipe nuk bëhet me fjalë të ndajshtesuar negativisht. 10- Parashtesa non- është parashtesë negative, produktive me origjinë romake. Është paraardhëse e non-, un-, e in-. Kur i ngjitet mbiemrave, ka kuptimin e përgjithshëm të jo diçka/dikush si non-symmetrical-jo simetrik, non-cognisable-i pa verifikueshëm. Në kundërshtim me un- e in-, mohimi me non- nuk përmban forcë vlerësuese siç mund të vërehet në çiftet non-acceptance e unacceptance--mospranim, inactive e non-active-mosveprues. Emrat e parashtesuar me non- mund të nënkuptojnë mungesën e diçkaje ose të mos paturit karakterin e diçkaje/dikujt si non-alcooholic-pa alkool, non-europian- jo europian. Kjo parashtesë mund të formojë mbiemra negativë me disa pjesore të thjeshta e të shkuara pamvarësisht nga origjina e rrënja e fjalës. Gjithashtu parashtesa non- mund të formojë mbiemra negativë duke u bashkuar me folje non-believer - mosbesues. Non- është prodhimtare me mbiemrat negativë. Parashtesa non- vendoset edhe para fjalëve që fillojnë me zanore edhe para atyre që fillojnë me bashkëtingëllore si p.sh nonaggression-mossulmim, noncompliance- 129 Online Etymology Dictionary 71

85 mospranim. Kur parashtesohet ka kuptim ndajfoljor. Përdoret në fjalët e huazuara nga latinishtja e frengjishtja. Është produktive dhe zakonisht shkruhet me vizë, por jo gjithmonë. Karakteristikë për parashtesën non- është që mund të formojë mbiemra negativë duke ju paravendosur foljeve si non-shrink-që nuk rrudhoset. 11- Elementi fjalëformues pseudo- ka kuptimin "false, e trilluar, e gabuar," me origjinë nga pseudo-, greke, si formë e pseudes me kuptimin "false," ose pseudos "falsitet," të dyja formatet kanë origjinën nga pseudein me kuptimin "to deceive- me mashtru " 130. P.sh pseudo-sciencepseudoshkencë, ose shkencë e gabuar Parashtesa mohuese un- e cila vjen vjen nga anglishtja e vjetër on-, un-, nga protogjermanishtja *andi- nga saksonishtja e vjetër ant-, norvegjishtja e vjetër and-, hollandishtja ont-, gjermanishtja e vjetër ant-, gjermanishtja e sotme ant-, gotishtja and- (me kuptimin e kundërt). Shoqërohet me rrënjë latine, franceze e greke. Mund t ju ngjitet foljeve e ndonjëherë emrave, kryesisht me prejardhje vendase me qëllim formin e mbiemrave me kuptim negativ, si unfriendly-jomiqësor, unhappy- fatkeq, unfair- i padrejtë, etj.. Por mund t u parashtohet edhe disa fjalëve Latine, duke na dhënë unable-i pazoti, unsympatheticmoskokëçarës,unconscious-i pandërgjegjshëm, unreasonable- i paarsyeshëm, etj. Ashtu sikurse edhe non-, un-, është parashtesë produktive e gatshme për të formuar mbiemra me pjesoren e tashme ose siç quhen ndryshe me prapashtesën ing dhe pjesoren e shkuar, duke na dhënë mbiemra si unfeeling-i pandjeshëm, undecided- i pavendosur, unjustified-i pajustifikuar, etj., për të sjellë një kuptim kundërshtues ose privativ i të hequrit të diçkaje si unfasten-zbërthej, undress-zhvesh. Parashtesa gjithashtu përdoret për të mohuar mbiemra të thjeshtë e të prejardhur si unabridged-i pashkurtuar, unanswerable- i pa kundërshtueshëm. Derivatet me parashtesën mbiemrore un- zakonisht shprehin kundërshti veçanërisht me rrënjë të thjeshta. Produktiviteti i saj u rrit në shekujt 15-të, 16-të e 17-të. -- Parashtesa kundërshtuese un- me origjinë gjermane shumë produktive. Vjen nga protogjermanishtja *un-, frisianja e vjetër, gjermanishtja e vjetër, dhe e sotme un-, gotishtja un-, hollandishtja on-, nga sanskritishtja a-, an-, me kuptimin "jo," nga greqishtja a-, an-, irlandishtja e vjetër an-, dhe latinishtja in-, si variant i ne-" me kuptimin nuk (nga avestishtja. nga, sllavishtja e lituanishtja e vjetër kishtare ne, latinishtja ne me kuptimin "që nuk, greqishtja ne- "nuk," irlandishtja e vjetër ni, kornish ny. Është parashtesa më e gjallë. Ka dy kuptime, negativ në njërën anë e kundërshtues në anën tjetër. Kuptimi negativ haset në mbiemra, ai kundërshtor në folje. Kjo parashtesë përdoret me folje vendase si edhe fjalë të prejardhura me prapashtesat ful, -like, -ed,-some, -ly etj.. si edhe pjesoret me ed, e ing. Formon edhe emra me kuptimin mungesën e dickaje si unanswerability-papërgjegshmëri, unavailableness-pavlefshëmri. Kombinohet më pak me rrënjë latine e franceze. Me këto të fundit del në formimet me in- me kuptim negativ edhe pse in- është më pak produktive se un-. Thoma Sharra deklaron se parashtsa un- është e rrënjosur thellë në ndërgjegjen e anglezëve. Gjithashtu ai pohon se, ka fjalë me in- të cilat janë formuar që herët për gjithmonë, dhe duhen studiuar si të tërësishme, sikurse ka gjithmonë një mundësi të formimit të fjalëve të reja me un-, duke i improvizuar në çast 132. Në disa raste, un- vendoset para mbiemrave dhe in- para emrit korrespondues, fundi i të cilit tregon qartë origjinën latine të fjalës si: unjust-injustice--i padrejtë-padrejtësi etj. Në disa raste një mbiemër me parashtesën un-, shpreh një kuptim neutral, i njëjti mbiemrër me in- shpreh një kuptim të pafavorshëm si: immoral-i shthurur (kuptim i pafavorshëm) dhe unmoral- në mënyrë të pa moralshme (kuptim neutral) edhe pse 130 Online Etymology Dictionary Elementet fjalëformuese contra-, counter-, mal- e pseudo- nuk janë parashtesa negative, por përkojnë semantikisht me disa prej tyre. Për këtë arsye i kemi bërë pjesë të punimit tonë dhe i kemi trajtuar njësoj duke i dhë vënd edhe në fjalorin e fjalëve me ndajshtesa negative. Etimologjinë e këtyre të fundit e kemi marë nga Online eymology dictionary Sharra, Th. Word Formation Supplement to english grammar f42 72

86 duhet shtuar se kuptimi neutral i un- nuk është i qartë, në përgjithësi del si i pafavorshëm. Në fjalët me origjinë latine e greke zakonisht parashtesa është in-. Edhe pse kjo e fundit është parashtesë e pastër negative është shumë më pak produktive se un-. Parashtesa un- vendoset edhe para fjalëve që fillojnë me zanore edhe para atyre që fillojnë me bashkëtingëllore si unimportant-i parëndësishëm e unknown-i panjohur 133. Un- është parashtesa më produktive në gjuhën angleze. Mund të përdoret edhe në forma të pjesores si unthought of-e paparashikuar. 13- Parashtesa under- me origjinë gjermane është gjysëm produktive me kuptimet prapashtesore të papërsosurisë ose paplotësisë si dhe kuptimet mbiemrore e ndajfoljore të të qenit në një pozicion më të ulët, si underfeeding-ushqim i mjaftueshëm, underdeveloped- i pazhvilluar. Ka raste ku derivatet me under- janë të dytheksuara si underevaluate-nënvlerësoj, underestimate- nënçmoj etj Fjalët mund të marin dy ose më shumë parashtesa negative. Në disa raste ato zëvendësojnë njëra-tjetrën, në raste të tjera kuptimi i tyrë është i qartë e nuk mund të zëvendësohen. Psh. Personel non-military nuk ka ndonjë lidhje me ushtrinë, ndërsa një unregistered military-i pa regjistruar në radhët ushtarake mund të jetë në një status non military ku nuk i kërkohen pajisjet/uniforma. Kombinimet me non-, mis-, un- nuk kanë gjithmonë kuptim negativ. Ndonjëherë janë vetëm rrokje nistore, si tek miscellaneous- i përzier, undulate-i dallgëzuar, nonagerian-nëntëdhjetëvjeçar. Disa fjalë janë negative qysh në krijimin e tyre, ne nuk mund t i atribuojmë parashtesa me kuptim të tillë. Tab.4.4 Fjalë me kuptim negativ që në krijimin e tyre Gjuha angleze Gjuha shqipe A fruit can be peeled but can't be"unpeeled Një frut mund të qërohet por jo të *çqërohet An Iceberg thaws, but doesn t "unthaw". "irregardless" irrespective+regardless Një ajsberg shkrin por nuk*çshkrin pamvarësisht nga, përveç Me dy rastet e fundit kemi të bëjmë me shkrirje të dy mbiemrave 135. Jo të gjitha fjalët me parashtesë me kuptim negativ janë të tilla si: Tab Fjala në të majtë nuk është e barabartë më atë në të djathtë. Fjalëve në të djathtë po t i vendosim përpara parashtesat me kuptim negativ si në të majtë nuk i ndryshon kuptimi. aback vs. not back disaster vs. not aster unary vs. not ary illocution vs. not locution imaginable vs. not maginable inaugural vs. not augural inflamable vs. not flamable irradiance vs. not radiance Shembujt e përdorur deri më tani janë marrë nga Fjalori Anglisht-Shqip I Pavli Qeskut, EDFA Shahini, M. Memisha,V. Prefixes With Negative Meaning In English Language In Comparison With Their Equivalents In Albanian Languages Artikull buleteni i konferencës vol 2 f

87 invaluable vs. not valuable Irregardless vs. not regardless 4.3 Formimet prapashtesore me kuptim negativ në gjuhën angleze 1- Prapashtesa -ard me versionin -art, nga frisianja e vjetër -ard, -art, nga gjermanishtja - hard, -hart me kuptimin kokëkrisur", duke formuar shpesh elementin e dytë në emrat e përvetshëm, e përdorur edhe si intensifier (ndajfoljor), por në hollandishte është përdorur si element pejorativ në emra të përgjithshëm, nga ku është bërë edhe kalimi në anglishten e mesme. Me format bastard-i jashtëligjshëm, drunkard-pijanec, dullard-i ngathët etj. Më pas u bë një element i gjallë në anglishte Prapashtesa aster, element fjalëformues që shpreh ngjashmëri jo të plotë si tek medicasterpseudo mjek, zakonisht me kuptim përbuzës, përulës diminutiv, dhe mosaprovues. Vjen nga latinishtja dhe greqishtja -aster. Në këto gjuhë formon emra nga folje që përfundojnë me prapashtesën azein. Kohët e fundit u quajt prapashtesë pejorative si në shembullin patraster (njeri që hiqet si i jati) - pseudobaba, poetaster-poetuc Elementi -ish është prapashtesë mbiemrore produktive gjermane. Vjen nga anglishtja e vjetër -isc, norvegjishtja e vjetër -iskr, gjermanishtja -isch, gotishtja -isks, e të njëjtit burim me prapashtesën zvogëluese greke -iskos. Disa forma kanë kuptim pejorativ si childish-i papjekur, selfish-egoist Prapashtesa -ling e anglishtes së vjetër e të mesme, e ngjashme me norvegjishten e vjetër - lingr, gotishten -lings, me -ing të anglishtes së vjetër me njërin nga kuptimet i ri, i vogël, a inferior si p.sh.duckling-bibë, princeling-princush. 5- Prapashtesa less është prapashtesë produktive me origjinë gjermane. Ka kuptimin "mungesës së, nuk mund të jetë, nuk," vjen nga anglishtja e vjetër -leas, nga leas" me kuptimet e lirë (nga), që i mungon (dicka), false, e shtirë", nga P.Gmc. (proto gjermanishtja) *lausaz (nga hollandishtja -loos, gjermanishtja -los "-less," norvegjishtja e vjetër.. lauss me kuptimin liroj, e lirë, e zbrazët, e shturur", hollandishtja e mesme los, gjermanishtja los" me kuptimin e lirë, pa dicka," gotishtja laus" me kuptimin e zbrazët, pa vlerë". Formon emra me kuptim antonimik e negativ që përfundojnë me prapashtesën -ful. Ndonjëherë i u ngjitet foljeve si ceaseless-i pareshtur. Në raste të tjera konkuron me un- e in- si luckless-i pafat por edhe unlucky- i pafat, cureless-i pashërueshëm e incurable- i pashërueshëm. Grupi i ndajshtesave të mësipërme bëjnë dy modifikime kryesore në shembuj të anglishtes: a)i japin fjalës kuptim keqësues (mohues, kundërshtues, negativ, përçmues, pejorativ, privativ, antonimik). Fjalët edhe pse dalin në këtë kuptim paraqiten asnjanëse nga ana emocionore. Shembuj si inflammable-i ndezshëm, invaluable-i paçmueshëm, innumerable-i panumërt, immeasureable-i pafund, priceless- i paçmueshëm nuk janë fjalë me kuptim keqësues, por pozitiv, ose pa ngjyrim emocionor, ose shërbejnë për të formuar çifte antonimike. b) I japin fjalës kuptim keqësues. Fjala e re ndryshe nga ajo që ka shërbyer si temë fjalëformuese, ka në strukturën e saj elemente të ngjyrimit emocionor si unjustifiable që 136 Shembujt me prapashtesën -ard janë marë nga fjalori i anglisht- shqip i autorit Ilo Stefanllari Shtëpia botuese enciklopedike Shembujt me prapashtesën aster dhe fjala princeling, janë marë nga fjalori i anglisht- shqip I autorit Pavli Qesku EDFATiranë Shembujt me prapashtesat -ish, -ling, e -less, kryesisht janë marë nga Fjalori i anglisht- shqip i autorit Ramazan Hysa EDFA 1988 Tiranë 74

88 formon çift antonimik me justifiable i shton edhe gjendjen emocionale të personit që e përdor kët fjalë në një situatë të caktuar ligjërimore. 2- Ndajshtesat që krijojnë fjalët e grupeve të mësipërme ndahen në dy grupe sipas burimit të prejardhjes: a) Ndajshtesa vendase (të anglishtes) p.sh parashtesat mis-, un- (me kuptim mohues) dhe prapashtesa ling. b) Ndajshtesa të huazuara të gjermanishtes, si p.sh parashtesat a/n-, un- me kuptim kundërshtues si dhe prapashtesat less e -ish. c) Ndajshtesa të huazuara të greqishtes parashtesat anti- e pseudo e prapashtesa aster, d) Ndajshtesa të huazuara të latines contrae) Ndajshtesa të huazuara të romakes counter-,de-, dis-, in-, il-, im-, ir, nonf) Ndajshtesë nga frisianja e vjetër, prapashtesa -ard g) Sindajshtesa e huazuar nga latinishtja e frengjishtja, mal- Në anglishte parashtesa me kuptim keqësues kuptimisht grupohen kështu: 1. Parashtesat me kuptim negativ janë a- (n), anti-, in, dis-,non-,un- 2. Parashtesa me kuptim kundërshtues janë counter de-, dis- un- 3. Parashtesa me kuptim pejorativ janë mis-, mal- e pseudo- 4. Parashtesë me kuptim privativ është un- 5. Parashtesa qëndrimi janë counter-, anti- (Parashtesa counter- egziston edhe si fjalë më vete, dhe mund të merret edhe si gjymtyrë e parë e kompozites, por Thoma Sharra (1972) shpjegon se Counter- ka ardhur pasi ka egzistuar në fjalët si counter-attack ose counterbalance, jo anasjelltas, pra duhet konsideruar parashtesë dhe fjalët e formuara me të si derivate.) 6. fjalë me ngjyrim keqësues, përulës formon e edhe parashtesa under-. Në anglishte prapashtesat me kuptim keqësues kuptimisht grupohen kështu: 1. Prapashtesa -ard e aster me kuptim pejorativ 2. Prapashtesa -ish me kuptim pejorativ 3. Prapashtesa -ling me kuptim inferioriteti 4. Prapashtesa -less me kuptim mohues, antonimik 75

89 4.4. Formimet parashtesore me kuptim negativ në gjuhën shqipe 1- Parashtesa a- ka një analogji me disa ndajfolje të greqishtes së re e aromunishtes a-. Në gjuhën e shkruar është huazuar parashtesë a-, e burimit grek me funksion privativ. Vendoset para mbiemrave si p.sh apolitik-apolitical, amoral-amoral, immoral etj.. Është bërë pak produktive. 2- Elementi formativ anti- i burimit grek në gjuhën e shkruar formon emra e mbiemra me kuptim kundërshtor e armiqësor me funksion të ngjashëm me kundër. Vendoset para mbiemrave si p.sh. antibiotik- antibiotic, antifashist antifascist etj.. 3- Parashtesa ç- na paraqitet më shumë si element dialektor me vlerë efektive, ekspresive i shsë, e cila mbizotëron në gjuhë. Në raste të caktuara na paraqitet edhe si xh- e zh-. Vendoset para foljeve e emrave si p.sh çndero-dishonour, çorientim-misdirection etj. Sipas disa studiuesve parashtesa ç- mund të jetë një refleks i parashtesës indoevropiane dis-, e afërt me zir të gjermanishtes së vjetër, me Δυσ- të greqishtes etj. Por sipas Xhuvanit (1956) 139 kjo parashtesë është autoktone e lashtë e shqipes. 4- Parashtesa de- e huazuar nga frengjishtja e latinishtja me kuptim privativ si tek fjalët depolitizoj-depolitize, deluzion-disillusionment. Elementi fjalëformues është aktiv edhe në gjuhën angleze në disa fjalë të trashëguara nga frengjishtja dhe latinishtja, e ngjashme me latinishten de- me kuptimin "i ulët, ulje nga", gjithashtu e përdorur si parashtesë në latinisht, zakonisht me kuptimin "i dorës së dytë " por gjithashtu "i rënë poshtë ". 5- Parashtesa e huazuar dis- asimiluar si dif- para -f-, si di- para bashkëtingëlloreve të zëshme, e burimit latin me kuptimin e kundërt, ose të mungesës së diçkaje, bëj të kundërtën, mënjanoj etj. Vjen nga frengjishtja e vjetër des- ose direkt nga latinishtja dis- me një drejtim të kundërt, me kuptimin figurativ të not-nuk, s, mos- e un- ---sh-, c-,z-, zh- (Nga anglishtja e vjetër te-, saksonishtja e vjetër ti-, gjermanishtja e vjetër ze-, zer- ). Vendoset para emrave si p.sh" disasimilim-dissamilation-shpërvetësim, disproportion-disproportion etj. 6- Parashtesa dez-, si variant i dis-, që vjen nga frengjishtja e vjetër me variantet des, dés e de. Vendoset zakonisht para fjalëve që fillojnë me zanore si p.sh. dezintegroj-desintegrate. 7- Parashtesa diz -, si variant i dis-, Vendoset para foljeve si dizinfekto-dezinfect. 8- Parashtesat e huazuara nga latinishtja, anglishtja e mesme, frengjishtja vjetër dhe e mesme il-, im-, in-, ir-, formojnë mbiemra e ndajfolje me kuptimin jo ; pa- dhe e kundërta. Parashtesa il- vendoset para fjalëve që fillojnë me l si ilegjititm-illegitimate, im- para fjalëve që fillojnë me bashkëtingëlloret b, m, ose p si imbalance-imbalance, imoral-immoral, impotentimpotent. ir- para fjalëve që fillojnë me bashkëtingëllore r si irracional-irracional, dhe inpara tingujsh të tjerë si inaktiv- inactive etj. 9- Parashtesa jo- me prejardhje nga ndajfolja, daton që në shkrimet e Buzukut. Formon fjalë me kuptim antonimik, si joorganik-nonorganic, jozyrtar-unofficial etj. Në disa raste shfaq nuanca pasigurie e supozimi. Trajtimi i jo-së si parashtesë me kuptim privativ u bë për herë të parë nga Jani Thomai. Më vonë ajo është quajtur parashtesë në punimet e M Samares, A Kostallarit, A.Dhrimos, Xhuvani-Çabej e të tjerëve. Elementi jo- në funksion parashtese e llojit të veçantë vështrohet në tipin e zakonshëm në shembuj si joartistc-inartistic, jometal-nonmetal, etj.. Në krahasim me parashtesat e tjera mohuese, sidomos me pa- e me mos- ka dallime përsa u përket lidhjeve me temën fjalëformuese. Me parashtesat pa- e mos- lidhja është më e fortë, gjë që vihet re edhe në shqiptimin e tyre në një theks të vetëm me temën fjalëformuese, lidhja midis jo-së me temën fjalëformuese është e dobët, mund edhe të shqiptohet me theks të shkëputur nga ai i temës fjalëformuese. 139 Xhuvani, A.- Çabej, E. Parashtesat e gjuhës Shqipe në Çështje të gramtikës së Shqipes së Sotme Tranë 1975 f312 76

90 Gjuhëtari A. Dhrimo ka pohuar që karakteristikë e parashtesës jo- është moszbehja e theksit, si të ishte fjalë e mëvetësishme, gjë që mund të linte shteg për vështrimin e fjalës, ku ajo merr pjesë, si kompozitë e jo si fjalë e prejardhur me parashtesë, por duke parë edhe perspektivën e saj sidomos tek mbiemrat e panyjshëm, kjo do të vështrohet si parashtesë 140. Karakteri parashtesor ose jo i elementit jo- është diskutuar mjaft. Parshtesa jo-u paravihet: a) mbiemrave të prejardhur, të paranyjëzuar e të formuar me prapashtesa si p.sh. joushqimor-not nutritionist, joveprore-passive, etj.; b) mbiemrave të panyjshëm, fjalë të parme, zakonisht fjalë të huazuara ; p.sh. jologjikillogical, jokonkret-not concrete, joligjor-illegal, etj. c) mbiemrave të panyjshëm fjalë të përbëra : P.sh. jomikpritës-not generous, jolargpamës-non visionary, jomirëdashës-ill-disposed, etj. ç) ndajfoljeve,si p.sh. jozyrtarisht-unofficially, jorrallë-not rarely, etj. d)emrave, si jofrymor-not human, jospecialist - not a specialist,etj. Formimet me jo- nuk kanë gjithmonë simetri me ato të ekuivalentëve në anglishte e anasjelltas. Kjo bie në sy në formimet mbiemrore. Kështu kur mbiemrat janë të panyjshëm parashtesa jo- u bashkohet atyre dhe kthehet në parashtesë kalimtare e jokalimtare si organike-joorganike etj. Kurse kur mbiemrat janë të nyjshëm procesi i njëfjalëzimit nuk ka ndoshur, ndaj nuk kemi një fjalë të vetme, por një grup fjalësh (sintagmë) që mbart një mohim gjuhësor si p.sh i cekët- jo i cekët. Pra, jo-ja nuk ja ndërron kategorinë leksikogramatikore temës fjalëformuese me të cilën bashkohet, ajo u jep fjalëve një kuptim mohues. Kuptimi mohues, kundërshtues që fiton njësia e re qëndron vetëm te parashtesa. Kuptimin mohues i njësisë së re të formuar me parashtesën jo-, i a jep parashtesa, jo tema fjalëformuese. Ndërkaq prirja e gjuhës shqipe drejt një sintetizimi në mjetet fjalëformuese ka çuar herëherë në zëvendësimin e këtyre elementëve në format përgjegjëse të ndërtuara me parashtesën mohuese pa-. Krahas jo i rregullt-not regular, jo i zakonshëm-not ordinary dalin edhe përdorimet i parregullt-incorrect, i pazakonshëm-uncommon, etj. Megjithëse midis tipit jo i rregullt dhe i parregullt ka dallim stilistik. Prandaj nuk mund të zëvendësojnë njëri-tjetrin. Nga ana kuptimore midis elemetit pa- dhe jo-, nuk ka dallime. Nga ana kuptimore për formimet me jo- thuhet se edhe përbëjnë edhe s përbëjnë kundërvënie të plotë me temën fjalëformuese, sepse tema fjalëformuese mund të ketë një ose më shumë se një kuptim. Sa më shumë kuptime të ketë tema fjalëformuese aq më pak përbën kundërvënie kuptimore me fjalën që formohet me parashtesën jo-. Formimet me parashtesën jo-janë gjallëruar shumë gjatë viteve të fundit, të pasqyruar edhe nëpër fjalorë. Në mjaft raste ajo ka zëvendësuar parashtesat e huaja, sidomos a-, i- (in-, im-) si p.sh. Joorganic -not organic, jomoralimmoral, etj, që përdoren në vend të inorganik, imoral, etj. Ndajfolja e mënyrës keq- që ka barazvlerës në anglishte sindajshtesën mal- por edhe parashtesën mis- ndonjëherë si në rastet keqpërdorim-misuse, keqtrajtim-maltreatment, ka kuptim negativ, ndaj është përfshirë në studimin tonë. Ndajfolja e parafjala kundër-me kuptim të ngjashëm me anti- me barazvlerës countersi tek kundërforcë-counterforcë, e anti- si tek kundërfetar-antireligious etj Parashtesa mos-me kuptim privativ me origjinë nga pjesëza mohuese mos 141 shërben për të formuar emra, mbiemra, përemra e ndajfolje me kuptim mohues a të kundërt 142 (p.sh. 140 Dhrimo, A. Formimi i Mbiemrave në gjuhën e sotme Shqipe. Në sf, 3, 1972, f Dhrimo A., art. cit., f dhe në Çështje të gramatikës së Shqipes së sotme, II Tiranë 1975, f, A. Xhuvani, E. Çabej, Parashtesat në gjuhën shqipe, në Çështje të gramatikës së Shqipes së sotme, II, Tiranë, 1975, f

91 mosndërhyrje--non-intervention, mospërfillës-nonchalant, mopëlqim-dislike, moskuptimincomprehension etj.) 143. Formon emra si mosnjohuri-unawareness, Në gjuhën e shkruar është bërë shumë produktive në raste si mosmirënjohje-ingratitude. Shumë studies janë marë me këtë element në gjuhën shqipe 144. Në anglishte përkon me parashtesat mis-, non-, un-. Ajo shërben për të kundërshtuar dhe për të mohuar plotësisht veprimin ose gjendjen e shprehur nga folja. Ky kuptim i përgjithshëm i mohimit është ruajtur edhe kur elementi mos-, ka kaluar në një format fjalëformues. Kuptimisht është i afërt me parashtesen pa-, kur jep kuptimin e mohimit. Shndërrimi i elementit mos- në parashtesë shoqërohet me humbjen e lidhjeve me fjalët pranë së cilave qëndron kur është pjesëz. Në gjuhën e sotme letrare nuk ka raste kur formanti parashtesor të formoje folje duke u vendosur para një foljeje. Ai i humbet lidhjet shpërndarëse të vjetra dhe fiton lidhje shpërndarëse të reja. Këtë element e zbërthejmë në mo dhe s. Mo-në e lidhim me indishten e vjetër, avestishten dhe persishten e vjetër mā, me greqishten µή, armenishten mi, tokarishten mā, mesapishten ma etj.; baza e fjalës shqipe është një *mē. Ndërsa s te mos (dhe te as) është marrë si një shtesë fonetike, e cila ndërkaq te s, nuk ka marë fuqi mohuese më vete; ose si përemër dëftor që shkon bashkë me s, si në sot, sonte, sivjet. Në këtë mënyrë elementi mos- paraqitet historikisht si një përngjitje dy elementesh autoktone të lashta shqipe, që kanë të njëjtën rrënjë me pjesëzën përkatëse të gjuhëve motra indoevropiane. Në shumicën e rasteve parashtesat e shqipes e kanë burimin te parafjalët, megjithatë edhe ndonjë pjesë tjetër ligjërate. Mos është një nga të paktat pjesëza që kanë kaluar në formante fjalëformuese parashtesore, krahas pjesëzës tjetër mohuese jo. Kuptimi themelor i mos-it si parashtesë është kuptimi i kundërt me atë të fjalës që i vihet para. Sfera e veprimit të kësaj parashtese është mjaft e kufizuar. Ajo bashkohet kryesisht me tema fjalëformuese emërore, e mjaft rrallë me tema mbiemrore. Me pjesë të tjera të ligjëratës ajo nuk bashkohet. Përdorimit në gjuhën letrare të shkruar, në stilin politik shoqëror e shkencor. Në gjuhën e folur është e rrallë. Kjo parashtesë bashkohet me: a) emra të prejardhur me prapashtesën im, si p.sh. moslejim-inhibition, moszhvillimmaldevelopment etj. b) emra të prejardhur me prapashtesën je, si p.sh. mosmbështje-unbacking, mosmbikqyrjeinobservation etj. c) një pakicë emrash të thjeshtë, të parmë. Si tema fjalëformuese këtu shërbejnë zakonisht fjalë të huaja që në gjuhën shqipe mund të merren si të parme; më rrallë dhe ndonjë fjalë shqipe, p.sh. mosegzistence-inexistence, moskontroll- uncontrol, etj. Një pjesë e këtyre formimeve nuk janë të qëndrueshme në gjuhë. Një koncept i tillë shpesh jepet me togfjalësh, p.sh. mosmarrveshjedisagreement, pamundësi për t u marrë vesh me dikë. Ndonjë prej tyre është shmangur nga përdorimi duke u zëvendësuar me pa-, si moskujdes- imprudence është shmangur nga pakujdesi- imprudence. Ky nëntip nuk është prodhimtar ditët e sotme. d) Me pak emra të prejardhur të formuar me prapashtesën ese : p.sh. mospagesë--nonpayment. Ky nëntip sot nuk është prodhimtar dhe ka dalë ose po del fare nga përdorimi. Me ndihmën e parashtesës mos- janë formuar një radhë e terë emrash me kuptim mohues. P.sh. të mosshkruarit-not writing, të mosushqyerit-undernourishment, etj.. Pra të gjithë emrat e kësaj kategorie kanë përgjegjëset e tyre të formuar me prapashtesat -im dhe -je, të cilëve u është 142 Shih edhe M. Samara, Çështje të antonimisë në gjuhën Shqipe, Tiranë, 1985, f. 113 dhe Hysa, E. Disa çështje të parashtesimit në gjuhën shqipe në Çështje të gramatikës së shqipes së sotme Tiranë 1975 f Memisha V «Rreth emrave të formuar me parashtesën mos në gjuhën Shqipe», në Seminari ndërkombëtar për gjuhën, për letërsinë dhe për kulturën Shqipetare. Prishtinë, 25/2 144 Hysa, E. Formimi i emrave në gjuhën Shqipe, Tiranë 2004, f , E. Hysa, Parashtesat me kuptim mohues në gjuhën Shqipe, SF, 4, 1977, f Shih edhe Gramatika e gjuhës Shqipe, Tiranë, 1, 1995, f

92 parangjitur edhe parashtesa mos-.p.sh. krahas të moskuptuarit-incomprehension kemi edhe moskuptim-misunderstanding, mospërfillje-disregard, të mospërfillurit-nonchalance, etj. Gjymtyra e parë e këtij çifti, është mënjanuar nga përdorimi nga gjymtyra e II-të, por mund të përdoren në disa raste të veçanta edhe sot. P.sh. në fjalorin e gjuhës shqipe përmenden, fjalët të mosbesuarit-distrust, të mospasurit-absence, që janë shfrytëzuar në shpjegimin e fjalëve mosbesim-incredulity, mospasuri-absence, etj. Në anglishte përdoret vetëm njëri prej varianteve. e) Me pak mbiemra prejfoljorë e mbiemra të tjerë jo të parmë: mosmirënjohës-ingrate, moskokëçarës-indifferent. Kjo parashtesë sot nuk është më prodhimtare në formimin e mbiemrave. Mbiemrat e këtij tipi sot formohen kryesisht me parashtesën tjetër mohuese jo-. Ka raste kur formimet e mësipërme i hasim me parashtesën jo- si p.sh. jokalimtare-intransitive, joveprues-not active etj. Nga ana kuptimore formimet me parashtesen mos- përgjithësisht kanë kuptimin mungesë + temë fjalëformuese, pra formimet me mos- tregojnë mungesën e asaj që shënon tema fjalëformuese. P.sh. mosfajësi- not culpability, d.m.th. mungesë fajësimi, mosqëndresë-not lasting d.m.th. mungesë qëndrese, etj.. Kur parashtesa mos- vendoset para temave mbiemrore që shërbejnë si tema fjalëformuese, atëherë njësitë e formuara në këtë mënyrë zbërthehen njëlloj si formimet me parashtesën pa-. P.sh. mospremtues-not promising, d.m.th. që nuk është premtues, mospërfillës disdainful (që nuk është përfillës), etj. Parashtesa mos- është e kufizuar lidhur me sferat e lidhjes së saj fjalëformuese, por brenda sferës ku ajo vepron është mjaft prodhimtare, dhe krijon kështu një sasi të konsiderueshme fjalësh të reja, që deri tani nuk janë përfshirë sa duhet në fjalorët e shqipes. Parashtesa mosështë sinonimike me parashtesat pa-, jo-, por në procesin e fjalëformimit kanë krijuar grupe të caktuara paradigmatike. Gjuhëtari E. Hysa pohon se parashtesa pa- u shtohet emrave abstraktë të cilësisë, kurse parashtesa jo- në fushën e emrave thuajse nuk vepron 145. Formimet me këto parashtesa dhe me një emër veprimi nuk duhet të lejohen, sepse sjellin shkelje të normës. 11- Parashtesa nën- me kuptimin e të pasurit diçka më pak sesa të tjerat. Fjalët më nën- me nuancë negative, përulëse janë të huazuara bashkë me rrënjën. P.sh. nënçmoj-underestimate e nënvlerësoj-undervalue. 12- Parashtesa pa- me funksion privativ ose kuptim antonimi, është më produktive në gjuhën e shkruar. Formon emra denominative e deverbativë, mbiemra e pjesore, ndajfolje, madje edhe kompozita ku pa- futet midis dy elementesh si infiks. Egziston në shqipe, në dialektin rumun, të aromunëve, edhe në gjuhët sllave me funksion privativ, në shembuj si pandershmëridishononesty, palarë-unwashed, i paçmuar-priceless, pangjarë-non-occurrent. Elementi pa shërben si parafjalë që drejton një emër, mbiemër të emërzuar, a përemër në një rasë të caktuar, pikërisht në rasën kallëzore. Parafjala pa e ndërtuar me kallëzoren ka zakonisht kuptim të kundërt me parafjalen me. Ajo shërben në shumicën e rasteve për të treguar mungesën, mosqenien, a përjashtimin e një sendi, për të treguar mungesë shoqërimi, a bashkimi, të një mjeti, në kryerjen e një veprimi 146. Elementi pa- mund të shërbejë edhe si formant trajtëformues për të ndërtuar formën e pashtjelluar mohore të tipit pa punuar, gjithashtu edhe me kuptimin e përgjithshëm të mohimit, p.sh. i paangazhuar-uncommitted, disingaged, i paarsyeshëm-irrational e unreasonable, i paarmatosur-unarmed, i paarritshëm-inaccessible e unattainable, etj. 145 Hysa, E.Formimi i emrave në gjuhën Shqipe, Tiranë 2004, f. 87; Gramatika e gjuhës Shqipe, 1, Tiranë, 1995, f Gramatika e gjuhës shqipe I. Akademia e shkencave e Shqipërisë Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë.Tiranë 2002 f

93 12- Parashtesa pa- është me origjinë parafjalore. Prof Eqerem Çabej 147 ka thënë se ky element është i njëjtë etimologjikisht me parafjalën pa dhe lidhet me sanskritishten apa e me greqishten άπo dhe latinishten po-në positus etj. Kjo parashtesë del si autoktone në shqipe, e krahasueshme me parashtesën që ka të njëjtën rrënjë e të njëjtin funksion në gjuhët motra indoevropiane. Parafjala pa e ruan kuptimin e saj mohues edhe kur takon me parashtesë edhe kur bashkohet me emra edhe me mbiemra. Fjala e re e formuar me ndihmën e këtij elementi hyn në tipin parashtesor, sepse nga togjet parafjalore pa barazi, pa besi, pa vullnet, formohen mbiemra përkatësisht i pabarartë-unequal e disproportionate, i pabesë-unfaithful, disloyal e infidel, i pavullnet-unwilled e unconscious, por kjo nuk do të thotë se mund të formojmë mbiemra me çdo tog parafjalor së bashku me një emër çfarëdo p.sh. si paburrëri-recreancy (që është emër). Pas parafjalës pa, që bashkohet me një emër të rasës kallëzore të pashquar njëjës dhe duke u paranyjëzuar i gjithë togu parafjalor, formohet një mbiemër i nyjshëm, fjalë me tipar mohues. Togjet parafjalë pa+emër paranyjëzohen kur përdoren me kuptim të figurshëm. Pra thuhet njeri i paanë-infinite e immense, por jo qytet i paanë. Parashtesa mohuese pa- bashkohet me një numër të kufizuar pjesësh të ligjëratës, kryesisht, mbiemra dhe emra por jo me folje. Përjashtojmë ndërtimet e tipit padashur-unintentionally, papandehur-unexpectedly që janë formuar mbi bazën e përngjitjes së formës së pashtjelluar mohore ndërtuar nga pjesëza trajtformuese pa dhe pjesorja e foljes. Lidhjet e lira të pjesëzës formante trajtëformuese me pjesoren e foljes gjenden në përdorim paralelisht me ndërtimet me elemetin pa- të bashkuar me pjesoren e foljes. Të parat (pa punuar-without working) janë forma foljore të pashtjelluara me kuptim mohues, të dytat (papritur-unexpectedly) në shqipe janë ndajfolje. Ngjizja e togut element fjalëformues + pjesoren e foljes është një nga treguesit që shënon kalimin e togut në ndajfolje, pra në një kategori tjetër leksiko-gramatikore. Parashtesa pa- është formanti më prodhimtar për formimin e mbiemrave në gjuhën shqipe 148. Bashkohet kryesisht me mbiemra, të parmë e të prejardhur që përfundojnë me prapashtesën shëm, me prapashtesat -t (e), me fjalë të prejardhura me nyjëzim nga pjesorja e foljeve. Çdo pjesore e foljes ka kaluar në mbiemër me anë të nyjëzimit dhe të parashtesës pa- duke marë kuptim mohues. Parashtesa pa- bashkohet me tema mbiemrore: a) Me mbiemra të thjeshtë, p.sh. i paajër-airless, i pabazë-ungrounded, i pacenimpeccable, i paaftë- disable, etj. Lidhja e parashtesës pa- me mbiemra të thjeshtë është e kufizuar sepse kjo kategori nuk është edhe aq e gjerë. Gjuha letrare shqipe në këto raste parapëlqen ndërtimet me parashtesën jo-. b) Me mbiemra të formuar nga nyjëzimi i pjesores që janë të pakufizuar, p.sh. i paarsyetuar-unreasonable, i paarmatosur-unarmed, i paçmuar-unpriced, i pagrirë-unminced, i pakapur-unreachable. Sipas studiuesit E. Hysa (1975:149) janë kështu mbi 600 njësi leksikore të tilla. c) Me mbiemra të formuar me prapashtesën ueshëm,-yeshëm-a-shëm. Pothuaj çdo mbiemër prejpjesor formuar me nyjëzim i përgjigjet një mbiemër foljor formuar me ueshëm,- yeshëm-a-shëm; Ky tip është mjaft prodhimtar. Këtu dallohen disa nëntipa: - mbiemra të nyjshëm të formuar nga një temë foljore me prapashtesën ueshëm. P.sh. i pahetueshëm-unsearchable, i pashërueshëm-incurable, i pashpjegueshëm-inexplicable, etj. 147 Xhuvani, A.-Çabej, E. Parashtesat e Gjuhës Shqipe vepra I Tiranë 1980 f Mulaku, R. Parashtesat e prapashtesat e gjuhës Shqipe në shkrime te vjetra (Shek.XV-XVIII) f Hysa, E. Disa Çështje të parashtesimit në gjuhën Shqipe në Çështje të gramatikës së Shqipes së sotme II, Tiranë 1975, f

94 - mbiemra të nyjshëm të formuar nga një temë foljore me prapashtesën yeshëm. Mbiemrat e këtij nëntipi janë më të paktë në numër sesa nëntipi i parë p.sh.: i pakthyeshëm-irrevocable, i pazbërthyeshëm-not decomposable, i pathyeshëm-unbreakable,etj. - mbiemra të nyjshëm të formuar nga një temë foljore me prapashtesën shëm. Edhe ky nëntip është mjaft i dendur në përdorim, p.sh. i paditshëm-unlearned, i pabindshëm-unpersuadable, i paprekshëm-unvulnerable. - mbiemra të nyjshëm të formuar nga një temë emërore me parapashtesën -shëm. Edhe ky nëntip është mjaft i dendur në përdorim, p.sh. i padëmshëm - inoffensive, i paarsyeshem - unreasonable, etj. d) mbiemra te formuar me prapashtesën të (-ët). Ky tip është mjaft i kufizuar në përdorim dhe jo shumë prodhimtar. p.sh.: i pabarabartë-uneaven, i parregullt-inconsistent, etj. e) i vetmi rast nga mbiemrat e formuar me parashtesen pa- që kanë si temë fjalëformuese një mbiemër të nyjshëm të formuar nga një temë emërore me prapashtesën pa- p.sh. i pafisëm-dhe e panderme-dishonest nga i ndermë-nga honest (kumtesë e Prof Eqerem Çabej). Nga nje temë mbiemrore formuar me prapashtesen ëm së cilës i është pranëvënë parashtesa paështë edhe mbiemri i pandërmjetëm-not intermediate. Në raste të rralla parashtesa pa- i paravihet një mbiemri të panyjshëm prejfoljor si në shembullin pakaluese-indeclinable, që ka si temë fjalëformuese mbiemrin kaluese-declinable. f) Parashtesa pa- haset edhe me ndonje temë mbiemërore të formuar me prapashtesën -or, p.sh. Në gjuhësi gjejmë pavetor-impersonal, pakohor-tenseless, etj, të cilat kanë ndjekur ndonjë model të huaj sepse janë formime që nuk përputhen me natyrën e shqipes. Parashtesa pa- bashkohet me mbiemra të nyjshëm, por në formimet pakaluese- indeclinable, pavetor-impersonal, përdorimi është i ngulitur dhe sepse janë në kundërshtim me modelet egzistuese. g) Një nëntip të veçantë përbën bashkimi i parashtesës pa- me emra të parmë dhe të prejardhur. Edhe në këtë nëntip hasim formime të rralla, të veçuara, që s kanë mundur të zënë vend në gjuhën letrare për arsye të ndryshme. Në gjuhë ndodh të krijohen në bazë të modelit egzistues ose si kalkime të thjeshta, qoftë edhe për arsye stilistike, njësi për të cilat egzistojne përgjegjëset e tyre. Për një farë kohe ato bashkëjetojnë si njësi dyshe, por me kohën njëra prej tyre fillon të zotëroje duke bërë që të mënjanohet krejtësisht nga përdorimi tjetra. Kështu ndodh me fjalët e huaja që zëvendësohen nga fjalët shqipe. Ato mund të përdoren ndonjëherë për arsye stilistike. Parashtesa pa- bashkohet me tema emërore: - të parme si pabuka- në anglishte nuk ka gjegjëse me parashtesë + emër, pafuqi-infirmity, pakujdesi-imprudence. Ky nëntip është mjaft i kufizuar në përdorim. Është karakteristik për gjuhën popullore. Fjalët e këtij tipi përdoren zakonisht në trajtë të shquar të prirë nga një parafjalë. - jo të parme. Ky nëntip është me prodhimtar se i pari dhe mjaft i dendur në përdorim. Në prodhimtarinë e këtij tipi kanë ndikuar modelet egzistuese në gjuhën popullore si dhe formimet e tipit i pamjaftueshëm-insufficient, i pandershëm-dishonest, paqartësi-uncertainty por edhe vagueness. Pra emrat që shërbejnë si tema fjalëformuese për njësitë e mësipërme janë të prejardhura me prapashtesat -i,- ( ë)ri, - (ë)si. Ka pak raste kur si temë fjalëformuese shërben një emër i formuar me prapashtesat --im dhe -je. Kjo kategori është me përdorim të kufizuar dhe bëhet fjalë për një ngjizje të togjeve parafjalore: p.sh. pa+durim-im+patience, pa+bindjere+cusance etj. Megjithatë pavarësisht nga burimi elementi pa- te fjala padurim-impatience ndjehet që është parashtesë. - Një grup më vete përbëjnë formimet me paranyjëzim të togut parafjalor, parafjala pa+emer. Formohen mbiemra të nyjshëm. Emri që bën pjesë në këtë njësi të re është i parmë, por nuk 81

95 përjashtohet mundësia që të ketë edhe emra të prejardhur. Përngjitja e parafjalës pa bëhet njëkohësisht me paranyjëzimin. Në këtë tip hyjnë: a) paranyjëzimi i togjeve që kanë në përbërjen e tyre një emër të parme, p.sh. i papërvojëinexperienced, i papunë-unemployed, i papërkrahje-impotent etj.. b) paranyjëzimi i togjeve që kanë në përbërjen e tyre një emër të prejardhur si p.sh. i pambështetje-implausible, i pashpresë-desperate, i pashpëtim- (nuk ka ekuivalent mbiemër në anglishte). Ky tip sot pothuajse nuk është prodhimtar dhe ka aktivitet të kufizuar. Midis këtyre mbiemrave duhen dalluar ato që kanë përdorim të zakonshëm e të rregullt si i pafe-irreligious, i pashijetasteless etj, të cilët kanë përgjegjës të formuar edhe me parashtesa e prapashtesa në të dyja gjuhët. Këta mbiemra kanë një përdorim mjaft të rrallë në gjuhën letrare, të kushtëzuar nga rrethana të ndryshme përdorimi ose që dalin vetëm në një kontekst të caktuar si i pamëshirëunrelenting, dispiteous, unmerciful, i pakripë-unsalted etj. Mbiemrat që janë formuar nga paranyjëzimi i togjeve parafjalore që kanë në përbërje të tyre përveç parafjalës pa dhe një emër të prejardhur si i paguxim-uncourageous, i pavullnet-unwilled. Një pjesë nga këta mbiemra kanë dhe përgjegjës sinonimikë të formuar me prapashtesa si i paguximshëm- lacking in boldness, i pavullnetshëm-involuntary. Nganjëherë hasim edhe fomime paralele si i paanë-infinite dhe i paanshëm-unbiased të cilët nuk kanë të njëjtin kuptim. Trajtohen si dy njësi të veçanta me kuptime të dalluara nga njëri tjetri. Në mbiemrat e formuar me pa- dallojmë kundërvënie me mbiemrat pa parashtese p.sh. i thyeshëm-frangible-- i pathyeshëm - infrangible, i shmangshëmavoidable-- i pashmangshëm-unavoidable. Në formimet mbiemërore me parashtesë një rol të madh të rëndësishëm luan analogjia. Kuptime që përftohen nga bashkimi i kësaj parashtese me temat fjalëformuese është mohues. Fjalët e formuara me pa- tregojnë mungesën e cilësisë a të rezultatit që emërton tema fjalëformuese pa parashtesë. P.sh. i paditur (që s është shumë i ditur)- ignorant, i patalentuar (që s është i talentuar)- not skilled. Në anglishte kanë si barazvlerës unlearned dhe not talented, pra parashtesat i japin kuptimin e të mos qenit i tillë. Nga zbërthimi i leksemave të formuara me pa-, nga pikpamja kuptimore ato ruajnë kuptimin pësor të pjesores së mbiemërzuar që shërben si temë fjalëformuese për ta. Ato ruajnë edhe kuptimin e pjesores së shkuar. Një pjesë e mbiemrave të këtij tipi ruajnë kuptimin e mundësisë, i cili mohohet nëpërmjet parashtesës pa-, p.sh. i paepur (që nuk mund të jepet) - unrelenting, i pamposhtur (që s mund të mposhtet )-unconquerable etj. Edhe në anglishte parashtesat i japin kuptimin e të mos qenit i tillë. Tema foljore është themelore për kuptimet leksikore të këtyre njësive. Ajo ruan kuptimin pësor të saj. Këto mbiemra kanë edhe çifte paralele, antonimike. P.sh. i realizuar - accopmplished--i parealizuarunaccomplished. Mbiemrat e formuar me pa- mohojnë përmbajtjen a tiparin e shprehur nga tema e tyre fjalëformuese. Ato nuk mohojnë temën e tyre fjalëformuese, por janë në kundërshtim me atë që shpreh tema fjalëformuese. Në shqipe në vend të mbiemrave mohues të ndërtuar me këtë parashtesë, përdoren strukturat me jo + mbiemër pa kuptim mohues. P.sh. kemi i pabarartëunequal dhe jo i barabartë-not equal. Prirja e shqipes drejt sintetizimit në fjalëformim ka ndikuar që t u japë një farë shtrirjeje mbiemrave të formuar me parashtesen pa-. Tek emrat e formuar me pa-, mbi bazën e një teme fjalëformuese emërore, parashtesa pa- tregon mungesën e asaj që shënon tema fjalëformuese ose e përjashton atë. P.sh papjekuri (mungesë pjekurie)- immaturity, pavendosmëri (mungesë vendosmërie)-indecision. Në anglishte emrat immaturity dhe indecision shprehin të njëjtin kuptim me mbiemrat gjegjës të parashtesuar me pa- në shqipe. Në këtë grup duket më qartë lidhja e parashtesës pa- me parafjalën përgjegjëse, kuptimet e së cilës (mungesa dhe përjashtimi) ruhen te parashtesa që përputhet me parafjalën edhe fonetikisht. Shtrirja në përdorim e parashtesës pa- sidomos në këtë tip, është e re dhe ka marë një përhapje, jo të vogël, sidomos vitet e fundit, në stilin publicistik 82

96 shkencor duke krijuar një numër të konsiderueshëm njësish të reja leksikore 150. Mbiemrat e formuar nga paranyjëzimi i togut parafjalor pa+emër, nga pikpamja kuptimore hyjnë në kategorinë e mbiemrave me kuptim pronësor mohues. Pra këto mbiemra mohojnë temën e tyre fjalëformuese, e cila në vetvete tregon një objekt që i përket dikujt a diçkaje. Parashtesa u paravihet emrave konkrete më të përdorshëm, janë ata që emërtojnë pjesë të trupit të njeriut si i padorë-handless, i pagojë-speachless etj. Me një përdorim kryesisht dialektor ata duan të thonë që s ka dorë, që s ka gojë; I njëjti shpjegim vlen edhe për gjegjëset përkatëse në anglishte. Parashtesa pa- bashkohet edhe me emra që tregojnë lidhje të ndryshme gjinie, si p.sh. i pafamiljewithout a family, i padjalë-without a son, etj. Në anglishte nuk ka fjalë gjegjëse me parashtesim të këtij lloji. Parashtesa pa- bashkohet edhe me emra të tjerë të ndryshëm konkretë. P.sh. i pastrehë-unsheltered, i pashkollë-illiterate etj. Në Anglishte kemi përputhje me parashtesim për këtë lloj. Formime parashtesore të mbiemrave të formuar me parashtesa mohuese. semantikisht i paraqitim sipas kësaj tabele: PAAFTËSI I PAAFTË SI PA I AFTË Tab.4.5 Paraqitje morfo-semantike i një mbiemri të formuar me parashtesë mohuese 13. Parashtesa me origjinë greke Pseudo- me kuptimet pseudo e false, na paraqitet në shembuj të huazuar me të njëjtën parashtesë si në anglishte ashtu edhe në shqipe me shembuj si pseudoshkrimtar-pseudowriter, pseudoshkencëtar-pseudoscientist. 14. Parashtesa sh- është analoge me parashtesën greke έξ e latinen ex sipas (Xhuvani- Çabej1980), u ngjitet emrave e mbiemrave, foljeve e ndajfoljeve me funksione të ndryshme me kuptim antonimi, me parazvlerëse mis-, në shembuj si p.sh. shpërdorim-misuse, de- si tek shpërbërë decomposed, dis- si tek shpërqëndrim-distracted etj Parashtesa z- u ngjitet emrave e foljeve me kuptim antonimi. Barazvlerëset në anglisht janë dis- si te zbuloj-discover, un- si tek zbathur-unshod etj. 16. Parashtesa zh- me kuptim antonimi u ngjitet foljeve e emrave me barazvlerës në anglishte de- e un- si te zhvirgjërim-defloration, zhvidhos-unscrew etj Formime prapashtesore me kuptim negativ në gjuhën shqipe Ndër 168 prapashtesat nominale të shqyrtuara e të trajtuara gjërësisht në botimin e (Xhuvani-Çabej 1962) kemi shkëputur prapashtesat me kuptim negativ,pejorativ, privativ, mohues, përçmues, përkeqësues, antonimik, kundërshtues, ku trajtojmë mënyrën e formimet të fjalëve me anë prapashtesash negative në gjuhën shqipe, funksionet e tyre dhe kriteret e këtij formimi, vendin që zënë në pjesë të ndryshme të ligjëratës, produktivitetin, standartizimin e prejardhjen e tyre. Shqipja është e pasur në prapashtesa vendase edhe të huaja. Karakteristikë është huazimi dhe përzierja e tyre me trajta të shqipes si dhe formimi i prapashtesave të përbëra. 150 Hysa, E. Parashtesat me kuptim mohues në gjuhën shqipe. Studime Filologjike nr

97 Sipas gjuhëtarëve Xhuvani e Çabej prapashtesat për nga kriteri etimologjik klasifikohen në: 1. prapashtesa të trashëguara prej burimit indo-europian 2. ka disa prapashtesa të marra prej gjuhësh të tjera 3. ka disa prapashtesa të reja, të përbëra, që i ka formuar gjatë zhvillimit të saj si gjuhë më vete. - Prapashtesa ac formon emra konkretë dhe mbiemra prej emrash e foljesh me kuptim pejorativ gojac-stammmerer, thumbac-mordant. Sipas N.Joklit 151 prapashtesa ac ka hyrë në shqipe prej serbo-kroatishtes, i përgjigjet prapashtesës -ec të bullgarishtes dhe iec të rusishtes. Në përdorimet e gegërishtes vërehet -ac, që vërteton burimin serbo-kroat, ndërsa në toskërishte vërehet -ec i bullgarishtes. Siç mund të vërejmë nga shembujt e marë gjegjëset në anglishte nuk janë me prapashtesë me kupim pejorativ. - Me rastin e prapashtesës acak/-acuk me kuptimin e një cilësie të keqe, kemi të bëjmë me shkrirje të dy prapshtesave përkatësisht të ac e ak që formojnë -acak. Kjo prapashtesë u ngjitet emrave e mbiemrave të prejardhur me kuptimin e një cilësie të keqe. P.sh. frikacakcoward, dredhacak-cunning. Në anglishte barazvlerësit janë me prapashtesë me kuptim negativ ard dhe me fjalë me kuptimin dredhacak. Kjo prapashtesë formon emra ose mbiemra nga emra e nga folje. Në disa raste prapashtesa acak ndërrohet me acuk si nga verdhacak në verdhacuk. Në anglishte barazvlerësit janë përkatësisht pallid e pale, me kuptim sinonimik. Siç mund të vërejmë barazvlerëset në anglishte nuk janë me prapashtesë me kuptim pejorativ. Mund të veçojmë coward, pasi prapashtesa e huazuar në anglishte nga frengjishte ard, formon emra e mbiemra me kuptimin e një cilësie të keqe. - Prapashtesa aç formon e emra e mbiemra prej foljesh e prej emrash si dhe emra prej mbiemrash me funksion pejorativ ose diminutiv, ose me një farë përngjasimi, ose me një cilësi të keqe. P.sh trazovaç-perturbing, buzaç blubberliped, kërkaç-beggar, rrugaç-illbreed. Prapashtesa aç buron nga prapashtesat sllave aç dhe aça me funksione të afërta me atë të shqipes. Kjo parashtesë është edhe në rumanishte, në arumunishte dhe në meglenorumanishte. Ndonjëherë del edhe në variantin açkë në fomimet gege me kuptim deminuitiv. Kjo e fundit e ka burimin nga gjuhët sllave. Siç mund të vërejmë barazvlerëset në anglishte nuk janë me prapashtesë pejorative, por me kuptim të tillë. - Prapashtesa -ak formon mbiemra nga emra e mbiemra me kuptim pejorativ si zemrakirrascible, qurrak-snotty. Mbiemra prej mbiemrash e prej foljesh si dinak-cunning. Sipas Meyerit, Beliçit e Selisçevit kjo prapashtesë është e burimit sllav. Buonamici e Trombetti e nxjerrin me burim mesdhetar në një kategori të caktuar emrash duke e krahasuar me etrusken, basken e greqishten. Xhuvani e Çabej e nxjerrin autoktone shqipe, por sipas tyre mund edhe të kemi të bëjmë me një prapashtesë -k të përzier me një prapashtesë të huaj. Në shembujt e marrë kemi barazvlerës me parashtesën negative ir- por edhe me fjalë me kuptim negativ. Rast konglutinimi na paraqitet edhe me prapashtesën anjak ku formohen emra prej emrash dhe mbiemrash, pak emra që tregojnë një cilësi fizike jo të mirë si varfanjak-needy etj.. Gjuha shqipe ka edhe fjalë me kuptim pejorativ me prapashtesat an e anak, por ne nuk i kemi bërë pjesë të këtij studimi kontrastiv, pasi duke u nisur nga anglishtja, këto prapashtesa nuk formojnë barazvlerës me fjalët e ndajshtesuara në anglishte. Për më tepër janë shumë pak të përdorura dhe nuk janë prodhimtare në gjuhë. 151 Xhuvani Çabej Prapashtesat e Gjuhës Shqipe f 7 84

98 - Me prapashtesën anjos/-anjoz si konglutinat i anjos/-oz janë formuar mbiemra prej emrash me kuptim pejorativ si frikanjoz-coward, tekanjos/z-capriçious. Në shembullin e para kemi ekuivalencë me prapashtesim negativ. - Prapashtesa -alaq si konglutinat i al dhe aq ka kuptim pejorativ si në shembujt barkalaq-(pej)pot bellied person, shkurtalaq-midget and shorty. Siç mund t a vërejmë nuk ka barazvlerës me ndajshtesë me kuptim negativ, por vetëm fjalë me kuptim të tillë. - Prapashtesa -alec si konglutinat i al dhe ec me kuptim pejorativ si p.sh. barkalec-with a bulging middle, bardhalec-ashy white. Siç mund t a vërejmë nuk ka barazvlerës me ndajshtesë me kuptim negativ. - Prapashtesa -aluq si konglutinat i al dhe uq me kuptim pejorativ zbardhaluq-whitish. Në këtë shembull barazvlerësi është prapashtesa me ngjyrim negativ ish. - Prapashtesa -aq formon emra prej emrash foljesh e ndajfoljesh si edhe mbiemra prej emrash, mbiemrash e foljesh me kuptim pejorativ si p.sh. ngordhaq - lethargic, ngelaqclumsy. Pra nuk ka në anglishte barazvlerës me ndajshtesë me kuptim negativ. - Me prapashtesën -arak si konglutinat i prapshtesave -ar dhe ak formohen emra me kuptim pejorative, si p.sh dhelparak-foxy, shtazarak-unrestrained. Në këto dy shembuj njëri prej tyre e ka parazvlerësin me ndajshtesë me kuptim pejorativ. - Me prapashtesën -ash formohen mbiemra nga emra, mbiemra dhe folje me kuptim pejorativ. P.sh ligash, jargashash me barazvlerës përkatësisht weak, slobbering, jo me ndajshtesë me kuptim pejorativ. - Prapashtesa avec formon pak emra e mbiemra me kuptim pejorativ, p.sh. mburravecboastful, qyrravec-a person who is constantly complaining. Kjo parashtesë na del edhe në variantin aveç si baltaveç-lazy. Barazvlerëset janë zakonisht me fjalë me kuptim negativ, por edhe me shpjegime, jo me fjalë të ndajshtesuara negativisht. Gjuha shqipe ka edhe prapashtesat me kuptim zvogëlimi, ndonjëherë me kuptim përçmimi, si - çinë e -açkë por nuk i kemi bërë pjesë të punimit tonë, pasi nuk përkojnë me prapashtesa negative angleze, përveç kësaj pjesa më e madhe e shembujve të formuar sidomos me të parën nuk janë më prodhimtare, i përkasin leksikut dialektor e krahinor, ndërsa në të dytën kuptimi i përçmimit është i rrallë si tek turickë, më tepër është zvogëluese. - Prapashtesa ec e ardhur në shqipe nga bullgarishtja sipas gjuhëtarëve Jokli, Mladenov, Xhuvani e Çabej me kuptim përçmimi si burrec-timid, gardhec- a round corncrib made of wicker. Pra nuk ka barazvlerës me ndajshtesë me kuptim përçmimi. - Prapashtesa -uc me burim nga trajta veneciane uzzo dhe nga italishtja uccio me kuptim zvogëlimi a përkëdhelie sipas Pas Vasmer, por përkon me formime të anglishtes me prapashtesën me ngjyrim negativ -aster si tek poetuc-poetaster ose me raste edhe me in- si drejtoruc-incompetent manager. Ndajfolja keq i ngjitet disa emrave duke formuar kompozita me kuptim negativ, si p.sh besëkeq-untrustworthy, famëkeq-notorious. E kemi përfshirë për arsye se përkthehet si barazvlerëse e disa ndajshtesave në anglishte. Kemi rastin untrustworthy-besëkeq, misusekeqpërdor etj.. Grupi i ndajshtesave të mësipërme bëjnë dy modifikime kryesore në shembuj të shqipes. 1) I japin fjalës kuptim mohues. Fjalët edhe pse dalin në këtë kuptim paraqiten asnjanëse nga ana emocionore ose pa ngjyrim emocionor, ose shërbejnë për të formuar çifte antonimike. b) I japin fjalës kuptim keqësues. Fjala e re ndryshe nga ajo që ka shërbyer si temë fjalëformuese, ka në strukturën e saj elemente të ngjyrimit emocionor si i papranueshëm që formon çift antonimik me pranueshëm i shton edhe gjendjen emocionale të personit që e përdor këtë fjalë në një situatë të caktuar ligjërimore. 2) Ndajshtesat që krijojnë fjalët e grupeve të mësipërme sipas burimit ndahen në dy grupe: 85

99 a) Ndajshtesa vendase (të shqipes) si p.sh. parashtesat ç- (me vlerë efektive), jo- (me kuptim antonimik), mos- me kuptim mohues e privativ), nën- (me nuancë përulëse), pa- (me kuptim privativ ose antonimi) sh- z- e zh- (me kuptim antonimi). prapashtesat ac, -acak, -acuk, -aç, -ak,-anjos,-anjoz, -alaq, -alec,-aluq, -aq, -ash, avec/aveç (me kuptim pejorativ) e prapashtesa ec (me kuptim përçmimi), -uc me kuptim zvogëlimi por me raste me nuancë negative. b) Ndajshtesa të huaja prej greqishtes si parashtesat a- (me kuptim privativ), anti- (me kuptim kundërshtues) e pseudo- (me kuptimin false), prej latines il-, im-, in-,ir- (me kuptim mohues e kundërshtues), de- (me kuptim privativ), dis-, dez-, diz-- ( me kuptimin e kundërt). Ndajfoljet keq dhe kundër autoktone shqipe. Në shqipe parashtesat me kuptim negativ nga ana kuptimore i grupojmë kështu: Në shqipe janë 16 parashtesa me kuptim negativ, keqësues e mohues dhe dy ndajfolje (keq- e kundër), keq formon kompozita e kundër- ka si barazvlerës parashtesën anti- si dhe 15 prapashtesa dhe një ndajfolje keq në rol prapashtesor. - Parashtesat me kuptim privativ janë: a-,mos-, pa-, s-, x-, - Parashtesat me kuptim kundërshtues janë anti-, dis-, dez-, diz - Parashtesat me kuptim kundërshtues e mohues il-, im-, in-,ir- - Parashtesa me kuptim antonimik i janë ç-, sh-, z-, xh- - Fjalë me kuptim antonimi formohen edhe me ndajfoljen e parashtesën jo, parashtesën z-, zh-. - Fjalë me kuptim kundërshtie formohen me ndajfoljen e parafjalën kundër të ngjashme me anti-. - Fjalë të huazuara me nuancë nënvlerësuese a ngjyrim pejorativ formon edhe parashtesa nën-. Në shqipe prapashtesat me kuptim negativ nga ana kuptimore i grupojmë kështu: - Prapashtesa ac kuptim pejorativ, - Prapashtesat -acak,-acuk, aç (pejorative ose diminutive), - Prapashtesat -ak, an e -anak, a anik, anjos/-anjoz, -alaq, -alec, - aluq, -aq,-arak, - ash, avec, -aveç, acak-acuk, anjak me kuptimin e një cilësie të pamirë, - Prapashtesa ec me kuptim përçmimi - Prapashtesa -uc me kuptim zvogëlimi a përkëdhelie - Ndajfolja keq i ngjitet disa emrave duke formuar kompozita me kuptim negativ. 4.6 Karakteristika të parashtesave me kuptim negativ në gjuhën angleze: a) Parashtesat nuk i a ndryshojnë kategorinë gramatikore fjalës ku parashtohen; b) Shkruhen së bashku me fjalën ku parashtohen; c) Theksi kryesor bie mbi rrënjën e fjales; d) Ato mund të grupohen në bazë të kuptimit; e) Të gjitha parashtesat angleze janë të pandashme nga fjala ku parashtohen; f) Përveç a-, mis-, dhe un-, të gjitha parashtesat e tjera nuk janë me origjinë gjermanike. Lidhur me parashtesën un- në OED (Online etymology dictionary) ka dy burime, njëra me origjinë proto-gjermane, tjetra nga anglishtja e vjetër. Nëse është me prejardhje protogjermane ka kuptim negativ në mbiemra por edhe kundërshtues në folje. Kombinohet më pak me rrënjë latine e frënge. Nëse është me prejardhje nga anglishtja e vjetër shoqërohet me rrënjë latine, franceze e 86

100 greke. Kryesisht u parashtesohet fjalëve vendase me qëllim formimin e mbiemrave por edhe foljeve e ndonjëherë emrave, kryesisht me prejardhje vendase. Ka kuptim negativ, rrallë kundërshtues. Shumica e parashtesave të tjera janë ndërkombëtare Përveç parashtesave negative a-, dhe mal ndër parashtesat negative, të gjitha parashtesat e tjera mund t u ngjiten rrënjëve gjermanike e jogjermanike. Parashtesat me kuptim keqësues e mohues e ndryshojnë kategorinë gramatikore ndërsa pak prej tyre po. Parashtesa foljore -un 2 që i ngjitet rrënjëve emërore e foljore është homonime me parashtesën mbiemrore -un 2 që j u ngjitet rrënjëve mbiemrore to unarm-çarmatos, unbendshtendos, to unbutton-shkopsis dhe unapt- i papërshtashëm, unable-i paaftë, etj. Po kështu edhe prapashtesa -ish 1 dhe- ish 2 në fjalë si reddish-paksa i kuq, dhe stylish-me stil, ose childish-i papjekur. Në rastin e parë vetëm modifikon kuptimin e mbiemrit, në rastin e dytë e shndërron emrin në mbiemër dhe në rastin e tretë i ndryshon krejtësisht kuptimin, duke e bërë përulës arsye kjo përse e kemi përfshirë këtë prapashtesë në studimin tonë Kombinimi me rrënjët vendase apo të huaja: Ndajshtesat e anglishtes kombinohen me ato latine p.sh ive +-ness, por jo e kundërta. Parashtesat e anglishtes nuk theksohen. Fjalët mund të kenë dy parashtesa si insubordination (mosbindje), unmistakable (e pagabueshme) ose dy prapashtesa mercyfully (mëshirëplotë), carelessness (pakujdesi etj) 152. Parashtesat në gjuhën angleze zakonisht ngjiten direkt me fjalën, por në disa raste ndahen me vijë kur: 1. Kur parashtesa i ngjitet një fjale që fillon me gërmë të madhe si non-europian (jo evropian, zezak i afrikës së jugut) 2. Kur parashtesa ka nevojë për theks të veçantë si tek coworker (bashkpunëtor) 3. Për të shmangur dyfishimin e zanores si re-election (rizgjedh) Produktiviteti i parashtesave 1. Ndër parashtesat shumë produktive pjesë e studimit tonë jane dis-,un-, under- 2. Ndër parashtesat produktive gjithashtu pjesë e studimit tonë janë anti-,de-,mis-, non Karakteristika të përgjithshme të prapashtesave të anglishtes 1. Prapashtesat ndryshojnë llojin rrënjës ku ato ngjiten ; 2. Rrallë kanë kuptim në vetvete ; 3. Prapashtesat ndryshojnë kategorinë gramatikore fjalës ku ngjiten ; 4. Mund të klasifikohen sipas pjesës së ligjëratës që formojnë (foljore, emërore, mbiemrore), ose të llojit të rrënjës ku ngjiten; 5. Përcaktojnë pjesën e ligjëratës së rrënjëve ku ngjiten; 6. Përveç ndarjes në prapashtesa emërore, mbiemrore, foljore e ndajfoljore, ndahen edhe në prapashtesa që shënojnë persona e sende, si edhe prapashtesa që shënojnë nocione abstrakte e cilësi. Disa prapashtesa nuk e ndryshojnë kategorinë gramatikore ndërsa pak prej tyre po Çdo prapashtesë angleze formon fjalë të vetëm një kategories përveç -ish e cila mund ti ngjitet mbiemrave, ndajfoljeve e frazave sintaksore. 152 Shembujt janë shkëputur nga fjalori ANGLISHT-SHQIP i autorit Pavli Qesku EDFA Tiranë

101 Pjesa më e madhe e prapashtesave në anglishte nuk mund të përdoren në vend të njëra-tjetrës Lidhur me produktivitetin Ndër prapashtesat shumë produktive të përfshira në studimin tonë janë ish, e less-. Prapashtesat ard, -aster, e ling janë shumë pak produktive Kombinimi me rrënjët vendase apo të huaja: Raporti i elementeve gjermanike është më i madh ndër prapashtesat. Prapashtesat e anglishtes janë të huazuara edhe nga latinishtja e greqishtja dhe natyrisht këto të fundit preferojnë t ju ngjiten rrënjëve latine e greke ndërsa prapashtesat vendase nuk ju ngjiten detyrimisht rrënjëve vendase 154. Çdo prapashtesë e anglishtes formon fjalë të vetëm një kategorie, përveç -ish e cila mund ti ngjitet mbiemrave, ndajfoljeve e shprehjeve sintaksore. 4.8 Karakteristika të përgjithshme të parashtesave të shqipes 1. Parashtesa vendoset para rrënjës fjalës duke formuar kështu një njësi leksikore të gatshme për përdorim, ky fakt e bën më të mëvetësishme se prapashtesa. 2. Parashtesa nuk ja ndërron kategorinë leksiko-gramatikore fjalës me të cilën bashkohet, përveç rasteve kur ka formime me parashtesim dhe prejardhje pa ndjashtesë ose nga tema emërore mbiemrore e ndajfoljore p.sh. raste si përligj, mposht, shpërfill etj Parashtesat e shqipes që lidhen me studimin tonë si sh-, zh, ç-, janë të parme, nën- e pa-, vijnë nga parafjalët, ndërsa jo- e mos- nga pjesëzat. Parashtesimi është një nga mënyrat më të gjalla të fjalëformimit të shqipes. 4. Specifike për parashtesat e shqipes në përgjithësi sipas profesorëve Xhuvani e Çabej është kufiri midis parashtesimit dhe përngjitjes, gjë që e bën të vështirë konstatimin e tyre, pasi nuk mund t i ndajmë nga elementet nga ato kanë ardhë si parafjalë, lidhëza, pjesëza. 5. Mjaft të ndërlikuara paraqiten edhe lidhjet e parashtesimit me kompozimin. Në studimin tonë në kemi përfshirë edhe keq- edhe kundër. Ndajfolja keq, realisht formon kompozitë me kuptimim keqësues. Për këtë arsye duhet të meret parasysh mënyra e motivimit dhe natyra leksiko-gramatikore e elementit të parë 156. Por gjuhëtari Enver Hysa pas një sqarimi të gjatë të kompozimit e të përngjitjes deklaron se ndajshtesimi është pasuruar e pasurohet me mjete të reja që vijnë nga kompozimi e përngjitja. Megjithëse kufiri ndërmjet parashtesimit e kompozimit nuk është tejet i prerë. Me tej E.Hysa sqaron se në formimet foljore kemi të bëjmë me kompozita, ndërsa në formimet emërore e mbiemrore shërbejnë si parashtesa Ka edhe fjalë të parashtesuara për të cilat ne nuk dijmë nga burojnë sepse egziston vetëm fjala me parashtesë ose fjala me kuptimin e kundërt. 7. Shqipja dallohet për huazimim të fjalëve nga latinishtja, greqishtja e gjuhët sllave (këto të fundit nuk ka dhënë asnjë ndajshtesë apo fjalë të ndajshtesuar në anglishte). Këtu përfshihet huazimi i drejtpërdrejtë, i tërthortë ose kalkimi. Në këtë të fundit përdoren mjetet fjalëformuese të shqipes. Këtu nuk ka thyerje të strukturës, pasi kjo është karakteristikë për gjuhën shqipe Plag, I. Word formation in English CUP 2003 f Thomai, J.f Gramatika e gjuhës shqipe f Akademia e shkencave e shqipërsë. Tiranë Hysa, E. Disa Çështje të Parashtesimit në gjuhën shqipe f Hysa, E. Formimi i emrave me ndajshtesa në gjuhën shqipe, 2005,f 56 88

102 4.8.1 Karakteristika të përgjithshme të prapashtesave të shqipes Gjuhëtari E. Hysa pohon se në gjuhën shqipe prapashtesimi mbizotëron mbi parashtesimin për nga larmishmëria nga prodhimtaria edhe pikpamja cilësore. 1. Prapashtesimi është tipi më prodhimtar i ndajshtesimit. 2. Bashkë me kuptimin e ri që i japin rrënjës mund të përcaktojnë edhe pjesën e ligjëratës ky hyn fjala e re. 3. Shqipja ka edhe prapashtesa homonike, sinonime e prapashtesa variante. 4. Gjatë prapashtesimit mund të pësojë ndryshime fonetike. Pjesa më e madhe e tyre marin edhe theksin e fjalës ku ngjiten në ndryshim nga parashtesat të cilat janë gjithmonë të patheksuara. 5. Një tjetër veçori e prapashtesave të shqipes është edhe konglutinimi i tyre me dy a më shumë formante që e ka pasuruar sistemin e prejardhjes në shqipe. 6. Një pjesë prapashtesash burojnë nga fondi i përbashkët indo-europian 159. Gjatë zhvillimit të gjuhës disa formante janë zëvendësuar me të huaja. 7. Ndërkohë një tipar karakteristik në fjalëformimin e shqipes i vënë re së pari nga Holger Pedersoni dhe W. Meyer- Lübke për disa prapashtesa të huazuara të ngjashme me formante vendase me të cilat ngjasojnë në formë e kuptim duke u përzier me to. Xhuvani e Çabej i shikojnë si përfundim të një ndikimi të jashtëm e të një ruajtje të brendëshme 160. Shqipja ka ndajshtesa të huazuara por edhe ka dhënë ndajshtesa e fjalë sidomos në gjuhët ballkanike. Disa prej tyre bëhen shkak edhe për formimin e modeleve të reja duke dhënë shkas edhe për formimin e ndonjë prapashtese të re të formuar gjatë zhillimit të saj. Për ta përmbledhur mund të themi se: a) Në formimet ndajshtesore me kuptim negativ, mohues e keqësues, si në anglishte edhe në shqipe shfaqen dukuri të shumta morfologjike, semantike e stilistikore. Formimet krijojnë një shtresë (klasë) të madhe njësish që ndahen morfologjikisht në formime parashtesore dhe formime prapashtesore. b) Semantikisht njësitë e formuara me këtë rrugë, ndahen në dy grupe të mëdha në grupin e njësive me kuptim mohues dhe në grupin e njësive me kuptim keqësues. c) Anglishtja dhe shqipja kanë përbashkësi në këto formime, sikurse edhe dallime. Psh. në shumë formime që në anglishte paraqiten me parashtesë me kuptim mohues në shqipe shfaqen me prapashtesë me kuptim mohues dhe e kundërta. Kështu mund te kemi shembujt i pabarartëunequal, i pagojë-speachless, i pastrehë-unsheltered sikurse edhe raste kur ka mospërputhje morfologjike, vetëm përputhje semantike si Joorganic -not organic barkalec-with a bulging middle, tekanjos/z-capricious etj. 159 Gramatika e gjuhës shqipe Akademia e shkencave e Shqipërisë Tiranë 2002 f Xhuvani, A.Vepra 1 Tiranë 1970 f

103 KREU I PESTË PËRBASHKËSITË DHE VEÇANTITË NË ANGLISHTE DHE NË SHQIPE Për të bërë dallimet midis këtyre dy gjuhëve në lidhje me këtë lëmë të formimit të fjalëve, së pari menduam të trajtonim çështjen e atyre që quajmë universale gjuhësorë. Në veprën e tyre të titulluar Universalet gjuhësore gjuhëtarët Mairal e Gil (2006), shkruajnë rreth universaleve gjuhësore të cilat gjuhët ndajnë mes tyre. Sipas tyre gjuhët e botës ndryshojnë më tepër në strukturën sintaksore, kryesisht në rendin e vendosjes, së fjalëve e morfemave, në semantikë, në morfologji e fonologji 161. Janë relativisht pak universale potenciale që lidhen me formën e fjalës. Ka një tendencë të përgjithshme mbarë-gjuhësore lidhur më tepër me morfologjinë e shprehur nga afikset sesa nga ndryshimet në formën e rrënjës (alomorfi i rrënjës) ose ndryshimet në theks, ton, dhe kështu me radhë. P.sh., në gjuhën angleze ka një shumësi të parregullt si tek woman-women (grua-gratë), mouse-mice (mi-minj), tooth-teeth (dhëmb-dhëmbë), fish-fish (peshk-peshq), etj., por format e rregullta në numrit shumës që prekin pothuajse të gjithë fjalët e fjalorit të anglishtes, realizohen nëpërmjet prapashtesave s/es. Po kështu në anglishte janë disa emra që quhen ndryshe pluralia tantum, si trousers-pantallonat, glasses-syzet, të cilat nuk kanë formë të numrit njëjës etj. Ç ka shpesh vërehet është se gjuhët tregojnë një tendencë më të fortë për prapashtesim sesa për parashtesim (Hawkins dhe Cutler, 1988). Megjithatë, kjo nuk duket të jetë gjithnjë e mundur, pasi në të vërtetë, ekziston një gjuhë e cila ka vetëm parashtesa si (Athabaskan). Për më tepër, nuk është krejtësisht e qartë se çfarë do të thotë një supozim i tillë, sidomos për morfologjinë derivacionale. Kur bëhen supozime të tilla për universale, a duhet të përfshihen vetëm afikset produktive, të tilla si anti- p.sh. tek anticlerical-anti-klerike apo duhet të përfshijnë ndajshtesat "etimologjike" si com-, tek shembulli compromise-kompromis? Ka një numër të universalizmave të supozuar lidhur me ndajshtesimin. P.sh. Që të gjitha gjuhët që kanë infikse (ndërshtesa) mund edhe të kenë ndajshtesa jo-të ndërfutura. Në mënyrë të ngjashme, disa gjuhë lejojnë infiksimin (ndërshtesimin) të zbatohet për format reduplicated - (të përsëritura, të dyfishuara), dhe me sa duket të gjitha gjuhët e lejojnë infiksimin të zbatohet në format jo-të përsëritura 162. Së dyti universalizmi dhe universalet bien ndesh me dukurinë e hipotezës së relativizmit gjuhësor e cila shfaqet në leksikologjinë e morfologjinë e fjalëformimt. Lidhur me variantin e fortë të kësaj hipoteze, sipas së cilës shumë nga ndryshimet gramatikore e leksikore janë të tilla që ato që mund të thuhen në një gjuhë, nuk mund të thuhen në një tjetër, bart një varg rrjedhimesh negative teorikisht e praktikisht. Rami Memushaj shprehet se Vërtet që gjuhët duke qenë edhe të shumta në numër, kanë dallime, por me gjithë dallimet, kanë dhe përbashkësi. Ngjashmëritë së pari burojnë nga pjesa e trashëguar e gjuhës, së dyti ngaqë në çdo gjuhë ka huazime të llojeve të ndryshme. Ai e kundërshton variantin e fortë të hipotezës së teorisë së relativizmit gjuhësor duke argumentuar se po t i përmbahemi kësaj hipoteze atëherë nuk do të mund të përkthenim nga një gjuhë në tjetrën e anasjelltas, nuk do kishim huazime as kulturore, as fakte të dygjuhësisë 163. Është e vërtetë që gjuhët mund të mos kenë struktura morfo-sintaksore e leksiko-semantike të njëjta, po 161 Linguistic Universals. Ricardo Marial e Huana Gil Cambridge University Press 2006 f Andrew Spencer Linguistic Universals Cambridge University Press 2006 f Memushaj R. Hyrje në Gjuhësi Botimet Toena Tiranë 2008 f

104 kjo nuk do të thotë se nuk kanë asgjë të ngjashme midis tyre. Ne mendojmë se sistemi i fjalëformimit lidhet me tezën e relativizimit gjuhësor. Sipas Hudson një aspekt i relativitetit vërehet në disa gjuhë të cilat individualizojnë disa njësi që shprehin kuptime që në gjuhë të tjera nuk shprehen. Kjo ka të bëjë me pengesat që hasen sidomos gjatë përkthimit kulturor, letrar etj 164. Sipas Sepirit Botët ku shoqëri të ndryshme jetojnë dallojnë midis tyre, nuk janë thjesht botë të njëjta të cilat dallohen vetëm prej etiketimeve të ndryshme 165. Hipoteza e relativizimit linguistik mbart dy supozime. Së pari, gjuhët ndryshojnë në mënyrë kuptimplote në interpretimin e përvojës së secilës si në përzgjedhjen e informacionit ashtu edhe në radhitjen e tij. Së dyti këto interpretime të informacionit ndikojnë në mendim kur ata përdoren për ta mbështetur këtë informacion. Këto dy deklarata nënkuptojnë se anglishtfolësit mendojnë dhe e interpretojnë në mënyra më të ndryshme botën që na rrethon krahasuar me shqipfolësit. Pra teza e diversitetit linguistik del e padiskutueshme. Edhe pse të dyja gjuhët mund të kenë ngjashmëri universale linguistike abstrakte, shpesh shfaqin diferenca të mëdha në strukturat e tyre sintaksore, në leksik, në gramatikë, në semantikë, në letërsi, në pragmatikë, në kuptimin figurativ. Pohimi i dytë është më i diskutueshëm, por meqë forcat linguistike i japin formë mendimit në shkallë të ndryshme, ajo shfaqet pak a shumë në forma bindëse. Relativiteti linguistik është i pashmangshëm ditët sotme kur komunikimi ndërmjet njerëzve, me globalizimin po rritet vazhdmisht. Ashtu si edhe për gjuhë të tjera, ndërmjet anglishtes dhe shqipes ka dallime që së pari lidhen me ndryshimet në botën materjale e shpirtërore të popujve që i flasin këto gjuhë e ndryshimet në kulturat e tyre. Po kështu pranohet se edhe proceset linguistike janë depërtuese në shumë fusha të mendimit. Këto dy gjuhë bartin ndryshime që lidhen me faktorët jashtgjuhësorë, sepse anglishtja është gjuhë me shumë influencë në botë, influencë që ndikon edhe në pikpamjet e një anglishtfolësi mbi botën, ndërsa shqipja është gjuhë e një populli të vogël e ndryshme që në gjenezë me anglishten. Këto dy gjuhë përfaqësojnë dy realitete të ndryshme. Kjo bie menjëherë në sy kur përkthejmë nga njëra gjuhë në tjetrën e anasjelltas. Probleme përkthimore gjenerohen për shkak të diversitetit gramatik, sintaksor, e leksikor. Hipoteza e relativitetit linguistik është universale dhe duhet përdorur në analiza e studime krahasuese ndërmjet gjuhëve Krahasimi morfo-semantik i fjalëve me kuptim negativ nga anglishtja në shqipe e nga shqipja në anglishte Le ti kthehemi krahasimit tonë morfologjik e semantik të fjalëve të ndajshtesuara me kuptim pejorativ, negativ, mohues e keqësues, në të dyja gjuhët të cilat përveç dallimeve kanë edhe përbashkësi. Në historinë e saj të gjatë zhvillimore, anglishtes i është dashur të përballet me një fluks masiv fjalësh nga gjuhë të ndryshme burimore 167. Kjo ka shkaktuar paqëndrueshmëri në sistemin e fjalëformimit, dhe jo rrallë herë konfuzion tek përdoruesit e studiuesit e saj. P. sh., paqartësitë për parashtesimin negativ kanë qenë një karakteristikë e gjuhës në të gjithë historinë e saj. Sipas (Swift,1712) në shekullin e 18-të, gramaticienët dhe leksikografët propozuan korrigjimin e përmirësimin e gjuhës angleze 168, në mënyrë që të parandalonin çoroditjen e shkaktuar në gjuhë nga lëvizshmëritë gjuhësore. 164 Hudson, R., Sociloinguistika, Tiranë 2002, f Edward Saphir, The Status of Linguistics as a Science. University of California Press, page Shahini, M. Memisha, V. Linguistic relativity occurrences between English and Albanian Vlorë 2011 f Negative prefixation from 1300 to 1800: A case study in in-/un- variation* Heok-Seung Kwon ICAME Journal no = 21f Swift, Jonathan A Proposal For Correcting, Improving and Ascertaining The English Tongue. London: Benjamin Tooke. 91

105 Në leksikologji, veçanërisht në objektin kryesor të studimit tonë krahasimtar na shfaqen natyrisht dallime, përderisa kemi të bëjmë me dy gjuhë të cilat kanë dallime jo të vogla që lidhen me strukturën e tyre gramatikore. Objekti kryesor i studimit tonë pikërisht parashtesat me kuptim pejorativ, negativ, keqësues e mohues janë më komplekse në shpëndarjen dhe sjelljen e tyre sesa pjesa më e madhe e parashtesave të tjera. Ato përkojnë pjesërisht me njëra-tjetrën nga ana kuptimore në fushat e përdorimeve e tyre. Po t i krahasojmë me prapashtesat me kuptim negativ përsëri sfera e përdorimit të tyre është shumë e gjerë pasi anglishtja ka një sërë formantesh të tilla, të cilat janë prodhimtare, pasi në anglishte janë 11 parashtesa, një sindajshtesë, 1 prapashtesë (-less) me kuptim antonimik e katër elemente prapashtesore me ngjyrim negativ. Të katër prapashtesat e tjera (ard, -aster, -ish e -ling,) gjejnë përdorim në një numër të vogël fjalësh, madje ish në shumicën e rasteve formon mbiemra pa ndonjë ngjyrim negativ. Prapashtesa -ling, gjithashtu ka pak raste me nuance figurative përulëse. Në gjuhën angleze parashtesat nuk e ndryshojnë theksin e fjalës, as kategorinë gramatikore, ndërsa një pjesë e prapashtesave e kanë një efekt të tillë p.sh. dehumidify-dehumidification (dehidratoj-dehidratim) Oxford Advanced Learners Compass Dictionary këtë shembull e paraqet kështu: de hy drate / Ñ di;'haidreit; NAmE Ñ ; Ñ di;hai'dreit; NAmE Ñ / verb dhe de hy dra tion / Ñ di;hai'dreisn; NAmE Ñ / noun [U]: Vërejmë ndryshimin e theksit, ndërsa tek child less / Ñ 'tsaildljs; NAmE Ñ / adjective dhe child like / Ñ 'tsaildlaik; NAmE Ñ / adjective, vërejmë se nuk ndryshon theksi, i mbetet rrënjës në të dyja rastet. Ndajshtesat e anglishtes kombinohen me ato latine p.sh ive + ness, por jo e kundërta. Parashtesat angleze nuk theksohen. Edhe ndërmjet parashtesave me kuptim pejorativ, negativ, mohues e keqësues ka grupime e natyrisht dallime në përdorim. Disa (dy grupe) nga këto parashtesa janë të lidhura qartë. Grupi i parë përbëhet nga parashtesat a-dhe an-, dhe i dyti përbëhet nga parashtesat il-, - im, in- dhe ir-. Në secilin nga grupet, variacionet kanë të njëjtin kuptim, por janë të ndryshme vetëm sepse tingujt fillestarë në rrënjë janë të ndryshëm. Thuhet se janë të kushtëzuar fonologjikisht. Në grupin e parë parashtesa -an përdoret kur mbiemri në vijim fillon me një zanore, ndërsa në të gjitha rastet e tjera është përdorur parashtesa a-. Kjo mund të ilustrohet nga shembujt e mëposhtëm: apolitical [un- + fjalën e frengjishtes së vjetër politique] an aemia [nga shek. 19-të. nga latinishtja moderne në greqishte erdhi anaimia: an-pa+ haimablood] Të njëjtat kushte zbaton edhe grupi i dytë Grupi i fundit gjithashtu ndjek kushte shumë të ngjashme. Ne mund të dallojmë se si ata janë të kushtëzuara duke renditur disa fjalë që fillojnë me këto parashtesa dhe i duke analizuar fonetikisht. Semantikisht të gjitha këto parashtesa mbartin forcë negative, kundërshtuese edhe pse kanë ndryshime midis njëra-tjetrës. P.sh., tre parashtesat dis-, in-dhe-un janë shumë të ngjashme në kuptim. Ato dallohen nga non-, e cila shpreh një mohim të thjeshtë. Parashtesa non- me raste është sinonimike me parashtesën un- por kjo e fundit është më prodhimtarja ndër të gjitha parashtesat e tjera si p.sh non-alphabetic-jo në renditje alfabetike e unalphabetic-analfabet. 92

106 Morfologjikisht vendosja e një ndajshtese në anglishte ka shumë lidhje me etimologjinë e saj. Në gjuhën shqipe shkallëzimi i intensitetit të tiparit specifikues është tepër i pranishëm. Siç jemi shprehur edhe më parë gjuha shqipe, ka dy grupe të mëdha fjalësh që formojnë antonimi përmes ndajshtesave (parashtesa), duke formuar edhe vargje të tëra dhe kundërvënie përpjesëtimore, të ndërtuara me dy gjymtyrë: gjymtyra pa ndajshtesë dhe gjymtyra me ndajshtesë. Kjo gjymtyrë bëhet edhe shprehëse e tiparit semantik që në njërën gjymtyrë të korrelacionit është i pranishëm, kurse në tjetrën jo. Grupi i parë lidhet me kundërvënien e mirëfilltë, skajore, që ndërtohet nga parashtesa me kuptim të kundërt që del me disa variante sipas tingullit nistor të temës së fjalës së cilës i paravendoset: sh-/zh-/ç-. Kurse grupi i dytë lidhet me kundërvënien jo skajore, jo të mirëfilltë, që përfshin tri nëngrupe me njësi që formohen me parashtesat me kuptim mohor që kushtëzohen nga kategorialiteti leksikogramatikor i temës fjalëformuese: pa- / mos- / jo-. Pas krahasimit të strukturave kuptimore të gjymtyrëve të një kundërvënie, kuptohet menjëherë që intensiteti është më i madh të formimet me sh-/zh-/ç-. Mjafton të japim një varg me 3 shembuj ku krijohen 2 kundërvënie përpjesëtimore: i veshur / i paveshur / i zhveshur. Këtu kundërvenia e parë është mbiemërore i veshur / i paveshur, kurse kundërvënia e dytë është foljore vesh / zhvesh, sepse i zhveshur ka ardhur nga zh+vesh zhvesh zhveshur i zhveshur. VÉSHUR (i, e) mb. 1. Që ka rroba në trup, që është mbështjellë a është mbuluar me rroba të qepura posaçërisht; që është veshur; me gjithë rroba në trup, pa i hequr rrobat nga trupi; kund. i zhveshur. Ishte i veshur. Ra (u shtri) i veshur. 2. bised. Që është i siguruar me veshje, që i ka plotësuar nevojat me veshje; kund. i zhveshur. I ka fëmijët të veshur e të mbathur. 3. Që është plotësuar me orenditë e me pajisjet nevojshme (për një dhomë, për një shtëpi etj.); kund. i zhveshur. I kemi shtëpitë të veshura. 4. Që ka një cipë të hollë përsipër; që është mbështjellë me diçka për ta ruajtur, për ta zbukuruar etj., që i është vënë një mbulesë e hollë, i është hedhur një shtresë e hollë ose është lyer me diçka për këtë qëllim. Fare e veshur. Oriz i veshur. Mure të veshura. Dollap i veshur. Derë e veshur. Tel i veshur. 5. Që është i mbuluar a i veshur me bar, me gjethe ose me bimësi; që është plot me gjethe, që nuk i kanë rënë gjethet; kund. i zhveshur. Vend i veshur. Male të veshura. Shpat i veshur. Kodër e veshur. Dru i veshur. 6. I mbuluar tërësisht me re, i vrenjtur. Qielli është i veshur. 7. Që ka një si perde a lëbyr e nuk sheh mirë, i lëbyrur, i lëbyrtë (për sytë). I kishte sytë të veshur. 8. Që është veshur disa here, i mbajtur, i përdorur (për rrobat). Xhaketë e veshur. Pantallona të veshura. PAVÉSHUR (i, e) mb. 1. Që nuk është veshur. 2. Që është i varfër ekonomikisht, i vobektë. ZHVESHUR (i, e) mb. 1. Që e ka trupin të zbuluar, pa rroba; që i ka hequr rrobat, që është zhveshur; që është veshur keq, me pak rroba ose me rroba të holla; lakuriq; kund. i veshur. Me trup të zhveshur. Rrinte i zhveshur. 2. Që i është hequr lëkura a lëvorja, që është qëruar. Misër i zhveshur. Trung (dru) i zhveshur. 3. Që nuk e ka lëvoren, zhguallin, mbulesën ose mbështjelljen, që nuk është i veshur. Tel i zhveshur. Kërmill i zhveshur kërmill pa guaskë. Bimë me farë të zhveshur. 93

107 4. Që i kanë rënë gjethet (për një bimë); që nuk ka drurë e bimë; kund. i veshur. Dru i zhveshur. Pyll i zhveshur. Vend (mat) i zhveshur. 5. Që është i zbrazët, që nuk i ka orenditë e pajisjet e nevojshme (për një dhomë, për një shtëpi etj.).dhomë e zhveshur. Mure të zhveshura. 6. edhe fig. bised. Që i është hequr e drejta të mbajë një rrobë karakteristike për një profesion a për një detyrë; që është shkarkuar nga një detyrë; i liruar. Oficer i zhveshur. Ushtarë të zhveshur. 7. fig. Që është pa ndonjë qëllim e pa përmbajtje, i zbrazët, i kotë. Jetë e zhveshur. 8. Përd. em. sipas kuptimit 1 të mbiemrit. I zhveshuri, i përqeshuri. fj. u. Këtu kur përqas dy mbiemra të ardhur që të dy nga folje me kuptim të kundërt i veshur / i zhveshur, vëren se semat e tyre janë të mbartura nga ato të foljeve nga janë formuar. Kjo bën që edhe ata strukturat kuptimore t i kenë antonimike gati në të gjitha kuptimet (që të dy mbiemrat në Fjalorin e gjuhës së sotme shqipe, 1980 kanë nga 8 kuptime). Me parashtesën pa- formohen mbiemra me kuptim mohor a mbiemra që shënojnë mungesë (disa prej mbiemrave kthehen edhe në emra). Mjafton të japësh një pjesë prej tyre për të parë sesi krijohen kundërvënie përpjesëtimore. Njësitë mbiemërore të dhëna në vazhdim kërkojnë patjetër mbiemrin që nuk përmban kuptimin mohor, por atë pohor. Mbiemrat janë krijuar nga tema mbiemërore dhe dalin me kuptimin që nuk është + kuptimin e mbiemrit fjalëformues ; jo + kuptimin e mbiemrit fjalëformues (p.sh. i paafrúar që nuk është i afruar ; po ashtu: i paajrósur, i paajrúar, i paangazhúar, i paarmatósur, i paarsimúar, i paarrítur, i paasfaltúar,i pabanúar, i pabotúar, i pabrédhur, i pacenúar, i pacivilizúar, i paçélur, i padeklarúar, i padëmtúar, i padëshmúar, i padisiplinúar, i padjallëzúar, i padrédhur, i padrúajtur, i padyshímtë, i padhémbshur, i paedukúar, i paekuilibrúar, i paelektrifikúar, i pafillúar, i pafísëm, i pagatítur, i paguxímshëm, pagjunjëzúar, i pahekurósur, i pakálbur, i pakalítur, i pakallajísur, i pakënáqur, i pakontrollúar, i pakorrigjúar, i pakórrur, i pakréhur, i pakrípur, i pakristalizúar, i pakthýer, i pakualifikúar, i pakulturúar, i pakurdísur, i palakúar, i palegalizúar, i palëmúar, i palërúar, i palëvrúar, i palúmtur, i palýer, i pamazítur, i pambjéllë, i pambrójtur, i pameritúar, i pamotivúar, i pampíksur, i panatýrshëm, i pandërvárur, i pandëshkúar, i pandréqur, i panënshkrúar, i panënshtrúar, i pangínjur, i pangjéshur, i pangjízur, i panjësúar, i paorganizúar, i papagúar, i paparamendúar, i papëlqýer, i papërfundúar, i papërkëmbur, i papërmbúshur, i papërmirësúar, i papërpíktë, i papërsósur, i paplanifikúar, i paplotësúar, i paplugúar, i papopullúar, i paprashítur, i papríshur, i paprogramúar, i paprovúar, i papunësúar, i paqétë, i paqéthur, i paqërúar, i parráhur, i parrúar, i pasigurúar, i pasítur, i pastërvítur, i pastolísur, i pashërúar, i pashkóqur, i pashkrírë, i pashkrúar, i pashlýer, i pashóshur, i pashqetësúar, i pashtýpur, i pashúar, i patalentúar, i patokëzúar, i patrédhur, i patheksúar, i pathínjur, i paushqýer, i paverifikúar, i pavërtetúar, i pavúajtur, i pazíer, i pazhvéshur etj.). Po kështu e njëjta dukuri ndodh edhe tek formimet e përziera me paranyjëzim dhe përngjitje të sintagmave parafjalë + emër, duke u kthyer parafjala pa në parashtesë me kuptim mohor. Krijohen kështu mbiemra nga tema emërore, me kuptimin që nuk ka + kuptimin e emrit fjalëformues : i paájër që nuk ka ajër ; po ashtu: i pababá, i pabésë, i pabísht, i pabréngë, i pacén, i padjallëzí, i padurím, i padhëmbë, i padhjámë, i paedukátë, i paérë, i pafáj, i pafamílje, i pafát, i pafís, i pafúnd, i pagjéthe, i pagjínd, i pakëmbë, i pakërcéll, i pakujdés, i pakultúrë, i pakuréshtje, i palakmí, i palésh, i palezét, i palëng, i palogjíkë, i palýrë, i pamárre, i pambështétje, i pamorál, i pamótër, i pandér, i pandíhmë, i panënë, i pangjýrë, i paoréks, i papërkráhje, i paprínd, i parrúdhë, i pastolí, i pashëndét, i patákt, i patalént, i patëmétë, i patúrp, i paújë, i pavëllá, i pavullnét, i pazanát etj. E njëjta dukuri ndodh edhe me anglishten në formimet me un-, me im-, e less Unadaptable (i papështatshëm; mospërshtátje), unaddressed (e paadresuár), unadhesive 94

108 (i pangjítshëm), unadjudged (e pagjykúar), unadjusted (i pandréqur), unadmired (i paadmirúar), unadmitted (i papranúar), unadopted (i paadoptúar), unadorned (i pazbukurúar), unadulterated (e papërzíer), unadvisable (i pakëshillúeshëm), unaffected (i paprékur), unaffiliated (i pavárur), unafraid (i pafríkë), unaggressive (joagresív), unaging (i paplákur), unaided (i pandíhmë), unalarmed (i pashqetësúar), unalienable (i patjetërsúeshëm), unalike (i pangjáshëm), unallayed (i paqetësúar), unalleviated (i palehtësúar), unallocated (e pazënë), unallotted (të pashpërndárë), unallowable (i palejúeshëm), unalloyed (i papëzíer), unalterable (i pandryshueshëm), unamazed (i pahabítur), unambiguous ( i padykuptímshëm), unappalled (i patrémbur), unapparent (i padúkshëm), unfair (i padréjtë), unfaithful (i pabésë), unfed (i pangrënë), unfelt (i pandíer), unfertile (joprodhúese), unfiltered (i pakullúar), unflinching (i paepshëm), etj.. immodest (i patúrp), immoral ( i pandérshëm), immortal (i pavdékshëm), immovable (i palëvízshëm), impartial (i paánshëm), impenitent (i papendúar), imperfect (i papërsósur), impersonal (pavetór), impolite ( i pasjéllshëm), improbable ( i pagjásë), improper (i pasáktë), imprudent (i památur), impregnable (i pakapshëm), impotent (i pafuqíshëm), impossible ( i pamúndur), imponderable ( i papeshúeshëm), implausible (i pagjásë), imperfect (i papërsósur), impalpable (i paprékshëm), immutable (i pandryshúeshëm), immaculate (i papërlýer), immaterial (i palëndët)etj.. Beardless (pamjékër), blameless (pafáj (shëm), cloudless (i patrazúar), colourless (i pangjýrë), fadeless (i pashúar), hurtless (i padëmshëm), kinless (i paprínd), juiceless (i palëng), lashless (pa qerpíkë), leafless ( i pagjéthe), lightless (i pandriçúar) objectless (i paqëllím), odourless (e paérë), orderless (i parrégullt), pathless (i pashkélur), peaceless (i paqétë), proofless (i pabazúar), (i padyshímtë), restless ( i paqétë), riskless (i parrezíkshëm), rustless ( i pandrýshkur), ruthless ( i pamëshírshëm), sackless ( i pafáj), saltless (i pakrípë), solderless (i pasaldúar), stintless (i pakursýer), stirless (i patrazúar), strainless (i pamundímshëm), strengthless ( i pafuqíshëm), sunless ( i padíell), tackless ( i pambërthýer), tactless (i patákt), tameless (i pashtrúar)etj.. Kurse shkallëzim të intensitetit në shqipe e gjejmë tek formimet me ndajshtesa me kuptim keqësues. Kjo duket te fjalët e derivuara zakonisht nga e njëjta temë fjalëformuese. Po japim një shembull nga FGJSSh, 1980 me fjalën bark dhe me derivatet e saj. Fjalët që janë formuar me -osh nuk e kanë ngarkesën emocionale aq të madhe sa e kanë fjalët e formuar me - uc, me -aç, me -alec etj. Këtë dukuri e tregojnë edhe strukturat kuptimore dhe shpjegimet e kuptimeve në fjalor. Gjithashtu edhe elementet plotësuese janë më të shumta te këto njësi sesa tek ato me osh. BÁR/K,~KU m. sh. ~QE, ~QET. 1. Pjesa e trupit të njerëzve a të kafshëve, ku janë stomaku, zorrët, mëlçia e zezë dhe organe të tjera; pjesa e trupit të qenieve të gjalla nga gjoksi e poshtë, e kundërt me kurrizin. Bark i madh (i fryrë). Barku i lopës. Lëkura (cipa) e barkut. Fundi i barkut. Zgavra e barkut. Organet (muskujt) e barkut. Më dhemb (më pret) barku. Iu ënjt (iu fry) barku. E goditi në bark. I është rritur barku. Shtrihem në bark. Ka vënë (ka lëshuar) bark i është rritur barku nga dhjamët. I ra barku iu ul barku. Më vjen ujët deri në bark. Iu bë barku daulle (kacek, lodër). E bëri barkun katua (hambar). E bëri barkun pallaskë. E bëri barkun bic. Futet nën barkun e kalit. I vë një tullë të ngrohtë në bark. Iu thaftë lëkura e barkut! mallk. 2. Stomaku e zorrët si organe ku hyn, qëndron e përpunohet ushqimi. Bark i ngopur (i pangopur). Me barkun plot (të zbrazët, bosh, esëll). E mbushi barkun (me bukë). I plasi barku (nga të ngrënët). Ngopi (fryu) barkun. E gërreu barku për bukë. S'ma do (s'ma nxë) barku. S'kishin gjë në bark. U mbiu në bark (një gjellë). 95

109 3. Zgavra e poshtme e trupit të femrës ku është mitra, pjesa e brendshme ku zhvillohet pjella. Që në bark të nënës. Me bark të mbarë! ur. Fryti i barkut fëmija. Kanë lindur nga një bark. Ndrittë barku që e ka mbajtur! Shqiptarin nuk e ka nxjerrë lokja prej barkut, por huta prej çarkut. fj. u. 4. Tërësia e fëmijëve që lind një nënë me një burrë; tërësia e të vegjëlve që pjell brenda një periudhe një kafshë ose gjithë vezët që bën një shpend a kandërr; pjellë. Barku i parë. Djalë i barkut djalë jo i gjetur. Familje me disa barqe. Motër e vëlla nga dy barqe. Fëmijë (vëllezër) të një barku. Barku i fundit fëmija i fundit. 5. etnogr. Tërësia e fëmijëve që vijnë nga një nënë, si lidhje gjinie; tërësia e fëmijëve dhe e pasardhësve të një gjinie, gjiri. Bark i shtuar. Janë të një barku 6. fig. Brez. Bark pas barku. Kanë kaluar katër barqe. 7. Sipërfaqja e përkulur dhe e harkuar e një sendi faqja e fryrë e tij; pjesa e fryrë dhe e rrumbullakët e një ene, e një voze etj. Barku i enës (i shtambës i vozës). Barku i anijes. Barku i oxhakut. Mur me bark. Sharrë me bark. Lëshon (bën) bark. I vë shishet bark më bark. 8. Pjesa e zgavërt e një sendi, pjesa e brendshme ku futet diçka; gjiri, brendësia. Barku i furrës. Barku i malit (i minierës, i shpellës). Barku i tokës. Në barkun e shkëmbit. 9. vet. nj. Mesi i një periudhe kohe. Në bark të javës (të muajit; të verës, të vitit). 10. mjek. Sëmundje që shfaqet me dalje jashtë shpesh e hollë, diarre; nevojë e hollë. Barku i keq (i lig) dizenteria. Barku i verës. E heq (i shkon, i vete) bark. Ka (del) bark. E zu barku. Të jep bark. Vuan nga barku. Ishte me bark. E lau (e griu) barku. 11. fig. bised. Zemra; shpirti. Me gjithë bark. Me bark të plagosur. I kalbur në bark. S'ma do (s'ma mban) barku. Më iku barku. S'e kam atë bark. E ka barkun të gjerë. I ka hyrë frika në bark. Iu mbush barku me frikë. M'u prish barku. Më plasi barku! iron M'u dogj barku! iron. Më dhemb barku për të. S'kam bark ta shoh. Më bëhet barku mal. M'u bë xhumbë në bark. Më këputet barku. Më qan barku. I hap barkun. Atë që të do barku! ur. BARKÁÇ,~E mb. keq. I pangopur, grykës. Njeri barkaç. BARKÁÇ/E,~JA f. sh. ~E, ~ET krahin. Barkashore. BARKALÁQ,~E mb. keq. Barkalec. BARKALÉC,~E mb. keq. 1. Që e ka barkun pak të madh, që vjen si me bark. Njeri barkalec. Peshk barkalec. Lopë (dele) barkalece. Poçe (gotë) barkalece. 2. Përd. em. sipas kuptimit të mbiemrit (kryesisht për njerëzit). BARKALÍQ,~E mb. keq. Barkalec. Fëmijë barkaliqë. Poçe barkaliqe. BARKANJÓZ,~E mb. keq. Barkmadh. BARKASHÓR,~E mb. 1. Që e ka barkun pak si të madh, barkmadh; që ka lëshuar bark, që vjen si me bark. Fëmijë barkashor. Qyp barkashor. Vorbë barkashore. Bostan barkashor. 2. keq. I pangopur, grykës. 3. Përd. em. sipas kuptimeve të mbiemrit (për njerëzit). BARKÓSH,~E mb. bised. Barkalec. Njeri (fëmijë) barkosh. Pjepër barkosh. Shtëpi barkoshe. Bucelë barkoshe. BARKÚC,~E mb. 1. shih Barkalec. 2. sport. Që bëhet duke nxjerrë pjesën e barkut përpara (në kërcimet së larti etj.). Stili barkuc. Në gjuhën angleze nuk na rezulton të ketë shkallëzim të plotë të ndajshtesave me kuptim pejorativ e negativ. Pra që të ketë një fjalë me vetëm një rrënjë dhe 9 prapashtesa keqësuese. Nga fjalori i sinonimeve Ëebster s 169 kemi shkëputur sinonime kryesisht me parashtesë me kuptim negativ dhe raste me prapashtesë -less të tillë si: -Ignorant, illiterate, unlettered, uneducated, untaught, untutored, unlearned; -Imperceptible, insensible, impalpable, intangible,inappreciable, imponderable; 169 Webster s new dictionary of synonyms. G. & C. Merriam Company, Publishers Springfield, Massachusets, USA 1968 f 412, 421,436, 542, 564,

110 -Ineffective, ineffectual, inefficient, inefficacious, -Mistreat, maltreat, ill-treat(kompozitë), misuse -Nonreligious, unreligious,irreligious, ungodly, godless; -Unutterable, inexpressible,unspeakable, ineffable, indescribable, indefinable tek të cilat nuk kemi të bëjmë me rrënjë të njëjtë si në shqipe, por me rrënjë të ndryshme, me ndajshtesa të ndryshme dhe me kuptim të ngjashëm. Thoma Sharra 170 sjell raste me nga 2 shembuj me parashtesa të ndryshme e me rrënjë të njëjtë si: NON-SCIENTIFIC- adjective not involving or connected with science or scientific methods UNSCIENTIFIC- un sci en tif ic / Ñ VnsaIJn'tIfIk; NAmE Ñ / adjective (often disapproving) not scientific; not done in a careful, logical way: UNABLE - un able / Ñ Vn'eIbl; NAmE Ñ / adjective [not before noun] unable to do sth (rather formal) not having the skill, strength, time, knowledge, etc. to do sth:he lay there, unable to move. DISABLE- dis able / Ñ dis'eibl; NAmE Ñ / verb [vn] 1. to injure or affect sb permanently so that, for example, they cannot walk or cannot use a part of their body:he was disabled in a car accident. 2. to make sth unable to work so that it cannot be used: UNJUST- un just / Ñ Vn'dZVst; NAmE Ñ / adjective not deserved or fair,an unjust law, un just ly adverb: INJUSTICE- in just ice / Ñ In'dZVstIs; NAmE Ñ / noun [U, C] the fact of a situation being unfair and of people not being treated equally; an unfair act or an example of unfair treatment, fighting against poverty and injustice. a burning sense of injustice. social injustice. UNEQUAL- un equal / Ñ Vn'i;kwJl; NAmE Ñ / adjective 1[usually before noun] in which people are treated in different ways or have different advantages in a way that seems unfair SYN unfair:an unequal distribution of wealth, INEQUALITY- in equal ity / Ñ InI'kwQlJti; NAmE Ñ -'kwa;l-/ noun [U, C] (pl. -ies) the unfair difference between groups of people in society, when some have more wealth, status or opportunities than others:inequality of opportunity MISINFORMATION- mis in form / Ñ misin'fo;m; NAmE Ñ -'fo;rm/ verb [vn] [often passive] misinform sb (about sth) to give sb wrong information about sth: a campaign of misinformation. DISINFORMATION dis in for ma tion / Ñ dis%infj'meisn; NAmE [U] false information that is given deliberately, especially by government organizations 171. INARTISTIC (neutral meaning) - 1. Not conforming to the principles or criteria of art: "Never would she resort to the inartistic expedient of modifying her work to suit the popular taste" (Edith Wharton). 2. Lacking taste or interest in art. UNARTISTIC (unfavorable meaning) Adj. 1.unartistic - lacking aesthetic sensibility 172. UNMORAL- adj. 1. Having no moral quality; amoral. 2. Unrelated to moral or ethical considerations; nonmoral. AMORAL adj. 1. Not admitting of moral distinctions or judgments; neither moral nor immoral. 2. Lacking moral sensibility; not caring about right and wrong. 170 Sharra, Th. Word-formation Supplement to English grammar Tiranë 1971 f Oxford Advanced learners dictionary file:///c:/program%20files/oxford/oald7/data/oxford_3000/the_oxford_3000.htm 172 Webster's Revised Unabridged Dictionary, published 1913 by C. & G. Merriam Co. (unartistic inartistic) 97

111 NON-MORAL (equal in meaning)- adj. not involving or related to morality or ethics; neither moral nor immoral IMMORAL (unfavorable in meaning) immoral [ɪmɒrəl] adj a. transgressing accepted moral rules; corrupt b. sexually dissolute; profligate or promiscuous c. unscrupulous or unethical immoral trading d. tending to corrupt or resulting from corruption an immoral film immoral earnings immorally adv 173. Shembulli i fundit është më i plotë në sinonime me të njëjtën rrënjë dhe më parashtesa të ndryshme negative, pra amoral, immoral, non-moral e unmoral. Ginzburg 174 si shumë leksikografë të tjerë i paraqet duke i grupuar sipas kuptimit që përfaqësojnë: a) Parashtesa negative si: un 1 -, non-, in-, dis 1 -, a-, p.sh. ungrateful (grateful), unemployment (employment), non-political (political), non-scientific (scientific), incorrect (correct), disobedient (obedient), discharge (charge), amoral (moral), asymmetric (symmetrical), etj. Ai nuk lë pa përmendur se parashtesa invendoset para formave të ndryshme fonetike, në varësi të tingullit nistor të rrënjës ku ngjitet; Me fjalë të tjera, morfema parashtesore në fjalë ka disa alomorfe, si il- (para [l]), im- (para [p, m],) ir- (para [r]), p.sh illegal(legal), improbable(probable), immaterial(material), irreligious(religious), inactive(active), etj.; b) parashtesa reversative ose privative, si un 2 -, de-, dis 2 -, p.sh. untie (tie), unleash (leash), decentralise (centralise), disconnect (connect), etj.. c) parashtesa pejorative, si mis-, mal-, pseudo-, p.sh. miscalculate (calculate), misinform (inform), maltreat (treat), pseudoclassicism (classicism), pseudo-scientific (scientific), etj.; Në fjalorët e Oksfordit të 2009 çiftet antonimike shpjegohen kështu: un grate ful / Ñ Vn'greItfl; NAmE Ñ / adjective not showing or expressing thanks for sth that sb has done for you or given to you grate ful / Ñ 'greitfl; NAmE Ñ / adjective 1grateful (to sb) (for sth) grateful (to do sth), grateful (that ) feeling or showing thanks because sb. has done sth kind for you or has done as you asked:i am extremely grateful to all the teachers for their help. We would be grateful for any information you can give us. un employ ment / Ñ %VnIm'plOImJnt; NAmE Ñ / noun [U] 1the fact of a number of people not having a job; the number of people without a job:an area of high / low unemployment. rising / falling unemployment. It was a time of mass unemployment. measures to help reduce / tackle unemployment em ploy ment / Ñ Im'plOImJnt; NAmE Ñ / noun 173 Collins English Dictionary Complete and Unabridged HarperCollins Publishers 1991, 1994, 1998, 2000, 2003http:// 174 Ginzburg, R. S. Khidekel, S. S. G. Y. Knyazeva, A. A. Sankin A Course In Modern English Lexicology Second Edition Revised And Enlarged Moscow Vysšaja Škola 1979 F 98

112 1 [U, C] work, especially when it is done to earn money; the state of being employed:to be in paid employment. full-time / part-time employment. conditions / terms of employment. Graduates are finding it more and more difficult to find employment. non-po-litical. 175 adj. Not political. B.B n. One who is not involved in politics. pol it ical / Ñ pj'litikl; NAmE Ñ / adjective 1connected with the state, government or public affairs:a monarch without political power. He was a political prisoner put in prison because he was thought to be harmful to the state). non-scien'ti fic adjective not involving or connected with science or scientific methods sci en tif ic adjective 1involving science; connected with science:a scientific discovery. scientific knowledge. sites of scientific interest IN COR RECT / Ñ %InkJ'rekt; NAmE Ñ / adjective 1. not accurate or true:incorrect information / spelling Ç His version of what happened is incorrect. 2.speaking or behaving in a way that does not follow the accepted standards or rules cor rect / Ñ kj'rekt; NAmE Ñ / adjective, verb 1accurate or true, without any mistakes SYN right:do you have the correct time? the correct answer Please check that these details are correct. Are you in charge here? That s correct. DIS OBEDI ENT / Ñ %disj'bi;dijnt; NAmE Ñ / adjective failing or refusing to obey:a disobedient child obedi ent / Ñ J'bi;diJnt; NAmE Ñ / adjective obedient (to sb/sth) doing what you are told to do; willing to obey:an obedient child DIS CHARGE / Ñ dis'tsa;dz; NAmE Ñ -'tsa;rdz/ FROM HOSPITAL / JOB verb, noun 1 [vn] [usually passive] discharge sb (from sth) to give sb official permission to leave a place or job; to make sb leave a job:patients were being discharged from the hospital too early. She had discharged herself against medical advice. charge / Ñ tsa;dz; NAmE Ñ tsa;rdz/ noun, verb Œ noun MONEY 1 [C, U] charge (for sth) the amount of money that sb asks for goods and services: We have to make a small charge for refreshments. Ç admission charges Ç Delivery is free of charge.ò note at rate 2 [C, U] (NAmE, informal) charge account, credit account:would you like to put that on your charge? Are you paying cash? No, it ll be a charge. amoral / Ñ ei'mqrjl; NAmE Ñ -'mo;r-; -'ma;r-/ adjective not following any moral rules and not caring about right and wrong compare immoral, moral moral / Ñ 'mqrjl; NAmE Ñ 'mo;r-; 'ma;r-/ adjective, noun 175 Oxford English Dictionary Copyright Oxford University Press

113 1[only before noun] concerned with principles of right and wrong behaviour:a moral issue / dilemma / question. traditional moral values. a decline in moral standards. moral philosophy. asym met ric / Ñ eisi'metrik; NAmE Ñ / (also asym met ric al / Ñ eisi'metrikl; NAmE Ñ /) adjective 1. having two sides or parts that are not the same in size or shape:most people s faces are asymmetric. sym met rical / Ñ si'metrikl; NAmE Ñ / (also sym met ric / Ñ si'metrik; NAmE Ñ /) adjective (of a body, a design, an object, etc.) having two halves, parts or sides that are the same in size and shape:a symmetrical pattern. untie / Ñ Vn'taI; NAmE Ñ / verb [vn] to undo a knot in sth; to undo sth that is tied:to untie a knot. I quickly untied the package and peeped inside. He untied the rope and pushed the boat into the water. tie / Ñ tai; NAmE Ñ / verb, noun (ties, tying, tied, tied) 1[vn, usually + adv. / prep.] to attach or hold two or more things together using string, rope, etc.; to fasten sb/sth with string, rope, etc.: un leash / Ñ Vn'li;S; NAmE Ñ / verb [vn] unleash sth (on / upon sb/sth) to suddenly let a strong force, emotion, etc. be felt or have an effect:the government s proposals unleashed a storm of protest in the press. leash / Ñ li;s; NAmE Ñ / noun, verb (especially NAmE) = lead. All dogs must be kept on a leash in public places. de cen tral ize (BrE also de cen tral ise) / Ñ di;'sentrjlaiz; NAmE Ñ / verb to give some of the power of a central government, organization, etc. to smaller parts or organizations around the country:[vn] decentralized authority / administration. cen tral ize (BrE also cen tral ise) / Ñ 'sentrjlaiz; NAmE Ñ / verb [vn] to give the control of a country or an organization to a group of people in one particular place:a highly centralized system of government. dis con nect / Ñ diskj'nekt; NAmE Ñ / verb 1[vn] disconnect sth (from sth) to remove a piece of equipment from a supply of gas, water or electricity:first, disconnect the boiler from the water mains. con nect / Ñ kj'nekt; NAmE Ñ / verb 1connect A to / with B connect A and B to join together two or more things; to be joined together:[vn] The towns are connected by train and bus services. The canal was built to connect Sheffield with the Humber estuary. a connecting door (= one that connects two rooms) [v] The rooms on this floor connect 176. miscalculate / Ñ %mis'k&lkjuleit; NAmE Ñ / verb 176 Shembujt janë shkëputur nga Oxford Advanced Learners s Compas 2009 Online 100

114 1to estimate an amount, a figure, a measurement, etc. wrongly:[vn] They had seriously miscalculated the effect of inflation. 2to judge a situation wrongly SYN misjudge: [vn] She miscalculated the level of opposition to her proposals. [also v wh-, v] calculate / Ñ 'kælkjuleit; NAmE Ñ / verb 1to use numbers to find out a total number, amount, distance, etc. SYN work out: [vn] Use the formula to calculate the volume of the container. Benefit is calculated on the basis of average weekly earnings. 2 to guess sth or form an opinion by using all the information available misinform / Ñ misin'fo;m; NAmE Ñ -'fo;rm/ verb [vn] [often passive] misinform sb (about sth) to give sb wrong information about sth:they were deliberately misinformed about their rights. inform, / Ñ In'fO;m; NAmE Ñ In'fO;rm/ verb 1 inform sb (of / about sth) to tell sb about sth, especially in an official way:[vn] Please inform us of any changes of address. 2 [vn] inform yourself (of / about sth) to find out information about sth:we need time to inform ourselves thoroughly of the problem. 3 [vn] (formal) to have an influence on sth:religion informs every aspect of their lives. maltreat, / Ñ m&l'tri;t; NAmE Ñ / verb [vn] to be very cruel to a person or an animal SYN ill-treat ô mal treat ment noun [U] treat, verb [vn] BEHAVE TOWARDS SB / STH 1treat sb/sth (with / as / like sth) to behave in a particular way towards sb/sth:to treat people with respect / consideration / suspicion, etc. Treat your keyboard with care and it should last for years. pseudo-classic, a.that pretends or is mistakenly held to be classic. So pseudo-classical a.; also pseudo-classicality, pseudo-classicism, false or spurious classical style, sham classicism. classic, A.A adj A.1 Of the first class, of the highest rank or importance; approved as a model; standard, leading. pseudo-scientific - Also pseudoscience. [f. pseudo - + science.] A pretended or spurious science; a collection of related beliefs about the world mistakenly regarded as being based on scientific method or as having the status that scientific truths now have. Hence pseudo-scientific a., pseudo-scientist. scientific, A.A adj. 1.A. 1. Of a syllogism, a proof: Producing knowledge, demonstrative. Cf. scientifical a. 1. Obs. To be distinguished from the mod. use in phrases like scientific proof, scientific evidence 5.2 Formimet ndajshtesore dhe llojet e modifikimeve semantike Formimi i fjalëve në gjuhën shqipe është studiuar pak a shumë, në mënyrë të plotë, sistemore e të qëndrueshme. Prof. J. Thomai thekson se Është dhënë struktura e këtij sistemi, janë dalluar njësitë e kategoritë themelore të tij dhe janë vendosur lidhjet me nënsistemet e tjera të gjuhës. Kjo është bërë si në rrafshin e përshkrimit për qëllime praktike (mësimore etj.), ashtu edhe në rrafshin e interpretimit teorik. Ky studiues përmend në punimin e tij Prejardhja kuptimore në gjuhën shqipe ndër të tjera: K. Cipo, Rreth disa kompozitave, në Buletin i Institutit të Shkencave, 1948, 1, f ; Kompozitat determinative, në Buletin i Institutit të Shkencave, 1948, 23, f. 177 Shembujt pseudo-classic e classic, pseudo-scientific e scientific, janw shkëputur nga Oxford English Dictionary Copyright Oxford University Press

115 9-12; A. Xhuvani, Origjina dhe formimi i ndajfoljeve në shqipet, në Buletin i Institutit të Shkencave, 1949, 2, f ; A. Xhuvani, E. Çabej, Parashtesat e gjuhës shqipe, në Buletin për shkencat shoqërore, 1956, 3, f ; Prapashtesat e gjuhës shqipe, Tiranë, 1962; A. Kostallari, Mbi disa veçori të fjalës së përbërë në gjuhën shqipe, në BUShT, Seria Shkencat Shoqërore, 1961, 3, f. 3-20; Kompozitat ekzocentrike të shqipes si tema fjalëformuese, në BUShT, Seria Shkencat Shoqërore, 1962, 3, f. 3-48; Mbi disa veçori të strukturës semantike të kompozitave pronësore të shqipes, në Konferenca e Parë e Studimeve Albanologjike, 1965, f ; Kompozitat dëshirore e urdhërore të shqipes, në Studime filologjike, 1968, 4, f. 3-70; M. Samara, Vëzhgime mbi antonimet me parashtesa në gjuhën shqipe, në Studime filologjike, 1965, 1, f ; Sh. Demiraj, Emrat prejfoljorë asnjanës dhe togjet me vlerë foljore të formuara me pjesëmarrjen e tyre, në Studime filologjike, 1969, 2, f ; Rreth ndajfoljëzimit (adverbializimit) të disa formave gramatikore dhe të disa togjeve të tipit parafjalë + emër, në Studime filologjike, 1970, 1, f ; P. Geci, Derivatet në fjalorin latin-shqip të Frang Bardhit, në Konferenca e Dytë e Studimeve Albanologjike, 1969, III, f ; P. Haxhillazi, Vëzhgime mbi mbiemrat foljorë me prapashtesën -shëm në gjuhën shqipe, në Studime filologjike, 1969, 2, f ; J. Kole, Pjesëzat si kategori leksikosemantike në shqipen e sotme, në Studime filologjike, 1969, 3, f ; Një vështrim mbi emrat e prejardhur në -ore, në Studime filologjike, 1970, 4, f ; Disa çështje të fjalëformimit të shqipes dhe trajtimi i tyre në shkollë, në Gjuha shqipe dhe letërsia në shkollë, 1978, 5, f ; E. Hysa, Formime ndajfoljore me prapashtesa në shqipen e sotme letrare, në Studime filologjike, 1970, 1, f ; Ndajfolja në gjuhën e sotme shqipe, në Studime filologjike, 1970, 3, f ; Disa çështje të parashtesimit në gjuhën shqipe, në Studime filologjike, 1973, 3, f ; Formimet me parashtesën për- në gjuhën shqipe, në Çështje të gramatikës së shqipes së sotme, Tiranë, 1975, II, f ; Parashtesat me kuptim mohues në gjuhën shqipe, në Studime filologjike, 1977, 4, f ; V. Milkani; Vëzhgime mbi emërtimet e njerëzve sipas profesionit, në Studime filologjike, 1970, 2, f ; K. Sima, Vëzhgime mbi emërtimet e reja të grave sipas profesionit në fushën e prodhimit industrial pas Çlirimit, në Studime filologjike, 1971, 1, f ; A. Dhrimo, Formimi i mbiemrave në gjuhën e sotme shqipe, në Studime filologjike, 1972, 3, f ; A. Dhrimo, E. Angoni, E. Hysa, E. Lafe, E. Likaj, F. Agalliu, Sh. Demiraj, Fonetika dhe gramatika e gjuhës së sotme letrare shqipe. Morfologjia, Tiranë, II 1976, f , , , ; A. Kostallari, E. Lafe, M. Totoni, N. Cikuli, Gjuha letrare shqipe për të gjithë, Tiranë, 1976, f etj 178. Gjatë procesit të fjalëformimit, si në shqipe ashtu dhe në anglishte, ndodhin ndryshime të shumta, të cilat zbulohen kur përqasen fjala derivuese dhe fjala e derivuar. Ndryshimet (ose si quhen ndryshe modifikimet) janë katërllojëshe: ndryshime në kuptimin kategorial, ndryshime në kuptimin leksiko-gramatikor, ndryshime në kuptimin e veçantë leksikor, ndryshime të elementeve mbirreshtore (stilistike etj.). Në qoftë se shihen formimet ndajshtesore nga një temë e vetme fjalëformuese (nga një rrënjë si morfemë e lirë apo nga një temë fjalëformuese jorrënjore, jo e parme) formohen fusha semantiko-fjalëformuese ku ruhen shumë përbërës të temës semantike, të temës fjalëformuese tashmë të modifikuar nga vlerat e ndajshtesave. Prof. J. Thomai pohon se Për shkak se fusha ndajshtesore përbëhet nga fjalë të së njëjtës kategori leksiko-gramatikore (vetëm emra, vetëm mbiemra, vetëm folje etj.), atëherë modifikime semantike kategoriale nuk ka; përkundrazi, te fusha e fjalëve që kanë të njëjtën rrënjë, bëjnë pjesë fjalë të kategorive të ndryshme leksiko-gramatikore (emra, mbiemra, folje etj.), prandaj ka ndryshime semantike kategoriale dhe vetë kategoria leksiko-gramatikore përbën një modifikues semantik kategorial. 178 J. Thomai, Prejardhja kuptimore në gjuhën shqipe, Tiranë, 2009, f

116 Ne kemi dhënë më poshtë nga Fjalori i gjuhës së sotme shqipe, 1980, një fushë të tillë dhe ku vërehen këto lëvizje morfologjike, semantike e stilistikore. GÓJ/Ë,~A f. sh. ~Ë, ~ËT. 1. Organ në pjesën e poshtme të fytyrës së njeriut, midis hundës e mjekrës, që ka nofullat me zgavrën ndërmjet tyre e faqeve, dhëmbët, gjuhën e buzët nga ana e jashtme dhe që shërben pët të ngrënë e për të pirë, për të marrë frymë e për të folur; hapësira e këtij organi nga dhëmbët deri te gryka; organ i ngjashëm në pjesën e përparme të turirit ose të kokës së kafshëve, të shpendëve e të peshqve. Goja e njeriut. Goja e kalit (e zogut, e peshkut, e bretkosës, e gjarprit). Sëmundjet e gojës. Hap (mbyll) gojën. Mbush gojën. Laj (shpëlaj. pastroj) gojën. E ka gojën plot. Fut (shtie) në gojë. S ka vënë (s'ka futur) gjë në gojë nuk ka ngrënë gjë fare. Të tretet në gojë është ushqim i mirë e i shijshëm. Marr frymë me gojë. Goja llap e shpina dap. fj. u. Mbetsh me gojë hapur! mallk. vdeksh! T'u mbylltë goja! mallk. mos u ndjefsh më, vdeksh! Të hëngërt goja mjaltë! ur. Të lumtë goja! ur. (për dikë që flet a këndon bukur, që thotë një fjalë të mirë etj.). T'u thaftë goja! mallk. (për dikë që thotë diçka të keqe, të kobshme etj.). 2. Buzët; pamja dhe hapësira e tyre. Gojë e bukur. Gojë e madhe (e vogël). Cepat e gojës. E shikonte në gojë. Iu nxi goja iu nxinë buzët; vdiq. 3. bised. Dhëmbët (kryesisht të vënë). E ka gojën të panisur (të pacenuar) i ka dhëmbët të gjithë të shëndoshë, nuk i ka rënë asnjë dhëmb. Vë gojën. Ka vënë gojë të re. S'e ka të tijën gojën i ka të vënë dhëmbët. 4. Sasia e ushqimit sa nxë hapësira e këtij organi; sasi shumë e vogël ushqimi; kafshatë. Ha një gojë bukë ha shumë pak. Viçi (lopa) hëngri një gojë kashtë. Sa të ha një gojë dhe erdha. 5. fig. bised. Ky organ te njeriu si pikënisje e të ushqyerit; gjithçka që duhet për të ngrënë, ushqimi i përditshëm; barku. Do goja. S'e lë goja të kursejë. Merrte sa për gojën. I jep gojës. Goja s'ngopet kurrë. Mos mendo vetëm për gojën! Çfarë ha goja, tregon boja. fj. u. 6. bised. Pjesëtar i familjes, që duhet mbajtur e duhet ushqyer; frymë, vetë (për të ngrënë). Gojë e tepërt ai që e ha bukën kot. Ka gjashtë gojë për të ushqyer. Bëheshin dhjetë gojë. 7. Organ i të folurit te njeriu, që përbëhet nga gjuha, nofullat, hapësira ndërmjet tyre, buzët, dhëmbët etj.; ky organ i vështruar si shprehës e kumtues i mendimeve e i ndjenjave; gjuha; të folurit (edhe fig. vet. sh.) ata që thonë a përhapin diçka. Gojët (gjuhët) e këqija (e liga). keq. Gojët e botës. Ka gojë të ëmbël është gojëmbël, fjalëmirë. Me gojën e vet. Hope gojën! fol! Mbylle (kyçe, qepe) gojën! mos fol! S'e hapi (s'e çeli) gojën fare nuk tha asnjë fjalë. I erdhi goja filloi të flasë (fëmija); e mori veten e nisi të flasë. Ia mbylli gojën e bëri të heshtë. Rri me gojë mbyllur nuk flet fare. Ia tha me gojë. Folën (thanë, kënduan) të gjithë me një gojë. I merret (i mbahet) goja është i belbër; flet si i belbër nga frika, nga gëzimi etj. S'i pushon (s'i mbyllet) goja flet shumë e s'pushon. I shpëtoi (i shkau, i rrëshqiti) goja tha pa dashje diçka që s'duhet ta thoshte. Me këngë në gojë duke kënduar. Është pa gojë (s'ka gojë) është memec; është fjalëpakë; është i urtë, nuk kthen fjalë. S'ka gojë vetë të flasë ai?! Mbeti pa gojë nuk flet dot me (nga një sëmundje). Vdiq me (pa) gojë. E la (ia tha) me gojë të vet. I mbeti (iu pre) fjala në gojë nuk mundi të fliste (nga tronditja etj.). Hyri (ra) në gojë të dikujt u bë objekt bisedash, fjalësh e thashethemesh, nisën ta përflasin. Është i zoti i gojës di të flasë bukur, të mbrojë veten me të folur etj. I punon goja. E ka gojën brisk (është brisk nga goja) është i zoti në të folur. S'ia nxë (s'i bën) goja nuk dëshiron ta thotë, nuk i bën zemra ta thotë. 8. bised. E folmja e një krahine; dialekt; mënyra si flet çdo njeri. U mësoi gojën. Ata kanë tjetër gojë. (Nuk) ia di gojën. Secili ka gojën e vet. 9. Hapësirë në pjesën e përparme a të sipërme të një sendi, ku hyn ose nga del diçka; pjesa e përparme a e sipërme e grykës së diçkaje; grykë. Goja e shpellës. Goja e furrës. Goja e tunelit. Goja e vullkanit krateri. Goja e lumit. 10. Vrimë a hapësirë me trajta të ndryshme ku vendoset diçka; foleja e një vegle, e një mjeti etj. Goja e sqeparit. Goja e dërrasës. Goja e fishekut. usht. 103

117 11. Syth peri, thyesë; ilik, thile; gojëz. Çorape me dyzet gojë. E nisi trikon me pesëdhjetë gojë. I bëj gojën. 12. Hapësira ndërmjet dy radhëve të fijeve në tezgjah, ku kalon drugëza gjatë endjes, gojëz. U hap goja. Shkon nëpër gojë. GOJÁC,~I m. sh. ~Ë, ~ËT. Gojaç. GOJÁC/E,~JA f. sh. ~E, ~ET. Fern, e GOJAC, ~I. GOJÁC,~I m. sh. ~Ë, ~ËT shar. 1. Ai që e ka gojën të madhe; ai që e ka gojën të shtrembër. 2. Belbacak, gagaç. 3. keq. Ai që flet shumë, llafazan. 4. keq. Ai që merr nëpër gojë të tjerët, ai që flet keq për të tjerët. I ngatërroi gojaçi. 5. Përd. mb. sipas kuptimit të emrit. Burrë gojaç. Grua (plakë) gojaçe. GOJÁÇ/E,~JA f. sh. ~E, ~ET. Fem, e GOJAÇ, ~I. GOJÁSH,~I m. sh. ~Ë, ~ËT shar. Gojaç. GOJÁSH/E,~JA f. sh. ~E, ~ET. Fem., e GOJASH, ~I. GOJÓS kal., ~A, ~UR. Marr nëpër gojë dikë, flas keq për dikë, përgojoj. Gojos pas shpine. Gojos poshtë e lart. Mos e gojos! GOJÚSHE mb. Llafazane. Grua gojushe. Nëqoftëse ndalemi vetëm tek shembull i mësipërm, vërejmë se gjatë formimit të fjalëve nga tema fjalëformuese gojë dallojmë: a. Ndryshime të kategorisë leksiko-gramatikore: gojë (emër) gojos (folje); gojë (emër) gojushe (mbiemër); gojac (përdorim mbiemëror). b. Mosndryshime të kategorisë leksiko-gramatikore: gojë (emër) gojac, gojaçe, gojashe etj. (emra) c. Ndryshime në kuptimin e veçantë leksikor të fjalës, që duken thjesht po të krahasosh fjalën gojë (emër) me gojac (emër). Mjafton të themi se gojë shënon një organ të trupit të njeriut, kurse gojac shënon një njeri sipas një veçorie të gojës etj. d. Ndryshime të rrafshit mbisegmentor, të elementeve mbirreshtore, stilistike etj. Kjo lidhet me objektin e temës sonë të punimit. Emri gojë është asnjanës nga ana emocionale, kurse fjala vjen gojash është sharje (në fjalor jepet me shkurtimin sha.) 179. e. Ndryshime në kuptimin kategorial leksikor, që lidhen së shumti me krijimin e grupeve paradigmatike të fjalëve të sapokrijuara të organizuara nga një tipar i përbashkët. 179 J. Thomai shprehet se Ndryshime të përbërësve suplementarë me vlerë të njësive semantike themelore, siç janë nuancat e shkallës së intensitetit të veprimit, të përsëritjes, të përforcimit, të ngjyrimit emocionues etj. Këto ndryshime lidhen me modele të veçanta dhe janë tërësisht rrjedhim i modifikimeve që sjell në kuptimin e njësisë së re leksikore formanti fjalëformues. Kështu, te + -ishte formon emra me nuancë kolektive (barishte, farishte), por edhe me nuancën e llojeve dhe afrohet me kuptimin gramatikor të numrit (të shumësisë, të tërësisë etj.); këto nuanca kanë edhe emrat e formuar sipas modelit te + -urin (a) (degurina, qelqurina); te + -i, - (ë)ri, - (ë)si formon emra me nuancë përmbledhëse (djalëri, vajzëri, grari), e afërt me atë të shumësit (djemtë, vajzat, gratë); te + -th, - z (ë) formon emra me nuanca zvogëlimi e përkëdhelie (birth, zogth, folezë, shtëpizë), - prej këtyre dallohen qartë emrat me ndryshime të kuptimit leksikor (fikth, njerith, këmbëz 1 ; po ashtu te + -ush formon emra me nuanca zvogëlimi e përkëdhelie (babush, lepurush); te + -ak (-ac, -uc, -aq, -uq etj.) formon emra me nuanca keqësuese, tallëse, përbuzëse (frikacak, ngordhalaq, trashaluq..); stër- + tm formon mbiemra me nuancën e shkallës sipërore (i stërlashtë); për- + tm formon mbiemra me nuanca përforcuese (i përkundërt); tm + -osh formon mbiemra me nuanca përkëdhelie (bukurosh, trimosh); tf + -o- formon folje me nuanca plotësuese ose intensive (ndaloj, zbardhoj, përdoroj), po ashtu tf + -llo- (zbardhëllon), tf + -it (shkoqit, ngulit); për- + tf formon folje me nuanca intensive (përcaktoj, përmbyt), - prej këtyre dallohen qartë foljet me kuptim tjetër (përfitoj, përhap, përvesh); edhe sh- (ç-, zh-) + tf formon folje me nuanca plotësuese e intensive (shkëput, shpërndaj, çliroj, zhgënjej); po ashtu z- (s-) + tf (skuq, spastroj - prej tyre dallohen qartë foljet me kuptim të ri zbërthej, zbuloj); me nuanca intensive formon edhe mbi- + tf (mbikqyr, mbizotëroj); ri- + tf formon folje me nuanca të përsëritjes së po atij veprimi (ribotoj, rindërtoj, rishkruaj); stër- + tf formon folje me nuanca zmadhimi a teprie (stërholloj, stërmundoj); tn + - as (-azi) formon ndajfolje me nuanca të dobëta intensive (haptas, lartazi), sikurse edhe tn + -thi (rrëshqanthi); me nuanca të qarta intensive formon ndajfolje edhe për- + tn (përjashta, përpara, përsipër). 104

118 Kështu te shumë derivate të krijuara nga emri gojë, të dhëna më sipër kanë tiparin semantik të përbashkët kuptimin keqësues. Nëse ndalemi në një rrafsh më të gjerë, në atë fjalëfomues dhe në atë semantikomotivues vërejmë se tek fjalët me kuptim privativ apo me kuptim keqësues peshën kryesore në emërtim e ka tema fjalëformuese, sepse ajo të orienton tek tipari që shënon personin, veprimin, atributin, rrethanën etj. Kurse peshën kryesore në kalimin nga kuptimi asnjanës në atë emocional e ka formanti fjalëformues. Profesor J. Thomai shprehet se Lidhja e dallimi ndërmjet temës prodhuese e ndajshtesës përbëjnë një problem të veçantë. Padyshim, vlera semantike e temës (si vëllim e si cilësi) është më e madhe, themelore, kurse vlerat modifikuese i ka më të vogla, ajo është vatra e asaj çka ruhet në semantikë, mbartësja e trashëgimisë, jo e ndryshimeve. Përkundrazi, ndajshtesa ka vlera semantike më të ngushta, më të vogla, ndërkohë është modifikuesja kryesore, ajo mbart e sjell ndryshimet, modifikimet. 180 Gjatë formimit të fjalëve ndodhin lëvizje të tjera semantike interesante. Në qoftë se krahasojmë strukurat kuptimore të fjalës së sapokrijuar (të derivuar) me atë që shërben si temë fjalëformuese (derivuese), vërehen katër lloje dukuri semantiko-sasiore: a. Ruajtje e semave gjatë kalimit nga tema semantiko-motivuese te njësia e sapoformuar; b. Shtim i semave gjatë kalimit nga tema semantiko-motivuese te njësia e sapoformuar c. Ndryshim i një pjese të semave gjatë kalimit nga tema semantiko-motivuese te njësia e sapoformuar d. Humbje e një pjese të semave gjatë kalimit nga tema semantiko-motivuese te njësia e sapoformuar. Kemi marrë konkretisht shembuj nga Fjalori i gjuhës së sotme shqipe, 1980 për t i ilustruar këto që parashtruam. Marrim foljet grind / grindem dhe mbiemrin grindavec. GRIND kal., ~A, ~UR. Nuk e lë të qetë, e mërzit dikë duke e sulmuar me fjalë fyese, sharëse ose me fjalë të tjera të këqija; fut në grindje, bëj të grinden dy a më shumë veta. E grindte të motrën (të vëllanë). E ka grindur tërë jetën. Ai i grindi. GRÍNDEM vetv. 1. Bëj fjalë me dikë, zihem a hahem me fjalë me dikë; zihem. U grindën keq. U grindën me fjalë. U grindën kot (për hiçmosgjë). Grindet me të gjithë. 2. Qaj, bërtas, përplas këmbët (për një fëmijë kur është i sëmurë ose kur është i shqetësuar). Grindet fëmija. Është grindur tërë natën (tërë ditën). 3. vet. veta III. Leh (për qenin); hungëron. Grindet qeni. Grindet derri. 4. vet. veta III fig. Fishkëllin, uturin (për erën). Grindet era. * U grindën (u zunë, a shanë) për mustaqet e Çelos u grindën kot. I grinden trutë dikujt është në mëdyshje, nuk di ç'të bëjë. GRINDAVÉC,~E mb. 1. Që grindet vazhdimisht dhe i mërzit të tjerët, që kërkon a i pëlqen të grindet edhe për gjëra shumë të vogla, që shkakton grindje vazhdimisht. Fëmijë grindavec. 2. Përd. em. sipas kuptimit të mbiemrit. Është grindavec i madh. Menjëherë këtu kuptohet se lëvizja nga foljet (në gjuhën shqipe, diateza vetvetore e foljeve, meqë del me ndryshime, me shtime semash, e krahasuar me foljen ne diatezën veprore, merret njësi e re leksikore) grind / grindem te mbiemri grindavec kemi së pari mbartjen (apo si thuhet ndryshe ruajtjen e semave) e gjithë strukturës kuptimore të dy foljeve, që duket te shpjegimi i mbiemrit: Që grindet... Kemi gjithashtu shtim semash që duket tek pjesa tjetër e shpjegimit të mbiemrit: vazhdimisht dhe i mërzit të tjerët, që kërkon a i pëlqen të grindet edhe për gjëra shumë të vogla, që shkakton grindje vazhdimisht. Fëmijë grindavec. 180 J. Thomai, Prejardhja kuptimore në gjuhën shqipe, Tiranë, 2009, f

119 Kjo ka vlerë edhe për formimet e mëposhtme të cilat motivohen nga foljet edhe pse janë sinonime dhe janë shpjeguar me dominantin grindavec: GRINDAMÁN,~E mb. Grindavec. GRINDANJÓZ,~E mb. Grindavec. GRINDÁR,~E mb. Grindavec. GRÍNDËS,~E mb. Grindavec. Kurse shembulli i mëposhtëm tregon se një pjesë e madhe e kuptimeve apo e semave humbet, nuk mbartet. Nga fjala kurriz formohet kurrizo. Semat që mbarten këtu lidhen vetëm me kuptimin 3 të emrit Kurriz, i cili edhe pse ka 11 kuptime dhe dhjetëra njësi frazeologjike të motivuara prej tij, te mbiemri mbart vetëm semat e një kuptimi. Kurse semat e tjerat gjatë fjalëformimit dhe motivimit semantik humbin. KURRÍZ,~I m. 1. Pjesa e prapme e trupit të njeriut që nga qafa e supet deri te mesi; pjesa e sipërme e trupit të kafshës gjatë shtyllës kurrizore deri te vithet; shpinë. Me kurriz të drejtë (të kërrusur). Shtrirë në kurriz. Me duar pas kurrizit. Kruaj (fërkoj) kurrizin. Përkul (drejtoj) kurrizin. I ktheu kurrizin. I ra në kurriz. E marr në kurriz. 2. bised. Shtylla kurrizore. Palca e kurrizit. Rruazat e kurrizit. 3. Gungë që i del njeriut në shpinë; kjo pjesë e trupit, e kërrusur nga pleqëria, nga një sëmundje etj. Pak me kurriz. Ka kurriz. 4. Trina e dorës a e këmbës, shpinë; ana e sipërme e hundës së njeriut; kjo pjesë e hundës e dale dhe e kthyer me shumë se zakonisht. Kurrizi i këmbës. Hundë me kurriz. I ra (e qëlloi) me kurrizin e dorës. 5. shih SHPIN/Ë,~A 3. Kurrizi i karriges (i kolltukut). 6. Pjesa e pasme e një veshjeje të sipërme, që mbulon trupin nga shpatullat e poshtë, shpinë. Kurrizi i trikos (i bluzës). Kurrizi i palltos. Pres kurrizin. Punoj kurrizin me shtiza. 7. shih SHPIN/Ë,~A 5. Kurrizi i shkollës. Në kurriz të shtëpisë. 8. Majë e zgjatur e një mali a vargmali; kreshta e një mali a e një kodre. Kurrizi i Dajtit. Mali me kurriz të gjerë (të ngushtë). 9. bujq. Pjesa e ngritur e dheut në mes të lehës në are, që ka trajtën e shpinës së peshkut. E punojnë token me kurriz. 10. fig. shih SHPIN/Ë,~A 9. I ka hequr mbi kurriz. Bie (rëndon) në kurrizin e tij. E kam unë në kurriz. 11. me parafjalën në. Në dëm të dikujt a të diçkaje.e bëri në kurriz të të tjerëve. Nuk duhet bërë në kurriz të cilësisë. Sorollatjet shkojnë në kurriz të kohës së punës. * Bark e kurriz shih te BARK,~U. Ra në kurriz qeshi shumë, u shkri së qeshuri, u gajas së qeshuri. I fërkon kurrizin (krahët, shpatullat, shpinën, zverkun) dikujt shih te FËRKOJ. I ha (i kruhet) kurrizi (shpina) dikujt a) e kërkon sherrin yetë; b) bëhet shkaktar vetë që ta qortojnë e ta godasin. I hipi në kurriz (në shpinë) dikujt shih te SHPIN/Ë,~A. E hedh pas (prapa) kurrizit (krahëve, shpinës) diçka shih te KRAH,~U. Iu këput (i ra) kurrizi punoi shumë e u lodh së tepërmi, u këput. Nuk e kërrus (nuk e ul, nuk e përkul) kurrizin (shpinën) edhe poh. shih te KËRRUS. I ktheu (i solli) kurrizin (krahët, shpinën) shih te KTHEJ. Me kurriz (me shpinë) ulur shih tele ULUR. Ia la në kurriz (në shpinë) diçka ia la dikujt ta bëjë vetëm një punë a një detyrë që duhej ta bënin bashkë, ia vari atij. Nuk ia mban kurrizi (shpina) edhe poh. shih te MBAJ. Ia ndreqi (ia rregulloi, ia ujdisi) kurrizin (shpinën, samarin, bërroren) dikujt shih te NDREQ. Rronte në kurriz (në shpinë) të dikujt nuk punonte vetë e rronte me mundin e djersën e dikujt tjetër. Me vajti buka prapa (pas) kurrizit shih te BUK/Ë,~A. Kur të shohë kurrizin (shpatullat, veshët, zverkun, qafën)! shih te SHOH. E shtroi (e uli) kurrizin (qafën) përb. shih te SHTROJ. Ia zbuti kurrizin (shpinën, brinjët) keq. shih te ZBUT. Ia bëri kurrizin qull dikujt shih te QULL,~I. Nuk e ka trastën në kurriz nuk vuan. nuk i ndien vështirësitë, s'ka nevojë të kërkojë gjë. Luan stricë në kurriz të dikujt shih te STRIC/Ë,~A. Mëngë në mes të kurrizit shih te MËNG/Ë,~A. Iu ngjit barku 106

120 me kurrizin (pas shpinë) shih te BARK,~U. Me vajti barku prapa (në kurriz) shih te BARK,~U. Nuk ia ka zënë trari kurrizin dikujt shih tek TRA~RI. Barkun petë, por kurrizin (shpatullat) drejt shih te SHPATULL,~A. Ia bëri kurrizin (shpinën) me të butë se barkun keq. e rrahu shumë, e zhdëpi në dru. Kthen kurrizin (shpinën, krahët, gëzofin, gunën) nga fryn era shih te KTHEJ. Ka lëkurën e ujkut në kurriz (në shpinë) shih tek UJK,~U. I nguli (i futi) thikën prapa kurrizit (pas shpine) veproi a bëri diçka me pabesi, e tradhtoi dike, ia punoi me të pabesë. Palca e kurrizit (e shtyllës kurrizore) anat. shih te PALC/Ë,~A. Peshku i kurrizit anat. shtylla kurrizore. Shtylla e kurrizit anat. shtylla kurrizore. KURRÍZO mb. 1. Kurrizdalë; gungaç. 2. si em. ~, ~JA m. sh. ~, ~T. Njeri me gungë në kurriz; njeri me kurriz të dalë. 5.2 Përbashkësi në sistemin e ndajshtesimit me kuptim negativ ndër fjalët me ndashtesa me kuptim negativ në anglishte e në shqipe Anglishtja dhe shqipja edhe pse degë të ndryshme bëjnë pjesë në fondin e përbashkët evropian. Një pjesë e ndajshtesave është trashëguar prej burimit të përbashkët indoeuropian. Ky fenomen ka ndodhur edhë në prapashtesat e të dyja gjuhëve. Anglishtja ka fjalë të fondit të saj si childhood (fëmijëri), unfair (e padrejtë), po kështu edhe shqipja. Anglishtja e shqipja kanë fjalë neoklasike (të burimit latin e grek) pra mund të themi se ndajnë sistemin e huazimit prej këtyre dy gjuhëve. Zakoni i huazimit të fjalëve nga gjuhët e tjera, ka ardhur si rezultat i kushteve me anë të së cilave u zhvillua anglishtja. Ky është zakon edhe për shqipen dhe vjen në sajë të kontaktit të përhershëm kryesisht me vendet fqinje. Karakteristikë e përbashkët është huazimi dhe huadhënia e fjalëve dhe formanteve të fjalëformit, por ka edhe shume raste kur në shqipe është ruajtur elementi formativ i saj. Për të dyja gjuhët kjo vërehet në numrin e madh të parashtesave të huazuara bashkë me fjalën. Karakteristikë si për anglishten ashtu edhe për shqipen është huazimi i elementeve të parashtesimit me anë të huazimit të fjalës në tërësi. Karakteristikë për të dyja gjuhët është konglutinimi kryesisht i dy prapashtesave dhe pranëvënia e dy parashtesave. Huazimet me de-, dis-, des- e diz,- në shqipe janë huazuar bashkë me fjalën prej fondit të përbashkët indoeuropian. Një pjesë e prapashtesave angleze e shqipe janë polisemantike, sinonimike siç ka edhe prapashtesa homonimike. Parashtesat nuk i a ndryshojnë kategorinë gramatikore fjalës ku parashtohen në të dyja gjuhët në shqyrtim. Në përgjithësi shkruhen së bashku me fjalën ku parashtohen, ndonjëherë ndahen me vizë. Në anglishte nuk evidentohet asnjë rast kur shkruhet ndaraz. Në shqipe kemi raste me parashtesën jo-. Parashtesat mund të grupohen në bazë të kuptimit e në bazë të prejardhjes në të dyja gjuhët. P.sh a-, anti-, e pseudo-, kanë hyrë nga greqishtja si në shqipe ashtu edhe në anglishte. Në anglishte e në shqipe ndajshtesimi është pasuruar e pasurohet me mjete të reja që vijnë nga kompozimi e përngjitja dhe mendohem se kufiri ndërmjet parashtesimit e kompozimit nuk është tejet i prerë. Në anglishte e në shqipe ka parashtesa që duke dalë nga përdorimi nuk j u njihet fjala nga ku buron parashtesa. Karakteristikë e parashtesave angleze e shqipe është se një pjesë e tyre janë polisemantike dhe vendosja e dy parashtesave ose dy prapashtesave para rrënjës fjalëformuese. Në shqipe mund të ndodhë zëvendësimi i njërës me tjetrën vetëm kur janë një parashtesë e huazuar dhe një vendase me të njëjtin kuptim, por jo raste të tjera, edhe pse mund të jenë të ngjashme semantikisht. Një pjesë parashtesash e prapashtesash kanë qenë historikisht ndajshtesa. Pjesa e mbetur janë ndërkombëtare të ardhura prej huazimeve sintagmatike të gjuhëve të tjera. Parashtesat vendase kanë dalë nga fjalë të mëvetësishme. Në anglishte e në shqipe ka parashtesa që duke dalë nga përdorimi dhe si rezultat nuk njihet fjala nga ku buron parashtesa. Ndër parashtesat shumë produktive në anglishte janë dis-,un-, under-, në shqipe janë jo, mos edhe pa-. Karakteristikë tjetër është se disa prapashtesa të ardhura nga parafjalët e pjesëzat në momente të caktuara shërbejnë ende si të tilla si hyper-, e multi në 107

121 anglishte dhe jo- e pa- etj. në shqipe. Sigurisht në anglishte këto nuk janë ndër negativet, por gjithsesi ky është fenomen edhe për gjuhën shqipe elementi fjalëformues, para, ose latinet e greket, multi-, omni- e astro-, hydro. Këto të fundit përdoren edhe në shqipe. Lidhur me prapashtesat në të dyja gjuhët e ndryshojnë llojin rrënjës ku ngjiten, kategorinë gramatikore të fjalës e rallë kanë kuptim të mëvetësishëm. Përcaktojnë pjesën e ligjëratës së rrënjëve ku ngjiten. Mund të klasifikohen sipas pjesës së ligjëratës që formojnë (foljore, emërore, mbiemrore), ose të llojit të rrënjës ku ngjiten. Në të dyja gjuhët përveç prapashtesave emërore, mbiemrore, foljore e ndajfoljore, ka edhe prapashtesa që shënojnë persona e sende, si edhe prapashtesa që shënojnë nocione abstrakte e cilësi. Në anglishte parashtesat nuk e ndryshojnë theksin e fjalëve tek të cilat ngjiten si organize-disorganize, prapashtesat zakonisht e ndryshojnë theksin e fjalëve tek të cilat ngjiten si interview-interviewee, edhe në shqipe parashtesat nuk theksohen. Prapashtesat shpeshherë tërheqin theksin e rrënjëve si kopje-kopjac, grind-grindavec etj. Shqipja dhe anglishtja ngjajnë edhe në ndërtimin e fjalëve me parashtesa e prapashtesa për të cilat në shumë raste gjejmë përqasje të plotë. Të dyja këto gjuhë ndajnë të përbashkëtën e madhe, fatin e të qënit krijuese me mjetet përkatëse fjalëformuese dhe të qënint të pakufishme, të pashterueshme. 5.3 Dallime në sistemin ndajshtesor të fjalëve me kuptim negativ nga anglishtja në shqipe e nga shqipja në anglishte Anglishtja është një gjuhë me nivel të lartë përpunimi e standartizimi në të gjitha nënsistemet. Ajo dallon nga shqipja nga shpejtësia e shtimit vëllimor dhe funksional të mjeteve të shprehjes. Formimi i paprerë i fjalëve të reja, i japin asaj statusin e gjuhës më të fuqishme sot. Këto dy gjuhë kanë veçantitë e tyre, çka duket në vëllimin e pabarabartë të pasurisë leksikore, semantike e frazeologjike, ashtu siç edhe duke qenë pjesë e familjes së madhe indo-europiane kanë edhe paralele lidhur me strukturën morfologjike të fjalës sikundër është edhe sistemi i ndajshtesimit që ne kemi bërë objekt të studimit tonë krahasimtar. Në suplementin mbi fjalëformimin në anglisht Thoma Sharra (1971:4) kapitullin e prejardhjes e nis me kompozimin, e vazhdon me prejardhjen, me konversionin, shkurtesat dhe formimin mbrapsht (backformation). Ndërsa Plag (2003: ) në veprën e tij mbi fjalëformimin ne kapitullin e kompozimit thotë se leksikologë si (Minkova e Stockwell) e kanë quajtur kompozimin si dukuri që i kalon caqet e leksikologjisë e të morfogjisë, duke e emërtuar atë proces sintaksor. Në shqipe në veprën gramatika e gjuhës shqipe (2002:61) tipat e formimit të fjalëve nisin me prejardhjen, e nëndarjet e saj, vazhdojnë me nyjëzimin, më pas me kompozimin (përbërjen) me tej me përngjitjen, konversionin dhe mënyrat e përziera. Pra kompozimi në anglishte është një sistem më gjithëpërfshirës sesa në shqipe. Që në krye të herës vërejmë dallime. Numri i parashtesave me kuptim keqësues e mohues të anglishtes duke përfshirë edhe sindajshtesën malështë 12, dhe i prapashtesave duke përfshirë edhe elementët fjalëformues me kuptim negativ është 5 ndërsa në shqipe kemi 16 parashtesa e 2 ndajfolje keq e kundër dhe 15 prapashtesa me kuptim negativ dhe 1 ndajfolje -keq. Pra vërejme se në shqipe kemi me tepër elemente fjalëformmi Po t i referohemi sistemit të huazimit shqipja ka shumë raste kur ruan elementin formativ të saj. Elementi i huazuar egziston në gjuhë si sinonim me ndajshtesën e huazur, si dhe evidentohen raste kur vendoset një parashtesë e huaj para një rrënje shqipe. Kjo dukuri e fundit në anglishte nuk egziston. Ndajshtesat e anglishtes kombinohen me rrënjë të huaja, por jo e kundërta. Fjala huazohet si e tërë dhe përdoret e tillë duke zëvenduar në përdorim një fjalë paraegzistuese. Përsa i përket huazimit të fondit të përbashkët indo-europian ndodh në të dyja gjuhët, ndërsa përsa i përket huazimeve sllave, bullgare, rumune, serbo-kroate apo shqipe, 108

122 anglishtja nuk ka. Në shqipe ka fjalë të quajtuara ndërkombëtare që realisht vijnë nga anglishtja, por jo anasjelltas, si rezultat i kontakteve të shekullit të fundit të shqipes me anglishten si gjuhë e dytë në shoqëri, si lingua franka për shumë vende si dhe gjuha e teknologjisë së informacionit, kërkimit shkencor etj.. Parashteat angleze janë greke, latine e gjermane, ndërsa ato shqipe janë vendase, greke, latine, serbo-kroate, sllave, ballkanase etj. Në anglishte përveç a-, be-, fore-, mis-, dhe un-, që vijnë nga anglishtja e vjetër por ka edhe parashtesa si mal- që vjen nga frengjishtja e latinishtja, Contra- nga latinishtja, counter- që është anglo-franceze, anti-, dis-, që vijnë nga frengjishtja e vjetër, e il-, in, im-, ir- që janë latine. Ndërsa në gjuhën shqipe pjesa më e madhe janë të parme, pasuri e gurrës popullore, të tjera kanë ardhur nga parafjalë e pjesëza, një pakicë si a- anti- kanë ardhur nga greqishtja, -ac e ash, nga serbo-kroatishtja,-aç nga rumanishtja, -ak ka mundësi nga gjuhët sllave, -avec nga bullgarishtja etj. Në anglishte ndër parashtesat me kuptim keqësues e mohues përveç parashtesave a- (gjermane, që u ngjitet rrënjëve greke), dhe mal (latine, u ngjitet rrënjëve me origjinë jo gjermane), të gjitha parashtesat e tjera mund t u ngjiten rrënjëve gjermanike e jogjermanike. P.sh. parashtesa dis- (romake që u ngjitet kryesisht rrënjëve romake), in- (u ngjitet vetëm rrënjëve romake), mis- (gjermane, që u ngjitet edhe rrënjëve gjermane edhe romake), un- (gjermane që u ngjitet rrënjëve vendase dhe atyre gjermane e me rrallë rrënjëve latine e franceze) 181 etj.. Një tjetër veçori e shqipes është burimi i disa parashtesave në sistemin fjalëformues të saj, pasi nuk është e qartë a janë shqipe a janë të huazuara. Përveç parashtesave autoktone shqipja ka edhe parashtesa të huazuara, duke qenë gjuhë ballkanike e indoeuropiane ka marrë e dhënë elemente fjalëformuese edhe nga Ballkani, ndryshe nga anglishtja. Nga ana formale jo gjithnjë është e qartë nëse parashtesa është trashëgimi gjuhësore kombëtare apo e huazuar. Në anglishte është mjaft i qartë burimi i prejardhjes së prapashtesave ndërsa në shqipe vërehen raste kur thuhet se mund të jetë me burim sllav sipas disa gjuhëtarëve ose me burim mesdhetar sipas të tjerë gjuhëtarëve siç është rasti i prapashtesës -ak me kuptim pejorativ. Gjithsesi profesorët Xhuvani e Çabej e nxjerrin autoktone shqipe, por sipas tyre mund edhe të kemi të bëjmë me një prapashtesë -k të përzier me një prapashtesë të huaj 182. Në shqipe parashtesat janë të gurrës popullore shqipe, një pjesë kanë qenë parafjalë, ndajfolje, pjesëza, një pjesë janë të huazuara. P.sh. a- e anti- të huazuara nga greqishtja, kanë ardhur bashkë me fjalët 183 ku parashtohen, parashtesa ç- është e lashtë autoktone shqipe, si një refleks i indoevropianes dis-, parashtesa pa- me prejardhje parafjalore etj 184. Parashtesa jo- ka ardhur nga ndajfolja jo, ndërsa kundër është ndajfolje e parafjalë e cila ndeshet në fjalë ku ka kuptim kundërshtie të ngjashëm me anti- 185 e mos- nga pjesëza mos. Më tej në shqipe kufiri midis parashtesimit përbërjes e përngjitjes nuk është i qartë, për shkak se një pjesë e parashtesave vijnë nga parafjalët, madje edhe disa pjesëza janë shndërruar në parashtesa. Disa ndajfolje, të cilat shërbejnë edhe si parafjalë ne rastin tonë kundër duke u futur në strukturën e fjalëve kanë formuar fjalë jo të thjeshta. Sipas Kostallarit Kompozimi, realisht është një akt krijimi bazuar në modele temat e të cilit bashkëlidhen me temat e pjesëve sinjifikative të ligjëratës, ndërsa Përngjitja formohet për shkak të përdorimit të gjatë pranë njëra-tjetrës të pjesëve ligjëratës, temat e të cilit nuk lidhen vetëm me temat sinjifikative të ligjëratës, por edhe me pjesëzat 186. Kompozimi ngjan me ndajshtesimin në mënyrën sesi 181 Sharra, Th. Word-formation SUPPLEMENT TO ENGLISH GRAMMAR Tiranë Xhuvani, a. Çabej, E. Prapashtesat e gjuhës shqipe (1962) A. Xhuvani, Vepra 1 Tiranë f Mulaku, R. Parashtesa e prapashtesat e gjuhës shqipe në shkrimet e vjetra. Prishtinë 1998 f Mulaku, R Po aty f 29-30, 49, 185 Xhuvani, a. Çabej, E. Parashtesat e gjuhës shqipe (1956) A. Xhuvani, Vepra 1 Tiranë f 372, Kostallari, A. Mbi disa veçori të fjalës së përbërë në gjuhën shqipe, në BUSHTSSHSH, 3, 1961, f 12,

123 formohen. Në të dyja rastet kemi të bëjmë me akte krijimi dhe ndryshon nga përngjitja pikërisht se kjo e fundit vjen si rezultat i përdorimit të gjatë të njësive pranë njëra-tjetrës. Kompozimi dallon nga ndajshtesimi pasi në të parin njësitë qëndrojnë edhe të ndara, ndërsa në të dytin njëri nga elementët është i mëvetësishëm. Në fakt ndajshtesimi ngjan më tepër me përngjitjen sesa me kompozimin por i dallon mënyra e formimit. Si rezultat ndajshtesimi sa vjen e pasurohet me mjete që vijnë nga kompozimi e përngjitja 187. Specifike për shqipen është jo vetëm huazimi i elementeve të parashtesimit me anë të huazimit të fjalës në tërësi, por ka raste kur parashtesa e huaj bashkohet me fjalë shqipe. Karakteristikë për anglishten është huazimi i vazhdueshëm dhe zëvendësimi i fjalëve vendase me ato të huazuara, në shqipe tendenca është të zëvendësojmë fjalët e huazuara me fjalë shqipe. Disa parashtesa të huazuara janë asimiluar krejtësisht nga struktura e shqipes, aq sa i janë parashtuar edhe fjalëve shqipe, por shqipja ka tendencën ti zëvendësojë. Në anglishte ka pak raste kur shkruhen ndaraz si p.sh kur fjala fillon me gërmë të madhe si non-europian (joevropian) ose kur parashtesa duhet theksuar si un- American (joamerikan) si dhe kur duhet shmangur dyfishimi i zanores si re-enact (rifuqizoj) 188. Ndërsa në shqipe nuk janë evidentuar raste kur fjalët me parashtesën me kuptim keqësues të shkruhen me vizë ndarëse përveç rasteve kur jo- vendoset para një mbiemri të nyjshëm. Në anglishte theksi kryesor bie mbi rrënjën e fjalës e jo mbi parashtesën, ndërsa në shqipe kemi raste me moszbehje të theksit në parashtesë, si p.sh joformal (non-formal), mosarritje (nonachievment) dhe kur janë fjalë të huazuar me parashtesë, parashtesa del e patheksuar, psh. apolitik (apolitic), ilegal (illegal) etj. Shqipja përveç kombinimit të një ndajshtese të huazuar me rrënjë vendase ka edhe veçorinë e egzistencës së të dyjave si sinonime në shqipe. Dallohet për bashkë-përdorimin e të dyjave, nëse egziston edhe varianti në shqipe, ose vendosjen e një parashtese të huaj para një rrënje shqipe. Kështu mund të themi joreal por edhe ireal, afetar dhe jofetar Në anglishte parashtesat e kanë burimin nga anglishtja e vjetër ose nga huazimet nga gjuhët me të cilat anglishtja ka pasur më shumë kontakt pra ndajshtesimi nuk ka ardhur si rezultat i përngjitjes si në shqipe. Në anglishte kufiri midis parashtesimit e përngjitjes është i qartë. Karakteristikë e parashtesave angleze e shqipe është se një pjesë e tyre janë polisemantike, sinonimike ka edhe parashtesa homonimike. P.sh jo- e mos- e gjuhës shqipe janë homonimike me pjesëzat nga të cilat burojnë. Karakteristikë tjetër e parashtesave të shqipes është ndikimi tek njëra tjetra, ndonjëherë zëvendësimi me njëra-tjetrën kur janë një parashtesë e huazuar dhe një vendase me të njëjtin kuptim p.sh në shqipe mund të themi antikushtestues, por edhe jo kushtetues. Në anglishte ky fenomen nuk ndodh. Ngjajnë semantikisht por nuk zëvendësohen me njëra-tjetrën si p.sh injustice (padrejtësi) por edhe unfairness (padrejtësi). Fjalët janë sinonime, rrënjët të ndryshme, parashtesat të ndryshme, nuk mund t i shkëmbejnë parashtesat me kuptim antonimik. Për shqipen edhe pse në sistemin e prejardhjes dominon prapashtesimi jo për nga kuptimi sa nga numri i madh i prapashtesave por edhe prodhimtaria e denduria e tyre, por nëse i referohemi ndajshtesave me kuptim keqësues e mohues, më prodhimtar është parashtesimi edhe pse numri i prapashtesave me kuptim negativ është i njëjtë me atë të parashtesave. Këtu përfshijmë edhe parashtesat me kuptim keqësues e mohues të huazuara. 187 Hysa, E. Disa çështje të parashtesimit në gjuhën shqipe në Çështje të gramatikës së shqipes së sotme, 1975 Akademia e shkencave të RPSH Tiranë 1975 f Sharra, Th. Po aty f

124 Pjesa më e madhe e parashtesave nuk e ndryshojnë kategorinë gramatikore ndërsa pak prej tyre po si en/em në rastet encage-fut në kafaz e embattle-përgatit për betejë (rrënja është emër bashkë me parashtesën kthethet në folje). Kjo karakteristikë është vetëm për gjuhën angleze, jo për gjuhën shqipe, në shqipe parashtesat ndryshojnë vetëm kuptimin e rrënjës ku parashtesohen. Ka gjithnjë konkurrencë midis parashtesave apo edhe prapashtesave për të zënë vendin e njëra-tjetrës sidomos kur jane sinonime si un-1 që realisht ka kuptim mohues dhe in-, un2 që kanë kuptim kundërshtues dis dhe de- që janë të dyja kundërshtuese. Shqipja ka një specifikë të vetën nyjëtimin e mbiemrave, qofshin këto të parashtesuar negativisht, fenomen ky që nuk egziston në gjuhën angleze. Lidhur me prapashtesat në të dyja gjuhët prapashtesat ndryshojnë kategorinë gramatikore të fjalës ku ato ngjiten e rallë kanë kuptim të mëvetësishëm. Çdo prapashtesë angleze formon fjalë të vetëm një kategorie, përveç -ish e cila mund t i ngjitet mbiemrave si clearish (deri diku e qartë), ndajfoljeve si uppish (mëndjemadh) e frazave sintaksore out-of-the-wayish ( i largët, i mënjanuar) 189. Në anglishte e në shqipe prapashtesat e ndryshojnë kategorinë gramatikore të rrënjës ku ngjiten por në shqipe ka edhe raste kur formojnë dy pjesë të ndryshme të ligjëratës si gazetar, drejtor etj 190. Karakteristikë tjetër për anglishten është edhe njëra nga parashtesat negative me origjinë romake parashtesa in- ka 4 alomorfe, të cilat përcaktohen në bazë të bashkëtingëllores nistore të fjalës ku ngjiten, gjë që nuk ndodh në shqipe. Në anglishte raporti i elementeve gjermane është më i madh ndër prapashtesat. Në shqipe kemi edhe prapashtesa me burim serbo-kroat si ac e -al, (kjo e dyta formon kontaminacione me kuptim deminutiv e pejorativ) sllav si aç e ak, -ash, nga bullgarishtja avec, ec-, edhe konglutinime shqipe si edhe prapashtesa autoktone. Në anglishte përdorime të dy parashtesa ose prapashtesa të ngjitura me njëra tjetrën gjenden, por jo fenomeni i konglutinimit të prapashtesave që në shqipe është i shpeshtë. Në anglishte kemi vetëm pranëvënie ndërsa në shqipe prapashtesat e ardhura si rezultat i konglutinimit mund të veprojnë semantikisht e gramatikisht edhe të ndara, por edhe studiohen së bashku ndërsa në anglishte studiohen në veçanti. Në anglishte kemi një rast të pranëvënies së dy ndajshtesave me kuptim keqësues që veprojnë vetëm me njëra tjetrën pa rrënjë fjalëformuese p.sh. unless { n'les} I lidh Po të mos; nësé nuk; veç po të... Unless otherwise planned po të mos kétë plan tjétër. Unless I am mistaken në mos gabófsha. Unless I watch he will escape po s'e rúajta aí íkën. He will do nothing unless you ask him to po s'i the ti, aí s'bën asgjë. II parafj Përvéç; veç. No other mineral, unless iron asnjë minerál tjétër përvéç hékurit. Në anglishte është e vështirë të vendosësh cilën parashtesë të përdorësh sepse edhe vetë rregullat e përdorimit të tyre nuk janë strikte por janë edhe kontradiktore. Sepse gjuha në këtë lëmë nuk është stabël. Në raste pasigurie është e këshillueshmë konsultimi i fjalorit. Ndërsa në shqipe kuptimi është determinativ në përzgjedhjen e ndajshtesës sikurse ka edhe rregulla tek cila pjesë e ligjëratës të pranëvihen. Për të ilustruar sa prodhimtare e sa krijuese janë në gjuhë e letërsi po sjellim të gjitha fjalët me ndajshtesa me kuptim keqësues e mohues nga romani How to do things with words i J. L. Austin : 189 Plag I. Word-Formation In English Cambridge University Press 2003 f 81, Gramatika e gjuhës Shqipe f

125 doughtless 2 unfortunate, nonsense 2, unexceptionable, discovery nonsensical nonsense 3,misuse, disguise, misleading disappointing, unimportant irrelevant undivorced invisible misdescribes, misreports, misleading, doubtless, misstatement 2, unconsciouspg infelicities 2,unhappy, unhappy,incorrectly, insincere,infelicities 2,misfires,disallowed,infelicitous misfires, misinvocation 3,infelicities,misapplications,misexecutions infelicities 4,misfires,misinvocations,misexecutions,insicerities,misapplications, non-plays, misplays, miscarriages,misexecutions, non-executions, disrespect, dissimulationsnon fulfillments, disloyalties, infractions, indiscipline infelicity 2,non-verbal, misunderstanding Infelicity, insincerely Inappropriately, uncertainties Misfire, infelicity, unhappiness Indisoluble Undoubtedly, unhappy, inappropriate, misapplication Uncertainties, undoubtedly Uncertainty, non-played Unambiguous, uncertain, undoubtedly Incompletely, incomplete, unambiguous, inexplicit Non-detached, incapacity, inappropriate Incapacity, inappropriateness, misinvocation, infelicity, misexecutions Inexplicitly, misunderstanding Uncertainty, unilateral, unhappiness, disagreement Unsubtle, infelicity, uncertainty Inappropriate, incompletely, misunderstandings, insincerity, infractions Insicere, Insincerely, insincerity Incorrect, insincere 2,infelicity 2,missaplication,misunderstanding Unjustified, incorrect, unhappy, infelicitous, insincere, insincerity Insincerity, insincere infelicities, unlike Discoveries, non-continuous, Inconsistency, unlike Insincerety, unhappiness, Meanigless ungrammatical, incomplete, infelicity, unhappy, unlike, Incincere unhappiness 2, misnomers, misleading, indubitable impasse, impossible impersonal unless, non-performative asymmetry f1 f2 f3 f4 f5 f7 f8 f10 f11 f12 f14 f15 f16 f17 f18 f22 f23 f24 f26 f27 f28 f29 f31 f32 f33 f34 f35 f36 f37 f38 f39 f41 f42 f43 f44 f45 f46 f49 f50 f51 f55 f56 f57 f59 f61 f62 f65 112

126 hopeless non-performatives unambiguously non-verbal, inadequate, inadequacy undoubtedly regardless insincerety 2, unhappiness, uncertain infelicities unhappy non-juryman, unhappiness indistinguishable meaningless, non-sense mistaking, hopelessly Unresolved unhappiness, unintended, disclaiming, unintentionally, unintentional non-members, undertaking unintentional, irrelevant, non-conventional, misleading indefinitely detach indescribable uncertain,unintentional 2,disagreeaments 2 non-verbally 3,non-conventional 2, unconventional, unmistakable non-verbally, non-verbal, non-literal, non-serious impatient, undeniable, devious non-continuous, incorrect non-verbal unhappy unhappy, unemployment non-explicit unhappy 2, infelicity, 2 disabilities, insincerity, infelicity infelicity 3 infelicity, inconceivable incorrectly 4, unmerited pointless, discovered, misleading, unfree disappraisal, nonsense unhappiness unfairness, unsoundness incorrect, unjustifiable dismiss disown dismissals infelicities, insincerity unaware independently, incomplete incomplete f67 f68 f70 f76 f77 f79 f80 f84 f86 f92 f96 f98 f100 f104 f106 f107 f108 f110 f111 f112 f113 f114 f116 f119 f120 f121 f122 f123 f125 f130 f133 f134 f135 f136 f137 f138 f141 f144 f145 f147 f148 f153 f154 f155 f156 f157 f161 f164 f165 f

127 misleading, inexplicits f167 Parashtesa a- de- dis- in- im- ir- mis- non- un- under- Njësi Prapashtesa -less Njësi 10 Në shembullin unmistakable kemi të bëjmë me dy parashtesa të ngjitura me njëra tjetrën. Siç mund t a vërejmë nuk ka dilema që vendi dhe pasuria që zënë në një gjuhë është e madhe. Në çdo dy faqe ka fjalë të tilla. Zakonisht spikat parashtesa un- sidomos në krijimin e çifteve antonimike me mbiemrat, por këtu me një numër më të madh fjalësh është in-. Megjithëse mund të shtojmë se janë parashtesa që konkurojnë me njëra-tjetrën, pasi të dyja kanë kuptimin not-jo-, mos-, e pa-. Stephanie Beligon në artikullin e saj thotë se parashtesat in- e un- mund të duken si të ngjashme semantikisht e morfologjikisht. Në disa raste kanë të njëjtin kuptim. Të dyja shfaqen kryesisht në mbiemra e më pak në emra, por un- i i paravendoset edhe foljeve, ndërsa ndër të dyja in- u paravendoset rrënjëve latine. Dallim tjetër është nëse un- ndodhet në fjalë edhe të prapashtesuara, prapashtesa është zakonisht able, si unbelivable ( e pabesueshme) ndërsa nëse in- ndodhet në fjalë edhe të prapashtesuara njëkohësisht, prapashtesa është zakonisht -ible si tek e incomprehensible (e pakuptueshme) etj. Këto dy parashtesa formojnë çifte mbiemrash sinonimikë si misunderstanding (keqkuptim) e incomprehension (moskuptim) 191 etj.. Ndërsa për gjuhën shqipe kemi zgjedhur romanin e Ismail Kadaresë Darka e gabuar të paparë - f 8 e papritur- f12 pavarësinë, Shfaq, i pafturë-, ngordhalaqe, f13 mosbesues- f15 idhnak, f16 e pafre, I pamjaftueshëm,të pafundme,të shtrajtuar, Moskuptimi- f17 zhdukin- f18 padurimi- f20 të pasigurt- f26 i pafund- f30 i paanë,të pafalshme, f31 zhvlerësim, Shpërfillja, Moskuptues- f34 të pashpjeguar, Pavarësisht, Të pazakonshme- f35 të panjohur- f36 të panjohura- f39 të paharrueshme- f40 pa çmpirë, Të papritura f41 të padëgjuar f42 mosmiënjohës, Pabesisht f Për më tepër shih Stephanie Beligon LEXICAL NEGATION IN ENGLISH: THE CASE OF UN- AND IN 114

128 mospranim- f46 i panjohur f47 e çthurur f48 pabesisht- f50 e pavend, I panjohur- f53 shpërfillje, e pamenduar f54 e pabesueshme f56 të panatyrshme - f58 shtrajtoheshin, të pazbërthyeshme f60 incestesh f64 antidiell, f67 e paharueshme- f69 i paparë,e paharrruar f71 e pazbërthyer f72 të paaftë, i pashembullt, të paparë - f73 e pafund, f74 i pashembullt f76 i pashmangshëm- f77 e pabesë f82 zhvlerësim f83 shpërfillës f84 i pafund f87 e pafundme f88 pavend, shpërfillen, i paanshëm f93 e papengueshme f96 e shkujdesshme f98 të pafund f101 i paarritshëm f102 mospranimit, mospërkitjes, e padurueshme, mosmëshiruar, të paparë f112 të pakapshme, të parrëzueshme f114 të papërfytyrueshme, i pashpresë, i pazbuluar f116 e pabesueshme f117 të çmendura f118 e pakryer, e paharruar f123 e pabesueshme, e pamundur f124 të pazakontë f127 i pashembullt f128 zbërthehej, e papërfytyrueshme f129 çnjerëzuar f130 të pafajshmit f132 të paanshëm f133 të pafajshëm f134 e patretur f135 pabesinë f136 pakënaqësia f137 mosrrëzimi,të pashpjegueshme, shpërfillës, e paprekur, i paaritshëm, e pamëshirshme, e pafund, të pambrojtura f138 i zhveshur, e pabesueshme f140 e padurueshme f143 të pandërprerë f

129 pabesinë i/epasaktë, E pabesueshme, Të pazbërthyeshme e pazakontë të panatyrshme mosndërhyrja të paprekshëm e pabesueshme e panatyrshme i shthurur e padurushme moskuptimit zhdukur padurimi të pakapshëm, shpërfillëse e pahijshme të panjohur e pabesueshme, të çrregullt, moszbulim e paharruar të paharruara, i pashpirt, shpërfillëse pabesisht e papritur padrejtësi e panjohur, pavarësisht të pashpjegueshme e pacënueshme e papërfillshme, e panumërt, pavarësisht, e çmendur e pamundur f151 f155 f159 f160 f162 f163 f165 f172 f173 f174 f175 f177 f179 f180 f182 f184 f188 f189 f191 f195 f196 f202 f203 f204 f206 f207 Parashtesa anti- ç- in- mos- sh- pa- z- zh- Njësi Prapashtesa -ak -alaqe Njësi 1 6 Me sa vërejmë Kadare që shquhet për përdorimin e shpeshtë të fjalëve shqipe, ka përdorur më tepër fjalë të parashtesuara negativisht. Kjo shpjegohet me faktin e nevojave që ka patur ai gjatë ligjërimit. Megjithatë mund të themi se përdorimi i fjalëve të ndajshtesuara negativisht është tepër i pranishëm në gjuhën shqipe. Spikatin dy shembuj me dy parashtesa negative, përkatësisht Moszbulim e pazbuluar. Një fenomen i tillë haset edhe në gjuhën angleze. 116

130 KREU I GJASHTË DUKURI DHE PROBLEME TË PËRKTHIMIT TË FJALËVE ME NDAJSHTESA ME KUPTIM NEGATIV Përkthimi është veprimtari sfiduese dhe ka vështirësi disa prej të cilave shfaqen gjatë këtij procesi pasi çdo gjuhë ka origjinalitetin e saj kur përshkruan botën, sepse siç jemi shprehur edhe më parë çdo gjuhë ka strukturën e saj morfo-sintaksore, e rregullat e saj gramatikore etj.. Gjatë këtij procesi, përballemi me problemet e dykuptimësisë, ndërtimet gramatikore me rregulla të vështira për t u kuptuar. Mund të hasen problemet të gjuhës ku përfshihen terma idiomatikë dhe neologjizma, dialektizma e zhargone, probleme të tekstit burimor ku përfshihen tekstet e palexueshme e gërmëzimet e gabuara. Disa fjalë mbeten të papërkthyeshme kur dëshirojmë t i ruajmë të njëtën kategori gramatikore. Strukturat gramatikore komplekse duhen interpretuar në mënyrë korrekte në gjuhën e synuar. Një tjetër problem është kuptimi sidoms kur përkthejmë poezi, këngë etj., apo mungesa e një fjalori të pasur nga ana e përkthyesit. Gjatë përkthimit ndeshen dukuri e vështirësi objektive por ne nuk jemi ndalur në rastet kur në procesin e përkthimit merren diletantë, njerëz pa formim gjuhësor letraro-artistik etj. Jemi ndalur në probleme të përkthimit në përgjithësi duke pasur si qëllim dukuri e probleme të përkthimit të fjalëve me ndajshtesa me kuptim pejorative e negativ nga anglishtja në shqipe në veçanti. Aktiviteti i përkthimit ka një traditë të gjatë dhe është praktikuar gjerësisht përgjatë historisë, por në botën tonë që ndryshon me shpejtësi, roli i tij është bërë i një rëndësie të madhe. Sipas E. Tupes, 192 studiues i njohur shqiptar dhe teoricien përkthimi, përsiatjet e para teorike mbi përkthimin i gjejmë në shekullin V-të tek Shën Jeronimi, por zhvillime të mirëfillta teorike i gjejmë në shekullin e XVI-të tek Martin Luter Qarkore mbi përkthimin (1530). Po kështu spikatin edhe tek Etiene Dole Si të përkthejmë mirë nga një gjuhë në tjetrën (1540) etj., ndërsa në shekullin e XX-të spikatin Steiner-i, Newmark-u etj. Në mijëvjeçarin e ri, në të cilin shkëmbimet kulturore janë duke u zgjeruar, njohuritë sa vijnë e rriten dhe komunikimi ndërkombëtar intensifikohet, prandaj fenomeni i përkthimit është themelor. Ndaj është e kuptueshme se qoftë për qëllime shkencore, mjekësore, teknologjike, komerciale, ligjore, kulturore apo letrare, sot komunikimi njerëzor varet shumë nga përkthimi dhe, rrjedhimisht, interesi në këtë fushë është gjithashtu në rritje. Newmark-u (1982) 193, deklaron se roli i përkthyesve dhe interpretëve në zhvillimin e marrëdhënieve ndërkombëtare, në zhvillimin e ekonomisë, arteve, kinematografisë dhe këmbimit shkencor, është shumë i madh. Por edhe problemet janë të mëdha. Edmond Tupe pohon se, Përveç përkthyesve të mirëfilltë apo të talentuar, egzistojnë edhe dy kategori të tjera: nën-përkthyesit dhe pseudo-përkthyesit. Të parët mundohen të japin më të mirën, por nuk kanë talent dhe si rezultat përkthimet interpretimet e tyre janë mediokre dhe veprat e tyre kanë nevojë për ripërkthim, kështu lexuesi redaktor gjendet në pozicionin e bashkëpërkthyesit. I dyti i këtyre, pseudo-përkthyesi, është përshkruar më së miri nga Kokona, si individ i cili nuk ka as njohuri, as talent e as dëshirë për të punuar. Për fat të 192 E. Tupe, Këshilla një përkthyesi të ri 2000 f 8-9 e P. Newmark, (1982)Approaches to Translation,Oxford/ New York/- Toronto: Pergamon Press, f e f

131 keq, kjo kategori e përkthyesve, si tregon ai, "është angazhuar kryesisht në median e shkruar dhe elektronike, dhe madje edhe në përkthimet letrare Qëllimi i përkthimit Qëllimi kryesor i përkthimit është të shërbejë si mjet komunikimi ndërkulturor ndërmjet njerëzve bilingualë e multi-lingualë. Përmes përkthimit popujt rritin kontaktet, zhdukin kufijtë, marrin e japin me njëri-tjetrin duke sjellë edhe ndryshime e zhvillime të gjithanshme shoqërore kulturore dhe ekonomike. Përkthimi ka lidhje me tekstin, i cili është shkruar e folur dhe kushtëzohet nga forma e ligjërimit. Teksti i shkruar mund të jetë shumë i vjetër, relativisht i vjetër, i ri, relativisht i ri. Kurse teksti i folur është i atypëratyshëm. Ndaj edhe komunikimi me shkrim quhet vertikal, kurse ai me gojë quhet horizontal. Përkthyesi e ka më të sigurt, më të lehtë dhe më të realizueshëm, sepse mbi tavolinë mund të ketë (përveç profesionalizmit) tekstin që do të përkthejë, po edhe fjalorë, gramatika etj., që e bëjnë procesin e përkthimit dhe të korrektueshëm, edhe të redaktueshëm, edhe të arrirë stilistikisht. Përkthyesit janë transmetues bilingualë ose multi-lingualë ndërkulturorë të fakteve në përpjekje për të interpretuar koncepte dhe ligjërata në shumë lloje tekstesh, sa më besnikërisht dhe saktësisht të mundshme. Kur përkthejmë përpiqemi të gjejmë: Përgjegjësin gjuhësor, përkuesin, koresponduesin leksikor të fjalëve, pikërisht atë korespondues që gjendet edhe në fjalor. Përgjegjësin interpretues, jashtë kontekstit gjuhësor, të vendosur në hapësirë dhe në kohë, kur bëhet fjalë për një komunikim njerëzor të mirëfilltë, atëherë kemi të bëjmë me barazvlerës, të cilët nuk gjenden as në fjalor, janë krijime të çastit të përkthyesit. Sa më shumë barazvlerës të ketë një përkthim, sa më interpretativ të jetë, aq më krijues është përkthyesi 195. Sipas Bell (1991) duhet dalluar midis përkthimit (proces), përkthimit (produkt) dhe përkthimit (dmth., "konceptit abstrakt i cili përfshin edhe procesin e përkthimit dhe produktin i këtij procesi") 196. Përkthimi i një teksti nuk është tjesht linear se nuk kalohet drejtpërsëdrejti nga teksti burimor (i fomuluar në gjuhë të huaj) në atë përfundimtar (i formuluar në gjuhë amtare) por nga i pari në çfjalëzimin e përmbajtjes së tij, pra në të kuptuarin e tij pastaj në formulimin e të dytit (Tupe:25). Sipas Newmark-ut (1995b 197 ) çdo përkthyes i mirë duhet të ketë: Aftësi të lexojë dhe kuptojë në një gjuhë të huaj Aftësi të njohë subjektin Të ketë ndjeshmëri dhe njohje shumë të mirë të gjuhës (si gjuhës amtare dhe asaj të huaj) Të ketë kompetencë të shkruajë rrjedhshmërisht, qartësisht, ekonomikisht dhe në mënyrë të larmishme në gjuhën e synuar. Siç deklaron edhe Delisle (1981) përkthimi është një punë e mundimshme që të shtrydh, të vë në një gjendje të dëshpëruar me raste, por është edhe pasuruese dhe e domosdoshme, që kërkon ndershmëri dhe modesti 198. Pamvarësisht vështirësive në procesin e përkthimit, procedurat 194 Tupe, E. (2003) PRO TRANSLATORE, Shtjellime Kritike për Pëkthyesin dhe Përkthimin Tiranë: OMBRA OVG (f. 61, Tupe, E. Këshilla një përkthyesi të ri 2000 f Bell, R.T. (1991: 13) Translation and Translating: Theory and Practice, London/Neë York: Longman f Newmark, Peter. (1995.b). A Textbook of Translation. Library of Congress Cataloging-in-Publication Data 198 Delisle, Jean L'Enseignement de l'interprétation et de la traduction. Editions de l'université d'ottawa. 118

132 duhet të kenë për qëllim thelbin e mesazhit dhe besnikërinë ndaj kuptimit të tekstit të gjuhës burimore që transferohet në tekstin e gjuhës së synuar. Sipas Nida-s dhe Taber-it, (1974) 199 Cilësia e përkthimit deri diku, varet nga cilësia e përkthyesit, pra në njohuritë e tij/ saj, aftësitë, trajnimin, prejardhjen kulturore, mjeshtërinë, madje edhe humorin e tij / saj! Sipas Bell 200 (Bell, 1994) një përkthyes duhet të ketë: (i) Njohuri perfekte të procesit të përkthimit dhe se si të veprohet gjatë këtij procesi; (ii) Njohuri të thella trainimi gjuhësor në dy gjuhët; (iii) Njohuri që mbulojnë një spektër të gjerë kulturor, (iv) Kompetencë të lartë të të kuptuarit, të lexuarit dhe interes të përhershëm në leximin e mëtejshëm; (v) Përdorim adekuat të procedurave dhe strategjive të përkthimit; (vi) Menaxhim adekuat të burimeve të dokumentacionit; (vii) Kapacitet përmirësimi dhe interes të vazhdueshëm në të mësuarit; (viii) Iniciativë kreativiteti, ndershmërie dhe këmbënguljeje; (ix) Saktësi, sinqeritet, durim dhe përkushtim; (x) Kapacitet për analizë dhe vetë-kritikë; (xi) Aftësi për të ruajtur marrëdhënie konstruktive ndërpersonale; (xii) Kapacitet për të zhvilluar punën në ekip; (xiii) Trajtim efektiv të përpunimit të të dhënave në nivel përdoruesi (një kurs hyrës nuk është i mjaftueshëm) ; (xiv) Njohje me programet kompjuterike të përkthimit (Përkthimi me makineri); Me pak fjalë, përkthyesit duhet të kuptojnë tekstin origjinal, për të cilin ata duhet të kenë njohuri të përgjithshme të gjerë, të trajtojnë fjalorin e temës në gjuhën burimore si dhe në gjuhën e synuar dhe, e fundit por jo më pak e rëndësishme edhe, të shkruajnë gjuhën e tyre mirë (Orellana, 1994) 201. Ndryshim themelor midis përkthyesve pa përvojë dhe atyre me përvojë është aftësia e profesionistëve të kuptojnë një problem dhe të gjejnë mënyra për ta zgjidhur atë në mënyrë sa më të efektshme e të shpejtë. Periudha midis dallimit të problemit dhe zgjidhjes se tij mund të zgjasë për ditë ose javë të tëra. Krahas këtyre reflektimeve kemi parasysh elemente të tjera të tilla si vendim-marrjen, përballimin me pasiguri menaxhuese, modelet etj dhe qasjen e proceseve krijuese si pika të vlefshme fillestare për mësimdhënie, pasi ata nënkuptojnë atë njohuri deklarative që mund të bëhet operative për praktikuesit e përkthimit me kohë të plotë, dhe gjithashtu se nuk ka zgjidhje një për një të problemeve të përkthimit, që të jetë e dobishme duhet të dish të gjithe vargun e mundësive të hapura. 6.2 Qëndrimi global Përsa i përket qëndrimeve kryesore kundrejt një teksti përkthimi, teoricienët më të njohur të përkthimit (Delisle, Newmark-u, Nida, Nord, Kussmaul) janë të të njëjtit mendim mbi aspektet e mëposhtme: Kuptimi dhe interpretimi i teksteve. Kjo kompetencë përfshin kuptimin, leximin dhe interpretimin e mesazhit (shifrimin dhe deshifrimin). 199 Nida, E. y Taber Ch The Theory and Practice of Translating. Brill, Leiden. 200 Bell, Roger T Translation and Translating. Longman Group UK Ltd. 201 Orellana, Marina La Traducción del Inglés al Castellano. Guía para el Traductor. Editorial Universitaria. Translation Journal 2000 URL: Last updated: 12/20/2010] 202 Tirkkonen-Condit, S. (2000): Uncertainty in translation processes. In Tirkkonen-Condit, S. and Jääskeläninen, R. (eds.) Tapping and mapping the processes of translation and interpreting, Tübingen, Gunter Narr. pp

133 Riformulimi ose rishifrimi është gjithashtu i rëndësishëm. Me fjalë të tjera zgjedhja e metodës së duhur (a), teknikave dhe procedurave të procesit të transferimit të mesazhit. Një përkthyes duhet të transferojë, ekuivalentët kulturorë ose funksionalë, sinoniminë, zhvendosjen, kompensimin, reduktimin dhe zgjerimin (Newmark, P., 1995:) 203. Redaktimi ose korrektimi, i cili nënkupton rishikimin e rezulton në cilësi të lartë. Vlerësimi i gabimeve Siç sugjeron Kussmaul (1995) 204, është praktikë e mirë të klasifikosh llojet e gabimeve e vështirësive. Llojet më të shpeshta të vështirësive që duhen vlerësuar në çdo përkthim janë: 1. Kuptimi i domethënies dhe ideve; 2. Niveli leksiko-semantik ; 3. Niveli morfo-sintaktik; 4. Stili dhe regjistri i të shkruarit; 5. Gërmëzimi dhe pikësimi; 6. Zgjidhjet kreative të problemeve të përkthimit; 7. Transferimi dhe riformulimi (përdorimi i procedurave të përkthimit); 8. Kohezioni dhe koherenca; 9. Vlerësimi i rezultatit dhe post-redaktimi; 10. Formatimi; Mercedes Tricás (1995) 205 i referohet intuitës, ose sensit praktik si më i zakonshmi; me fjalë të tjera kombinimit të intelligjencës, ndjeshmërisë dhe intuitës. Gjithashtu duhen përmendur edhe njohuritë linguistike të gjuhës burimore dhe gjuhës së synuar. Megjithatë, as njohja e gjuhëve as të qenët bilingual efiçent nuk janë të mjaftueshme për t u bërë përkthyes. Delisle (1980) 206 pohon se Kompetenca linguistike është kusht i domosdoshëm, por ende i pamjaftueshëmt për praktikën profesionale përkthimore. Përveç aspekteve të përmendura më parë, është e rëndësishme të theksohet nevoja për njohuri të shëndosha gjuhësore të dy gjuhëve, një kusht themelor, por jo i vetmi, për t u zhytur në rrjedhat e përkthimit profesional. Përkthyesi duhet të mësojë se si të përdorë mjetet strategjike dhe taktike për një paraqitje të mirë përkthimi. Shkencat konjitive na kanë dhënë ide të thjeshta por shumë të dobishme për të mësuarit kuptimplotë, dmth një qëndrim pozitiv ndaj të mësuarit që vjen nga marrëdhëniet ndërmjet njohurive të mëparshme dhe njohurive të reja Metodat specifike Sipas teoricienëve të përkthimit, modelet e përkthimit të teksteve janë deri në një farë mase të ngjashme. Nga njëra anë, është e nevojshme të përdorësh një ose më shumë metoda apo modele përkthimi. Nga ana tjetër, është gjithmonë një mënyrë për të afruar një tekst të gjuhës burimore, nëse përkthyesi zgjedh modelin tradicional të autorit në qendër apo të tekstit në qendër, modelin strukturalist apo modelin njohës të lexuesit në qendër. Sipas E.Tupes çdo përkthyes ka mënyrën e tij të përkthimit. Ekzistojnë dy mënyra kryesore: 203 Newmark, Peter A Textbook of Translation. Prentice Hall, London, 204 Kussmaul, Paul Training the Translator. John Benjamins Publishing Co. 205 Tricás, Mercedes Manual de traducción francés-castellano. Gedisa S.A. 206 Delisle, Jean ,L'Anayse du discours comme métode de traduction. Cahiers de traductologie, 2, Université d'ottawa.] 207 Kjo sferë e të mësuarit, e quajtur edhe modelim me katër faza, siç është përshkruar më parë nga Poincare në vitin 1913, përbëhet nga fazat e mëposhtme: proceset e ndërtimit (integrimi në rrjetin njohës), përpunimit (marrëdhënia me njohuritë e mëparshme), të ushtrimit (konsolidimi i njohurive të reja ), dhe aplikimi (marrëdhëniet ndërmjet njohurive të fituara më parë dhe njohurive të reja 120

134 Të kërkosh përsosurinë (në përmbajtje, formë e stil) qysh në fillim, çka është me të vërtetë rraskapitëse, pastaj t i rikthehesh përkthimit për të bërë kontrollet, plotësimet, saktësimet e nevojshme. Të bësh fillimisht një përkthim të shpejtë, ashtu siç të vjen natyrshëm, pa humbur shumë kohë me nuancat kuptimore, formale e stilistiore pastaj t i kthehesh e rikthehesh disa here tekstit të përkthyer, t a krehesh e persosësh atë disa herë deri në rraskapitje. Pikëmbërritja është e njëjtë, tensioni i ndryshëm 208. Në varësi të trajnimit dhe përvojës së tyre, përkthyesit mund të përdorin një model apo një tjetër, por disa përkthyes i integrojnë të tre metodat. Përkthyesit duhet të jenë të vetëdijshëm për faktin se të kuptuarit e gabuar të një teksti zvogëlon në mënyrë të konsiderueshme cilësinë e përkthimit. Përkthyesit duhet të përdorin strategji të leximit. Ata duhet të gjejnë mënyrën se si të merren me "papërkthyeshmërinë" linguistike apo kulturore, dykuptimësinë leksikore, të menaxhojnë humbjet dhe fitimet etj. Përkthyesit e dinë se kuptimi nuk përcillet vetëm me fjalë dhe gjithmonë përpiqen të gjejnë deshifrimin dhe ri-shifrimin e nomenklaturave, grafikëve, akronimave, metonimisë, toponimisë, etj.. Një tjetër aspekt i rëndësishëm është para-redaktimi i tekstit origjinal për të zbuluar defektet eventuale të tekstit burimor, nga njëra anë, dhe post-redaktimi i tekstit të përkthyer për të verifikuar përdorimin e niveleve më të përshtatshme sintaksore, semantike dhe grafemike (njohja e rolit të redaktuesit), nga ana tjetër. Ndër çështjet formale, përkthyesit duhet të jenë të vetëdijshëm për të kontrolluar efektin e plotë dhe ritmin e tekstit të përkthyer ("të përkthyerit me vesh") për të shmangur kombinimet kakofone dhe kalke në gjuhën burimore. Lidhur me procedurat dhe strategjitë e përkthimit, përkthyesit duhet vazhdimisht të bëjnë zgjedhje, në çdo njësi, paragraf apo fjali të përkthyer, në mënyrë që të vendosin se cila prej tyre është më e dobishme për transferimin e ideve në tekstin që përkthehet. E fundit, por jo më pak e rëndësishme është dhe nxjerrja e tekstit origjinal në lidhje me formatin, d.m.th, burimet, paragrafët, kryeradhët, kolonat, tabelat, etj. po përshtaten siç duhet në njësinë e përkthyer Procedurat e përkthimit, konceptet specifike ndërkulturore Përkthyesit jetojnë në një kufi, ku komunikimi gjuhësor komandohet me lehtësi relative, por ku depërtimi në kulturë mund të marrë një kohë më të gjatë për t'u arritur. Graedler (2000:3) 209 parashtron disa procedura të përkthimit të ekuivalentëve kulturorë: 1. Trillimi i një fjalë të re; 2. Shpjegimi i kuptimit të shprehjeve të gjuhës burimore në vend të përkthimit të saj; 3. Ruajtja e termit të pacënuar në gjuhën burimore; 4. Zgjedhja e një fjale në gjuhën burimore që duket e ngjashme me apo ka të njëjtën "lidhje" me termin në gjuhën e synuar; Për përcaktimin e termave kulturorë, të cilët "i referohen koncepteve, institucioneve dhe specifikave në kulturën e gjuhës burimore" Harvey (2000:2-6) 210 parashtron katër teknika kryesore për përkthimin e termave kulturorë: 208 E. Tupe 200 Këshilla një përkthyesi të ri fq Graedler, A.L. (2000). Cultural shock. Retrieved December 6, 2006 fromhttp: //wwwh f.uio. no/iba /nettkurs/ translation /grammar/ top7culture.html] 121

135 Ekuivalenca funksionale (Përdorimi i një referenti në kulturën e gjuhës së synuar, funksioni i të cilit është i ngjashëm me referentët e gjuhës burimore). Siç shkruan Harvey, (2000:2) autorët ndahen sipas meritave të kësaj teknike: Weston (1991:23) e përshkruan si " metoda ideale e përkthimit," ndërsa Sarcevic (1985:131) pohon se kjo është "çorientuese dhe duhet shmangur." Ekuivalenca formale ose ekuivalenca linguistike (Përkthimi fjalë për fjalë ). Transkriptimi ose 'huazimi' (riprodhimi ose transliterimi i termit original), i cili ndryshon nga strategjitë e drejtuara nga gjuha burimore. Nëse termi është formalisht transparent ose shpjegohet në kontekst, të mund të përdoret siç është. Në raste të tjera, veçanërisht kur supozohet se lexuesi i gjuhës së synuar nuk ka asnjë njohuri mbi gjuhën burimore, transkriptimi shoqërohet me një shpjegim në shënimet e përkthyesit. Përkthimi deskriptiv ose vetë-shpjegues i cili përdor terma të përgjithshme (jo terma kulturorë) për të transferuar kuptimin. Është i përshtashëm për një shumllojshmëri kontekstesh ku ekuivalenca formale konsiderohet pamjaftueshmërisht e qartë. Në një tekst që ka për qëllim lexuesin e specializuar, mund të jetë e dobishme të shtohet termi origjinal i gjuhës burimore për të shmangur dykuptimësinë. Më poshtë kemi paraqitur procedura të ndryshme të përkthimit të propozuara nga Newmark-u (1988b) 211 Transferimi: Është proces i transferimit të fjalës nga gjuha burimore në një tekst të gjuhës së synuar. Ky proces përfshin transliterimin dhe është i ngjashëm me atë që (2000:5) emërtohet si "transkriptim." Natyralizimi: Fillimisht përshtatet fjala e gjuhës burimore me shqiptimin normal, pastaj me morfologjinë normale të gjuhës së synuar (Newmark, 1988b:82). Ekuivalenca: E cila përshkruan mardhënien që egziston midis njësive dhe teksteve të gjuhës burimore e gjuhës së synuar. Lataiwish (1999) e shikon ekuivalencën si bazë të përkthimit. Ai thotë se tektsi i përkthyer duhet të jetë ekuivalent me tekstin burimor në një mënyrë apo tjetër veçanërisht në kuptim, dhe argumenton se kuptimi është baza më e zakonshme për ekuivalencës 212. Nida dhe Taber-i 213 (1969: 12) gjithashtu thonë se ekuivalenca është e rëndësishme në përkthim. Ata thonë: përkthimi konsiston në riprodhimin në gjuhën e synuar ekuivalentin me të afërt të natyrshëm të çështjeve gjuhësore të gjuhës burimore, së pari në kuptim dhe së dyti në stil. Megjithatë, ka pasur polemika midis teoricienëve rreth "teorisë së ekuivalencës". Ata janë të ndarë në tre grupe. Teoria e grupit të parë bazohet në qasjen gjuhësore, por ata anashkalojnë faktin që përkthimi nuk është vetëm çështje e gjuhësisë. Grupi i dytë sheh se ekuivalenca në përkthim është transferim i mesazhit nga kultura burimore në kulturën e synuar dhe në qasjen pragmatike dhe semantike të përkthimit. Grupi i tretë qëndron në mes. Ai është më bindës sepse mbledh të gjitha qasjet dhe sheh që përkthimi nuk është vetëm ekuivalenca e fjalëve të veçanta, as vetëm ekuivalenca e kuptimit pragmatik, ai është ekuivalencë e të gjitha niveleve. (Leonardi, 2000) Harvey, M. (2003). A beginner's course in legal translation: the case of culture-bound terms. Retrieved April 3, 2007 from Newmark, P. (1988b). Approaches to Translation. Hertfordshire: Prentice Hall. 212 Lataiwish, M. & A, Yowelly. (1999). Principles of Translation. Benghazi: Dar Al-Nahda Al- Arabiya. 213 Nida, E.J. & C.R, Taber. (1969). TheTheory and Practice of Translation. Leiden: E.J.Brill. 214 Leonardi, V. (2000). Equivalence in Translation betëeen Myth and Reality. London: Copyright Translation Journal and Auther. http: www. accurapid. com/journal/ 14 equiv.html 122

136 Baker (1992) një nga teoricienët e këtij grupi e sheh se ekuivalenca duhet të jetë në nivele të ndryshme. Niveli i parë i ekuivalencës është në dhe mbi nivelin e fjalës. Së pari që përkthyesi merr në konsideratë fjalët si njësi të vetme, dhe atëherë ai vlerëson një numër faktorësh që ndikojnë në gjini, numër e kohë. Një tjetër nivel i ekuivalencës është ekuivalenca gramatikore. Së dyti që përkthyesi vlerëson kategoritë gramatikore, dhe pastaj i krahason ato në të dyja gjuhët. Nëse ka disa raste kur nuk ka ekuivalencë, ai ose ajo përpiqet të shtojë apo të heqë informacion. Ekuivalenca tekstuale është një tjetër nivel i cili bazohet në ekuivalencën në aspektin e informacionit dhe kohezionit. Së treti ekuivalenca pragmatike. Ky nivel bazohet në kuptimin e nënkuptuar 215. Procedurat e përkthimit përfshjnë: 1. Ekuivalentët kulturorë, të cilët zëvendësojnë një fjalë kulturore në gjuhën burimore me një fjalë të gjuhës së synuar. Megjithatë, "ata nuk janë gjithmonë të saktë" (Newmark, 1988b:83). 2. Ekuivalentët funksionalë, të cilët kërkojnë përdorimin e një fjalë kulturore neutrale (Newmark, 1988b:83). 3. Ekuivalentët përshkrues të cilët shpjegojnë me disa fjalë kuptimin e termave kulturorë (Newmark, 1988b:83). 4. Analizën komponenciale, e cila d.m.th krahasimin i një fjale të gjuhës burimore me një fjalë në gjuhën e synuar që ka kuptim të ngjashëm, por nuk është ekuivalent një për një, duke demonstruar fillimisht të përbashkëtat e tyre e më pas komponentët e kuptimit të ndryshëm të tyre " (Newmark, 1988b:114). 5. Sinoniminë, e cila është një " ekuivalent pranë gjuhës së synuar ". Këtu ekonomia të çon në saktësi (Newmark, 1988b:84). 6. Through-translation (përkthimin e tërësishëm), i cili është përkthim i fjalëpërfjalshëm i togfjalëshave të përbashkët, dhe emrave të organizatave. Ai gjithashtu mund të quhet: calque (kalk) ose përkthim i marrë hua (Newmark, 1988b:84). 7. Shifts or transpositions (zhvendosjet), të cilët përfshijnë ndryshimin e gramatikës nga gjuha burimore tek gjuha e synuar, p.sh. (a) ndryshimin nga njëjës në shumës, ndryshimi bëhet kur një strukturë specifike në gjuhën burimore nuk ekziston në gjuhën e synuar, (b) ndryshimin e një foljeje të gjuhës së synuar me një fjalë jo folje në gjuhën burimore, (c) ndryshimin e një grupi emëror të gjuhës burimore me një emër në gjuhën e synuar e kështu me radhë (Newmark, 1988b:86). 8. Modulimin, i cili ndodh kur përkthyesi riprodhon mesazhin e tekstit origjinal, në një tekst në gjuhën e synuar, në përputhje me normat aktuale të gjuhës së synuar, meqë gjuha burimore dhe gjuha e synuar mund të shfaqen të ndryshme në aspektin e perspektivës (Newmark, 1988b:88). 9. Recognized translation (përkthimin e njohur zyrtarisht), i cili ndodh kur përkthyesi" përdor përkthimin zyrtar ose përkthimin e përgjithësuar të çdo termi institucional" (Newmark, 1988b:89). 10. Kompensimin, i cili ndodh kur kuptimi i një fjale të humbur ndodhet në një pjesë të një fjalie të kompensuar me një pjesë tjetër (Newmark, 1988b:90). 11. Parafrazimin, gjatë së cilit shpjegohet kuptimi i termave kulturorë. Këtu shpjegimi është shumë më i detajuar sesa në Ekuivalentët Përshkrues (Newmark, 1988b:91). 12. Kupletin, i cili ndodh kur përkthyesi kombinon dy procedura të ndryshme (Newmark, 1988b:91). 215 Baker, M. (1992). In Other Words: A course book on Translation. London: Routledge 123

137 13. Shënimet, që janë informacione shtesë në përkthim (Newmark, 1988b:91). Edhe pse disa modelistë e konsiderojnë përkthimin të spërkatur me fusnota të tmerrshme në lidhje me pamjen, megjithatë, përdorimi i tyre mund të ndihmojë lexuesit e gjuhës së synuar për të bërë gjykim më të mirë të përmbajtjes së gjuhës burimore. Nida (1964): ) mbështet përdorimin e fusnotave për të përmbushur të paktën dy funksionet e mëposhtme: për të siguruar informacionin suplementar, dhe për të tërhequr vëmendjen mbi mospërputhjet me origjinalin. 6.5 Probleme të përkthimit Gjatë këtij procesi, këto janë problemet më të veçanta që hasen: Problemet e dykuptimësisë: këto burojnë nga dallimet strukturore dhe leksikore midis gjuhëve dhe njësive shumëfjalëshe si idiomat, foljet frazale etj. Janë disa ndërtime gramatikore me rregulla të vështira për t u kuptuar. Probleme të gjuhës: këtu përfshihen terma idiomatike dhe neologjizma, zhargone të vështira për t'u kuptuar, probleme me rregullat e pikësimit dhe shkrimin e emrave të përvetshëm të njerëzve, organizatave dhe vendeve. Probleme të tekstit burimor: Këto janë teksti i palexueshëm, gërmëzimi në mënyrë të gabuar. Mund të dallohet lehtësisht se gjuhët ndryshojnë nga njëra tjetra në disa drejtime e mënyra dhe jo vetëm nga ana gramatikore. P.sh. rrënjët e fjalëve janë të vështira për t u përkthyer dhe kuptimi i fjalëve të zakonshme varet nga konteksti. Përveç kësaj, disa fjalë janë të papërkthyeshme kur dikush dëshiron të ruajë të njëjtën kategori gramatikore, prandaj përkthyesit përballen me shumë probleme. "Papërkthyeshmëria linguistike" (fjalët e një burimi d.m.th. miqtë e vërtetë e të rremë, kalket, dhe forma të tjera të ndërhyrjeve; termat institucionalë e të standartizuar, neologjizmat, aforizmat, etj.), dhe "papërkthyeshmëria kulturore," (idiomat, fjalët e urta, proverbat, shakatë, lojrat e fjalëve, etj.). Përkthyesi duhet të ndërmarrë një qëndrim shumë të matur përkundrejt këtyre fjalëve ose shprehjeve në mënyrë që të shmangë interferencën dhe/ose keqpërdorimin e gjuhës (Kussmaul, 1995) 217. Egzistojnë qindra fjalë të cilat gjenden vetëm në anglishte. Oxford English Dictionary liston rreth 250,000 fjalë të veçanta, pa përfshirë terma teknikë ose zhargon, duke e bërë anglishten, një nga gjuhët më të pasura në fjalor. P.sh. pimp my ride, auto-tuned, trade off, spam, bromance, face palm, kitsch, googly, gobbledygook, serendipity etj Një problem tjetër është se përkthyesit e gjejnë të vështirë të përcjellin të njëjtin kuptim në gjuhët e tjera, p.sh. përkthimet e letërsisë, poezisë dhe këngët e kanë të pamundur të shprehin kuptimet e tyre të njëjta në një gjuhë tjetër. Kështu që këto tekste duhet të jenë të njohur në dy gjuhë, procesi i përkthimit nuk do të thotë vetëm përkthim fjalësh a gjetje rime. Gjithashtu duhet patur parasysh se mungesa e njohurive të fjalëve shkakton probleme të caktuara, prandaj përkthyesit duhet të kenë njohuri të thelluar të dy gjuhëve për të përkthyer tekste të avancuara dhe për të shmangur përdorimin e fjalorit që shpeshherë e bëjnë këtë proces shumë të mërzitshëm. Problemi i fundit është që përkthyesit përballen me struktura gramatikore komplekse që duhen interpretuar saktë. 216 Nida (1964). Toward a Science of Translating: With Special Reference to Principles and Procedues Involved in Bible Translating. Leiden: E. J. Brill.f Kussmaul, Paul (1995) : Training the Translator, Amsterdam/Philadelphia, John Benjamins Publishing Company, 177 p

138 Nëse ky process i përmbush katër kërkesat bazë të: (a) kuptimit, (b) të përcjelljes së frymës dhe mënyrës origjinale, (c) të të paturit të një formë të lehtë e të natyrshme të shprehjes, dhe (d) të prodhimit të një përgjegjëseje të ngjashme, është e qartë se deri diku konflikti midis përmbajtjes dhe formës (ose kuptimit dhe mënyrës) do të jetë i madh, dhe se njëri apo tjetri duhet të tregohet. Në përgjithësi, përkthyesit janë dakord se, kur nuk ka kompromis të lumtur, kuptimi duhet të ketë përparësi mbi stilin 219. Gjatë procesit të zhvendosjes së strukturave morfo-semantike e stilistikore, përkthyesit mund të përballen me disa pengesa dhe probleme, që rezultojnë në bllokimin e procesit e përdorimin e fjalorëve për të verifikuar kuptimin e fjalëve. Ndër to mund të përmendim: Problemet fonologjike Ky lloj është i kufizuar për disa lloje tekstesh, të tilla si tekstet letrare, sidomos poezitë, dhe reklamat. Ky lloj i problemeve fokusohet në tingujt. Ky është përkthim i tingujve nga gjuha burimore në gjuhën e synuar për shkak të qëllimeve specifike. Për shembull, gjatë përkthimit të poezisë disa përkthyes përpiqen t'a bëjnë poemën e përkthyer si origjinali në aspektin e strukturës fonologjike duke gjetur tingujt në gjuhën e synuar, të ngjashëm me tingujt që përdoren në gjuhën burimore. Ky përkthim është shumë i vështirë. Shqetësimi kryesor i këtyre problemeve është tingulli dhe efekti i tij mbi kuptimin. Këto probleme janë të kufizuara në letërsi dhe në reklama. Si rezultat, ata nuk ndikojnë në përkthim siç bëjnë tri llojet e tjera. Problemet leksikore Problemi leksikor shfaqet kur përkthyesi nuk kupton një fjalë ose shprehje në mënyrë të qartë dhe të drejtpërdrejtë, apo nuk gjen gjegjësin e saj në gjuhën synuar. Ka disa tipa të këtij lloji të problemeve si: proverbat, metaforat, togfjalëshat emërorë, kushtet teknike etj.. Këto probleme vijnë për shkak të keqkuptimit të fjalëve në mënyrë të drejtpërdrejtë e të qartë. Problemet e leksikore me të cilat mund të përballet përkthyesi gjatë këtij procesi janë: a) - përkthim i fjalëpërfjalshëm dhe momenti i tij i duhur i përdorimit. b) - sinonimia. c) - polisemia dhe monosemia. d) - togfjalëshat dhe idiomat. e) - metaforat. f) - termat shkencore. g) - emrat e përvetshëm titujt, institucionet politike, kushtet gjeografike, dhe akronimet. Problemet gramatikore Një tjetër lloj problemi i përkthimit haset kur fjalitë përfshijnë struktura gramatikore dhe sintaksore që nuk egzistojnë në gjuhën angleze ose shqipe. Stili sintaksor sipas Ercikan (1998:544) 220, është një nga tiparet më të vështira për t u zhvendosur nga njëra gjuhë në tjetrën, aty ku fjalitë i rezistojnë përkthimit për shkak të mospërputhjes strukturore midis gjuhëve. Megjithatë, një proces i tillë, sipas Ervin dhe Bower (1952: ) 221 në mënyrë të pashmangshme përfshin prezantimin e pseudoinformacionit ose humbjen e tij. 219 Tancock, L.W. (1958) Some Problems of Style in Translation from French, in A.H.Smith (ed.) Aspects of Translation: Studies in Communication 2, London: Seeker and Warburg, pp Ercikan, K. (1998) Translation Effects in International Assessments. International Journal of Educational Research, 29, Ervin, S. and Bower, R. T. (1952) Translation Problems in International Surveys. Public Opinion Quarterly, 16, , 125

139 Gramatika është njësia qendrore e përpunimit të gjuhës, dhe organizëm i fuqishëm ku krijohen kuptimet; është e vështirë të konceptohet që sistemet nga cilat këto kuptime shprehen duhet të kenë evoluar përgjatë linjave shumë të ndryshme nga vetë gramatika. Rrjedhja nga familje gjuhësore të ndryshme e anglishtes dhe shqipjes rezulton në një hendek të gjerë midis gramatikave të tyre që shkakton probleme serioze për përkthyesit. Edhe ndryshimet në rregullat gramatikore specifike, elementet, kategoritë, dhe karakteristikat e çdo gjuhe që e bëjnë atë të dallueshme nga të tjerat, shkaktojnë probleme të shumta për përkthyesit. Kjo çështje mund të paraqesë disa probleme në aspektin e gjetjes së një barazvlerësi të drejtpërdrejtë. Dallime të tilla mund të shkaktojnë ndryshime të jashtëzakonshme në mënyrën sesi përcillet informacioni ose mesazhi. Këto ndryshime mund të detyrojnë përkthyesin të shtojë ose të heqë informacion në gjuhën e synuar për shkak të mungesës së mjeteve të caktuara gramatikore në vetë gjuhën e synuar. Baker fokusohet në numër kohe, diatezë, vetë, gjini si dhe mjete gramatikore, të cilat mund të shkaktojnë probleme në përkthim. Ndryshimi midis gjuhës burimore dhe gjuhës së synuar mund të çojë në shtimin e informacionit në gjuhën e synuar, i cili nuk shprehet në gjuhën burimore. Lidhur me ndryshimet gramatikore midis shqipes dhe anglishtes ato janë të shumta. Mund të përmendim sistemin e pyetjeve në anglishte, i cili realizohet duke shtuar edhe foljen ndihmëse pa kuptim leksikor të mëvetësishëm në rastin kur bën pyetjen do, ndërsa pozicioni i parafjalës e cila në shqipe është gjithmonë përpara, në anglishte vendoset në fund të fjalisë. P.sh. Where are you from? (Fjalë për fjalë)ku je ti nga?- (Përkthim me përshatje) Nga je? Po kështu bën dallim edhe përkthimi i fjalëve që përfundojnë me -ing. Shpeshherë përkthehen me formën përcjellore, herë si emra foljorë asnjanës. P. sh. I love reading- Më pëlqen shumë leximi/të lexuarit. Leximi, është emër, mund emërtojë edhe tekstin shkollor, ku zhvillohet lënda e letërsisë, ndërsa të lexuarit është emër foljor asnjanës dhe shënon veprim. I am listening to the radio -Jam duke dëgjuar radion ose, po dëgjoj radion. Në anglishte është kohë e tashme e vazhduar e foljes dëgjoj, ndërsa në shqipe përkthehet me formën e pashtjelluar përcjellore ose me foljen dëgjoj të paraprirë nga pjesëza po. Po kështu edhe pozicioni i mbiemrave. Në anglishte vendoset përpara emrit. Wonderful flowers lule të mrekullueshme Por kemi edhe forma të huazuara ku edhe në shqipe vendoset mbiemri përpara zakonisht në fillim të letrave. Dear Jane- E dashur xhejn. Në fakt duhet të ishte gramatikisht korrekt ne gjuhën shqipe nëse do të shprehej. 126

140 E dashura ime Xhejn. Problemet stilistike Përkthyesit nuk tregonjë interes të veçantë mbi stilin, mjafton të shprehin idetë e origjinalit. Sipas E. Tupes, Stili nuk është thjesht formë, por një mënyrë të qeni thelbësore për shkrimtarin që e dallon atë nga sivellezërit e vet. Sipas Buffon (XVIII) Stili është vetë njeriu. Për sa u përket përkthimeve letrare dallojnë veprat e Kokones, Robert Zhvarcit, ndërsa romani Ringjallja e Giono-s apo Ç është letërsia i Jean Paul Sartre janë të palexueshme 222. Stili është pjesë kuptimit që mund të shkaktojë probleme për përkthyesit, që ndikojnë fuqishëm mbi kuptimin. Stili është kaq i rëndësishëm, sa konsiderohet si një pjesë e kuptimit. Nëse e anashkalojmë, kemi anashkalur një pjesë të kuptimit. Për shkak të kësaj rëndësie, problemeve stilistike u është dhënë një vëmendje e madhe. Ndonjëherë kur përkthyesi përpiqet të përkthejë, ai gjen një lloj mosekuivalence në disa pika, si formaliteti kundrejt informalitetit, stili i thjeshtë kundrejt atij kompleks, fjalitë e shkurtra kundrejt fjalive të gjata, forma veprore kundrejt formës jo veprore dhe dykuptimësia. Kjo mosekuivalence shkakton shumë probleme. Meqë stili është mënyra sipas së cilës dikush zakonisht shkruan, ai luan një rol të rëndësishëm duke ndikuar në kuptimin e ndonjë teksti përkthyer. Ambiguiteti rezulton nga përdorimi i një stili jo të mirë dhe ndonjëherë mund të përftojmë kuptim të ndryshëm. Prandaj, një përkthyes duhet të marrë nën kontroll përdorimin e një stili të qartë dhe të saktë si në gjuhë burimore ashtu dhe në gjuhën e synuar. Një pjesë e mirë e tekstit të përkthyer ka nevojë për një stil të veçantë. Në librin e tij të titulluar Kontribut Në Studimet Përkthimore Prof. Viktor Ristani 223 përqëndrohet në stilin individual, mënyrën vetjake të shprehjes artistike duke kërkuar lidhjen e formave të të shprehurit në mënyrë gjuhësore me realitetin jashtëgjuhësor që d.m.th. me stilin e një teksti, organizimin tërësor të një vepre. Po kështu edhe Prof. Xhevat Lloshi flet për stilin individual. Sipas tij në letërsinë artistike ndihet mënyra si shkrimtari mundohet të krijojë përshtypje, ndjesi dhe atmosferë. Autori ka një parapëlqim për një kornizë të vetën të tekstit ndaj dhe ky aspekt përbën një pjesë të stilit të vet 224. Shapiro (1986) thotë Unë e shoh përkthimin si një përpjekje për të prodhuar një tekst aq transparent sa ai nuk duket se është i përkthyer. Një përkthim i mirë është si një xham prej qelqi. Përkthyesit përballen me vështirësi gjatë përkthimit në gjuhën e synuar, sepse atyre u duhet të përdorin struktura, fjalë e leksikore, rendin fjalëve të cilat ata nuk i njohin 225. Shkalla e formalitetit ose informalitetit është një problem që lidhet me fjalët dhe gramatikën. Joos (1962) 226 ka sugjeruar një shkallë formaliteti të gjuhës angleze të përbërë nga pesë shkallë si më poshtë: 1 - Frozen formal (tepër formale); 2 - formale; 3 - informale (Jo formale); 4 - e gjuhës së folur (Bisedore); 5 - vulgare apo zhargon(vulgare/ dialektike); 1- Be seated (Uluni); 2- Have a seat (Mund të uleni); 222 E. Tupe Këshilla një përkthyesi të ri f Ristani V Kontribut Në Studimet Përkthimore f Lloshi, Xh, Stilistika e Gjuhës Shqipe dhe Pragmatika, Kreu II Njësitë dhe Nocionet Fillestare, f. 44, 2005, Albas, Tiranë 225 Kratz. D (1986) An Interview With Norman Shapiro, Translation Review 19: f Joos, M. (1962). The Five Clocks. International Journal of American Linguistics, 28, 2 Bloomington Indiana 127

141 3- Sit down, please (Të lutem, ulu); 4- Feal at home (rehatohu); 5- Sit bloody, down (ulu, plako); Kjo shkallë tregon dallimet në gjuhën burimore dhe gjuhën e synuar të cilat rezultojnë në probleme për lexuesit, sepse ata nuk dinë rreth këtyre formave. Figurat stilistike të kuptimit (krahasimi, personifikimi, antiteza, kontrasti, hiperbola etj), të shqiptimit poetik (pasthirrma, aliteracioni, apostrofa, retiçensa etj), të fjalëve dhe të shprehjeve (metafora, metonimia, ironia, sarkazmi etj), të fjalorit poetik (sinonimet, antonimet, dialektizmat, homonimet etj), të sintakses poetike (inversioni, konversioni, enumeracioni etj) nuk mund te paraqiten të njëjta në gjuhën e synuar. Përkthyesi duhet të ndjejë, të mendojë dhe shijojë të njëjtën gjë, për të transmetuar të njëjtin mesazh, me të njëjtat figura stilistike, me të njëjtin kuptim. Probleme të përkthimi letrar Vështirësia e përkthimit të poezisë është e dyfishtë. Fjalët dhe kuptimi në njërën anë, fluksi dhe ritmi (ose rima) në anën tjetër. Përkthimet e letrare p.sh. nga shqipja në gjuhë të tjera ose anasjelltas kërkon një njohuri të thellë të gjuhës tjetër (gjuhës së synuar). Përkthyesit duhet të jenë në gjendje të "lundrojnë në kuptimin historik dhe kulturor të fjalëve. Problemet gjuhësore, problemet letrare apo estetike, (struktura poetike, shprehjet metaforike, toni si dhe problemet socio-kulturore) në bazë të studimeve përkthimore dhe stilistike. Peter Newmark-u 227, përmend disa lloje metodash, që shërbjenë si çelësa universalë gjatë përkthimit, jo vetëm në tekstet teknike, por dhe letrare. Si p.sh. përkthimi përshtatës, fjalë për fjalë, etj, metodat kryesore, të cilat në bashkëveprim me njëra tjetrën sjellin përkthime në mënyrën më të duhur janë dy: metoda komunikative metoda semantike Procedura e transferimit nuk mund të pohohet të jetë efektive ku konotacionet dhe kuptimet e nënkuptuara janë të rëndësishme. Janë disa emra në veprën Gulestan or the Rose Garden (Trëndafili) të poetit pers Sa'di, me ngjyresa tipike për kulturën e vendit të tij që kërkojnë strategji specifike për t u përkthyer. Zgjidhja e Newmark-ut (1988) 228 për problemin e përmendur është si më poshtë: "fillimisht përkthehet fjala që shërben si bazë për emrin e përvetshëm të gjuhës burimore në gjuhën e synuar, më pas përshtatet fjala në një emër të përvetshëm të ri të gjuhës burimore" Megjithatë, ka një mangësi në strategjinë në fjalë. Si duket kjo është e dobishme vetëm për emrat të përvetshëm, meqë Newmark-u (1988), duke mos marë parasysh të drejtën e lexuesve të paarsimuar për të shijuar një tekst të përkthyer, pohon se mund të përdoret vetëm "kur emri i personazhit është ende i panjohur për një lexues të arsimuar të gjuhës së synuar". Përkthimi letrar të huton shumë më tepër sesa përkthimi i teksteve të tjera, si p.sh. dokumentet e biznesit ose broshurat udhëzuese për mekanizmat apo aparaturat. Përkthimi i poemave është shumë më i vështirë, dhe metodat që mund të përdoren dhe rezultati ka qenë objekt debati për një kohë të gjatë. Sipas Robert Frost, Poezia është ajo që humbet në përkthim. Kjo do të thotë nuk ka ekuivalent një për një, kur e krahasojmë poezinë në të dyja gjuhët. Edhe në qoftë se përkthyesit marrin një njohuri të thellë të gjuhës burimore, ata nuk do të jenë në gjendje të krijojnë replikën 227 Ristani, V. "Çështje stilistike të leksikut gjatë përkthimit të veprave të Çarls Dikensit" disertacion, Tiranë 1996, f Newmark, P Textbook of Translation. Oxford: Pergamon Press f

142 (një kopje të) e tekstit origjinal. Çfarë duhet të ruhet kur përkthehet poezia janë emocionet, mesazhi i padukshëm i poetit, unikaliteti i stilit, me qëllim që të sigurojnë të njëjtin efekt në gjuhën e synuar ashtu siç është në gjuhën burimore. Kur flasim për përkthimin e poezisë ne nuk mund të mos përmendim, disa nga problemet e shumta që ndeshen gjatë këtij procesi. Shumë shkrimtarë janë përpjekur të përcaktojnë vështirësitë e përkthimit të poezisë. Problemet gjuhësore në përkthimin e vargut janë të dyfishta; ato përfshijnë kuptimin dhe rimën. Fjalët dhe kuptimi përfshijnë disa çështje që lidhen me imazhet, krahasimet, metaforat, fjalët kulturore specifike, foljet frazale, idiomat, puns (lojrat me fjalët), enjambment (fjali shtesë pas përfundimit të poezisë) dhe gramatikat e të dy teksteve të gjuhës së synuar dhe gjuhës burimore. Ezra Pound thotë se, një imazh është përfaqësuesi i një kompleksi intelektual dhe emocional në një kohë të caktuar. Kjo do të thotë të shprehet me fjalë, emocioni, intelekti, konkretja që ne përjetojmë në një moment të caktuar. Kuptimi nuk është thjesht vizual, ai mund të angazhojë gjithashtu edhe ndonjërën nga shqisat. Kjo është një sfidë e madhe për një përkthyes, sepse ai ose ajo duhet japë të njëjtin efekt shqisor edhe në formë të përkthyer. Një tjetër problem është përkthimi i metaforave. Metafora përdoret herë pas here për të treguar figura retorike të shprehjes që përftonin efektet e tyre nëpërmjet shoqërimit, krahasimit ose ngjashmërisë (p.sh. antitezës, hiperbolës, metonimisë dhe krahasimit, të cilat, më tej konsiderohen lloje metaforash). Sfida më e vështirë, gjatë përkthimit të teksteve letrare gjendet në dallimet ndërmjet kulturave. Njerëzit e një kulture të caktuar i shikojnë gjërat sipas perspektivës/këndvështrimit të tyre. Mildred Larson pohon se kultura të ndryshme kanë fokuse të ndryshme. Disa shoqëri janë më shumë teknike dhe të tjera më pak teknike. Ky ndryshim pasqyrohet në sasinë e fjalorit e cila është e disponueshme të flasë për një temë të veçantë (Larson 1984:95). Larson-i shton se nuk mund të jenë edhe fjalori teknik dhe ai jo- teknik i cili është i disponueshëm të flasë për të njëjtën gjë brenda një shoqërie të caktuar 229. Prandaj, në qoftë se teksti i gjuhës burimore ka origjinën nga një shoqëri shumë teknike ai mund të jetë shumë më i vështirë për t'u përkthyer në gjuhën e një shoqërie jo teknike. Megjithatë, në rastin e kulturave të ngjashme kushtet nuk janë të njëjta. Vështirësi të tjera të përkthimit lidhen me idiomat dhe foljet frazale. Gjuha e gjallë e çdo vendi konsiderohet idiomatike. Po kështu, edhe folja frazale kuptimi unik i shprehjeve dhe foljeve frazale është i vështirë për t'u përkthyer. Përkthimi i punned expressions (lojrave të fjalëve) në një gjuhë tjetër është një tjetër çështje problematike. Përkufizuar si lojë fjalësh përdorimi me humor i një fjale që thekson kuptime të ndryshme. Megjithatë, nuk duket e përshtatshme të marrin në konsideratë puns (lojrat e fjalëve) thjesht si mjete humori. Edhe gramatika paraqet problem. Meqë sistemi i plotë gjuhësor i çdo shoqërie varet nga rregullat e saj gramatikore, për përkthyesit, njohuritë gramatikore të gjuhës së synuar dhe gjuhës burimore bëhen të domosdoshme. Rrjedha dhe ritmi shkaktojnë një tjetër problem në përkthim. Ndërsa, rima, ritmi, aliteracioni, asonanca, e konsonanca (bashkëtingëllim harmoni), etj., prodhojnë muzikalitet në çdo poemë, pra ekzistenca e tij bëhet e rëndësishme. Por shumicën e kohës këto elemente muzikore humbasin disi gjatë përkthimit. Çështjet letraro - estetike gjithashtu paraqesin probleme, gjatë përkthimit të poezisë. Vlerat estetike, siç thotë edhe Newmark-u (1981) 230 varen nga struktura poetike dhe tingulli. Një përkthyes nuk mund të shmangë ndonjë prej tyre edhe pse ai ose ajo mund t i vendosë ata në varësi të natyrës së poemës së përkthyer. Vlerat estetike nuk kanë asnjë kuptim të pavarur, por ato lidhen reciprokisht me llojet e ndryshme të kuptimit në tekst. Prandaj, nëse përkthyesi 229 Larson, M. (1984) Meaning-Based Translation: A Guide to Cross-Language Equivalence. Lanham and New York: University Press of America, Inc. f Newmark P. Approaches to Translation, Oxford: Pergamon Press.f

143 ngatërron zgjedhjen e fjalëve, rendin e fjalëve, dhe tingujt, ai ose ajo dëmton dhe shtrembëron bukurinë e poemës origjinale. Newmark-u (1981) thekson më tej, Në një tekst të rëndësishëm, e vërteta semantike është themelore, kuptimi nuk është më shumë ose më pak i rëndësishëm është me rëndësi, ndërsa prej tre faktorëve estetike, tingulli (p.sh. aliteracioni ose rima,) ka të ngjarë të ketë më pak rëndësi. Rimimi është mjaft i vështirë dhe artificial në një gjuhë, linja e riprodhimit është nganjëherë dyfish kur përkthehet rima. Me pak fjalë, nëse përkthimi përballet me gjendjen ku ai ose ajo duhet të bëjë një sakrificë, ai duhet të sakrifikojnë tingullin. Nga ana tjetër, përkthyesi duhet të balancojë, ku qëndron bukuria e një poeme në të vërtetë. Nëse bukuria qëndron më shumë në tingujt sesa ne kuptimin (semantik), the përkthyesi nuk mund të shmangë faktorin tingull. Problemet estetike dhe letrare janë të lidhura me strukturën poetike, shprehjet metaforike dhe tonin. Përkthimi i veprave letrare është më i vështirë se përkthimi i llojeve të tjera të tekstit, sepse ata kanë vlera të veçanta estetike dhe ekspresive. Funksioni estetik thekson bukurinë e fjalëve (diksionin), gjuhën figurative, metaforat, etj.. Ndërsa funksionet ekspresive parashtrojnë mendimin e shkrimtarit (ose procesin e të menduarit), emocionin, etj, në një poemë, bukuria nuk arrihet vetëm me zgjedhjen e fjalëve dhe gjuhën figurative, si në romanet dhe tregimet e shkurtra, por edhe me krijimin e ritmit, rimës, metrit, dhe shprehjeve e strukturave të veçanta që nuk mund të përputhen me ato të gjuhës së përditshme. Çështjet kulturore paraqesin një tjetër problem. Gjatë përkthimit të shprehjeve të lidhura me kulturën ose ekuivalentëve kulturorë, përkthyesi mund të aplikojë përkthimin e fjalëpërfjalshëm, transferimin, naturalizimin, ekuivalentimin kulturor, ekuivalentimin funksional, ekuivalentimin përshkrues, klasifikimin, analizën komponenciale, fshirjen, kupletet, shënimet shtesë, glosat, reduktimin, dhe sinonimikën. Në përkthimin letrar, një përkthyes përkthen njësi për njësi. Njësia e përkthimit mund të varjojë nga fjala në njësi më të mëdha të tilla si fraza ose togfjalëshi. Ka pëkthyes që aplikojnë 'procedurën e transferimit' duke konvertuar fjalën nga gjuha burimore në mënyrë direkte në gjuhën e synuar duke i përshtatur vetëm alfabetet (sistemin e shkrimit). Rezultati është fjalë e marrë hua '. Kur ai jo vetëm përshtat alfabetet, por edhe shqiptimin normal të fjalës në gjuhën e synuar, ai ose ajo aplikon natyralizimin. Në procedurën e analizës komponenciale përkthyesi ndan një njësi leksikore në komponentët e tij kuptimorë, përkthimi shpesh një-me-dy, një-me-tre, apo më shumë. Për më tepër, një përkthyes nganjëherë shton disa informata, ose e vë atë në kllapa ose në fjalinë tjetër ose shkruan një fusnotë (poshtëshënim) ose fshin fjalë të parëndësishme të gjuhës së synuar për t a bërë më të thjeshtë rezultatin për lexuesit. Problemet linguistike Problemet linguistike në përkthim ndahen në dy nën-probleme, në analizën sintaksore dhe analizën semantike. Analiza e sintaksore merret me problemin e njohjes, nëse janë apo jo fjalë të sakta gramatikisht, ku përfshihen togfjalëshi dhe struktura sintaksore e errët, ndërsa analiza semantike merret me kuptimin e fjalëve. Jakobson-i thotë Për ne, si gjuhëtarë dhe përdorues të zakonshëm të gjuhës, kuptimi i çdo shenjë gjuhësore është përkthimi i saj në shenja të mëtejshme, alternative, veçanërisht në një shenjë " shumë më të zhvilluar. Sipas tij dallohen tri mënyra interpretimi të një shenjë verbale e cila mund të përkthehet në shenja të tjera të të njëjtës gjuhë, ose në gjuhë të tjera, ose në një sistem simbolesh joverbale. Këto tri lloje të përkthimit etiketohen ndryshe 231 si: 1. Përkthimi ndërgjuhësor ose rewording (rifjalëzimi) i cili është një interpretim i shenjave verbale nga mjetet e shenjave të tjera të njëjtës gjuhë. 231 Jakobson, R ON LINGUISTIC ASPECTS OF TRANSLATION f The translation Studies reader Routledge Tailor and Francis Group. London And New York 130

144 2. Përkthimi interlingual ose përkthimi i duhur është një interpretim i shenjave verbale me anë të një gjuhe tjetër. 3. Përkthimi Intersemiotik ose Transmutation (shndërrim) është një interpretim i shenjave verbale me anë të shenjave të sistemeve shenjore joverbale. Përkthimi ndërgjuhësor i një fjale përdor ose një tjetër fjalë pak a shumë sinonime apo vendpushimet në një perifrazim. Megjithatë sinonimia, si rregull, nuk është ekuivalencë e plotë. Ekuivalenca me ndryshime është problemi themelor i gjuhës dhe shqetësimi kyç i gjuhësisë. Çdo krahasim i dy gjuhëve nënkupton një shqyrtim të përkthyeshmmrisë së tyre të ndërsjellë. Asnjë mungesë e mekanizmave gramatikore në gjuhën e përkthyer nuk bën të pamundur një përkthim të fjalëpërfjalshëm të informacionit konceptual të përfshirë në tekstin origjinal. Nëse ndonjë kategori gramatikore mungon në një gjuhë të caktuar, kuptimi i saj mund të përkthehet në këtë gjuhë me mjete leksikore. Jakobson-i deklaron se gjuhët ndryshojnë kryesisht në atë që ata duhet të përcjellin dhe jo në atë që ata mund të përcjellin. Probleme të përkthimit të kuptimit: A. Fjalët mund të mos kenë referentë objektivë. Nëse i njëjti objekt paraqitet në të dyja kulturat, kuptimi mund të përkthehet lehtësisht. Edhe në këtë rast një term mund të ketë shumë më tepër referentë sesa një tjetër. Për shembull fjala mole mund të ketë disa kuptime si iriq, spiun, njësi kimike 232. B. Disa gjuhë janë të pasura me homonime, të cilat çojnë në ambiguitet. Edhe pse kuptimi është i qartë nga konteksti ekzistenca e referentëve të tjerë mund të shkaktojë reagime. I njëjti problem haset kur e njëjta fjalë ka disa kuptime të ndryshme. Fjala shqipe shkallë lëvizëse përkthehet në anglishte si sidewalks por në anglishte ka edhe kuptimin e lëvizjes sa andejkëtej. C. Përkthyesit profesionistë e dinë se ç vështirësi shkaktohen nga kuptimet figurative dhe emocionale. Përkthyesit shpesh duhet të zgjedhin ndërmjet referentit objektiv dhe kuptimit figuarativ. P. sh. fjala angleze expectations është përkthyer shpresë, por do të thotë edhe pritje, pritshmëri. Novela Great Expectations, nga Charles Dickens në shqipe vjen e përkthyer si Shpresat e humbura D. Në disa raste fjalët kanë përgjegjës egzaktë në gjuhën tjetër, ndërsa në disa të tjera kuptimi nuk mund të shprehet në gjuhën tjetër. Në anglishte sistemi i pyetjeve është ndryshe nga sistemi i pyetjeve në shqipe. Në gjuhën angleze përdoret një formë negative, ndërsa në shqipe janë dy p.sh. It is nobody here, ndërsa në shqipe Nuk është askush këtu. Negativiteti formohet edhe pjesezën nuk por edhe me as te përemri askush ndërsa në anglishte vetëm tek no para body. Po kështu edhe koha e tashme e vazhduar, apo e shkuar e vazhduar nuk egziston në shqipe. Në shqipe ka vetëm një kohë të tanishme dhe një kohe të shkuar. Koha e tashme e vazhduar mundësohet me pjesëza ose me ndajfolje kohe, por nuk bën pjesë në sistemin e kohëve të foljeve në shqipe etj.. E. Bilingualët kanë një tendencë të konsiderojnë fjalët e ngjashme në të dyja gjuhët identike në kuptim si p.sh. fjala"simpati" në shqipe e në anglishte sympathy, por "sensible" në anglishte nuk ka kuptimin sensibël në shqipe. Probleme të bilingualizmit, të cilat vijnë për shkak të njohjes së të dyja kulturave dhe ngatërrimit me njëra-tjetrën dhe mund të përkthejë fjalë si dhe të marrë mjete stilistikore direkt nga gjuha e dytë. F.Probleme të përkthimit të kuptimit mund të vijnë edhe nga faktorët stilistikore ose variacionet në sintakse. P.sh. në gjuhën finlandeze zvogëlimi i emrave të fëmijëve është pjesë e traditës së atij vendi, dhe shpeshherë nuk mund të përkthehet për shkak të hijeve të ndryshme të përkthimit 232 Stern, E. "The Universe, Translation, and Timing," Public Opinion Quarterly, Vol. 12, No. 4 (Winter ), f

145 që krijohen. Ekuivalenca funksionale krijon probleme në një kontekst kulturor të ndryshëm. Ndonjëherë bëhet rifrazimi që mund të jetë i domosdoshëm për shkak të mos përkthimit të qëllimit të folësit. Lidhur me çështje të qëndrimit apo ideologjisë përkthyesi mund t i përkthejë pyetjet fjalë për fjalë në mënyrë që të shqyrtojë ndryshimet kulturore. G. Probleme dialektore. Ndryshimi ndërmjet grupeve me nivel të ndryshëm arsimi dhe mungesa e komunikimit ndërmjet grupeve shoqërore dhe krahinave të ndryshme. Përkthyesi duhet të flasë edhe dialektin e gjuhës që po përkthen. Probleme që vijnë nga gjuha e folur dhe e shkruar për shkak të faktorëvë socialë dhe historikë. Për arsye praktike disa nga ndihmësat prezentë në të folur mungojnë në të shkruar dhe anasjelltas. H. Emrat e pervetshëm, të quajtur sipas Richards (1985) 233 emra të personave, vendeve ose objekteve të veçantë, që shkruhen me "gërmë të madhe ", luajnë një rol thelbësor në veprat letrare. Ata mund t i referohen ambjentit, status-it social dhe kombësisë së personazheve, dhe vërtet kërkojnë vëmendje kur përkthehen në një gjuhë të huaj. Egzistojnë disa modele të përkthimit të tyre. Një prej këtyre modeleve prezantohet nga Hervey dhe Higgins (1986) 234 të cilët besojnë se egzistojnë dy strategji të përkthimit të emrave të përvetshëm. Ata theksojnë: "Emri nuk mund të transportohet i pandryshuar nga teksti bazë në tekstin e synuar, ose mund të përshtatet për t ju përputhur traditave fonike/grafike të gjuhës së synuar. Hervey dhe Higgins (1986) i referohen këtij të fundit si egzotizm i cili është i barazvlershëm me përkthimin letrar, dhe nuk përfshin transpozicionin (zhvendosjen) kulturor " dhe kjo e fundit njihet si transliterim. Gjithsesi, ata propozojnë një tjetër procedurë ose alternative, që e quajnë, transplantim kulturor. Siç e emërtojnë "shkalla ekstreme e transpozimit kulturor," transplantimi kulturor konsiderohet të jetë një procedurë në të cilën "emrat e gjuhës burimore zëvendësohen me emra vendas të gjuhës së synuar të cilët nuk janë ekuivalentet e tyre të drejtpërdrejtë, por kanë konotacione të ngjashme kulturore" Sipas Edmond Tupes (200:51) emrat e përvetshëm nuk duhen përkthyer, përveç disa rasteve kur emrave u bëhet ndonjë përshtatje, p.sh. emri i papës, mbiemri i Kolombit. Emrat e maleve ka raste kur shqipërohen si p.sh. Mont Blance në Francë vjen si Mali i Bardhë në shqipe, por nuk në anglishte ai nuk është përkthyer. Ka raste kur janë përkthyer emrat e rrugëve, shtatërvaneve, që në fakt emërtojnë më tepër emra sheshesh, janë korigjuar vitet e fundit. Emrat e autorëve bashkëkohorë duhen shkruar në shqipe si në origjinal por duke j u bindur ligjeve morfo-sintaksore të shqipes pra po lexoj Shekspir-in, jo thjesht Shekspir. Përkthimi i titujve Zakonisht titujt e romaneve apo teksteve përkthehen në fund për shkak se mund të kuptohet edhe më mirë raporti midis titullit dhe tekstit, sespe titulli në shumicën e rasteve është pasqyrë përmbledhëse e tekstit. Së dyti pas përkthimit të tekstit përkthyesi e sheh titullin me syrin e lexuesit. Së treti pas përkthimit të tekstit përkthyesi e shikon titullin në funksion të lexuesit të gjuhës amtare. Gracka e parë është përkthimi i titullit shumë saktë, fjalë për fjalë, por jo saktë tërësisht nga ana kuptimore. Një tjetër kategori përkthimi titujsh është problematike kur këta tituj në shqipe shprehin një kuptim të ndryshëm nga ai i origjinalit. Sipas (E.Tupes 200:34) Nuk duhet të ngurojmë të bëjmë ndryshime në përkthimin e titullit nëse këtë e kërkon qartësimi i kuptimit për publikun shqiptar. Në përkthim për përshtatjen apo rikrijimin e një titulli nga origjinali në gjuhën shqipe luajnë rol faktorët objektive, sepse titulli i drejtohet trurit, por edhe faktorëve 233 Richards, et al (1985). Longman dictionary of applied linguistics. UK: Longman f Hervey, S., & Higgins, I. (1992). Thinking Translation. London & Neë York: Routledge. f

146 subjektivë sepse titulli përbëhet nga fjalë dhe për përkthyes të ndryshëm ka ngarkesa të ndryshme emocionale, ngjyrime të ndryshme konotative që i drejtohen zemrës. Prandaj përkthyes të ndryshëm përkthejnë të njëjtin titull ndryshe, madje thuhet se i njëjti përkthyes kur e ka ribotuar tekstin i ka ndryshuar edhe titullin. Vërtet problematike në fushën e përkthimit duket të jetë dukuria e aluzioneve (referimi në mënyrë indirekte me fjalë të nënkuptuara), të cilat janë pjesë kulturore specifike e një gjuhe burimore. Të gjithë llojet e aluzioneve, sidomos të aluzioneve kulturore dhe historike, dhurojnë një dendësi të veçantë në gjuhën origjinale dhe duhet të shtjellohen në përkthim që të nxjerrim në pah pasurinë e tekstit të gjuhës burimore për audiencën në gjuhën e synuar. Për të dhënë fjalën më të afërt të gjuhës burimore, është i nevojshëm përdorimi i 'glosarëve' ose përdorimi i shënimeve sqaruese". Leppihalme (1997:) 235 propozon një tjetër grup strategjish mbi përkthimin e emrave të përvetshëm: 1. Ruajtja e emrit: Përdorimi i emrit siç është. Përdorimi emrit, duke shtuar disa udhëzime. Përdorimi i emrit, duke shtuar një shpjegim të detajuar, p. sh. një shënim. 2. Ndërrimi i emrit me një emër tjetër: Zëvendësimi i emrit me një emër tjetër në gjuhën burimore. 3. Heqja e emrit: Mosshkrimi i emrit, por transferimi i kuptimit me mjete të tjera, p. sh. me një emër të përgjithshëm. Mosshkrimi i emrit së bashku me aluzionin. Strategjitë e ndryshme të zgjedhura nga përkthyesit për pasqyrimin e aluzioneve luajnë një rol vendimtar në njohjen dhe perceptimin e konotacioneve të përftuara prej tyre. Nëse një përkthyes fillestar përkthen një tekst letrar pa i kushtuar vëmendje të mjaftueshme aluzioneve, konotacionet nuk ka gjasa të transferohen si rezultat i mosnjohjes së tyre nga përkthyesit. Ata do të humbasin krejtësisht për shumicën e lexuesve të gjuhës së synuar. Rrjedhimisht, përkthimi do të jetë i paefektshëm. Duket e nevojshme për një përkthim të pranueshëm të prodhojë të njëjtin efekt për lexuesit e gjuhës së synuar si efekti i krijuar nga vepra origjinale e lexuesve e saj. Një përkthyes kompetent këshillohet që të mos privojë lexuesit e gjuhës së synuar të njohin, aluzionet në emër të të qenit besnik apo të shkruarit shkurt. Mund të pretendohet se metoda më e mirë e përkthimt duket të jetë një e tillë që lejon përkthyesin të shfrytëzojë 'shënimet'. Gjithashtu, përdorimi i 'shënimeve' gjatë përkthimit, edhe si strategji përkthimi edhe si procedurë përkthimi, duket të jetë i domosdoshëm në mënyrë që lexuesit e gjuhës së huaj të mund të përfitojnë nga teksti aq sa lexuesit e gjuhës burimore. 235 Leppihalme, R. (1997). Culture bumps: an empirical approach to the translation of allusions. Clevedon: Multilingual Matters f

147 Për, ta përmbledhur çdo lloj përkthimi duhet të marrë në konsideratë kuptimin i cili është thelbi i çdo përkthimi, dhe jo fjalët të mara në mënyrë të izoluar. Kështu, përkthimi duhet të fokusohet në karakteristikat e të dyja gjuhëve në mënyrë që të transmetojë mesazhin saktësisht dhe të arrijë të marrë një tekst të synuar i cili duhet të jetë si origjinali. Përkthimi ka një rëndësi të madhe sepse ai është një mjet që ndihmon njerëzit nga shoqëri të ndryshme dhe vende të komunikojnë dhe të dinë kultura të ndryshme në botë. Por është i vështirë në të njëjtën kohë. Përkthyesi duhet të dijë dy gjuhë në aspektin e fjalorit, gramatikës, fonologjisë dhe gjithashtu në aspektin kulturor. Ai ose ajo duhet të dijë se si të gjejë zgjidhje nëse mungon barazvlerësi. Në mënyrë që të zgjidhin problemet e përkthimit, përkthyesit duhet të përdorin zgjuarsinë, kreativitetin, kureshtjen, intuitën, reflektimin, shkathtësinë, dhe shumë më tepër. Nida (1964:126) 236 thotë Meqë nuk ka dy gjuhë të njëjta, as në kuptimet e dhëna nga simbolet korresponduese as në mënyrat në të cilat simbole të tilla janë të organizuar në fraza dhe fjali, arrijmë në konkluzionin se nuk mund të ketë korrespondencë absolute midis gjuhëve. Prandaj nuk mund të ketë përkthime plotësisht të sakta. Ndikimi i përgjithshëm i një përkthimi mund të jetë të mënyrë të arsyeshme pranë origjinalit, por nuk mund të ketë ngjashmëri në detaje. Roli i përkthyesve është të mos e lënë audiencën e synuar të mendojnë se teksti të cilin ata po lexojnë është përkthim, por tekst origjinal. Siç është përmendur edhe më parë, të dy gjuhët anglishtja dhe shqipja duke ardhur nga dy familje të ndryshme, është absolutisht e pritshme që të kenë pika të ndryshme në gramatikë, rendin e fjalëve, llojet e fjalive, të formave të foljeve, aspekt, nyje, ndajfolje, mbiemra, etj.. prej të cilave lindin edhe problemet në përkthim. Probleme kemi vënë re edhe në raste të përkthyeshmërisë së fjalëve me ndajshtesa me kuptim pejorativ e negativ. Për të ilustruar probleme të përkthimit të fjalëve me ndajshtesa pejorativ e negativ nga anglishtja në shqipe si korpus gjuhësor kemi zgjedhur të gjitha fjalët me ndajshtesa me kuptim pejorativ e negativ, nga të dyja këto gjuhë në veprën Hamleti të William Shakespeare, të përkthyera në gjuhën shqipe nga Fan Noli Probleme të përkthimit të fjalëve me ndajshtesa me kuptim pejorativ e negativ në veprën Hamleti të W. Shekspir Fjalët me ndajshtesa me kuptim pejorativ e negativ në veprën Hamleti duke krahasuar veprën e origjinale me përkthimin. Nr i faqes 2 6 Në gjuhën angleze Në gjuhën shqipe Shpjegimi unfold çfaqu Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalës. Foljes un-fold i përgjigjet në shqipe ç+ faq-u. some strange eruption krismë të papritur Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Mbiemrit strange në anglishte i përgjigjet mbiemri i nyjëzuar e me parashtesë mohuese të papritur në shqipe. 236 Nida Eugene PRINCIPLES OF CORRESPONDENCE f 126 The Translation Studies Reader Edited by Lawrence Venuti Advisory Editor: Mona Baker Routledge London and New York

148 unimproved i egër Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Mbiemrit të parashtesuar negativisht në anglishte unimproved i përgjigjet mbiemri i egër në shqipe. compulsatory me pahir Është dhënë në shqipe me anë të (unwillingly) metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Ndajfoljes compulsatory i përgjigjet ndajfolja me parashtesë mohuese unimproved The graves stood tenantless nga varret duallet të vdekurit For it is, as the air, invulnerable (e paprekshme) se është er e s mundim t a qëllojmë. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Mbiemri tenantless është përkthyer me fjalë të tjera në shqipe. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Mbiemri invulnerable është përkthyer në rang fjalie, jo fjale. It faded u çduk Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalës. Në shqipe folja përbëhet nga parashtesa me kuptim antonimik ç- + duk (forma e foljes dukem në kohën e shkuar), jo një përkthim një për një i fjalës, që mund të ishte u fishk, u venit etj., por i kuptimit. Holding a weak supposal of our worth duke nënçmuar vlerën tonë Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Në anglishte s ka fjalë me ndajshtesa negative, ndërsa në shqipe hasim foljen nënçmoj. disjoint u çkatërrua Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalës. Folja disjoint është përkthyer çkatërrua. Impotent pa fuqi Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të zhvendosjes. 135

149 11 11 Why seems it so particular with thee? OF IMPIOUS STUBBORNNESS; 'TIS UNMANLY GRIEF; IT SHOWS A WILL MOST INCORRECT TO HEAVEN; A HEART UNFORTIFIED, A MIND IMPATIENT; AN UNDERSTANDING SIMPLE AND UNSCHOOL'D; FOR WHAT WE KNOW MUST BE, AND IS AS COMMON AS ANY THE MOST VULGAR THING TO SENSE, Përse të duket kaq e pazakontë? ME NJE VAJTIM PA FUNT NUK TREGON VEÇ KOKËNGJESH JE; TE PAFESHME, ÇNJERËZORE ZEMËR TË PAFORCUAR; MENDJE TË EGËR, KUPTIM TË PAARRIRË E TË PAPJEKUR Kuptimi i njëjtë, kategoria gramatikore e ndryshme. Mbiemrit impotent, i përgjigjet emri pa fuqi. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Në anglishte fjalia nuk ka fjalë me ndajshtesa negative. Në Shqipe hasim mbiemrin e pazakontë. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Në të gjitha fjalët në anglishte të shrehura me parashtesë mohuese, nuk gjejmë një ekuivalent kuptimor një për një në shqipe. Kuptimi është përkthyer në rang vargu, jo fjale, apo fjalie. Si edhe në shqipe është shprehur e njëjta gjë me më pak fjali, gati gjysma e atyre në anglishte. Në anglishte janë 7 rreshta, në shqipe vetëm 4 të tilla This unprevailing woe hidh helmin e papemët unforc'd accord kjo bindje e ëmbël Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Mbiemri me parashtesë mohuese unprevailing, është përkthyer me mbiemrin me parashtesë me kuptim antonimik i papemët. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Për mbiemrin me parashtesë me kuptim antonimik në anglishte unforc'd, përkthyesi ka zgjedhur si equivalente mbiemrin ëmbël. Kuptimi jepet me fjalë te tjera. 136

150 unprofitable bajate, pa shije, Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Mbiemri unprofitable i përkthyer me mbiemrin bajate, që s është ekuivalent kuptimor i tij si dhe me emrin shije të paraprirë nga pjesëza mohuese pa. Kuptimi është kontekstual me ngjyrim emocional. unweeded garden kopshti patarrur Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të mbiemrit unweeded. Është sjellë në shqipe me mbiemrin i patarrur i cili nuk përkthehet në të gjitha rastet kështu por këtu është me ngjyrim emocional. I gjithë rreshti është Ere yet the salt of most unrighteous tears With such dexterity to incestuous sheets! pa tharë kripë e lotëve dinakë n,incest pa turp përkthyer një për një. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Në këtë rast mbiemri në anglishte unrighteous, i cili në shqipe ka kuptimin mëkatar, i shthurur është përthyer si dinak. Në shqipe kuptimi është dhënë kontekstual, jo me fjalë të përbërë nga ndajshtesa me kuptim negativ. I gjithë togfjalëshi është i përkthyer në kontekst dhe i pandarë në fjalë të veçanta, por si një i tërë. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të zhvendosjes duke zëvendesuar mbiemrin me një emër. Mbiemri incestuous për efekt të kuptimit emocional kontekstual është sjellë në shqipe si emër incest. Meqënëse është fjalë e huazuar autori nga zgjedhur të mos e ndryshojë, por të ndryshojë vetëm pjesën e ligjeratës. I gjithë togfjalëshi është i përkthyer në kontekst dhe i pandarë në fjalë të veçanta, por si një i tërë. Po t a krahasojmë si togfjalësh ështe përdorur mënyra e modulimit për t a 137

151 përkthyer. I dought some foul play më bie erë Është dhënë në shqipe me anë të pabesi; metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Në anglishte nuk kemi asnjë fjalë të shprehur me ndajshtesë negative. Foul Play, që d.m.th. shkelje e rregullave, përkthehet me emrin e parashtesuar negativisht Pabesi. foul deeds will rise e paudha sheshit Është dhënë në shqipe me anë të ngrihet metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Në anglishte nuk kemi asnjë fjalë të shprehur me ndajshtesë negative. Në shqipe shprehja foul deeds ( veprim i gabuar ), ka ardhur si e paudha, me parashtesë mohuese. unvalu'd persons personat e Është dhënë në shqipe me anë të pavlerta; metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalës. Mbiemri unvalu d, është përkthyer me ekuvalentin një për një e pavlerta. unmaster'd importunity sulmes tij pafre, Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes, Mbiemri unmaster'd, është përkthyer pafre. unmask zbuloj Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut ku folja zbuloj në shqipe është ekuivalenti një për një i foljes unmask në anglishte. ungracious pastors prift i mvrojtur; Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut, ku mbiemri me parashtesë mohuese ungracious është përkthyer në shqipe i mvrojtur, fjalë që nuk përdoret më. Përkthyesi e ka dhënë me kuptim metaforik kontekstual. puff'd and reckless libertine çapkën pa ment pa fre Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Mbiemri i prapashtesuar negativisht reckless 138

152 19 19, faqe 20 faqe përkthehet me emrin me pjesëz mohues pa fre. Nor any unproportion'd mos çfaq me Është dhënë në shqipe me anë të thought his act vepër një mejtim metodës përkthimore të përkthimit të pa vent, fjalëpërfjalshëm. Fjala unproportion'd nuk e ka kuptimin e parmë pa vent, por është përkthyer në kontekst. new-hatch'd, unfledg'd shok të ri çdo zog Është dhënë në shqipe me anë të comrade pa pendë metodës përkthimore të zhvendosjes. Mbiemri unfledged është përkthyer me emër me pjesëzën mohuese pa pendë. in such perilous Që s di nga këto Është dhënë në shqipe me anë të circumstance Unsifted lojra metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Mbiemri Unsifted është përkthyer me fjalë të tjera. it takes From our na çnderon Është dhënë në shqipe me anë të achievements metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Në anglishte nuk ka asnjë fjalë me ndajshtese me kuptim negativ. Në shqipe është folja çnderon. infinite të pakufishme, Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Si në anglishte ashtu edhe në shqipe na paraqitet parashtesë me kuptim negativ + mbiemër. Kuptimi i parmë është i, e papërcaktuar por edhe të pakufishme përbën një sinonim. Shall in the general censure take corruption u çdukën në gjykim të botës krejt Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Folja në shqipe u çdukën, nuk na paraqitet si ekuivalente e ndonjë foljeje në anglishte. Përkthyesi e ka zgjedhur si barazvlerëse kuptimore, një fjalë me kuptim të nënkuptuar. immortal i pavdekshëm Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të mbiemrit immortal në anglishte 139

153 faqe me mbiemrin i pavdekshëm në shqipe. unhand me lëshomëni Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm, por në anglishte kemi folje të parashtesuar me kuptim negativ ndërsa në shqipe është përkthyer pa parashtesë negative. traitorous të pabesa Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm, por në anglishte kemi mbiemer pa parashtesë ndërsa në shqipe n a shfaqet me parashtesë me kuptim negativ. Unhous'led, disappointed, unanel'd With all my imperfections on my head pa myrë, pa pendim e pa kungatë, me çoj fajet të zezat përmi kokë! Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të zhvendosjes duke ndryshuar pjesën e ligjeratës. Në anglishte mbiemrat janë të parashtesuar negativisht, në shqipe emra me pjesëz mohuese. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Mbiemri nga anglishtja imperfections është përkthyer fajet, të zezat. most horrible tmerr i patreguar, Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm ku mbiemri horrible vjen në shqipe si i patreguar duke ju përshtatur kuptimisht kontekstit. The glowworm And 'gins to pale uneffectual fire se dritë e tyre e dobët po zbehet, Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Nuk kemi një përkthim ekuivalent të mbiemrit uneffectual por një përkthim të të gjithë vargut. distracted globe kokën e trullosur Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Mbiemri distracted është përkthyer i trullosur. Unmix'd with baser matter pa lëndë më të poshtër Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Nuk është përkthyer mbiemri 140

154 faqe faqe 35 Unmix'd por i gjithë vargut. this is wondrous strange një çudi krejt e Është dhënë në shqipe me anë të papritur metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Nuk kemi një përkthim ekuivalent të mbiemrit strange por një përkthim të të gjithë vargut. Në shqipe del mbiemri me parashtesë antonimike e papritur. dishonour çnderojnë Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalëve të parashtesuara negativisht. Mbiemrit dishonour i përgjigjet folja çnderojnë. incontinency që s ka vetkontrollim Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm ku fjala me parashtesë mohuese incontinency përkthehet me pjesëz mohuese + rrënjë + mbaresën im. indirections tërthorazi Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm ku indirections përkthehet me ndajfoljen tërthorazi. with his doublet all unbrac'd No hat upon his head; his stockings foul'd me zbërthyer rrobe kokë zbuluar e çorape-çjerrur, Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Mbiemrit unbrac'd i përgjigjet ndajfolja zbërthyer. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Folja zbuluar në shqipe me parashtesë antonimike, në anglishte paraqitet me mjete të tjera gjuhësore. Ungart'red çkopsitur Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Fjalës së parashtesuar negativisht Ungart'red i përgjigjet çkopsitur. unknown ç gjë që nuk e marrim vesh Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit 141

155 faqe 36 faqe faqe duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Në anglishte kemi mbiemër të parashtesuar negativisht, në shqipe paraqitet me mjete të tjera gjuhësore. DISTEMPER PËRNDEZJE Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Emrit me parashtesë negative distemper i përgjigjet kuptimisht në kontekst një emër jo me parashtesë negative. impotence dobësia Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Emrit impotence i përgjigjet kuptimisht një emër jo i parashtesuar negativisht në shqipe. ill at these numbers i pafuqishëm me vjershat, Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Në shqipe është përkthyer me mbiemër të parashtesuar negativisht, në anglishte paraqitet me mjete të tjera gjuhësore. to a watch në mosfjetje Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Në shqipe përkthehet me emër me parashtesë negative, në anglishte paraqitet me fjalë te tjera. As the indifferent children of the earth si tërë bota tjetër infinite space hapësirë e pakufishme Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Në anglishte mbiemri i parashtesuar negativisht indifferent, paraqitet në shqipe me fjalë të tjera. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të mbiemrit të parashtesuar negativisht infinite në anglishte në mbiemrin e pakufishme në shqipe. discovery zbuloni Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të zhvendosjes 142

156 45 47 how infinite in faculties scene individable,or poem unlimited sa e pakufishme në zotësitë _ duke ndryshuar pjesën e ligjeratës. Emri i parashtesuar negativisht discovery nga anglishtja, është përkthyer në shqipe me folje të parashtesuar negativisht. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të mbiemrit të pashtesuar negativisht infinite në anglishte me mbiemrin e pakufishme në shqipe. Kjo strofë është e papërkthyer. Është shmangur në shqipe vile murders vrasjen e pashpirtshme unequal match'd trim kundër plakut, Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Mbiemrit në anglishte vile i përgjigjet kuptimisht një mbiemër i parashtesuar negativisht e pashpirtshme. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Në anglishte mbiemri i parashtesuar negativisht unequal, paraqitet në shqipe me mjete të tjera gjuhësore. unnerved father mbretit plak Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Mbiemri i parashtesuar negativisht unnerved, vjen në shqipe me mjete të tjera gjuhësore. senseless i mpirë Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Mbiemrit të prapashtesuar negativisht në anglishte senseless i përgjigjet kuptimisht në kontekst në shqipe mbiemri i mpirë. winds speechless era s pipetin Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. 143

157 Në anglishte mbiemri i prapashtesuar negativisht speechless, jepet në shqipe me mjete të tjera gjuhësore. the free (The guilty), të pafajshmit Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Në anglishte mbiemri the free, paraqitet në shqipe me parashtesë mohueset të pafajshmit. THE IGNORANT TË PADITURIT Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Mbiemrit ignorant në anglishte i përgjigjet kuptimisht në shqipe mbiemri i prapashtesuar negativisht të paditurit. unpregnant of my cause s kuptoj dot çështjen time Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Mbiemri unpregnant përkthehet në shqipe me fjalë të tjera. damn'd defeat rrëmbim i pabesë Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Mbiemri damn'd në anglishte përkthehet i pabesë në shqipe. remorseless kodosh pa shpirt, Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Mbiemrit të unpack my heart with words shqit me fjalë zemrën prapashtesuar negativisht remorseless në anglishte i përgjigjet kuptimisht në shqipe emri me pjesëz mohuese pa shpirt. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Folja unpack në anglishte me parashtesë antonimike përkthehet me në shqipe fjalë të tjera. distracted i krisur Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Mbiemrit të 144

158 , prapashtesuar negativisht distracted në anglishte i përgjigjet kuptimisht mbiemri i krisur. seeing, unseen pamës të paparë Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalëve të parashtesuar negativisht përkatësisht. Mbiemrit unseen i përgjigjet kuptimisht mbiemri të paparë. despis'd love dashurisë së Është dhënë në shqipe me anë të papërfillur metodës përkthimore të përkthimit të (përçmoj) fjalëpërfjalshëm. Mbiemrit despis'd në anglishte i përgjigjet mbiemri i parashtesuar negativisht në shqipe insolence of office gojëçthurjen e zyrtarit, (paftyrësi) së papërfillur. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Emrit të parashtesuar negativisht insolence në anglishte i përgjigjet në shqipe emri gojëçthurjen. Parashtesën negative e ka të ndërfutur (infixed). unworthy të pavlershmit Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalëve të parashtesuar negativisht përkatësisht. Mbiemrit unworthy në anglishte i përgjigjet në shqipe mbiemri të pavlershmit. undiscover'd country vend i pazbuluar Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalës së parashtesuar negativisht përkatësisht. Emër e mbiemër të indifferent honest pak a shumë i ndershëm parashtesuar neativisht undiscover'd në anglishte i përgjigjet në shqipe mbiemri i pazbuluar. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Mbiemri indifferent është përkthyer në shqipe me fjalë të tjera. IGNORANCE PADIJE Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Emrit ignorance në anglishte i përgjigjet në shqipe 145

159 , emri i parashtesuar negativisht padije. unmatch'd form fytyrë e pashoq Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Mbiemrit unmatch'd në anglishte i përgjigjet në shqipe emri pashoq. disclose nxjerr (zbuloj Është dhënë në shqipe me anë të demaskoj) metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Foljes disclose në anglishte i përgjigjet në shqipe folja e nxjerr. must not unwatch'd go do vëzhguar Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Mbiemri i parashtesur negativisht unwatch'd është përkthyer në shqipe brenda kontekstit të fjalisë. Mischance mërzi Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Emrit Mischance në anglishte i përgjigjet në shqipe our withers are unwrung kurrizi ynë s ka pësuar asgjë emri mërzi. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Mbiemri i parashtesur negativisht unwrung është përkthyer në shqipe me fjalë të tjera. hart ungalled e pangarë dhia, Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Mbiemri i parashtesur negativisht ungalled është përkthyer në shqipe në kontekst me mbiemrin me parashtes antonimike e pangarë. realm dismantled na çthur ky shtet Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Mbiemri në anglishte dismantled është përkthyer në shqipe me fjalë të tjera. 146

160 DISTEMPERED- I EGËRSUAR Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Mbiemrit distempered në anglishte i përgjigjet në shqipe mbiemri i egërsuar. DISTEMPER TURBULLIM Është dhënë në shqipe me anë të (3) metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Emrit distemper në anglishte i përgjigjet në shqipe emri turbullim. unmannerly në mënyrë të keqe Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Ndajfoljes unmannerly në anglishte i përgjigjet në shqipe shprehja në mënyrë të keqe. Unworthy të humbur Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Mbiemrit Unworthy në anglishte i përgjigjet në shqipe mbiemri të humbur. not unnatural jo i panatyrtë Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalëve. Mbiemrit të parashtesuar negativisht unnatural në anglishte i përgjigjet në shqipe mbiemri i panatyrtë. foul murder vrasje e pabesë, Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Mbiemrit foul në anglishte i përgjigjet në shqipe mbiemri i parashtesuar negativisht innocent love dashurisë së bardhë A murderer and a villain një vrasës i pabesë incorporal air erën që s ka formë e pabesë. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Mbiemrit të innocent në anglishte i përgjigjet në shqipe mbiemri me kuptim metaforik së bardhë. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Mbiemrit villain në anglishte i përgjigjet në shqipe mbiemri i pabesë. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore 147

161 realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Mbiemrit të parashtesuar negativisht në anglishte incorporal është përkthyer në shqipe me fjalë të tjera. DISTEMPER TURBULLIM Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Emrit distemper në anglishte i përgjigjet në shqipe emri turbullim. bodiless creation fantazma Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të zhvendosjes. Mbiemrit me prapashtë antonimike bodiless në anglishte i përgjigjet në shqipe emri fantazma. Infects unseen të gjithë brenda (mërzitjen) Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Mbiemri në anglishte unseen është përkthyer në shqipe me fjalë të tjera. Unpeg the basket- zbraz shportën Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Folja në anglishte Unpeg është përkthyer në shqipe me foljen zbraz in his lawless fit në një krisëm e sipër Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Mbiemri i prapashtesuar negativisht në anglishte lawless është përkthyer në shqipe me fjalë të tjera. hit the woundless air goditi n erë Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Mbiemri i prapashtesuar negativisht në anglishte woundless është përkthyer në shqipe me fjalë të tjera. Distracted (multitude) turma mendjelehtë one part wisdom, një zotësi të parëndësishme Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Mbiemri në anglishte distracted është përkthyer në shqipe me mbiemrin mendjelehtë. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit 148

162 MAKES MOUTHS AT THE INVISIBLE EVENT; EXPOSING WHAT IS MORTAL AND UNSURE THAT CARRY BUT HALF SENSE: HER SPEECH IS NOTHING, YET THE UNSHAPED USE OF IT DOTH MOVE unwholesome in their thoughts and whispers TË RRI TË PAKTEN PREJ FRIKACI S DI.PSE RROJ AKOMA E THEM KJO DUHET BËRË FLET GJËRA E ERRATA PA KUPTIM, FJALË TË PALIDHURA, duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Mbiemri me parashtesë antonimike në shqipe të parëndësishme nuk gjen ekuivalent një për një në anglishte. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Mbiemrat në anglishte invisible, e unsure janë përkthyer në shqipe me fjalë të tjera. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Mbiemri në anglishte unshaped është përkthyer në shqipe me fjalë të tjera. Në shqipe kemi mbiemrin me parashtesë mohuese të palidhura por edhe ky nuk i përgjigjet mbiemrit Unshaped. pëshpërimat e liga Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Mbiemrit në anglishte unwholesome i përgjigjet në shqipe mbiemri e liga. false dogs qen të pabesë Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Mbiemrit në shqipe të pabesë i përgjigjet në anglishte mbiemri me ngjyrim negativ false. unsmirched e panjollë Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalës. Mbiemrit të unsmirched në anglishte i përgjigjet në shqipe e panjollë. guiltless pa faj Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Mbiemrit me prapashtesë negative guiltless në anglishte i përgjigjet në shqipe emri me pjesëz mohuese pa faj. much unsinew'd, pak të dobëta Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit 149

163 Naked i çveshur (shkrimin) But even his mother shall uncharge the practice as të jëmës nuk ja tregojmë grackën duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Mbiemri unsinew'd në anglishte jepet në shqipe me fjalë të tjera. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Mbiemrit në anglishte Naked i përgjigjet në shqipe mbiemri me parashtesë negative i çveshur. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Folja në anglishte uncharge është përkthyer në shqipe me fjalë të tjera. unworthiest më e pavlerme Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalëve të parashtesuar negativisht përkatësisht. Mbiemrit unworthiest në anglishte i përgjigjet në shqipe mbiemri më e pavlerme. Yet needful po e panevojshme Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Mbiemri në anglishte needful është përkthyer në shqipe me mbiemrin e panevojshme. careless çkujdesur Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Mbiemrit të prapashtesuar negativisht në anglishte careless i përgjigjet në shqipe mbiemri i parashtesaur negativisht çkujdesur. A sword unbated një shpatë majëmprehtë As one incapable of her own distress pa e kuptuar seç rrezik po ndodhej Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Mbiemri në anglishte unbated është përkthyer në shqipe me me fjalë të tjera. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit 150

164 Is she to be buried in Christian burial when she wilfully seeks her own salvation në mënyra të paudhë kërkon shpëtim duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Mbiemri në anglishte incapable është përkthyer në shqipe me me fjalë të tjera. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Mbiemri në shqipe të paudhë nuk ka ekuivlentë një për një në anglishte. Unyoke Çlodha Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Foljes së parashtesuar negativisht në anglishte Unyoke i përgjigjet në shqipe folja Çlodha. But age, with his stealing steps kjo e pabesë pleqëri Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Mbiemri në shqipe e pabesë s ka ekuivalentë një për një në anglishte. Chapless pa nofull Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të zhvendosjes ku ndryshohet pjesa e ligjëratës. Mbiemrit të prapashtesuar negativisht në anglishte Chapless i përgjigjet në shqipe emri me pjesez mohuese pa nofull. infinite pa fund Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të zhvendosjes ku ndryshohet pjesa e ligjëratës. Mbiemrit në anglishte infinite i përgjigjet në shqipe emri me pjesez mohuese pa fund. unpolluted flesh trupi i panjollë Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Mbiemrit të parashtesuar negativisht në anglishte unpolluted i përgjigjet në shqipe mbiemri e parashtesuar negativisht i panjollë. Unseal çvulosa Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalëve të parashtesuar negativisht 151

165 përkatësisht. Foljes Unseal në anglishte i përgjigjet në shqipe folja çvulosa. unfellowed s ka shoq Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të zhvendosjes ku ndryshohet pjesa e ligjëratës. Mbiemrit në anglishte unfellowed i përgjigjet në shqipe emri me pjesëz Let my disclaiming from a purpos'd evil To keep my name ungor'd s pata asnjë qëllim të keq, që emri im të mos njolloset mohuese s ka shoq. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Emri në anglishte disclaiming nuk ka ekuivalentë një për një në shqipe. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Mbiemri në anglishte ungor'd nuk ka ekuivlentë një për një në shqipe. Ignorance padije Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të zhvendosjes ku ndryshohet pjesa e ligjëratës. Emrit në anglishte Ignorance i përgjigjet në shqipe emri padije Unbated të mprehur Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Mbiemrit në anglishte Unbated i përgjigjet në shqipe mbiemri të mprehur incestuous incestar Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të huazimit duke ju përshatur paradigmës së mbiemrave të shqipes. To the unsatisfied ata që s e dinë mirë Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Mbiemri në anglishte unsatisfied nuk ka ekuivalentë një për një në shqipe. unknown të panjohura (a) Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalëve të parashtesuar negativisht përkatësisht. Mbiemrit unknown 152

166 në anglishte i përgjigjet në shqipe mbiemri të panjohura. The ears are senseless s i dëgjojnë me Është dhënë në shqipe me anë të veshët metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Mbiemri në anglishte senseless nuk përkthehet me ekuivalentë një për një në shqipe. unknowing world atyre që s e dinë Është dhënë në shqipe me anë të (b) metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Mbiemri në anglishte unknowing nuk përkthehet me ekuivalentë një për një në shqipe. unnatural Çnjerëzore Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalës. Mbiemrit unnatural në anglishte i përgjigjet në shqipe mbiemri Çnjerëzore. mischance prapësira Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Emrit të parashtesuar negativisht në anglishte mischance i përgjigjet në shqipe emri prapësira. Vlen të nënvizojmë përdorimin e shumtë të metodës së përkthimit të quajtur MODULIM, të cilën Noli e ka përdour gjerësisht. Megjithatë ai ka përdorur pak a shumë të gjitha metodat e përkthimit, jo për t i qendruar besnik teorisë sa për t i qëndruar besnik kuptimit, mesazhit, ndjenjes, ngjyrimit stilistik. Problemet që ka hasur ai, janë të karakterit të mospërkthimi të ekuivalentit një për një, por të përkthimit të kuptimit në fjali të tila ku spikat përkthimi me fjalë të tjera,me ndryshim të pjesës së ligjëratës, me ndryshim të këndvështrimit të së njëjtës dukuri gjuhësore etj. Shembujt i kemi shkëputur të gjithë por kemi veçuar: Of impious stubbornness; 'tis unmanly grief; It shows a will most incorrect to heaven; A heart unfortified, a mind impatient; An understanding simple and unschool'd; For what we know must be, and is as common As any the most vulgar thing to sense, Me nje vajtim pa funt nuk tregon Veç kokëngjeshje; te pafeshme, çnjerëzore Zemër të paforcuar;mendje të egër, kuptim të paarrirë e të papjekur 153

167 Ku duket qartë se në anglishte janë 6 vargje, në 4 prej të cilave ka fjalë të ndajshtesuara negativisht, të cilat janë përkthyer në shqipe me 4 vargje. Asnjë nga shembujt me kuptim negativ nuk është anashkaluar, duke pasur parasysh forcën emocionale që i sjellin veprës. Po kështu mund të veçojmë: Makes mouths at the invisible event; Exposing what is mortal and unsure That carry but half sense: her speech is nothing, Yet the unshaped use of it doth move For it is, as the air, invulnerable (e paprekshme) Is she to be buried in Christian burial when she willfully seeks her own salvation unequal match'd Is she to be buried in Christian burial when she wilfully seeks her own salvation të rri të pakten prej frikaci s di.pse rroj akoma e them Kjo duhet bërë flet gjëra e errata pa kuptim, fjalë të palidhura, se është er e s mundim t a qëllojmë. në mënyra të paudhë kërkon shpëtim trim kundër plakut, në mënyra të paudhë kërkon shpëtim Po kështu një fjalë që përkthehet në mënyra të ndryshme: distemper distempered Distemper (2 herë) Përndezje i egërsuar Turbullim(2 herë) 154

168 KREU I SHTATË PASQYRIMI LEKSIKOGRAFIK I NJËSIVE ME NDAJSHTESA ME KUPTIM NEGATIV NË FJALORËT SHPJEGUES E DYGJUHËSH. Para se të pasqyrojmë nga ana leksikografike njësitë me ndajshtesa kuptim negativ në fjalorët shpjegues, kryesisht ata dygjuhësh anglisht-shqip e shqip-anglisht kemi dhënë një vështrim panoramik të fillesave të leksikografisë së të dyja gjuhëve. 7.1 Zhvillimi i leksikografisë angleze Fillimet e leksikografisë në Angli fillojnë me glosët që datojnë diku në mes 600 dhe 700 pas Krishtit. Në fakt kjo mund të shihet në katër nga fjalorët më të lashtë që kanë ardhur deri në ditët tona, të njohur nga bibliotekat të cilave i përkasin, si Leiden, Epinal, Erfurt, dhe Corpus 237. Leksikologjia angleze fillon me English-Latin the Promptuarium Parvulorum hartuar nga Galfridus-i, ose Geoffrey gramaticieni, rreth 1440 dhe botuar fillimisht nga Richard Pynson-i në Këtu për herë të parë objekti kryesor ishte nxjerrja në pah e pasurisë leksikore të gjuhës angleze e jo asaj latine. Promptuarium se bashku me Ortus Vocabulorum, u botuan nga Uinkin de Uord, për lehtësi përdorimi në një volum. Vocabulorum Ortus ("Kopshti i Fjalëve), një Fjalor latinisht-anglisht, që ofron për lexuesit pothuajse gjithçka ka Catholicon Breviloquis (briri i bollëkut). Vocabulorum Gemma dhe Medulla Grammar, pasqyrojnë anglishten popullore. Vocabulorum Ortus u botua fillimisht në Në 1483 u përpiliua Anglicum Catholicon, i quajtur Katolikon-i anglisht apo traktati universal, sipas emrit të fjalorit të njohur latin, Katolikon në Katolikoni Anglisht ishte një vepër pothuajse njësoj e vlefshme sa Promptorium. Në 1604, Robert Cawdrey, publikoi Tabelën Alfabetike të fjalëve të vështira. Vepra u botua për herë të tretë në vitin Në vitin 1616, Dr. John Bullokar, pasoi me një vepër të të njëjtit lloj dhe madhësi, të quajtur një expositor anglez, i cili u botua në Në vitin 1623 leksikografi Henri Cockeram botoi The Dictionarie, i pari i titulluar dictionary (fjalor) dhe i treti fjalor i gjuhës angleze. Janë botuar gjashtë edicione të Sër Thomas Elyot dhe Cooper, në 1565, në Thesaurin tij Linguæ Romanæ et Britannicæ. Thesauri ishte baza e mëvonshme e fjalorëve latinisht-anglisht, dhe gjurmët e tij mund të zbulohen ende në fjalorët latinisht-anglisht. Në shekullin e tetëmbëdhjetë, përballemi kryesisht me punën e Dr Johnson, por përtej mesit të këtij shekulli, edhe me Natanael Bailey-in. Bailey ishte autori i disa veprave, por, puna e tij e madhe ishte Një Fjalor Etimologjik Universal i Anglishtes, botuar në Në fillim të shekullit të nëntëmbëdhjetë, epërsia e fjalorit Johnson ishte e padiskutueshme. Por vetëm dy kontribute të pavarura në zhvillimin e leksikografisë janë bërë në gjysmën e parë të shekullit të nëntëmbëdhjetë. Vepra Amerikane e Noah Webster, dhe vepra angleze e Dr Charles Richardson-it, Një Fjalor i Ri i Anglishtes ilustruar me citime nga autorët më të mirë me autor Charles Richardson (1836), ende vazhdon të jetë një repertor i vlefshëm. Një fjalor i ri anglishtes mbështetur në parimet historike e themeluar kryesisht me materialet e grumbulluara nga ana e Shoqatës Filologjike. Kjo e fundit kërkon jo vetëm të regjistrohet çdo fjalë që është përdorur në gjuhën angleze për 800 vitet e fundit, me formën e saj të shkruar me kuptimin, dhe 237 Murray J. A.h. The evolution of english lexicography, oxford, 1900 f3-8 The project gutenberg ebook. (15 shkurt 2013) 238 Wynkyn de Worde The Beginning of English Lexicography 155

169 shqiptimin e fjalëve aktuale, por gjithashtu jep edhe një biografi të çdo fjalë, duke i dhënë sa të jetë e mundur datën e lindjes së saj apo pamjen e parë të njohur dhe, në rastin e një fjale të vjetëruar të jepet pamja e saj të fundit, burimi nga i cili është nxjerrë fjala, forma dhe kuptimi me të cilin ajo ka hyrë në gjuhë dhe ndryshimet e njëpasnjëshme të formës e kuptimit që ajo ka pësuar viti pas viti. 7.2 Zhvilimi i leksikografisë shqipe Gjeografia e leksikografisë dygjuhëshe (shqip-gjuhë e huaj e anasjelltas) është shumë e gjerë, që nga Amerika e deri në Japoni. Fjalorët dygjuhësh të shqipes rrokin thuajse të gjitha gjuhët indoeuropiane: anglisht, bullgarisht, çekisht, danisht, frëngjisht, greqisht, gjermanisht, hollandisht, italisht, kroatisht, maqedonisht, norvegjisht, polonisht, rumanisht, rusisht, sërbisht, sllovenisht, spanjisht, suedisht dhe gjuhë joindoeuropiane: arabisht, estonisht, hungarisht, kinezisht, romisht, turqisht etj. Një shumësi fjalorësh dygjuhësh erdhi në leksikografinë shqipe në dhjetëvjeçarin e fundit të shekullit të XX-të dhe në këto vite të shekullit të XXI-të 239. Gjuha shqipe përballjen më të madhe ditët e sotme e ka me gjuhën angleze. Anglishtja është pjesë planit mësimor të nivelit parauniversitar e gjithashtu e silabusit akademik universitar të Shqipërisë. Ky fakt kërkon hartimin e fjalorëve të tipeve të ndryshëm. Por hartimi i tyre kërkon leksikografë profesionistë. Në Leksikografinë dygjuhëshe të gjuhës shqipe ndër fjalorët dygjuhësh të renditur sipas viteve të botimit mund të përmendim: Fjalor anglisht-shqip (1986) hartuar nga Ilo Stefanllari; Fjalor shqip-anglisht (1988) hartuar nga Ilo Duro dhe Ramazan Hysa, Fjalor anglisht-shqip (1999), hartuar nga Ramazan Hysa; Fjalor frazeologjik anglisht-shqip (1998), hartuar nga Ilo Stefanllari; Fjalor shqip-anglisht i Oksfordit (2000), me rreth fjalë, hartuar nga Leonard Newmark; fjalorë të tipit të madh janë fjalorët anglisht-shqip e shqip-anglisht të hartuar nga Pavli Qesku: Fjalor shqip-anglisht (1999), me rreth fjalë, Fjalor anglishtshqip (2000), Fjalor anglisht-shqip (2002), me rreth njësi e me shembuj e idioma etj. Historia e Leksikografisë shqipe i ka kaluar 370 vjetët dhe vijon të zhvillohet e të pasurohet pandërprerë. Leksikografia shqipe është fusha më e hershme dhe më e pasur në gjuhësinë tonë. Mund të themi madje që vetë historia e gjuhësisë shqipe nis me një vepër leksikografike, me një fjalor. Po të lëmë mënjanë fjalorthët e Arnold von Harfit (1497) dhe të Pjetër Mazrekut (1633), guri i parë në rrugën e gjatë të leksikografisë shqipe mbetet Fjalori latinishtshqip (Dictionarium latino-epiroticum, 1635) i Frang Bardhit, vepër leksikografike e mirëfilltë, pavarësisht nga numri i vogël i fjalëve shqipe (rreth 2500 fjalë shqipe përkrah rreth 5000 fjalëve latine). Që nga ajo kohë, deri në mesin e shekullit te 20 -të rreth 100 fjalorë janë hartuar, por pothuajse gjysma e tyre nuk janë botuar. Historikisht, Leksikografia deri me 1912, shërbeu si një mënyrë për t a ruajtur gjuhën shqipe. Fjalorët dygjuhësh tregojnë përpjekjet e shqiptarëve për promovimin e gjuhës shqipe. Gjatë shekullit të 19 -të, K.Kristoforidhi (C. Christophorides), hartoi një fjalor specifik shqiptar, (Leksikon tis allvaniqis gllossis, Athinë, 1904) i cili shërbeu edhe si fjalor dygjuhësh 240. Pas tij u botua fjalori i "Shoqërisë Bashkimi" (1908) dhe fjalori i hartuar nga Hondro (1927). Në 1854-Albane sische Studien nga Johan Georg fon Han-i, u botua fjalori shqip - gjermanisht i cili gjithashtu shënon fillimin e Albanologjisë. Me vlerë të përmendet është edhe fakti se ishte përsëri (Christophorides C) i cili ndihmoi Hahn-in me përpilimin e fjalorit të tij. Por ky trend ka filluar me fjalorët e William Martin Leake- (1814) dhe 239 Thomai, J. Leksokologjia e gjuhës shqipe 2008 f Kostallari. A Lloshi 1977). Kostallari, A 'Parimet themelore për hartimin e FJALORIT TE GJUHES SE SOTME SHQIPE' ne Studime Filologjike No 2: & Lloshi, Xh 'FJALORi i KRiSTOFORiDHiT'.Nëntori No 7: (The Dictionary of C. Christophorides') 156

170 JR Xylander (1835), për t'u ndjekur më vonë nga ato të August Dozone (1879), Holger Pederson (1894) etj. Në vitin (1901) Sami Frashëri, përpiloi fjalorin e titulluar Kamus-i túrki; fjalorë dygjuhësh: Kamus-i fransevi (1882), Kamus-i fransevi (1885), Kamus-i Arabi dhe një enciklopedi Kamusul alam (1900) me 6 vëllime. Gjatë ( ), u botuan disa fjalorë dygjuhësh (Lloshi 1975) 241. Nga mesi i shekullit të XX-të, bëhet kristalizimi përfundimtar i shqipes si një gjuhë kombëtare e unifikuar standarde (Kostallari 1984) 242. Sot Leksikologjia dhe Leksikografia shqiptare përbëjnë disiplina të veçanta gjuhësore, me një teori korresponduese 243. Në krahasim me tre shekujt e mëparshëm, nga mesi i shekullit të 20-të, rreth dy herë më shumë fjalorë janë hartuar. Këto fjalorë dygjuhësh mbulojnë 15 gjuhë të huaja, duke përfshirë edhe hungarisht-shqip dhe esperanto-shqip. Fjalorët dygjuhësh pasqyrojnë pasurinë e leksikut të shqipes së sotme, duke u mbështetur në normat kombëtare letrare dhe teorinë bashkëkohore gjuhësore. Me vendosjen e një normë letrare, sipas (KostaIlari 1968, 244 Lloshi ) fjalori i gjuhës shqipe paraqitet me një sistem të plotë. Sot fjalorët e shqipes bazohen vetëm në pikat e dokumentuara leksikore të dosjes së fjalorit të gjuhës shqipe. Krijimi i neologizmave konsiderohet tani nga leksikografët si një praktikë e padëshirueshme. Sot marrëdhëniet në mes të leksikografisë dygjuhëshe dhe njëgjuhëshe në fjalorët e shqipes janë të frytshme dhe komplekse. Pas publikimit të Fjalorit të gjuhës shqipe në vitin 1954 dhe veçanërisht Fjalorit themelor të gjuhës shqipe moderne në 1980, fjalorët dygjuhësh kanë një bazë të re, sepse Fjalori i gjuhës shqipe ka qenë subjekt i studimeve të thella gjuhësore. Nga 1950 e tutje Leksikografia shqiptare u zhvillua edhe në Kosovë. Emigrimi i shqiptarëve sipas (Lloshi ) shpjegon botimin e fjalorëve anglisht-shqip në SHBA në fillim të shekullit tonë, si dhe të disa fjalorëve të tjerë në Itali. Për ta përmbledhur mund të themi se përpilimi dhe redaktimi i fjalorëve dygjuhësh sot në Shqipëri është një aktivitet i organizuar dhe sistematik bazuar në përvojën e leksikografisë shqipe, si dhe në parimet teorike aktuale nëpër botë. Këto fjalorë përmbushin kërkesat e kulturës moderne, dhe ne besojmë se ato janë në interes për leksikografëve të vendeve të tjera dhe për të gjithë të interesuarit në gjuhën dhe kulturën shqiptare. Studiuesi J. Thomai pohon se Leksikografia shqipe dygjuhëshe në periudhën e dytë të saj ka një rritje të ndjeshme jo vetëm sasiore, por sidomos cilësore: Është zgjeruar tipologjia e fjalorëve të hartuar dhe rrethi i gjuhëve, është ngritur niveli shkencor i trajtimit leksikografik, është shfrytëzuar më mirë trashëgimia në Leksikografi, është thelluar njohja e lëndës leksikofrazeologjike, janë vendosur parimet teorike e janë zbatuar kritere praktike më bashkëkohore, është ndërruar këndi i vështrimit duke e cilësuar leksikun e gjuhës standarde etj. Koncepti i fjalës, i kuptimit, i leksikut e i normës leksikore sa vjen e po bëhet gjithnjë e më i qartë nga fjalori në fjalor, është vendosur një simetri më e drejtë ndërmjet shtresave leksikore të shqipes, janë karakterizouar fjalët sipas vlerave stilistike e fushës së përdorimit, kanë spikatur më dukshëm dallimet ndërgjuhësore, është përsosur më tej teknika e teknologjia e fjalorëve. Ai 241 Lloshi, Xh 'Muzeu i gjallë i gjuhës fjalori' in Shkence dhe jeta No 3: Kostallari, A 'Gjuha letrare kombëtare Shqipe dhe e p o k a j o n ë ' in Studime Filologjike No 4: Lloshi dhe Thomai 1969; Hartmut 1981; Thomai Lloshi, Xh. Thomai. J Leksikologjia e Leksikografia Shqipe paraçlirimit Studia Albanica No 2: ; 244 Kostallari, A 'Parimet themelore për hartimin e Fjalorit Te Gjuhes Se Sotme Shqipe në Studime Filologjike No 2: Lloshi, Xh 'Kumtesë mbi parimet e hartimit të Fjalorit të Shqipes bashkëkohore Studia Albanica No 1: Lloshi, Xh 'Shqipja moderne në kontekste të ndryshme kulturore Studia Albanica No 2:

171 deklaron se Leksikografia dygjuhëshe ka paraprirë dhe ndihmon leksikografinë njëgjuhëshe, duke zgjidhur edhe ajo disa çështje kyçe të teorisë së leksikografisë 247. Në vijim e kemi kthyer vëmendjen tonë nga thelbi i këtij kapitulli pikërisht pasqyrimi leksikografik i fjalëve të ndajshtesuara negativisht në fjalorët të dygjuhësh të tipeve të vogël të mesëm e të madh. Zgjodhëm hiperonimin negativ por natyrisht në të përfshijmë të gjitha fjalët me kuptim pejorativ, keqësues, mohues, kundërshtues, antonimik, përçmues e përulës etj.. Si korpus gjuhësor kemi zgjedhur fjalorët anglisht-shqip e shqip-anglisht ku kemi pasqyruar këto njësi jo vetëm duke krahasuar fjalorë të tipeve të ndryshëm (i vogël, i mesëm, i madh) por edhe të të njëjtit tip (të vogël anglisht-shqip me të vogël shqip-anglisht, të mesëm anglisht-shqip me të mesëm shqip-anglisht dhe të madh anglisht-shqip me të madh shqip-anglisht). Ne jemi ndalur tek fjalët me ndajshtesa me kuptim negativ duke dhënë një pasqyrë statistikore të dendurisë së përdorimit të tyre jo thjesht për t i numëruar por për të nxjerrë në pah pasurinë që ngërthjejnë në fjalorë të tipave të ndryshëm si dhe vendin që ata zënë në gjuhët angleze e shqipe Fjalët me ndajshtesa me kuptim negativ në Fjalorin anglisht-shqip me Në vitin 1986 I. Stefanllari boton Fjalorin anglisht shqip. Ky fjalor është një përpunim i thellë, i zgjeruar dhe i përmirësuar i botimit të vitit 1966 dhe përmban fjalë. Gjatë përpunimit të këtij fjalori janë shfrytëzuar disa fjalorë të gjuhës së sotme shqipe, angleze, dygjuhësh dhe shpjegues, sidomos Fjalori i gjuhës së sotme shqipe i vitit (1980) si dhe fjalorë të ndryshëm terminologjikë, botuar nga Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë 248. Vepra është ndër fjalorët më të mirë që ka shqipja për anglishten, jo për numrin e leksemave, por për saktësinë e gjetjes së fjalëve si barasvlerës në shqipe. Edhe në lidhje me leksemat me kuptim keqësues në këtë fjalor kemi vjelë materjal të bollshëm, pamvarësisht faktit se ky fjalor është më i vogli në numër fjalësh ndër tre fjalorët anglisht shqip që ne kemi zgjedhur si korpus gjuhësor për analizën tonë. Hartimi i këtij fjalori të tipit të mesëm pasqyron si ndryshimet e brendëshme cilësore ashtu edhe ndryshimet e jashtme, sasiore të leksikut të anglishtes e shqipes, të cilat ruajnë një vlerë cilësore historike. Është pasqyruar në mënyrë shkencore struktura leksikore anglishtes me veçoritë e saj fjalëformuese e gramatikore. I shërben dhe përdoret lehtësisht nga një masë shumë e gjerë njerëzish. Kur është botuar për herë të parë në vitin 1966 kishte vlerë shumë të madhe, pasi në atë kohë nuk kishim fjalorë hard-copy (të printuar) të shumtë, apo të shumëllojshëm, apo me më tepër fjalë, as fjalorë elektronikë si ditët e sotme. Numri i fjalëve me ndajshtesa me kuptim negativ është paraqitur në një tabelë, dhe numri i tyre në raport me njëra-tjetrën është paraqitur në një figurë në fjalorët anglisht-shqip e shqip anglisht të tipave të ndryshëm. Kemi paraqitur në dy tabela dendurinë e përdorimit të fjalëve me ndajshtesa me kuptim negativ. Në tabelat 1 dhe 2 kemi paraqitur ndajshtesat me kuptim negativ dhe numrin e njësive që formojnë, ndërsa në figurat 1 dhe 2 kemi paraqitur po këtë numër por në raport me njëra-tjetrën. 247 Thomai, J. leksikologjia e gjuhës shqipe 2008 f Stefanllari, I. Fjalor Anglisht Shqip, Tiranë,

172 Parashtesa Tab. 1 Parashtesat me kuptim negativ dhe numri i njësive që formojnë në Fjalorin anglisht - shqip me fjalë. a-/an- anti- contra- counter- de- dis- il- im in- ir- mal- mis- non- pseudo- un- under Fig.1 Parashtesat me kuptim negativ dhe numri i njësive që formojnë në raport me njëra-tjerën. Në këtë fjalor që mund të konsiderohet i tipit të vogël në radhën e fjalorëve që ne kemi zgjedhur për analize, dallojmë dominimin e konsiderueshëm të parashtesës shumë prodhimtare in- me 333 njësi, të ndjekur nga parashtesa un- me 308, më tej parashtesa dis- me 285 njësi, im- me 84 njësi e mis- me 79 syresh. Parashteat e tjera të mbetura nuk janë shumë prodhimtare 159

173 Tab. 2 Prapashtesat me kuptim negativ dhe numri i njësive që formojnë në Fjalorin anglisht -shqip me fjalë. Prapashtesa -ard -ish -less Fig.2 Prapashtesat me kuptim negativ dhe numri i njësive që formojnë në raport me njëra-tjetrën. Dallojmë dominimin e prapashtesës -less me 121 njësi. Prapashtesat e tjera janë pak prodhimtare. Shembuj të fjalëve me ndajshtesa me kuptim negativ të renditura alfabetikisht të shkëputura nga ky fjalor së bashku me barazvlerëset e tyre në shqipe. - Parashtesa a- dhe variantet e saj fjalëformuese an-/ab-me kuptimin "largoj, heq nga" e burimit Latin ab-, ab, "off nga një rrënjë greke apo-, e reduktuar në a- para -m-, -p-, ose v-, ndonjëherë shfaqet në variantin abs- para -c- ose -t-. Në këtë fjalor shembujt e vjelë janë abnegation-mospramim (f7), anomalous-i çrregullt (f21) amoral-amoral, i pamoralshëm (f19). Qasja morfologjike e semantike e njëjtë për të gjithë shembujt e marë. - Parashtesa e burimit grek anti- na paraqitet në këtë fjalor me 23 njësi me kuptimin e kundërshisë e të armiqësisë, me funksion të ngjashëm me atë të ndajfoljes kundër. Ka raste kur përdoret në fjalët e përbëra ku shkruhet me vijë ndarëse si p.sh. anti-aircraftkundërajror (f22). Qasje morfologjike e semantike. Në raste të tjera përkthehet edhe me parashtesën e huazuar anti- si p.sh. antimalarial-antimalarik (f22). Qasje morfologjike e semantike e njëjtë për të dy shembujt e marë. - Parashtesa e burimit latin Contra- me kuptim kundërshtues, na paraqitet me 36 njësi duke përfshirë edhe 3 njësi me contro- si controversial-i prirur për të kundërshtuar (f357), e dy me cont- si contumacious-i pabindur (f82). Një njësi më shumë se Fjalori anglisht-shqip i Ramazan Hysës me mijë fjalë. Në këtë fjalor barazverësit e contra- dalin me kundër, e me kontra- si e huazuar nga latinishtja p.sh. contradictionkundërshtim, kontradiktë (f81) si edhe me kuptim negativ jo të parashtesur si 160

174 controversy-polemikë, debat (82)etj. Në shemullin e parë kemi qasje semantike e morfologjike të njëjtë, ndërsa në shembullin e dytë vetëm qasje semantike të njëjtë. - Parashtesa latine counter- si variant i contra- por me origjinë anglo-franceze na paraqitet në këtë fjalor me 30 njësi, 6 prej të cilave shkruhen me vijë ndarëse, si counter-attack, counter-balance, counter-espionage, counter-intelligence, counteroffensive, counter-revolution (f85). Pjesa me e madhe fjalëve të paraprira nga counter- përkthehen me ndajfojen kundër- por ka edhe raste si counterfeit- falsifikoj (f85). Në shumicën e rasteve qasja semantike e morfologjike është e njëjtë përveç rastit të fundit i cili qaset vetëm semantikisht. - Parashtesa de-e burimit francez e latin me kuptim privativ paraqitet në këtë fjalor me 95 njësi. Me fjalët e huazuara barazvlerësit janë me de-. P.sh. declassed-i deklasuar, ndërsa tek decolour-çnjgjyros, barazvlerësi është ç-ja e shqipes. Tek dekarbonize-shkarbonizoj (f95), barazvlerësi është sh-ja e shqipes. Qasja edhe morfologjike edhe semantike e njëjtë për çdo shembull të marë. - Parashtesa dis- e burimit latin me kuptimin e kundërt na paraqitet në këtë fjalor me 285 njësi. Barazvlerëset në shqipe janë mos- tek disconformity-mospërputhje (f106) (qasje me morfo-semantike me parashtesë me kuptim antonimik + rrënjë fjalëformuese + prapashtesë në të dyja gjuhët) pa- tek discordance-papajtueshmëri (f106) (qasje me parashtesë me kuptim mohues + emër), ç- tek dishonour- çnderoj (f107) (qasje me parashtesë me kuptim keqësues + folje, zh- si tek dismemberment-zhgjymtyrim (f107) (qasje morfologjiko-semantike e njëjtë), dhe sh- tek disembody-shtrupëzoj (f106) (qasje me parashtesë me kuptim keqësues në shqipe + rrënjën fjalëformuese trup + prapashtesën ëzo+ mbaresën j ). - Parashtesat e burimit latin il-, im-, in-, ir-, formojnë mbiemra dhe ndajfole me kuptimin jo, dhe e kundërta. Na paraqiten në këtë fjalor përkatësiht il-12 njësi, im-84 njësi, in- 333 njësi, ir-53 njësi. P.sh. mbiemri illegible-i pa lexueshëm (f191), emri impertinencemosrespekt (f193), mbiemri inactive-mosveprues, jo i gjallë, (f195), mbiemri irrefrangable- i pakundërshtueshëm (f210). Më shpesh hasim barazvlerës me pa-, mos-, e jo-. Qasja morfo-semantike e njëjtë nëse themi se baravlerëset janë me parashtesë me kuptim mohues +mbiemër, por në shqipe një pjesë e madhe mbiemrave dalin me nyjë, fenomen që nuk ndodh në anglishte. - Lidhur me elementin fjalëformues me origjinë latine mal- kemi të bëjmë polisemi të përkthyer në shqipe me ndajfoljen keq-. Në disa fjalorë është elemnt fjalëformues që formon kompozita, në disa të tjerë parashtesë. Në këtë fjalor na paraqitet si parashtesë negative me 25 njësi. Ka si barazvlerës ndajfoljen keq tek folja maladministerkeqadministroj (f235) elementin fjaleformues sh- tek malpractice-shpërdorim, abuzim (f236) pa- tek malcontent-i pakënaqur. Në shumicën e rasteve qasja morfo-semantike e njëjtë vetëm tek shembulli malpractice (parashtesë + rrënjë) përqasja në anglishte bëhët me fjalën shpërdorim (parashtesë + rrënjë + prapashtesë.) - Parashtesa mis- me origjinë nga anglishtja e vjetër e ajo e mesjetës, e ngjashme me parashtesën gjermane miss- me kuptimet keq- e mos- që formon emra dhe folje ka 79 njësi në këtë fjalor. Në shumicën e rasteve kemi qasje me shqipen dhe morfologjikisht edhe semantikisht. Ka si barazvlerës ndajfoljen keq tek misinformation-keqinformim (f245) mos- tek mistrust-mosbesim (f246), sh- tek misuse-shpërdoro j (f246), ndërsa tek misadvanture-fatkeqësi (f244), nuk paraqitet në shqipe me parashtesë me kuptim negativ, por me fjalë me kuptim negativ. - Parashtesa non- e burimit latin me kuptimet jo-, mos- e pa- ka 26 njësi në këtë fjalor. Ka raste kur fjalët shkruhen me vijë ndarëse në mes si non-commital-i paanshëm, non-interference-mosndërhyrje. Qasja semantike e morfologjike e njëjtë ndryshon vetëm ndarja me vizë. 161

175 - Parashtesa greke pseudo- me kuptimin false ka vetëm 2 njësi. Përkthehet në shqipe me parashtesën e huazuar pseudo- si pseudonym-pseudonim (f305). Në këtë fjalor nuk paraqitet prodhimtare. Qasja semantiko-morfologjike është e njëtë, pasi janë formime të huazuara. - Si edhe në çdo fjalor tjetër anglisht - shqip spikat parashtesa UN- me 308 njësi e cila formon mbiemra në të dyja gjuhët dhe në përgjithësi në gjuhën shqipe përkthehet me parashtesën antonimike e mohuese pa- si psh unforeseen- i paparashikuar (f413). Dallojmë se fjala e parë e përkthyer është një mbiemër me nyjën (i) + parashtesën me funksion privativ pa- + mbiemrin prej pjesor paparashikuar. Në shembullin unfriendly-jomiqësor, dallojmë se fjala e përkthyer është një mbiemër i paraprirë sipas Aleksandër Xhuvanit nga ndajfolja jo ndërsa sipas Enver Hysës nga parashtesa me kuptim mohues jo- + mbiemrin miqësor duke përftuar kështu një kuptim të njëtë në të dyja gjuhët. - Parashtesa under- nga anglishtja e vjetër e ajo e mesjetës me kuptimin e pamjaftueshëm. Kjo parashtesë me këtë kuptim na shfaqet me 12 njësi në këtë fjalor. Në shembullin underestimate-nënvlerësoj, under- e ka barazvlerësin nën-, por mbiemri underdeveloped- i pazhvilluar e ka barazvlerësin me pa- (f411). Qasja në shqipe është edhe morfologjike edhe semantike e njëjtë. - Prapashtesa less, e cila formon mbiemra nga emra me kuptimin e diçkaje që i mungon diçka në krahasim me emrin të cilit i referohet. Në këtë fjalor kemi vjelë 121 njësi me këtë prapashtesë. Në shqipe kanë kuptimin e mungesës së diçkaje por në shembujt countless- i panumërt (f85), endless-pa mbarim (f124), priceless- i paçmuar (f298), nuk paraqitet kuptim mohimi por formojnë çifte antonimike. Si barazvlerëse për prapashtesën -less në pëgjithësi shërben parashtesa pa-. - Prapashtesa -ish vjen nga anglishtja e vjetër, formon mbiemra që tregojnë cilësinë e emrit të cilit i referohen, me raste ka kuptim mosmiratues. Këto raste kemi vjelë në këtë fjalor. P.sh babyish-sjellje prej fëmije, foshnjarake (f32), dwarfish-, xhuxh (tallës) (f117), mulish-kokëmushkë (f250) (zhvendosje e kuptimit), piggish-i ndyrë, i pangopur (f285) (zhvendosje e kuptimit), sluggish-i plogët (f359) (zhvendosje e kuptimit).qasja semantike e njëjtë. - Prapashtesa-ard, vjen nga frengjishtja e vjetër ard. Në gjermanishten e Hollandishten e mesme u përdor si element pejorativ në emra të përgjithshëm. Më pas u shfaq edhe në anglishten e mesjetës. Shembujt që kemi evidentuar në këtë fjalor janë 10, por kemi shëkuputur vetëm 2 prej tyre niggard-koprac (f257), sluggard-përtac (f359). Qasja semantike e morfologjike e njëjtë, me prapashtesën ac. Duhet theksuar se në këtë fjalor parashtesat me kuptim negativ, pejorativ e privativ janë shumë prodhimtare në të dyja gjuhët. Parashtesimi me kuptimi negativ dominon mbi prapashtesimin me kuptim negativ. Ky rezultat mund të lidhet me faktin që anglishtja ka vetëm 5 prapashtesa me kuptim negativ edhe ato përveç less janë shumë pak prodhimtare. 7.4 Fjalët me ndajshtesa me kuptim negativ në Fjalorin anglisht-shqip me fjalë të R. Hysës të vitit 1998 Gjatë punës së tij me fjalorët dygjuhësh dhe si redaktor fjalorësh Ramazan Hysa ka sjellë një materjal të pasur leksiokografik duke pasqyruar kështu rritjen e gjuhës shqipe dhe risive të shfaqura edhe në gjuhën angleze të viteve Ky fjalor me më se referime nga rreth 60 fusha të ndryshme më të zgjeruara se në fjalorët e mëparshëm i ofrojnë studjuesve 162

176 përdorime fjalësh të fushave të ndryshme të zhvillimit të shoqërisë, në anglishte dhe shqipe. Lidhur me shqiptimin në këtë fjalor janë sjellë dy variante përkatësisht britanike e amerikane. Kemi paraqitur në dy tabela dendurinë e përdorimit të fjalëve me ndajshtesa me kuptim negativ. Në tabelat 3 dhe 4 kemi paraqitur ndajshtesat me kuptim negativ dhe numrin e njësive që formojnë, ndërsa në figurat 3 dhe 4 kemi paraqitur po këto parashtesa dhe numrin e njësive që formojnë në raport me njëra-tjetrën. Tab.3 Parashtesat me kuptim negativ në Fjalorin anglisht-shqip dhe numri i njësive që formojnë. a-/an- anti- contra- counter- de- di- dis- dys- il parashtesa im- in- ir- mal- mis- non- pseudo- un- under Fig. 3 Parashtesat me kuptim negativ dhe numri i njësive që formojnë në raport me njëra-tjerën. Tab.4 Prapashtesat me kuptim negativ në Fjalorin anglisht-shqip me fjalë dhe numri i njësive që formojnë. prapashtesa -ard -aster -ish -ling -less

177 Fig. 4 Prapashtesat me kuptim negativ dhe numri i njësive që formojnë në raport me njëra-tjerën. Shembuj të ndryshëm të fjalëve me ndajshtesa me kuptim negativ të shkëputura nga ky fjalor dhe barazvlerësit e tyre në shqipe. - Parashtesa me prejardhje greke dhe funksion privativ a- paraqitet në këtë fjalor me 60 njësi me kuptim privativ në këtë fjalor. Si p.sh. abnormal-jonormal; i parregullt etj. Sipas Oxford 2009 abnormal është një variant i a-së pikërisht an + not +homalos even. Në anglishte ka hyrë nga latinishtja. Origjina fillestare është greke. Kemi vjelë disa shembuj fjalësh mjekësore, të huazuara nga latinishtja me parashtesën a- si aphasia-afazi, humbje e të folurit (f26), asphyxia-asfiksi (pa puls) (f33), anaemia-anemi (pa gjak) (f21), anaesthesia-anestezi (pa ndjesi) (f21), anorexia-anoreksi (pa oreks) (f24), të pasqyryara në këtë fjalor fillimisht me kuptimin e huazuare e më pas me kuptimet që përfaqësojnë në gjuhën shqipe apo shpjegime me fjalë të tjera. Mendojmë se fjalët mjeksore që përgjithësisht janë të huazuara duhen shoqëruar gjithmonë me shpjegimin shqipe pasi përdoruesi i fjalorit mund të jetë nga shtresa shoqërore intelektuale të ndryshme. Edhe në shqipe këto fjalë formohen me parashtesa privative pasi përballemi me dukurinë e huazimit. Natyrisht kur kemi huazime të sëmundjeve në të dyja gjuhët edhe qasja morfo-semantike është e njëjtë. - Me parashtesën ose elementin formativ me origjinë greke anti- janë pasqyruar 36 njësi në këtë fjalor, 10 prej të cilave shkruhen me vijë ndarëse si anti-aircraft kundërajror (f24). Dallojmë përkthim me kompozitë. Qasja semantike bëhet me kundër. Ndajfolja dhe parafjala kundër ka përdorim të ngjashëm me anti- në formimin e emrave, mbiemrave e foljeve, i paravendoset mbiemrit ajror. Ndajfolja kundër ka gjetur përdorim që tek Kristoforidhi, më pas Kadare etj. Të gjitha përkthimet me kundër janë përkthime prej gjuhesh të huaja 249. Kemi vjelë edhe raste kur përkthehet anti- si tek antibiotic-antibiotik (f24), anticorrosive-antikorroziv (f5), anticyclone-anticiklon (f25). Qasja morfo-semantike e njëjtë pasi kemi huazim të plotë të fjalës. Në rastin e fjalës anticlimax-zhgënjim (f25), kemi qasje me parashtesën zh- + rrënjën fjalëformuese gënjim e cila nuk e ka barazvlerës rrënjën climax. Mendojmë se për këtë rast qasja është kontekstuale. - Parashtesa latine contra- me kuptim kundër, paraqitet me 15 njësi si dhe 5 shembuj ku ajo na shfaqet edhe në variantin contro- si controversial-i diskutueshëm, 249 Xhuvani, A.. Çabej E. Parashtesat e Gjuhës Shqipe në Aleksandër Xhuvani Vepra I Tiranë 1980 f

178 (f128) ku në gjuhën shqipe nuk kemi qasje morfologjike me ndajfoljen kundër + rrënjë fjalëformuese, vetëm qasje semantike kontekstuale, ndërsa në rastin e dytë, kundërshtues kemi fjalë të paraprirë nga ndajfoja kundër + rrënjë fjalëformuese, por përkthimi është bërë me kuptimin e vetë ndajfoljes kundër. Rrënja shtues nuk përkon me rrënjën versial. Pra sërish qasje semantike kontekstuale. Rasti tjetër me një variant të contra është fjala contumacious-i pabindur, rebel (f128). Në rastin e parë kemi nyjën i + parashtesën privative pa- + mbiemrin bindur. Kemi qasje morfologjike e semantike, por tek i fundit kemi vetëm qasje semantike jo morfologjike. Në rastet e zakonshme contra- përkthehet kundër e kontra- si contraposition-kundërvënie, contrast (f127). - Parashtesa latine counter- si variant i contra- paraqitet në këtë fjalor me 36 njësi prej të cilave 6 shkruhen me vijë ndarëse në mes, si counter-attack (f133), counterespionage (f133), counter-intelligence (f133), counter-offensive (f133), counter-offer (f133), counter-revolution (f133). Pjesa më e madhe fjalëve të paraprira nga counter- përkthehen me ndajfojen kundër- por ka edhe raste si counterblast-përgënjeshtrimhedhje poshtë (f133). Pra, në shqipe në këtë fjalor kjo fjalë qaset semantikisht e jo morfologjikisht. Ndërsa me rastin counter-offer që në anglishte shkruhet me vijë ndarëse, përkthimi është kundërofertë, pra pa vijë ndarëse. Qasja është e plotë morfologjikisht e semantikisht. - Parashtesa kundërshtuese de- paraqitet në këtë fjalor me 226 njësi si p.sh. de-ice-, heq akullin (f152). Dallojmë se në shqipe nuk kemi parashtesë kundërshtuese + rrënjë të fjalës, pra nuk kemi qasje nga ana morfologjike por nga ana semantike. Në emrin denundation- zhveshje dhe 2. gërryej, shkëmbin (f154), dallojmë një përkim të de- me parashtesën e gjuhës shqipe zh- me kuptim antonimik + rrënjën fjalëformuese innundate+ prapashtesën -ation, pra qasje, vetëm semantike. - Me parashtesën dis- me kuptimin e kundërt, paraqiten në këtë fjalor 302 njësi. Ka raste kur përkthehet me parashtesën pa- me kuptim privativ si p.sh. disloyal-i pabesë, tradhëtar (f170). Në ekuivalentin e parë kemi qasje morfologjike e semantike të njëjtë. Në ekuivalentin e dytë kemi një emër pa parashtesë privative, por me kuptim negativ. Në mbiemrin disdainful-shpërfillës, mospërfillës (f178) të dy ekuivalentët kanë qasje morfo-semantike të njëjtë. Në këtë rast kemi mbiemra të paraprirë nga parashtesat me funksion privativ përkatësisht. sh- e mos-. Parashtesa dis- përkthehet me ndajfoljen jo, me parashtesën nën- me parashtesën ç-, të cilën sipas Xhuvani-Çabej, disa dijetarë e marin si një reflesks indo-europian të dis-, me sh-, me zh-, me dis-, të huazuar në shqipe etj. Kjo parashtesë na paraqitet edhe në varianin dys- me katër njësi si dysfunction (f191), dyspepsia (f191), dystrophy (f191), të përkthyer në shqipe me mos- keq- dis-. Kemi hasur dhe 4 njësi me di- si variant i dis- si p.sh. dielectric jopërçues, dielektrik (f162). Kemi një përkthim me ndajfoljen jo + mbiemrin përçues. Kemi përqasje semantike e morfologjike në të dyja gjuhët. - Parashtesat e burimit latin il-, im-, in-, ir-, me kuptimin jo ; dhe e kundërta si illogicaly- pa logjikë, pa arsye (f342). Qasje semantike jo morfologjike, pasi në shqipe kemi parafjalë + emër). Tek mbiemri immoral-imoral, i pamoralshëm (qasje morfologjike me parashtesën pa- + rrënjën fjalëformuese moral + prapashtesën shëm. (f344). Mbiemri irreligion-afetari (qasje e plotë morfo-semantike), ndjenjë antifetare (shpjegim semantik por edhe fjalë me parashtesën anti-). Secila prej tyre paraqitet me përkatësisht il-21 njësi, im-117 njësi, in-342 njësi dhe ir-41 njësi në këtë fjalor. Këto tre raste d.m.th. innumerable in- + not + numeabilis (to number-me numëru), ignorance d.m.th. in- + not +gno (know-di), e ignoble in + not + nobilis ( noble-fisnik), përfshihen në formimet me parashtesën in-. Spikat mbiemri innumberable i cili pamvarësisht se ka një parashtesë negative, nuk do të thotë se ka kuptim negativ i gjithë mbiemri. 165

179 Përkundrazi përdoret në raste të ndryshme edhe pozitivisht. Mbiemrat ignorannt e ignoble formohen nga parashtesa in- e vijnë në shqipe me jo, mos-, pa-, s-, ç- zh-, por dhe me fjalë me kuptim negativ. - Sipas Oxford Advanced learners compas (2009) mal- është combining form, (prefiksoid) sipas Collins Cobuild English dictionary for Advanced learners 2001 (f938) është parashtesë, sipas Fjalorit anglisht- shqip të Ilo Stefanllarit 1997 dhe të Pavli Qeskut anglisht shqip 2002 është parashtesë me kuptim negativ. Pra kemi të bëjmë me polisemi. Ka si barazvlerës në shqipe ndajfoljen keq-. Në këtë fjalor paraqitet me 36 njësi. - Parashtesa mis- me origjinë nga anglishtja e vjetër e ajo e mesjetës, me kuptimet keq- e mos- paraqitet me 100 njësi në këtë fjalor. P.sh. mistaken-i zhgënjyer (në lidhje me dikë, f455), mistranslate-përkthej gabim ( f445). Në shumicën e rasteve kemi qasje me shqipen dhe morfologjikisht edhe semantikisht. - Parashtesa non- e burimit latin me kuptimet jo-, mos- e pa- paraqitet 59 njësi në këtë fjalor. Disa njësi shkruhen me vijë ndarëse si p.sh. non-performance-paraqitje jo e mire (f470), non-attendance-mospjesëmarrje. Shembulli nonfiction-letërsi dokumentare (f493) nuk ka qasje morfologjike, por semantike. - Parashtesa greke pseudo- me kuptimin falso paraqitet në këtë fjalor vetëm me 2 njësi. Përkthehet në shqipe me parashtesën e huazuar pseudo-. Duke u nisur nga makrotrukura e këtij fjalori ne mendojmë, duhet të kishte me tepër njësi me këtë parashtesë. - Parashtesa un- si edhe në çdo fjalor tjetër anglisht-shqip dallon duke u paraqitur në këtë fjalor me 673 njësi. Kjo parashtese formon mbiemra në të dyja gjuhët dhe në përgjithësi në gjuhën shqipe përkon me parashtesën privative pa- si p.sh. unabridgedi pashkurtuar, (f870). Dallojmë se fjala e parë e përkthyer është një mbiemër i nyjëzuar (i) + parashtesën me funksion privativ pa- + mbiemrin prej pjesor shkurtuar, me jo- si p.sh. unapealing-jotërheqës (f871). Dallojmë se fjala e përkthyer është një mbiemër i paraprirë sipas Aleksandër Xhuvanit nga ndajfolja jo ndërsa sipas Enver Hysës nga parashtesa me kuptim mohues jo- + mbiemrin tërheqës duke duke përftuar kështu një kuptim të njëtë në të dyja gjuhët, por dhe me raste me anti- si un- American- antiamerikan, joamerikan (f870). Dallojmë se në anglishte fjala shkruhet me vijë ndarëse, gjë që edhe në shqipe fjalët me jo dikur shkruheshin të gjitha të ndara, ose me vijë ose pa vijë. Në përkthimin e parë kemi një fjalë të paraprirë nga elementi formativ i burimit grek anti- me kuptim kundërshtues e armiqësues, + fjalën amerikan, që semantikisht e tërë fjala d.m.th. armik, ose kundërshtues i këtij populli. Ndërsa në ratin e dytë me elementin fjalëformues jo + emrin amerikan do të thotë një invid ose send që nuk e ka origjinën nga Amerika. Qasja e njëjtë morfologjike por jo semantike. - Parashtesa under- nga anglishtja e vjetër e ajo e mesjetës me kuptimin e pamjaftueshëm paraqitet në këtë fjalor me 12 njësi. Në shembullin underachieve- nuk dal me rezultate të mira (f874), qasja në shqipe është semantike jo morfologjike, ndërsa tek underestimate-nënvlerësoj (f875), qasja në shqipe është edhe semantike edhe morfologjike. - Prapashtesa less, e cila formon mbiemra nga emra me kuptimin e diçkaje që i mungon diçka në krahasim me emrin të cilit i refereohet. Në këtë fjalor kemi gjetur 219 njësi që në shumicën e rasteve në shqipe kanë kuptimin e mungesës së diçkaje por në shembujt countless- i panumërt (f134), dateless-i pakufizuar (f146), dauntless-i patrembur (f146), deathless-i pavdekshëm (f147), doubtless-me siguri (181), endless-i pafund (203), nuk paraqesin kuptime negative. Kemi evidentuar edhe dy raste specifike ku në rastin e parë paraqitet fjala shame në tre njësi me prapashtesën që formon çift 166

180 antonimik me less, thankful-fully-fulnes, thankless/-lessly-mosfalenderues, (f821) dhe në rastin e dytë kemi fjalën shame-turp si mbiemër, ndajfolje e emër, ndërsa fjala shapeformë, vetëm si mbiemër shameless-lessly-lessness, por shape-less- i pa formë (f700). Qasja semantike e njëjtë, qasja morfologjike jo e tillë. Zakonisht barazvlerësit në shqipe të prapashtesës -less janë me parashtesën pa-. - Me elementin fjalëformues -aster me origjinë latine e greke që shpreh ngjashmëri të pamjaftueshme, dhe që mer kuptim pejorativ në pak raste në gjuhën angleze kemi evidentuar një shembull në këtë fjalor si, poetaster-poetuc (f537), që d.m.th. pseudopoet. Kësaj prapashtese i përgjigjet në shqipe prapashtesa uc, si edhe parashtesa pseudo-. Nuk janë të shumta formimet me këtë prapashtesë në gjuhën angleze apo me -uc në gjuhën shqipe. Qasja semantike e morfologjike e njëjtë. - Prapashtesa -ling ju shtohet emrave duke ju dhënë me raste kuptim mosmiratues, më të vogël, e të parëndësishëm. Shembujt e evidentuar në këtë fjalor janë 8-të si bantlingtallëse (f45), boastling-kalama (f63), burbling-dërdëllitës (f78), changeling-fëmijë i shëmtuar (f96), dumpling-trashaluq (f189), footling-pa vlerë (f256), ganglingshtrembaluq (f275), groundling-lexues pa shje (f296). Qasja semantike e njëjtë me fjalë me kuptim të njëtë, ndonjëherë edhe morfologjike me barazvlerëse prapashtesën aluq ose me parashtesën pa-. - Prapashtesa -ish vjen nga anglishtja e vjetër e formon mbiemra që tregojnë cilësinë e emrit të cilit i referohen. Me raste ka kuptim mosmiratues. Këto raste kemi evidentuar edhe në këtë fjalor. Si babyish- foshnjarake (në shqipe në mënyrë figurative përkon morfo-semantikisht (f41), caddish-harbut (f82) që vjen nga Cad-kopuk, (zhvendosje të kuptimit) (qasje semantike me shqipen) childish-i papjekur (f100) (barazvlerës me parashtesë me kuptim mohues), dwarfish-, xhuxh (f191) (kuptim tallës, qasje semantike), lumpish kokëtul (f420) që vjen nga lump, që në mënyrë figurative do të thotë trung, gdhë (zhvendosje e kuptimit, qasje semantike), mulish-mushkë (f455) (zhvendosje e kuptimit, qasje semantike), offish - i paafrueshëm (f481) (barazvlerës me parashtesë me kuptim mohues pa- në shqipe), pettish-grindavec (f521) (qasje semantike e morfologjike me prapashtesën -avec), piggish-i pangopur (f 526) (zhvendosje e kuptimit, barazvlerës me parashtesë pa- me kuptim mohues në shqipe). - Prapashtesa-ard, vjen nga frengjishtja e vjetër -ard, -art, por në gjermanishten e Hoollandishten e mesme u përdor si element pejorativ në emra të përgjithshëm, më pas erdhi edhe në anglishten e mesjetës. Shembujt që kemi evidentuar në këtë fjalor janë bastard- fëmijë i jashtëligjshëm (f47), dastard- frikacak (146), dotard- matuf (f180), drunkard- pijanec (f188), dullard-gdhe, kokëtrashë, froward- i pashtruar, i shfrenuar (f261)), laggard-ngalakaq (f392), niggard-koprac (f467), sluggard-i ngadaltë si një kërmill (zhvendosje e kuptimit) (f728) Fjalori anglisht-shqip me fjalë i autorit P. Qesku botuar në vitin 2002 Fjalori anglisht shqip i P. Qeskut, ka rreth fjalë në anglishte dhe ilustrime me shembuj e idioma 250. Në të është përfshirë anglishtja moderne, si dhe terma tekniko-shkencore edhe zhargonizma. Por nga shqipja në anglisht nuk ka një fjalor të tipit kaq të madh i cili do të kishte potencialisht një fjalës që do t i përgjigjej fjalësit të anglishtes. Gjithashtu hartuesi do ta kish më të lehtë punën leksikografike që të mos ngatërrohen nuancat a kuptimet leksikore të fjalëve. 250 P. Qesku, Fjalor Anglisht Shqip, Tiranë,

181 Kur flasim për punë të një fjalori, kuptojmë një vepër që ka brenda gjithë materialin leksikor të gjuhës së një populli, për t u hyrë në ndihmë gjithë masave punonjëse të vendit (A. Xhuvani 251 ). Ky fjalor ngërthehen një pjesë mjaft të madhe fjalësh të anglishtes e të shqipes në ndihmë të shtresave të ndryshme të shoqërisë. Një fjalor i një makrotrukture të tillë i shqërben një pjese të mirë të shoqërisë. Në hartimin e këtij fjalori një krahasim sistematik i këtyre dy gjuhëve është arritur, për shkak se me këtë mënyrë mund të përcaktohen, elementët që tërheqin dy sistemet e krahasuara me njëri-tjetrin, nga ana tjetër, mbi këtë bazë, janë krahasuar shkencërisht edhe ato elementë që i bëjnë ato të dallueshme dhe përfundimisht përfaqësojnë vështirësi të veçanta gjatë përkthimit. Në fushën e formimit të fjalëve me ndajshtesë me kuptim negativ, ku përfshihen: kuptimi pejorativ, mohues, keqësues, privativ, kundërshtues, nënvleftësues, përjashtues, përçmues, dallojmë prodhimtari relativisht të lartë të këtyre njësive, rreth 5382 njësi. Kjo edhe për shkak të numrit të madh të fjalëve që gjenden në këtë fjalor. Dominon parashtesa Un- me 2328 njësi me parashtesim dhe 3 shembuj me parashtesim negativ dhe përbërje njëkohësisht. Shembujt me përbërjë janë: Unequal-sided-i çrregullt, unequal-tempered-tekanjoz (f1856), prejardhje + përbërje. Fjalori është shpjegues normativ edhe informues që do të thotë se i plotëson detyrat që i parashtron shoqëria jonë lidhur me terma të gjuhës standarde. Fjalori i i jep qartë normat e përdorimit të fjalëve që hyjnë në leksikun e gjuhës letrate. Normativiteti që sipas Kostallarit (1972,14) 252 arrihet nëpërmjet: 1. Zgjedhjes së fjalëve; 2. Zgjedhjes së frazeologjisë gjuhësore, semantikisht e sintaktivisht e barazvlershme me fjalën; 3. Zbërthimit e përcaktimi të kufijve të fjalëve e ngjyrimeve e nuancave të tyre; 4. Nga shënimet stilistikore, që do të përcaktojnë sferën dhe kufijtë e përdorimit të një fjalë të caktuar; 5. Nga shoqërimi i përkufizimeve, shpjegimeve të kuptimeve të fjalëve me një materjal të pasur ilustrues; 6. Nga dhënia e shembujve gramatikorë duke u mbështetur në normë; 7. Nga përcaktimi i drejtshkrimit sipas rregullave të drejtshkrimit të sotëm; 8. Nga vendosja e e theksit sipas normave të sotme të drejtshkrimit; Në këtë fjalor përfshihen edhe fjalë që i përkasin sfondit kryesor të gjuhës. Përkthimi është arritur më së miri duke gjetur barazvlerës me parashtesë e prapashtesë negative në shqipe, ndonjëherë ka edhe qasje sinonimike si p.sh. contretemps {kõnt tõto:} em fr Vështirësí (pengésë) e paprítur (f356), ndonjëherë ka përkthim të kuptimit. p.sh.nonage {'nounidз} em drejt Miturí; móshë e mítur. Miturí (f1083). Ky fjalor spikat edhe për pasqyrimin e veçorive stilistikore të fjalëve. Gjuha letrare është një sistem i ndërlikuar stilesh, që zhvillohen historikisht dhe bashkëveprojnë vazhdimisht me njëri-tjetrin. Pa karakteristikën stilistike fjala në fjalor mbetet si njësi e vdekur, e shkëputur nga lidhjet dhe jeta e saj, nga përdorimi i saj i gjallë. Prandaj pa karakteristikën stilistike të fjalëve nuk mund të kemi fjalor normative në kuptimin e vërtetë. 251 Xhuvani, A Studime mbi leksikun dhe formimin e fjalëve II Tiranë 1972, f Kostallari, A. Studime mbi leksikun dhe formimin e fjalëve II Tiranë 1972, f

182 Fjalorët dygjuhësh mund të jenë edhe etimologjik. Por Fjalori anglisht - shqip i P. Qeskut dhe asnjë fjalor tjetër anglisht-shqip, i hartuar në shqipëri apo jashtë saj, nuk e ka një format të tillë, d.m.th., nuk kanë karakter informues etimologjik. Kjo do të ndihmonte jashtëzakonisht shumë kur kërkohet etimologjia e një fjale apo e kuptimit të fjalës, nga ka ardhur, si ka ndryshuar, si është përdorur dikur, në ç formë, në ç kuptim. Pavarësisht nga kjo (që nuk mund të quhet mungesë, sepse fjalori nuk është etimologjik dhe fjalorët etimologjikë kanë tipologji dhe parime të tjera hartimi), ky fjalor shënon një arritje në fushën e leksikografisë dy gjuhëshe si më i madhi e më i ploti i ardhur në shqipe. Kemi paraqitur në dy tabela dendurinë e përdorimit të fjalëve me ndajshtesa me kuptim negativ. Në tabelat 5 dhe 6 kemi paraqitur ndajshtesat negative dhe numrin e njësive që formojnë. Në figurat 5 dhe 6 kemi paraqitur po këtë numër por në raport me njëra-tjetrën. Tab. 5 Parashtesat me kuptim negativ në fjalorin me fjalë dhe numri i njësive që formojnë. a-/an- anti- contra- counter- de- dis- dys- il- im Parashtesa in- ir- mal- mis- non- pseudo- un- under Fig.5 Numri i fjalëve me parashtesa me kuptim negativ në raport me njëra-tjetrën në fjalorin anglisht-shqip me Tab.6 Prapashtesat me kuptim negativ dhe numri i njësive që formojnë në fjalorin me fjalë. prapashtesa -ard -aster -ish -ling -less

183 Fig. 6 Numri i fjalëve me prapashtesa me kuptim negativ në raport me njëra-tjetrën në fjalorin anglishtshqip me fjalë. Shembuj të fjalëve me ndajshtesa me kuptim negativ të shkëputura nga ky fjalor dhe barazvlerësit e tyre në shqipe. - Me parashtesën privative a- janë paraqitur 99 njësi në këtë fjalor. Si p.sh. apoliticalapolitik e apodal-pa këmbë (f86). Në rastin e parë kemi dukurinë e huazimit. Në rastin e dytë kemi qasje morfo-semantike në shqipe me pjesëzën mohuese pa edhe pse e ndarë nga fjala mohon kuptimin e saj e shpjegon sesi pjesëzat mohuese përshkak të pranëvënies ngjiten me fjalën duke u kthyer në parashtesa. - Me parashtesën ose elementin formativ me origjinë greke anti- janë pasqyruar 176 njësi duke përfshirë edhe 5 njësi me ant-. Qasja semantike bëhet me ndajfoljen e parafjalën kundër ose parashtesën e huazuar në shqipe anti- si tek antiallergickundëralergjik, antialergjik (f81). Qasja morfo-semantike e njëjtë edhe në rastin e parë edhe në sinonimin me anti- që autori e ka vënë të dytin. Shembull me ant- kemi antagonist-antagonist (huazim), kundërshtar (f80). Qasje morfo-semantike e njëjtë. - Me parashtesën contra- janë pasqyruar 47 njësi në këtë fjalor duke përfshirë edhe contra-indicate - kundërkëshillój; shkëshillój (f355, që shkruhet me vijë ndarëse), e raste me contre- si contretemps-vështirësí e paprítur (f356), e 6 shembuj me cont- si p.sh. contumacy- mosbíndje. Përveç rastit contretemp i cili ka hyrë në anglishte përmes huazimit nga frengjishtja dhe nuk ka ndryshuar fare, e që në shqipe qaset vetëm semantikisht, rastet e tjera qasen morfo-semantikisht të paraprira zakonisht nga ndajfolja kundër, si kundërkëshillój por edhe nga parashtesa sh- si shkëshilloj etj. - Me parashtesën counter- janë pasqyruar 120 njësi në këtë fjalor prej të cilave 80 shkruhen me vijë ndarëse. Qasja bëhët me ndajfojen kundër- si counter-parolekundërparrullë (f371) por ka edhe raste si countercultural-antikulturor (f371). Pra, në shqipe në këtë fjalor në shumicën e rasteve fjalët me parafjalën counter- qasen semantikisht e morfologjikisht. - Me parashtesën de- janë pasqyruar 436 njësi duke përfshirë edhe 2 që shkruhen me vijë në mes si de-stanilisation- destalinizím (huazim, f434) de-store-- çarmatós një anije (f434). Qasje semantike figurative duke përdorur edhe në shqipe parashtesë mohuese + folje. Shembuj të tjerë kemi marë descraler-zbërthyes i aparatit (f431) etj.. Qasje morfo-semantike e njëjtë. - Me parashtesën dis- janë pasqyruar 713 njësi, me barazvlerës zh- si tek disbarkzhvoshk (f449,) ç- si tek disenchant- çmagjeps (f453), sh- si tek disharten-shkurajoj (f456) e keq e dez- si tek disinformation-keqinformin, dezinformim, informacion i 170

184 rremë (f456). Në shembullin e fundit kemi edhe shpjegim të fjalës. Për sa i përket shembujve të tjerë të marë dhe të gjithë barazvlerësve të tjerë, kemi qasje morfosemantike të plotë. - Me parashtesat e burimit latin janë pasqyruar në këtë fjalor përkatësisht il-25 njësi, im- 190 njësi, in-789 njësi, ir-82 njësi, me barazvlerës jo- si illiteracy-analfabetizëm (f778), implausibility-pagjashmëri (f784) inconsequence pavijueshmër i (796), irrationalitypaarsyeshmëri (f837). Ka qasje morfo-semantike kryesisht me parashtesën pa-. - Me parashtesën ose prefiksoidin mal- në këtë fjalor janë pasqyruar 74 njësi me barazvlerës sh- si tek malfeasance-shpërdorim i detyre (964), e pa si tek malcontent i pakënaqur (f964), por edhe mal- si malefactor-keqbërës (f964). Qasja morfosemantike e njëjtë. - Me parashtesën mis- janë pasqyruar 292 njësi në këtë fjalor. Në shumicën e rasteve kemi qasje me shqipen dhe morfologjikisht edhe semantikisht me parashtesën pa- si miscreant-i pafe (1069), me sh- si misconduct-shpërdoroj (1019) me mos- si tek misadjustment-mospërputhje (f1018) e keq si tek mismployment-keqpërdorim (f1020)etj. Qasja morfo-semantike e njëjtë për këto raste. - Me parashtesën e burimit latin non- me kuptimet jo-, mos- e pa- janë pasqyruar 166 njësi në këtë fjalor pjesa më e madhe e shkruar me vijë ndarëse, vetëm syresh pa vij ndarëse si nonage-miturí (f1083). Për këtë rast kemi vetëm qasje semantike. Shembull tjetër kemi vjelë non-cognizable-i pahetueshëm (f1083). Qasje semantike, jo morfologjike plotë, pasi në shqipe kemi nyjëzim, ndërsa në anglishte ky fenomen nuk egziston. - Me parashtesën greke pseudo- janë pasqyruar 29 njësi në këtë fjalor, me barazvlerës parashtesën e huazuar pseudo- si pseudoscience-pseudoshkencë (f1299), ose mbiemrin i rremë si pseudomembranë-membranë e rremë (f1299). - Me parashtesën un- janë pasqyruar 2328 njësi në këtë fjalor me barazvlerës jo si unwarlike-joluftëdashës (f1884) e në shumicën e rasteve pa- si tek unvendable-i pashitshëm (f1883) etj. Qasja semantike e morfologjikë për dy shembujt e marë është e njëjtë. - Me parashtesën under- janë pasqyruar 133 njësi në këtë fjalor si underfinance-financoj keq (f1848) e underrepresantation-prezantim nën nivelin e duhur (f187). Qasja semantike e njëjtë. - Me prapashtesën less, janë pasqyruar 528 njësi në këtë fjalor njësi me barazvlerës pjesëzën mohuese pa si oarless-barkë pa rrema e parashtesën pa- si tek motionless-i palëvizshëm. Qasja semantike e njëjtë, qasja morfologjike jo. Në rastin e parë kemi pjesëz në shqipe, në rastin e dytë kemi nyjëzim + mbiemër me parashtesë mohuese në shqipe. Kemi shkëputur edhe disa shoqërizime të fjalëve me prapashtesën less që në shqipe sillen si kompozita: wireless enthusiast (fan) em Radioamatór. (f1979) wireless operator em rádio-operatór; radiotelegrafíst. wireless set em Rádio; Aparát i radios. wireless telegraphy em Radiotelegrafí. wireless telegram em Radiográm. wireless telephony em Radiotelefoní. - Me prapashtesën -ard, janë pasqyruar 12 njësi në këtë fjalor. Me origjinë nga frengjishtja e vjetër u përdor si element pejorativ në emra të përgjithshëm, më pas erdhi edhe në anglishten e mesjetës. - Me elementin fjalëformues -aster i cili mer kuptim pejorativ në pak raste, janë pasqyruar 4 njësi në këtë fjalor si, criticaster- kritikán; kritizér (f383), medicastermjékës, sharlatán; mjek i keq, (f990), poetaster-poetúc. politicaster-politikán,; 171

185 politizér. Qasje morfo-semantike e njëjtë vetëm me rastin poetaster, ndërsa të tjerët kanë vetëm qasje semantike të njëjtë. - Me prapashtesën -ish janë pasqyruar 28 njësi në këtë fjalor. Këto raste kemi evidentuar edhe në këtë fjalor, p.sh. baboonish-prej babuini, fig. torollák; ngalakáq, bearish-si arí, arushán. fig. i pashkúeshëm, i rëndë. - Me prapashtesën -ling janë pasqyruar 4 njësi në këtë fjalor, katër më pak se në Fjalorin anglisht-shqip me fjalë të Ramazan Hysës si groundling- njérëz të pakulturúar (f696), priestling- priftúc (f1275), prienceling- Princúsh; princúk (f1277), saintlingshenjtúc (f1449). Qasja morfo-semantike e njëjtë me prapashtesësn uc e ush në shqipe. Vetëm rasti i parë ka një shpjegim të fjalës më parashtesën antonimike pa Fjalët me ndajshtesa me kuptim negativ në Fjalorin shqip-anglisht me fjalë Në Fjalorin shqip anglisht të hartuar nga I. Duro dhe R. Hysa 253 kemi një lëndë leksikore relativisht të paktë në numër, rreth fjalë dhe si shprehen autorët fjalori mbetet një fjalor modest dhe nuk i pretendon të zgjidhë detyrat e një fjalori të tipit të mesëm. Ne duke e zgjedhur si më të voglin nga të tre fjalorët shqip-anglisht të marrë në shqyrtim do ta quajmë të tipit të vogël duke e krahasuar me Fjalorin anglisht shqip me të hartuar nga Ilo Stefanllari si më i vogli nga të tre fjalorët anglisht shqip të marrë në shqyrtim. Fjalori është hartuar pas botimit të dy fjalorëve shpjegues kombëtarë të shqipes, të Fjalorit të gjuhës së sotme shqipe (1980) me rreth fjalë dhe njësi frazeologjike dhe të Fjalorit të shqipes së sotme (1984) me rreth fjalë e me njësi frazeologjike. Kështu ai kishte një lëndë të mjaftueshme për të përzgjedhur cilësisht lëndën që do të pasqyronte. Fjalori i vogël shqip-anglisht, i pari fjalor i botuar pas çlirimit nga autorët Ilo Duro e Ramazan Hysa në vitin 1988 për kohën kur u botua plotësonte siç shkruan edhe Ramazan hysa në parathënie të këtij fjalori, një boshllëk të ndjeshëm në serinë e fjalorëve dygjuhësh duke mbetur një fjalor modest që u vinte në ndihmë atyre që përdornin gjuhën angleze në punën e tyre asokohe. Në këtë fjalor spikat pasqyrimi i duhur i gjuhës shqipe të shkruar e të folur. Pra nëse do të quhej fjalor i tipit të vogël siç e kemi emërtuar ne, pasi ditët e sotme me botimet e fjalorëve shumë të mëdhenj mendojmë se mund të konsiderohet i i tipit të vogël, edhe pse në atë kohë ishtë një fjalor gati i i tipit të mesët. Gjuha shqipe karakterizohet nga prirja e qartë zotëruese për të plotësuar kryesisht me mjetet e saj leksikore e fjalëformuese kërkesat që parashtrohen nga shoqëria për përdorimin e saj (Kostallari 1972:10) 254. Përpara se të japim numrin e saktë të fjalëve kemi tërhequr vëmendjën në foljet e formuara me parashtesat antonimiko-mohuese ç-/ ( sh-, zh-) përkatësisht zhdredh-prish atë që është dredhur dhe zhdoganoj-nxjerr nga dogana, nuk kanë kuptim mohues, mund të formojnë çift antonimik, por jo domosdoshmërisht mohojnë temën fjalëformuese. Formimet e tjera janë me kuptim negativ. Kemi paraqitur në dy tabela dendurinë e përdorimit të fjalëve me ndajshtesa me kuptim negativ. Në tabelat 7-të dhe 8-të kemi paraqitur ndajshtesat me kuptim negativ dhe numrin e njësive që formojnë, ndërsa në figurat 7-të dhe 8-të dhe kemi paraqitur po këtë numër por në raport me njëra-tjetrën. 253 Duro, I. Hysa, R. Fjalor Shqipe Anglishte, Tiranë, 1988, f Kostallari, A. Parimet Themelore për hartimin e Fjalorit të gjuhës sotme Shqipe në Studime mbi leksikun dhe mbi formimin e fjalëve në gjuhën Shqipe II Tiranë 1972 f10 172

186 Tab. 7 Parashtesat me kuptim negativ në fjalorin shqip anglisht me fjalë dhe numri i njësive që formojnë. anti- ç- de- dis- il- im- ir- in Parashtesa keq- kundër- mos- nën- Pa- sh- z- zh Fig. 7 Numri i fjalëve të parashtesuara me kuptim negativ në Fjalorin shqip-anglisht me fjalë në raport me njëra-tjerën. Vërehet dominimi i parashtesës shumë prodhimtare pa- me 515 njësi, e dyta për nga prodhimtaria renditet parashtesa sh- me 82 njësi duke u pasuar nga parashtesa ç- me 54 njësi e parashtesa zhme 45 njësi, më tej nga parashtesat anti- e de- me nga 23 njësi secila. Parashtesat e tjera siç mund të vërehet janë pak prodhimtare në këtë fjalor, madje ka edhe parashtesa si a- e z- të cilat nuk prodhojnë asnjë njësi. Këtë e justifikon fakti që duke qenë i tipit të vogël nuk pretendohet të zgjidhë të gjitha kërkesat e ligjërimit.. Tab. 8 Prapashtesat me kuptim negativ në Fjalorin shqip - anglisht dhe numri i njësive që formojnë -ac -acak -aç -alaq -alec Prapashtesa -ak -anec -arak -avec -keq

187 Fig 8 Numri i fjalëve të prapashtesuara me kuptim negativ në fjalorin shqip-anglisht me fjalë në raport me njëra-tjerën. Vërehet se nuk janë përfshirë të gjitha ndajshtesat me kuptim negativ vetëm 8 prej tyre plus ndajfoljen keq e cila shërben si barazvlerëse e prefiksoidit mal-. Më shumë fjalë na paraqiten me prapashtesën alec me 23 njësi. Me tej vijojmë me ndajfoljen keq me 11 njësi e më pas më prapashtesat acak dhe arak me nga 10 njësi. Të tjerat nuk janë shumë prodhimtare. Gjithashtu duke gjykuar nga numri i fjalëve duket se parashtesat me kuptim negativ janë më prodhimtare sesa prapashtesat me kuptim negativ ë këtë fjalor e në gjuhën shqipe duke marë si pikënisje këtë fjalor. Shembuj të fjalëve me ndajshtesa me kuptim negativ nga ky fjalor me barazvlerëset e tyre në anglishte Parashtesa e huazuar greke anti- na paraqitet në këtë fjalor me 23 njësi me barazvlerësen e huazuar anti- tek antialkolik-antialcoholic (f23) un- si tek antihigjenik-unhealthy e dissi tek antipati-dislike (f23). Qasja morfologjike e semantike e njëjtë, pra parashtesë anti- /un- + mbiemër, parashtesë dis- + folje. - Parashtesa ç- me vlerë efektive, ekspresive, në gjuhë na paraqitet në këtë fjalor me 54 njësi. Barazvlerëset janë parashtesa un- si tek çmbështjell-uncoil (f63), dis- si tek çorganizimdisorganization (f65) e de- si tek çmobilizoj - demobilize. Qasja morfologjike e semantike e njëjtë, parashtesë un- + folje në të dyja gjuhët, parashtesë dis- + rrënjë fjalëformuese + prapashtesë ose parashtesë de- + folje në të dyja gjuhët. - Parashtesa de- e huazuar nga frengjishtja e latinishtja me kuptim privativ na paraqitet në këtë fjalor me 23 njësi, me barazvlerëse parashtesën e huazuar në shqipe de- si tek deshifrim-dechiphering (f73) e dis si tek dezinfektim-disinfection (f74). Qasja morfologjike e semantike e njëjtë, para de-/dis- + rrënjë fjalëformuese + prapashtesë. - Parashtesa e huazuar dis-e burimit latin me kuptimin e kundërt na paraqitet në këtë fjalor me 2 njësi me barazvlerës dis- si tek disnivel-dislevel, e dys- si tek e dispepsi-dyspepsia (f 80). Qasja morfologjike e semantike e njëjtë, pra parashtesë dis- + rrënjë fjalëformuese (në këtë rast është emër), në rastin e dytë është fjala e huazuar ose termi mjeksor i fjalës. Duket që shqipja ka tendencën të përdorë mjetet e saj fjalëformuese edhe në fjalët e huazuara. 255 Kemi përfshirë vetëm ato ndajshtesa me kuptim negativ të cilat janë prodhimtare apo sjellin fjalë në këtë fjalor, jo të fgjitha ndajshtesat me kuptim negativ që përshin morfologjia e gjuhës shqipe. 174

188 - Parashtesat e burimit latin il-, im-, in-, ir-, me kuptimin jo dhe e kundërta na paraqiten përkatësisht il- 4 njësi, (njësoj sa Fjalori shqip-anglisht me fjalë i Pavli Qeskut) im- 1 njësi, in- 12 njësi (5 më shumë se fjalëshi i Pavli Qeskut), ir- 1 njësi. Barazvlerëset janë fjalë me rrënjë e parashtesë të njëjtë pasi janë të huazuara bashkë me parashtesën. P.sh. ilegalitet-illegality (f153), indiference-indifference (f154) imoralamoral (f154), ireal-unreal (157). Në këtë fjalor bën përjashtim fjala ireal e cila në disa Fjalorë shqip-anglisht përkthehet njësoj, vetëm i dyfishohet alomorfi r. Këtu na është paraqitur me një barazvlerës me parashtesën un-. Qasja morfo - semantike e njëjtë për të katër shembujt. Formime të tjera ku il-, ir-, e im- t u ngjiten rrënjëve shqipe nuk ka, vetëm ato të sjella nëpërmjet huamarrjes së bashku me këto elementë parashtesorë. - Ndajfolja Keq- na shfaqet në këtë fjalor me 12 njësi me barazvlerës mis- si tek keqinterpretim-misinterpretation (f173), e mal- si tek keqbërës-malefactor (f172). Qasja morfo- semantike e njëjtë, pra mis- + rrënjë fjalëformuese + prapashtesë. - Ndajfolja e parafjala kundër me kuptim të ngjashëm me anti- shfaqet me 12 njësi në këtë fjalor, me barazvlerës counter- si tek kundërrevolucion-counterrevolution (f197) e contra- si tek kundërthënie-contradiction (f198) por edhe anti- si tek kundërajrorantiaircraft (f197). Qasja morfologjike e semantike e njëjtë për të tre shembujt. Pra kompozita të formuara nga elementi fjalëformues counter - + rrënjë fjalëformuese. - Parashtesa mos- me kuptim privativ paraqitet në këtë fjalor me 37 njësi me barazvlerës in- si tek mostretje-indigestion (f259) e mis- si tek mosbesim-mistrust (f258). Qasja morfologjike e semantike e njëjtë për të dy shembujt. Pra parashtesa in/mis + emër (rrënjë fjalëformuese + prapashtesë). - Parashtesa nën- me kuptimin e të pasurit diçka më pak sesa të tjerat, na paraqitet në kë të fjalor me 8 njësi. Fjalët më nën- me nuancë negative janë të huazuara bashkë me rrënjën. Barazvlersja është under- si tek nënçmoj-underestimate (f274). Qasja morfologjike e semantike e njëjtë. Pra parashtesa nën- + folje. - Parashtesa pa- me funksion privativ na shfaqet në këtë fjalor me 515 njësi. Barazvlerëset janë in-, un-,-less-si tek pashije - insipid, tasteless, unsavoury, por edhe me shpjegim të kuptimit me fjalë të tjera si without flavour (f311). Qasja morfologjike e semantike e njëjtë përveç rastit të shpjegimit të kuptimit me fjalë të tjera i cili është i ngjashëm vetëm semantikisht. Pra parashtesë + mbiemër ose emër + prapashtesë që formon mbiemër. - Parashtesa sh- na paraqitet me 82 njësi në këtë fjalor. Barazvlerësit janë mis- si tek shpërdor-misuse (f420), e in- si tek shfuqizoj-invalidate (409), de- shfronësim-dethrone (f408). Qasja morfologjike e semantike e njëjtë. Pra parashtesë mis-/in- + folje e parashtesë de- +emër në të dyja gjuhët. - Parashtesa z- me kuptim antonimi shfaqet në këtë fjalor me 4 njësi. Barazvlerësit janë un- si tek zbuloj-uncover (f488) me dis-/un- si zbuluar-discover, unveil (f488), Qasja semantike e morfologjike e njëjtë, pra parashtesë un-/dis- + folje por jo në rastin e zbath to take off ones shoes (f487). Kjo e fundit përqaset vetëm semantikisht. - Parashtesa zh- me kuptim antonimi shfaqet në këtë fjalor me 45 njësi. Barazvlerësit janë un- si tek zhvidhos-unscrew (f498) e dis- si tek zhgënjej-disillusion (497) etj. Qasja semantike e morfologjike e njëjtë, pra parashtesë un-/dis- + folje/emër. - Prapashtesa ac me kuptim pejorativ paraqitet në këtë fjalor me 4 njësi. P.sh. Dorac-one handed person (f84) (përdorur vetëm këtu jo tek 45 mijë fjalëshi). Kjo fjalë nuk ka ndonjë ngjyrim negativ në këtë fjalë por në fjalorë të tjerë paraqitet me ngyrim të tillë. Si shembull tjetër kemi vjelë përtac-lazy. Në të dy rastët e mara nuk kemi qasje morfologjike, kemi thjesht përkthim të fjalës nga ana semantike. - Në rastin e prapashtesës -acak me kuptimin e një cilësie të keqe, kemi të bëjmë me dy prapashtesa me ac e ak që formojnë-acak. Në këtë fjalor kjo prapashtesë paraqitet me 10 njësi. Si shembuj kemi marë burracak coward (53), verdhacak-pale (f469). 175

189 Shembulli i parë paraqitet me barazvlerës të njëjtë edhe morfologjikisht edhe semantikisht me rrënjë + elementin fjalëformues me kuptiv pejorativ ard ndërsa shembulli i dytë nuk paraqitet i njëjtë morfolgjikisht vetëm semantikisht. - Prapashtesa aç me funksion pejorativ paraqitet në këtë fjalor me 4 njësi. Si shembull kemi vjelë buzaç- thick lipped, i cili nuk n a paraqitet me barazvlerës të njëjtë as morfogjikisht as semantikisht. Nëse në shqipe është me ngjyrim negativ, në anglishte nuk është e tillë, gjykuar nga kuptimet e përkthyera të kësaj fjale në këtë fjalor. - Në rastin e prapashtesës -alaq me kuptim pejorativ, e cila na paraqitet në këtë fjalor me 1 njësi. Kemi të bëjmë me konglutinat të al, me -aq duke formuar -alaq, p.sh. shkurtalaqundersized (416). Barazvlerësi n a paraqitet me parashtesë me kuptim përulës e nënvleftësues + rrënjën fjalëformuese size + prapashtesën mbiemrore në këtë rast ed. - Në rastin e prapashtesës -alec me kuptim pejorativ e cila na paraqitet në këtë fjalor me 2 njësi kemi të bëjmë me konglutinat të al dhe ec barkalec--big-bellied (f36) Egzaktësisht 32 njësi më pak se tek Fjalori shqip-anglisht me fjalë i autorit Pavli Qeku. Qasja semantike e njëjtë por jo qasja morfologjike. Për më tepër në anglishte nuk paraqitet të ketë ngjyrim keqësues. - Me prapashtesën ak me kuptim pejorativ na paraqiten 6 njësi si p.sh. zemërak-peevish (f490), shurrak-piser (431). Në shembullin e parë kemi një barazvlerës me kuptim negativ, origjina e të cilit nuk është e qartë dhe gjithashtu nga se përbëhet morfosemantikisht. Kjo fjalë thuhet të ketë ardhur nga anglishtja e mesme. Në shembullin e dytë, sërish nuk kemi një fjalë të prapashtesuar negativisht. Forca tallëse e fjalës apo e prapashtesës ndjehet vetëm në shqipe. - Me rastin e prapashtesës anec kemi kunglutinim të an e ec me kuptim pejorativ. Në këtë fjalor ka vetëm 1 njësi pijanec-drunkard (f335). Në anglishte paraqitet e njëjtë semantikisht e morfologjikisht me prapashtesën me kuptim pejoraiv-ard. Qasja morfologjiko-semantike e njëjtë, pra rrënjë fjalëformuese + prapashtesë pejorative. - Me prapashtesën -arak si konglutinat i prapashtesave -ar dhe ak me kuptim pejorativ në këtë fjalor janë paraqitur 10 njësi. Si p.sh. bredharak-wanderer (f48), dredharak-cunning (f85). Në të dyja rastet nuk ka qasje morfologjike me prapashtesë me kuptim pejorativ, madje në rastin e parë nëse në shqipe ka ngjyrim pejorativ, në anglishte nuk shfaq ndonjë të tillë. - Prapashtesa avec na paraqitet me 3 njësi si p.sh. mburravec-braggart (f241) Qurravecpettish (f129). Në shembullin e parë kemi barazvlerës me variantin e prapashtesës - ard/- art, ndërsa në shembullin e dytë kemi fjalë me kuptim pejorativ, të cilin nuk i a ka dhënë prapashtesa ish, e cila në disa raste mbart forcë pejorative por rrënja pet-, që do të thotë humor i keq. - Ndajfolja keq i ngjitet disa emrave duke formuar kompozita me kuptim negativ. Na paraqitet në këtë fjalor me 4 njësi që përkojnë me un- fatkeq-unlucky (f105) ose me kompozita të paraprira nga mbiemri bad si famëkeq-bad-famed (f203) etj Fjalët me ndajshtesa me kuptim negativ në Fjalorin shqip -anglisht me Në vitin 2002 P. Qesku botoi veprën Fjalor shqip anglisht, me njësi leksikore 256, vepra më e madhe dygjuhëshe, ku shqipja është gjuhë e parë, e botuar deri në këtë kohë. Vepra pasuron dhe fjalësin e shqipes standarde, e cila deri në këtë vit, kishte fjalorin me vëllimin më të madh dhe me numrin më të madh të fjalëve, Fjalorin e gjuhës së sotme Shqipe (1980) me rreth fjalë. Ky vëllim ka një numër të konsiderueshëm fjalësh me ndajshtesa me kuptim 256 P. Qesku, Fjalor Shqip Anglisht, Tiranë,

190 negativ që tregon sërish vlerën e këtyre fjalëve në fjalorët e gjuhës shqipe. Me poshtë vijojmë me tabelën dhe figurën përkatëse të fjalëve të parashtesuara negativisht në këtë fjalor. Kemi paraqitur në dy tabela dendurinë e përdorimit të fjalëve me ndajshtesa me kuptim negativ. Në tabelat 9 dhe 10 kemi paraqitur ndajshtesat me kuptim negativ dhe numrin e njësive që formojnë, ndërsa në figurat 9 dhe 10 kemi paraqitur po këtë numër por në raport me njëratjetrën. Tab.9 Parashtesat me kuptim negativ të përfshira në Fjalorin shqip-anglisht me fjalë dhe numrin e njësive që formojnë. a- anti- ç- de- dis- dez- il- im- in- ir Parashtesat jo- keq kundër mos- nën- pa- pseudo- sh- z- zh Fig. 9 Numri i fjalëve me parashtesa me kuptim negativ në raport me njëra-tjerën në fjalorin shqip-anglisht me fjalë. Tab.10 Prapashtesat me kuptim negativ të përfshira në Fjalorin shqip-anglisht me fjalë dhe numrin e njësive që formojnë. -ac -acak -aç -ak -alaq -aluq -alec -anec Prapashtesat -arak -araq -aq -avec -ec keq -vec -uc

191 Fig. 10 Numri i fjalëve me prapashtesa me kuptim negativ në raport me njëra-tjetrën në fjalorin shqipanglisht me fjalë. Shembuj fjalësh me ndajshtesa me kuptim negativ nga ky fjalor me barazvlerësit e tyre në anglishte. - Parashtesa a- me kuptimin deiktik të largësisë na paraqitet në këtë fjalor me 10 njësi si p. sh. amoral amoral, por edhe nonmoral, (parashtesat që përkojnë në kuptim në anglishte e që konkurojnë me njëra-tjetrën, f39), anormal (versioni latin)-abnormal (annot+homalos (versioni grek) e anomalous (f45). Në shembullin e parë kemi huazim fillimisht, më pas parashtesë non- + emër, në shembullin e dytë fjalë të huazuar nga burime të ndryshme në anglishte, me disa të ndryshime të vogla. Newmark-u në Fjalorin shqip-anglisht me fjalë, na paraqet edhe shembullin immoral (f13). Qasja morfologjike e semantike e njëjtë. - Parashtesa e huazuar greke anti- na paraqitet në këtë fjalor me 101 njësi me barazvlerësen e huazuar anti- si tek antikishtar-anti-ecclesiastical (f45) me un- tek antipatriotik-unpatriotic (f46) e me dis tek antipati-dislike (f46). Qasja morfosemantike e njëjtë, pra parashtesë anti-/un- + mbiemër në dy rastet e para e në rastin e tretë në shqipe kemi parashtesë anti- + emër (huazim grek me kuptimin kundër + ndjenjë) ndërsa në anglishte parashtesë dis- + folje. - Parashtesa ç- me vlerë efektive, ekspresive, në gjuhë na shfaqet në këtë fjalor me 208 njësi p.sh. çedukim-spoiling (f139), çënjtje-distension (f142). Në rastin e parë kemi vetëm qasje semantike, në rastin e dytë kemi edhë qasje semantike edhe morfologjike, të parashtesës dis- + emër. Vlen për tu përmendur rasti i foljes çliroj (f46) e cila formon çift antonimik me pushtoj ose burgos e ka pothuajse të njëtin përkthim me foljen liroj (f442). Një rast tjetër të veçantë përbën edhe folja çmat (f146), ku ç nuk jep kuptim negativ, por vetëm intensifikon kuptim e foljes mat - to count over and over again (f148). Barazvlerëset janë me un- tek çmbledh-uncoil (146), dis- tek çngjyruar-discoloured (148) de- tek çmilitarizim-demilitarization (147) dhe un- tek çngjit-unstick (148). Tre shembujt e fundit nuk kanë kuptime negativ, vetëm formojnë çifte antonimike me rrënjët përkatëse. 178

192 - Parashtesa de- e huazuar nga frengjishtja e latinishtja me kuptim privativ na paraqitet në këtë fjalor me 82 njësi, me 22 njësi më shumë se në Fjalorin shqip-anglisht me fjalë të Leonard Newmark. Barazvlerësit janë dhënë me parashtesën de- të huazuar si tek depersonalizim (de- i ngjitet rrënjës shqipe) - depersonalization (f163) me dis- tek dekonspirim-disclosure (f161)etj. Qasja morfologjike e semantike e njëjtë, pra parashtesë de-/dis- + emër (rrënjë fjalëformuese + prapashtesë). - Parashtesa e huazuar dis- e burimit latin me kuptimin e kundërt na paraqitet në këtë fjalor me 24 njësi (15 më shumë se në Fjalorin shqip-anglisht me fjalë të Leonard Newmark.). Barazvlerësit na paraqiten me dis- tek disonancë-dissonancë, me variantin e dis-, dys- si tek dispepsi-dyspepsia (f177). Fjalët disleksi-dyslexia e dislektik-dyslectic (f176), nuk gjenden në fjalorin shqip-anglisht me fjalë të Leonard Newmark. Qasja morfologjike e semantike e njëjtë, pra dis-/dys- +emër. - Parashtesa dez-, si variant i dis-, nga italishtja e vjetër na paraqitet me 6 njësi me barazvlerës dis- e de- si tek dezinfektues-disinfecting, decontaminating (f167). Qasja semantike e morfologjike e njëjtë, pra dis-/de- + mbiemër. - Parashtesat e burimit latin il-, im-, in-, ir-, formojnë mbiemra e ndajfolje me kuptimin jo ; dhe e kundërta na paraqiten përkatësisht il- 4 njësi, im- 1 njësi, in- 7 njësi, ir- 3 njësi. Barazvlerëset janë fjalë me rrënjë e parashtesë të njëjtë pasi janë të huazuara. P.sh. ilegjitim-illegitimate, unlawful (f328), imoralitet-immorality (f329), indiferenceindifference, listlessnes (f330), irracional-irrational (f334). Në shembullin e parë vërejmë përkthim edhe me parashtesën un- me forcë mohuese si sinonim të fjalës së huazuar illegitimate, e cila në shqipe ka marë formë mbiemrore. Edhe me rastin indifferencë mund të përkthehet edhe listlessness, pra me prapashtesë antonimike. Megjithëkëtë qasja semantike mbetet e njëjtë në të gjitha rastet. - Elementi fjalëformues jo- i cili formon fjalë me kuptim antonimi na paraqitet në këtë fjalor më 42 njësi. Barazvlerëset janë non- e un- si tek jorealist-- non-realistic, unrealistic (f341), in- si tek jovendimtar-indecisive (f341), im- si tek jolëndorimmaterial (f340). Qasja semantike e morfologjike e njëjtë. Fjala jokonformist --nonconformist; maverick (f340) ndodhet vetëm në këtë fjalor, në krahasim me dy fjalorët e tjerë shqip-anglisht që kemi marë në shqyrtim, pasi mund shpjegohet me cilën periudhë ka jetuar autori dhe sa në kontakt është me fjalët që hyjnë e fenomenet që ndodhin në shoqërinë shqiptare. Në rastin e Newmark-ut, ai nuk është shqiptar, në rastin e Ilo Duros e Ramazan Hysës mund të shpjegohet edhe me numrin e fjalëve të përfshira, pasi kemi të bëjmë me një fjalor të tipit të vogël. - Ndajfolja Keq na shfaqet në këtë fjalor me 29 njësi me barazvlerës mis- si tek keqkuptim-misunderstanding (f365), e prefiksoidin mal- si tek keqdashës-malvolent (f365) ku mund të themi se kemi kompozitë etj. Qasja semantike e morfologjike e njëjtë. - Ndajfolja e parafjala kundër- me kuptim të ngjashëm me anti- shfaqet me 76 njësi në këtë fjalor, me barazvlerës counter- si tek kundërkërkesë-countermand (f407), anti- si tek kundërnjerëzor-antihuman (f407), e i- si tek kundërligjor-illegal (f407). Qasja semantike e morfologjike e njëjtë. - Parashtesa mos- me kuptim privativ paraqitet në këtë fjalor me 53 njësi me barazvlerës in- si tek mosbarazim-inequality (f512) (qasja semantike e njëjtë), -less e in- si tek moskokëçarës-careless, indifferent (f512) (qasja semantike e njëjtë), ndërsa nga ana morfologjike në shqipe kemi parashtesën mos- + mbiemër e në anglishte kemi emër + prapashtesën mbiemrore less si dhe in + mbiemrin different), im-, ir-, dis-, si tek mospërfillës-impolite, irreverent, disrespectful (f513). Në këtë rast qasja semantike e morfologjike është e njëjtë pasi kemi parashtesë im-/ir-/dis- + mbiemër. - Parashtesa nën- me kuptimin e të pasurit diçka më pak sesa të tjerat na paraqitet në këtë fjalor me 13 njësi. Fjalët më nën- me nuancë negative janë të huazuara bashkë me 179

193 rrënjën. Barazvlerësja është under- si tek nënvlërsoj-underestimate (f546) e nënqeshgrin (544). Në shembullin e dytë nuk kemi fjalë me ndajshtesim negativ në anglishte, po folje me nuancë tallëse. - Parashtesa Pa- me funksion privativ na shfaqet në këtë fjalor me 874 njësi. Barazvlerëset janë in-si tek pashuar-inesxtinguished (f618), un- si tek pavërtetuar-unconfirmed (f622), me prapashtesën antonimike less- e in- si tek pavlefshëm-useless e invalid (f622), etj. Qasja morfol-semantike e njëjtë. Në rastin e parë parashtesë in- + pjesore/mbiemër dhe në rastin e dytë parashtesë. Në të dyja gjuhët fjalët janë mbiemra vetëm se në anglishte kuptimi antonimik jepet me prapashtesën less. Shembulli i pamumërueshëmuncountable, innumerable (f602), përveç që krijon antonimi, me i numërueshëm, nuk ka ngjyrim semantikor negativ. - Parashtesa me origjinë greke pseudo- na paraqitet në këtë fjalor me 17 njësi me barazvlerës pseudo- si tek pseudorevolucionat-pseudo-revolutionary (f705), fjalën mock-artificial i rremë si tek pseudoasnjanësi-pseudo (mock-) neutrality (f704). Qasja semantike në këto raste është e njëjtë pasi janë fjalë të huazuara në shqipe por ka edhe raste kur barazvlerëset janë me prapashtesën uc të tipit pseudowriter-shkrimtaruc por këto nuk janë pasqyruar në këtë fjalor. - Parashtesa sh- na paraqitet me 494 njësi në këtë fjalor. Barazvlerësit janë dis- si tek shkualifikim-disqualification (852), de- si tek shformim deformation (834), un- si tek shfrenim-unleashing (934). Qasja semanike e morfologjike njëjtë. - Parashtesa z- me kuptim antonimi shfaqet në këtë fjalor me 11 njësi. Barazvlerësit janë me un- si zbuloj-uncover (f1018), e dis- si tek zbërthim-disintegration (f1016). Qasja semantike e morfologjike e njëjtë. Këmi vjelë edhe tre fjalë që janë me përbërje dhe parashtesim antonimik me z- si brendashtesë si kokëzbrazët-emptyheaded, kokëzbuluar-bareheaded (f380), llërëzbuluar-barearmed (f454), llërëzhveshur-with rolled up sleeves (f454), ndërsa me mbiemrin zbatharak-unshod (1016) kemi edhe parashtesë edhe prapashtesë me kuptim antonimik. - Parashtesa zh- me kuptim antonimi shaqet në këtë fjalor me 135 njësi. Barazvlerësit janë dis- si tek zhgënjej disillusion (f1039), de- si tek zhgëlqerizim decalcination (f1039) etj., por dhe shpjegim të fjalës me ngjyrim negativ si zhballancim-loss of balance (1036). Në dy shembujt e parë qasja semantike e morfologjike është e njëjtë, pra parashtesë dis-/de- + rrënjë fjalëformuese+ prapashtesë. - Prapashtesa ac me kuptim pejorativ paraqitet në këtë fjalor me 15 njësi. P.sh. kopjaccheat (388), shurdhac-(mospërfillës)deaf (f893). Në të dy rastet barazvlerëset nuk janë me fjalë me ndajshtesim negativ. Në shembullin e parë kemi qasje semantike, jo morfologjike, në shembullin e dytë në anglishte nuk ka forcë negative. - Me rastin e prapashtesës -acak me kuptimin e një cilësie të keqe, kemi të bëjmë me dy prapshtesa me ac e ak që formojnë -acak. Në këtë fjalor paraqitet me 20 njësi. Si p.sh. bredhacak (f106), endacak (f210) me barazvlerëse përkatësisht loafing, wandering. Qasja semantike e njëjtë, por jo ajo morfologjike. - Prapashtesa aç me funksion pejorativ paraqitet në këtë fjalor me 12 njësi. P.sh. barkaç (f111), kërkaç (371), me barazvlerës përkatësisht glutton, cadger. Në të dy rastet kemi përkthime me fjalë me kuptim pejorativ. Qasja semantike e njëjtë, jo morfologjike. - Prapashtesa ak me kuptim pejorativ na paraqitet në këtë fjalor me 16 njësi p.sh, malatak-uncouth, (f461), mburracak priggish (f481). Barazvlerëset janë me parashtesën un- (semantikisht të njëjtë, jo morfologjikisht) e prapashtesën ish, përkatësisht (morfologjikisht duken të njëjta por në fakt kuptimin negativ e ka rrënja prig, nuk ja jep prapashtesa ish si në disa raste të veçanta). 180

194 - Me rastin e prapashtesës -alaq e cila na paraqitet në këtë fjalor me 6 njësi kemi të bëjmë me konglutinat të al me kuptim pejorativ, me -aq duke formuar -alaq, p.sh. ngrysalaq (554), ngordhalaq (820) me barazvlerëset përkatësisht, gloomy dhe dastard. Pra në rastin e parë në anglishte kemi të bëjmë me fjalë me kuptim negativ, jo me ndajshtesë negative, ndërsa në rastin e dytë negativiteti shfaqet ne prapashtesën ard, me kuptim negativ në gjuhën angleze. Në këtë rast kemi qasje semantike e morfologjike të njëjtë. - Prapashtesa - aluq si konglutinat i al dhe uq me kuptim pejorativ na paraqitet në këtë fjalor me 2 njësi trashaluq dumpy (f921), zbardhaluq- whitish, off-white (f1015). Qasja semantike e njëjtë jo morfologjike. Në shembullin e dytë në anglishte vërejmë fjalë me prapashtesë por nuk jep kuptim negativ. Prapashtesa -alec si konglutinat i al dhe ec me kuptim pejorativ na paraqitet në këtë fjalor me me 1 njësi barkalec--bigbellied (f77). Përkthimi pa ndajshtesë me kuptim negativ. Vetëm qasja semantike e njëjtë jo ajo morfologjike. - Me rastin e prapashtesës anec kemi konglutinim të an e ec me kuptim pejorativ. Në këtë fjalor kemi 1 njësi me kuptim pejorativ pijanec-drunkard (f665). Në anglishte paraqitet e njëjtë semantikisht e morfologjikisht me prapashtesën me kuptim pejorativ - ard. Qasja morfo-semantike e njëjtë, pra rrënjë fjalëformuese + prapashtesë me kuptim negativ. - Me prapashtesën -arak si konglutinat i prapashtesave -ar dhe ak me kuptim pejorativ në këtë fjalor janë paraqitur 15 njësi. Si p.sh. shtazarak-beastly (f877). Si shembull tjetër kemi vjelë vjedharak-stealthy (995). Asnjëri nga këto dy shembuj nuk e ka barazvlerësen në anglishte me ndajshtesë me kuptim pejorativ. Vetëm qasja semantike e njëjtë jo ajo morfologjike. - Prapashtesa -aq me kuptim pejorativ na paraqitet në këtë fjalor me 7 njësi si ngordhaq - caddish (f304), ngelaq-lollard (f550). Në shembullin e parë gjegjësja morfologjike është prapashtesa ish por jo semantike pasi semantikisht forca negative qëndron tek vetë fjala cad dhe në shembullin e dytë kemi një fjalë me ndajshtesën me kuptim pejorativ ard, por sërish forca negative qëndron në rrënjën loll. Vetëm qasja semantike e njëjtë për të dy rastet. - Prapashtesa me kuptim pejorativ -avec na paraqitet në këtë fjalor me 3 njësi p.sh. ligavec- slug (438) grindavec-disagreable (f265), qurravec-snotty (733). Vetëm qasja semantike e njëjtë jo ajo morfologjike. Në shembullin e dytë kemi ndajshtesim negativ edhe pse në shqipe është prapashtesë e në anglishte parashtesë si dhe ngjajnë në faktin që të dyja fjalët janë mbiemra. - Prapashtesa ec me kuptim përçmimi ka 6 njësi në këtë fjalor si burrec-poltroon (f118) gardhec-corn-loft (f258). Në të dyja rastet kemi qasje me fjalë me ngjyrim negativ. Vetëm qasja semantike e njëjtë jo ajo morfologjike. - Ndajfolja keq i ngjitet disa emrave duke formuar kompozita me kuptim negativ. Na paraqitet në këtë fjalor me 44 njësi që përkojnë me un- si tek fatkeq-unlucky (f223) por edhe me fjalë semantikisht negative por jo morfologjikisht të ngjashme si kallkeqintriguer (f350). Në shembullin e parë barazvlerësi në anglishte është një mbiemër me parashtesë negative un- + rrënjën fjalëformuese. Kemi shkëputur edhe shembullin herëkeqe-bird of ill omen (f312), për të cilin vetëm qasja semantike është e njëjtë jo ajo morfologjike. - Prapashtesa-uc na paraqitet në këtë fjalor me 6 njësi. Barazvlerëset janë fjalë me kuptim negativ si tek gjeluc-boaster (f286) e ngrehaluc-swagerrer (f552). Vetëm qasja semantike e njëjtë jo ajo morfologjike. 181

195 7.8 Fjalët me ndajshtesa me kuptim negativ në Fjalorin shqip-anglisht me më tepër se fjalë e përkthime të Leonard Newmark-ut Në vitin 1999 Leonard Newmark-u botoi Fjalorin shqip-anglisht me fjalë e përkthime 257 të vlerësuar si fjalori më i besueshëm e më gjithëpërfshirës i shqipes moderne i cili përfshin edhe shqipen standarte edhe atë dialektore. Rëndësia dhe vlerat e këtij fjalori përsa i përket rrafshit semantik, janë të pallogaritshme. Pasuria leksikore, pasuria semantike, shpjegimi shkencor, ilustrimet kuptimore gërshetohen me njëra tjetrën duke i dhënë një vlerë të paimagjinueshme fjalorit. Ky fjalor bashkëkohor përbën një arritje për leksikografinë dygjuhëshe shqip-anglisht, pasi përfshin përveç gjuhës standarte edhe shumë fjalë dialektore e bisedore. Në të përfshihen idioma nga të gjitha fushat e përdorimit të gjuhës në shoqëri, madje edhe terma shkencorë të fushave të mjeksisë, anatomisë, inxhinjerisë, terma ligjorë etj., që i shërbejnë shqipfolësve që duan të mësojnë anglishten për qëllime të ndryshme. Megjithatë fjalori nuk trajton etimologjinë e fjalëve, as ndryshimet e fjalës të pësuara me kalimin e kohës. Ne e kemi studiuar këtë fjalor sepse përbën një mjet të rëndësishëm studimor me karakter leksikologjik, leksikografik, semantik, fjalëformues, gramatikor e stilistikor. Ne jemi ndalur tek fjalët me ndajshtesa me kuptim negativ duke dhënë një pasqyrë statistikore për të nxjerrë në pah pasurinë që ngërthjejnë në makrostrukturën e këtij fjalorit të tipit madh dhe vëndin që ata zënë në gjuhën shqipe, në këtë rast burimore si edhe qasjet me fjalët me ndajshtesa me kuptim negativ, ose me fjalë me kuptim negativ në gjuhën angleze. Kemi paraqitur në dy tabela dendurinë e përdorimit të fjalëve me ndajshtesa me kuptim negativ. Në tabelat 11-të dhe 12-të kemi paraqitur ndajshtesat me kuptim negativ dhe numrin e njësive që formojnë, ndërsa në figurat 11-të dhe 12-të kemi paraqitur po këtë numër por në raport me njëra-tjetrën. Tab.11 Parashtesat me kuptim negativ të përfshira në Fjalorin shqip-anglisht me fjalë dhe numri i njësive që formojnë. a- anti- ç- de- dis- dez- diz- dys- il Parashtesat im- in- ir- jo- keq- kundër- mos- nën- pa pseudo- sh- z- zh Newmark, L. Fjalor shqip-anglisht Oxford University Press

196 Fig. 11 Numri i fjalëve me parashtesa me kuptim negativ në raport me njëra-tjerën në fjalorin shqipanglisht me fjalë. Tab.12 Prapashtesat me kuptim negativ në Fjalorin shqip-anglisht me fjalë dhe numri i njësive që formojnë. -ac -acak -aç -ak -alak -alaq -alec -aluq -aq -arak Prapashtesat -araq -arrak -ash araq -avec -ec -keq -keqe -uc -vec Fig.12 Numri i fjalëve me prapashtesa me kuptim negativ në raport me njëra-tjerën në fjalorin shqipanglisht me fjalë. 183

197 Shembuj të fjalëve me ndajshtesa me kuptim negativ nga ky fjalor me barazvlerësit e tyre në anglishte. - Parashtesa a- me kuptimin deiktik të largësisë na paraqitet në këtë fjalor me 13 njësi. P.sh. afetari- nonbelief, lack of faith (f3), amoral-amoral, immoral (f13)etj.. Në shembullin e parë kemi një qasje me parashtesën non- dhe me togfjalësh me kuptim negativ, ndërsa në shembullin e dytë kemi qasje me vetë parashtesën a- të huazuar si edhe me parashtesën im-. Barazvlerësit janë dhënë morfologjikisht e semantikisht të njëjtë. - Parashtesa e huazuar greke anti- na paraqitet në këtë fjalor me 68 njësi me barazvlerësen e huazuar anti- tek antiseptik- antiseptic (f19) me un- tek antipatikunlikable (f18) me in tek antiartistik-inartistic (f18)etj.. Qasja semantike e morfologjike e njëjtë. - Parashtesa ç- me vlerë efektive, ekspresive, në gjuhë na shfaqet në këtë fjalor me 296 njësi. Vlen për tu përmendur rasti me parashteso-prapashtesim me kuptim negativ çmendarak-loony (f142). Qasja semantike e njëjtë. Morfolgjikisht nuk ngjajnë pasi në anglishte fjala nuk ka ndajshtesa me kuptim negativ. Ndërsa me rastin çndero-dishonour (f143)etj., qasja morfolo-semantike është e njëjtë. Barazvlerësit e tjerë janë me un- si tek çmbështjell-unwind (142), de- tek çoksidim-deoxidise (f145) dhe mis- tek çorientimmisdirection (f146). Qasja semantike e njëjtë. - Parashtesa de- e huazuar nga frengjishtja e latinishtja me kuptim privativ na paraqitet në këtë fjalor me 60 njësi. Barazvlerësit janë dhënë me de-në e huazuar si tek depolitizojdepolitize (f161) me dis- tek deluzion-disillusionment (f160)etj.. Qasja morfologjike e semantike e njëjtë në rastine parë ndërsa në rastin e dytë und të themi pjesërisht e njëjtë morfologjikisht sepse në anglishte kemi parashtesë dis- + rrënjën fjalëformuese illusion + prapashtesë. Në shqipe nuk kemi prapashtesë. - Parashtesa e huazuar dis-e burimit latin me kuptimin e kundërt na paraqitet në këtë fjalor me 9 njësi. Barazvlerësit na paraqiten me in- si tek disnivel-inequality, de- tek dislokim-deploy (f171) etj.. Qasja morfologjike e semantike e njëjtë. - Parashtesa dez-, si variant i dis-, që vjen nga italishtja e vjetër na paraqitet në këtë fjalor me 5 njësi me barazvlerës dis- tek dezinfektant-disinfectant (f164) etj. Qasja semantike e morfologjike për këtë rast është e njëjtë. - Parashtesa diz -, si variant i dis-, na paraqitet me 1 njësi me barazvlerës në anglishte de- si tek dizifekto-dezinfekto (f173)etj.. Qasja semantike e morfologjike për këtë rast është e njëjtë, pasi kemi të bëjmë me një shembull të huazuar në të dyja gjuhët. - Parashtesat e burimit latin il-, im-, in-, ir-, të cilët formojnë mbiemra e ndajfole me kuptimin jo- dhe e kundërta, na paraqiten përkatësisht il- 5 njësi, im- 4 njësi, in- 14 njësi, ir- 3 njësi. Barazvlerëset janë fjalë me rrënjë e parashtesë të njëjtë pasi janë të huazuara. P.sh. ilegalisht-illegaly (f328), impersonale-impersonal (f328), indirektindirect (f329), irracional-irrational (f332) etj. Qasja semantike e morfologjike njëjtë. - Elementi fjalëformues jo- i cili formon fjalë me kuptim antonimi na paraqitet në këtë fjalor më 52 njësi. Barazvlerëset janë non- si tek joshkencor-nonscientific, in- si tek joshques-infinite, im- si tek jovetor-impersional e un- si tek jozyrtar-unofficial etj.. Qasja semantike e morfologjike njëjtë. - Ndajfolja keq na shfaqet në këtë fjalor me 30 njësi me barazvlerës in- si tek keqbërësinjurious, mis- si tek keqinterpretim-misinterpretation, mal- si tek keqtrajto-maltreat (f337) etj.. Qasja semantike e morfologjike e njëjtë. - Ndajfolja e parafjala kundër-me kuptim të ngjashëm me anti- shfaqet me 86 njësi në këtë fjalor, me barazvlerës counter- si tek kundërurdhër-counterorder (f424), anti- si 184

198 tek kundërgrimcë-antiparticle (f424) e in- si tek kundërnjerëzor-inhumane (f424)etj.. Qasja semantike e morfologjike e njëjtë. - Parashtesa me kuptim privativ mos- paraqitet në këtë fjalor me 110 njësi me barazvlerës in- si tek mosbluarje-indigestion (f539), dis- e non- si tek mosrespektim-disrespect, non-observance, un- si tek mospërgatitje-unpreparedness (f540)etj. Qasja semantike e morfologjike e njëjtë. - Parashtesa nën- me kuptimin e të pasurit diçka më pak sesa të tjerat na paraqitet në kë të fjalor me 7 njësi. Fjalët më nën- me nuancë negative janë të huazuara bashkë me rrënjën. Barazvlersja është under- si tek nënçmoj-underestimate (f567) e nënvlerësojundervalue (568). Qasja semantike e morfologjike e njëjtë. - Parashtesa pa- me funksion privative na shfaqet në këtë fjalor me 1280 njësi. Barazvlerëset janë im-si tek papjekuri-immaturity (f617), un- si tek pandotur-unsoiled (f614), me prapashtesën antonimike less- si tek papushuar-ceaseless, non- si tek paqënësishëm-non-essential (f618) etj. Vlen të përmenden disa raste me dy parashtesa me kuptim negativ si p.sh. paçfaqshëm inexpressible, paçfaqur-unexpressed, paçqiturunseparated, paçrrënjosshëm-ineradicable. Shembulli i paçmuar-priceless, përveç që krijon çift antonimik, me i çmuar, nuk sjell ngjyrim semantikor negativ. Qasja semantike e morfologjike e njëjtë në shumicën e rasteve përveç shembujve me -less që janë me prapashtesë me kuptim antonimik në anglishte. - Parashtesa me origjinë greke pseudo- paraqitet në këtë fjalor me 17 njësi me barazvlerës pseudoatdhetar-pseudopatriot (f698), pseudoshkrimtar-pseudowriter etj.. Fjala shkrimtaruc në këtë fjalor nuk paraqitet në shqipe, ngaqë formimet e pakta me prapashtesën uc kanë hyrë vonë në shqipe. Qasja semantike e morfologjike e e njëjtë për rastet e mësipërme. - Parashtesa sh- na paraqitet me 438 njësi. Barazvlerësit janë dis- si tek shpërfytyrimdistortion (826), de- si tek shkripëzim desalinize (817), un- si tek shqep-unstich. Qasja semantike e morfologjike njëjtë. Kemi vjelë një rast me dy parashtesa negative në shqipe, i përkthyer në anglishte vetëm me prapashtesë me kuptim antonimik si shpabesfaithless (f823). Me rastin shfundos-wreck (f803) jo vetëm që nuk kemi qasje morfologjike por as në shqipe sh -ja nuk ka ngjyrim negativ por intensifikues të kuptimit, e as në anglishte nuk ka papashtesë me ngjyrim negativ. Shembujt me shfrydeflated (f803), shmang-deflect (821), shpërdjerr-dissapear, (f826), shpërfaq-disclose (f827) janë barazvlerës edhe morfologjikë edhe semantikë. - Parashtesa z- me kuptim antonimi shaqet në këtë fjalor me 20 njësi. Me raste barazvlerësit janë me fjalën without si tek rasti zbathur-without shoes (f953), ndërsa tek shembulli zbulim-discovery, barazvlerësi është dis- (f955). Qasja semantike e njëjtë për të dy rastet. Në rastin e dytë kemi edhe qasje morfologjike të njëjtë. Kemi vjelë edhe tre fjalë që janë me përberje dhe parashtesim antonimik me z- si brendashtesë si kokëzbrazët-emptyheaded, kokëzbuluar-bareheaded (f395), llërezbuluar-barearmed (f480). - Parashtesa zh- me kuptim antonimi shaqet në këtë fjalor me 137 njësi. P.sh. zhdredhuruntwisted, zhduk-dissapear (f973). Barazvlerësit janë zakonisht parashtesat negative angleze un-, dis- etj, por dhe fjalë me kuptim negativ që në rrënjë. Qasja semantike e morfologjike për shembujt e marë është e njëjtë. Kemi vjelë edhe një fjalë me përbërje dhe parashtesim antonimik ku parashtesa zh- mund të quhet e ndërfutur (infixed) si llërëzhveshur-with arms bare (f481). - Prapashtesa ac me kuptim pejorativ paraqitet në këtë fjalor me 25 njësi. P.sh. gojac (f258), frikac (234) me baravlerëse përkatësisht stammmerer, coward. - Me rastin e prapashtesës -acak me kuptimin e një cilësie të keqe, kemi të bëjmë me dy prapashtesa me ac e ak që formojnë -acak. Në këtë fjalor paraqiten me 20 njësi. Si 185

199 p.sh. burracak (110), dredhacak (180) me barazvlerëse përkatësisht coward, cunning. Në të dy rastet kemi qasje semantike të njëjtë. Vetëm në rastin e dytë kemi barazvlerës morfologjikë të njëjtë. Prapashtesa shqipe acak ka si barazvlerës në anglishte për këtë rast, elementin fjalëformues me ngjyrim pejorativ ard. - Prapashtesa aç me funksion pejorativ paraqitet në këtë fjalor me 18 njësi. P.sh. buzaç, trazovaç me barazvlerës përkatësisht blubberliped (f111), mischief-maker (f874). Në rastin e parë kemi një përkthim me fjalë me kuptim pejorativ, ndërsa në rastin e dytë kemi kompozitë pjesa e parë e së cilës ka parashtesë keqësuese. Qasja semantike e njëjtë por jo ajo morfologjike. - Prapashtesa ak me kuptim pejorativ na paraqitet në këtë fjalor me 21 njësi p.sh. rrenakdeceitful (f744), shtirak-fake (f841) etj.. Qasja semantike e njëjtë por jo ajo morfologjike. - Me rastin e prapashtesës -alaq e cila na paraqitet në këtë fjalor me 4 njësi kemi të bëjmë me dy prapashtesa me al me kuptim pejorativ, që i ngjitet -aq dhe formon -alaq, p.sh. ngordhalaq (573), shkurtalaq (820) me barazvlerëset përkatësisht, emaciated and barely able to stand, midget and shorty. Pra në anglishte nuk janë fjalë me ndajshtsa me kuptim negativ, por fjalë me kuptim ose ngjyrim negativ. Qasja semantike e njëjtë por jo ajo morfologjike. - Me prapashtesën -arak si konglutinat i prapshtesave -ar dhe ak me kuptim pejorativ në këtë fjalor janë 15 njësi. Si p.sh. çmendarak-loony (f142), i cili ka një parashtesë ç- dhe një prapshtesë arak. Si shembull tjetër kemi vjelë fsheharak-dissembler me barazvlerës parashtesën dis-, dhelparak-cunning (f192), fshatarak-rustic (f236)etj.. Barazvlerëset janë me fjalë me ngjyrim pejorativ në dy rastet e fundit. Qasja semantike e njëjtë por jo ajo morfologjike. - Prapashtesa -aq me kuptim pejorativ na paraqitet në këtë fjalor me 5 njësi si harraqforgetful, (f304), ngrysalaq-always frowning (f576). Asnjëra prej tyre nuk e ka gjegjësen në gjuhën angleze me ndajshtesë me kuptim negativ. Në shembullin e parë kemi një prapashtesë jo me kuptim negativ ndërsa në shembullin e dytë nuk kemi ndajshtesë fare. Qasja semantike e njëjtë por jo ajo morfologjike. - Prapashtesa -alaq si konglutinat i al dhe aq me kuptim pejorativ na paraqitet në këtë fjalor me me 11 njësi si barkalaq- (pejorative) pot bellied person (f49). Qasja semantike e njëjtë por jo ajo morfologjike. - Prapashtesa -aluq si konglutinat i al dhe uq me kuptim pejorativ na paraqitet në këtë fjalor me 1 njësi si p.sh. zbardhaluq-whitish, starting to fade(f953). Qasja semantike e njëjtë por jo ajo morfologjike. - Prapashtesa -alec si konglutinat i al dhe ec me kuptim pejorativ na paraqitet në këtë fjalor me 2 njësi si barkalec - with a bulging middle (f40), bardhalec-ashy white (f48). Qasja semantike e njëjtë por jo ajo morfologjike. - Me prapashtesën -ash me kuptim pejorativ na paraqiten 2 njësi. P.sh. gojash, qullash me barazvlerës përkatësisht stutter, clumsy me ngjyrime pejorativ. Qasja semantike e njëjtë por jo ajo morfologjike. - Prapashtesa ec me kuptim përçmimi ka 10 njësi në këtë fjalor si burrec-timid (f110) hundec-haughty (f321). Në të dyja rastet kemi qasje me fjalë me ngjyrim negativ. Qasja semantike e njëjtë por jo ajo morfologjike. - Prapashtesa me kuptim pejorativ -avec ka 3 njësi p.sh. grindavec-disagreable (f265), mburravec-boasful (f505) dhe 2 me variantin -aveç si baltaveç-lazy (f40).vlen të analizohet rasti i mburravec, pasi barazvlerësin e ka prapashtesë me kuptim pozitiv. Në shembullin e parë në anglishte kemi parashtesë dis- + rrënjën fjalëformuese agree + prapashtesën able. Në shembullin e dytë kemi thjesht fjalë që nënkupton një zakon jo të pëlqyeshëm në shoqëri. Pra qasja semantike e njëjtë jo ajo morfologjike. 186

200 - Ndajfolja keq i ngjitet disa emrave duke formuar kompozita me kuptim negativ. Na paraqitet në këtë fjalor me 44 njësi që përkojnë me un- si tek besëkeq-untrustworthy (f59), famëkeq-notorious(f211). Në shembullin e parë në anglishte kemi parashtesë un- + rrënjën fjalëformuese trust + rrënjën tjetër worth + prapashtesën ndajfoljore + y. Pra në shqipe kemi kompozitë, në anglishte parashtesim + kompozitë + prapashtesim. Në shembullin e dytë barazvlerësi është nje emër me kuptim negativ, jo me ndajshtesë me kuptim negativ. Qasja semantike në të dyja rastet e njëjtë, por jo ajo morfologjike. - Prapashtesa-uc na paraqitet në këtë fjalor me 6 njësi. Barzvlerëset janë me fjalë me ngjyrim negativ si tek tregtaruc-small time tradesman (f875) ose me elelementin me ngjyrim negativ -aster si tek poetuc-poetaster (f680), e in si tek drejtoruc-incompetent manager (f181). Në shembullin e parë nuk kemi qasje me ngjyrim negativ në anglishte. Në dy rastet e fundit kemi qasje morfologjike e semantike të njëjtë. Këtu kemi paraqitur grafikisht të gjashtë fjalorët në numër e në përqindje duke i krahasuar me njëri-tjetrin brenda të njëjtës gjuhë referuese p.sh. fjalor i tipit të vogël me fjalorin e tipit të mesëm e të madh anglisht-shqip e shqip anglisht si dhe fjalorët e tipave të ndryshëm krahasuar me njëri-tjetrin nga anglishtja në shqipe e nga shqipja në anglishte. Tab.13 Numri, përqindja, mesatarja e përqindjeve për fjalët me ndajshtesa me kuptim negativ në fjalorët anglisht-shqip Fjalorët anglisht -shqip parashtesa prapashtesa numër % numër % 30,000 fjalë ,000 fjalë ,000 fjalë mesatarja 4.30 mesatarja 0.46 Fig. 13 Numri i fjalëve me ndajshtesa me kuptim negativ në fjalorët anglisht- shqip. 187

201 Fjalori anglisht-shqip i tipit të vogël, me fjalë i autorit Ilo Stefanllari, ka 1395 fjalë të parashtesuara me kuptim negativ, dhe 136 fjalë të prapashtesuara me kuptim negativ. Fjalori anglisht-shqip i autorit Ramazan Hysa ka 2089 fjalë parashtesuara me kuptim negativ e 267 fjalë të prapashtesuara me kuptim negativ. Fjalori anglisht-shqip i tipit të madh i autorit Pavli Qesku ka 5716 fjalë të parashtesuara me kuptim negativ dhe 563 fjalë të prapashtesuara me kuptim negativ. Analiza statistikore e fjalorëve anglisht-shqip Pas krahasimit të fjalorit me fjalë me fjalorin me fjalë, rezulton se raporti në numër fjalësh p.sh. për fjalorët respektivë është 2 herë dhe në fjalë të parashtesuara me kuptim negativ është 1.5 herë dhe në fjalë të prapashtesuara është 1.9 here, nga ku rezulton se nga këndvështrimi ndajshtesor, por sidomos nga ai parashtesor, fjalori i tipit të vogël është më prodhimtar se fjalori i tipit të mesëm. Pas krahasimit të fjalorit me fjalë me fjalorin me fjalë rezulton se raporti në numër fjalësh p.sh. për fjalorët respektive është 2 herë, dhe në fjalë të parashtesuara me kuptim negativ është 2.7 herë, në fjalë të prapashtuara me kuptim negativ është 2.1 herë nga ku rezulton se nga këndvështrimi parashtesor, fjalori me fjalë nuk është shumë prodhimtar kundrejt atij me fjalë, ndërsa nga këndvështrimi prapashtesor me kuptim negativ numri i tyre është afësisht proporcional me numrin e fjalëve të fjalorit. Nga statistikat përgjithësuese dominojnë fjalët e parashtesuara me kuptim negativ. Fig. 14 Rezultatet në përqindje për fjalët e ndajshtesuara me kuptim negativ në fjalorët anglisht-shqip. Në Fjalorin anglisht-shqip të tipit të vogël, me fjalë të autorit Ilo Stefanllari, fjalët e parashtesuara me kuptim negativ zënë 4.65%, e fjalë të prapashtesuara me kuptim negativ zënë 0.45%. Në Fjalorin anglisht-shqip të tipit të mesëm me fjalë të autorit Ramazan Hysa fjalët parashtesuara me kuptim negativ zënë 3.48 % e fjalë të prapashtesuara me kuptim negativ zënë 0.45 %. 188

202 Në Fjalorin anglisht-shqip të tipit të madh të autorit Pavli Qesku fjalët e parashtesuara me kuptim negativ zënë 4.76% dhe fjalët e prapashtesuara me kuptim negativ zënë 0.47%. Analiza statistikore e fjalorëve anglisht-shqip në përqindje Pas krahasimit të fjalorit anglisht-shqip me fjalë me fjalorin anglisht-shqip me fjalë, rezulton se raporti në përqindje fjalësh për fjalorët respektive është 1.17% më shumë në fjalët e parashtesuara me kuptim negativ krahasuar me fjalorin e tipit të mesëm. Në raport me fjalët me prapashtesa me kuptim negativ në Fjalorin anglisht-shqip të tipit të mesëm me fjalë rezulton se vlerat në përqindje janë të barabarta, që tregon se fjalori i tipit të vogël është më prodhimtar në fjalë me ndajshtesa me kuptim negativ. Pas krahasimit të fjalorit anglisht-shqip me fjalë e tipit të vogël me Fjalorin anglisht-shqip të tipit të madh me fjalë të autorit P. Qesku, pritet që fjalori i tipit të madh duke qenë 4 herë më i madh në numër fjalësh të ketë shumë herë më shumë fjalë, por diferenca është 0.11% më shumë, në fjalë të parashtesura me kuptim negativ ndërsa në prapashtesa diferenca është 0.02% më shumë. Rezulton se fjalori i tipit të vogël me fjalë i autorit I. Stefanllari i plotëson më shumë nevojat për lëndë leksikore të ndajshtesuar me kuptim negativ duke u vënë kështu në shërbim të antonimisë dhe polisemisë. Pas krahasimit të fjalorit anglisht-shqip të tipit të mesëm me fjalë me Fjalorin anglisht-shqip të tipit të madh me fjalë, ky i fundit zë 1.27 % më pak në fjalë të parashtesuara me kuptim negativ. Rezultati është i pritshëm, pra 2 % më pak sepse fjalori me fjalë është 2 herë më i vogël se fjalori i tipit të madh. Në raport me fjalët e prapashtesuara me kuptim negativ fjalori i tipit të mesëm me fjalë ka 0.02 % fjalë më pak se fjalori i tipit të madh. Në fjalë me prapashtesa me kuptim negativ fjalori anglisht-shqip i tipit të mesëm është më prodhimari nga të tre. Ndërsa në fjalë me parashtesa me kuptim keqësues Fjalori anglishtshqip i tipit të vogël me fjalë është më prodhimtari nga të tre. Vërejme se në fjalorët anglisht-shqip rreth 4 % të fjalëve i zënë fjalët më parashtesa me kuptim negativ. Denduria e fjalëve të parashtesura me kuptim negativ është më e madhe se denduria e fjalëve me prapashtesa me kuptim negativ në të dyja gjuhët. Tab.14 Numri, përqindja, dhe mesatarja e përqindjeve për fjalët me ndajshtesa me kuptim negativ në fjalorët shqip-anglisht Fjalori shqip-anglisht parashtesa prapashtesa numër % numër % mesatarisht

203 Fig.15 Numri i fjalëve të ndajshtesuara me kuptim negativ në fjalorët anglisht- shqip. Fjalori shqip-anglisht i tipit të vogël, me fjalë i autorëve I. Duro e R.Hysa, ka 838 fjalë të parashtesuara me kuptim negativ, dhe 45 fjalë të prapashtesuara me kuptim negativ, fjalori i tipit të mesëm me fjalë i autorit P.Qesku ka 2187 fjalë parashtesuara me kuptim negativ e 153 fjalë të prapashtesuara me kuptim negativ, fjalori i tipit të madh me fjalë i autorit L.Newmark ka 2656 fjalë të parashtesuara me kuptim negativ dhe 172 fjalë të prapashtesuara me kuptim negativ. Nga krahasimi i fjalorit shqip-anglisht me fjalë me fjalorin shqip-anglisht me fjalë, rezulton se raporti në numër fjalësh në total është 2.2 herë më i madh, nga këndvështrimi i parashtesave me kuptim negativ rezulton se është 2.6 herë më i madh. Nga krahasimit i këtyre dy fjalorëve nga këndvështrimi prapashtesor rezulton se fjalori me fjalë është 3.4 herë më i madh. Konkludojmë se në aspektin e fjalëve të ndajshtesuara me kuptim negativ Fjalori shqip-anglisht me fjalë rezulton relativisht më i dendur se fjalori fjalësh. Nga krahasimit të fjalorit shqip-anglisht të tipit të mesëm me fjalë me fjalorin shqip-anglisht të tipit të madh me fjalë rezulton se në raport në numër fjalësh në total është 1.8 më i madh fjalori i tipit të madh, ndërsa nga krahasimi i fjalëve të parashtesuara me kuptim negativ rezulton fjalori i tipit të madh është 1.2 herë më i madh, ndërsa nga këndvështrimi prapashtesor rezulton 1.1 herë më i madh. Konkludojmë se fjalori i tipit i të mesëm rezulton më prodhimtar në fjalë me ndajshtesa me kuptim negativ se fjalori i tipit të madh. Nga krahasimit të fjalorit shqip-anglisht të tipit të vogël me fjalë me fjalorin shqip-anglisht të tipit të madh me fjalë rezulton se në raport në numër fjalësh në total është 4.2 më i madh fjalori i tipit të madh, ndërsa nga krahasimi i fjalëve të parashtesuara me kuptim negativ rezulton fjalori i tipit të madh është 3.1 herë më i madh, ndërsa nga këndvështrimi prapashtesor rezulton 3.8 herë më i madh. Konkludojmë se fjalori i tipit i të vogël rezulton më prodhimtar në fjalë me ndajshtesa me kuptim negativ se fjalori i tipit të madh. 190

204 Fig.16 Rezultatet në përqindje për fjalët e ndajshtesuara me kuptim negativ në fjalorët shqip - anglisht Në fjalorin shqip-anglisht të tipit të vogël, me fjalë të autorëve I. Duro dhe R. Hysa, fjalët e parashtesuara me kuptim negativ zënë 4.19 % të fjalëve të prapashtesuara me kuptim negativ zënë 0.23%. Në Fjalorin e tipit të mesëm me fjalë të autorit P. Qesku fjalët e parashtesuara me kuptim negativ zënë 4.81 % ndësa fjalët e prapashtesuara me kuptim negativ zënë 0.34 %. Në fjalorin e tipit të madh me fjalë të autorit P. Newmark, fjalët e parashtesuara me kuptim negativ zënë 3.12% dhe fjalët e prapashtesuara me kuptim negativ zënë 0.20%. Vërejme se edhe në fjalorët shqip-anglisht rreth 4% të fjalëve në total e zënë fjalët më parashtesa me kuptim negativ. Denduria e fjalëve të parashtesura me kuptim negativ është më e madhe se denduria e fjalëve më prapashtesa me kuptim negativ. Nga krahasimi i fjalorit shqip-anglisht me fjalë me fjalorin shqip-anglisht me fjalë rezulton me 0.62% më shumë fjalë të parashtesuara me kuptim negativ në fjalorin me fjalë. Përsa i përket prapashtesave, fjalori shqip-anglisht me fjalë ka 0.11 % më shumë, rezultat i pritshëm për shkak të numrit më të madh të fjalëve ( fjalë më shumë). Nga krahasimi i fjalorit shqip-anglisht me fjalë me fjalorin shqip-anglisht me fjalë, pritet që ky i fundit duke qenë afërsisht 4.2 herë më i madh në numër fjalësh të ketë disa herë më shumë fjalë, por diferenca në fjalë të parashtesuara me kuptim negativ është 1.07 % më e vogël në fjalorin me fjalë, ndërsa në fjalë të prapashtesuara me kuptim negativ, diferenca është 0.03 % më e vogël në fjalorin e tipit të madh. Nga krahasimi i fjalorit shqip-anglisht me fjalë me fjalorin shqip-anglisht me fjalë, ky i fundit rezulton me 1.69 % më pak fjalë të parashtesuara me kuptim negativ se fjalori i tipit të mësëm. Fjalori i tipit të mesëm ka 0.14% më shumë fjalë të prapashtesuara me kuptim negativ sesa fjalori i tipit të madh. Në fjalë me parashtesa e prapashtesa me kuptim negativ, fjalori i tipit të mesëm është më prodhimtari nga të tre. Fjalori i tipit të vogël i plotëson më shumë nevojat për lëndë leksikore të ndajshtesuar me kuptim negativ duke i ardhur në ndihmë edhe antonimisë e polisemisë dhe se me rritjen e numrit 191

205 të fjalëve në fjalor nuk ka domosdoshmërisht rritje të numrit të fjalëve me ndjashtesa me kuptim negativ. Kjo rritje nuk rezulton e njëjtë në përputhje me numrin e fjalëve që ka një fjalor. Tab.15 Krahasimi për të njëjtin tip fjalori në gjuhë të ndryshme në numër. Fjalorët parashtesa prapashtesa anglisht-shqip shqip-anglisht anglisht-shqip shqip-anglisht i vogël i mesëm i madh Tab.16 Krahasimi për të njëjtin tip fjalori në gjuhë të ndryshme në përqindje Fjaloret parashtesa prapashtesa anglisht-shqip shqip-anglisht anglisht-shqip shqip- anglisht i vogël i mesëm i madh Fig.17 Numrit i fjalëve me parashtesa me kuptim negativ për të njëjtët tipa fjalorësh por të gjuhëve të ndryshme Nga krahasimi i fjalorëve te tipit të vogël, vërejmë se në fjalorin anglisht-shqip fjalët me parashtesa me kuptim negativ formojnë përkatësisht 1395 njësi dhe në atë shqip-anglisht 838 njësi, me 557 njësi më tepër ose 1.6 herë më shumë. Rezultat ky i pritshëm pasi fjalori anglishtshqip jo vetëm që është më i madh se fjalori shqip-anglisht por edhe rezulton si më prodhimtari në formimin e fjalëve të parashtesuara me kuptim negativ edhe ndër fjalorët anglisht-shqip të shqyrtuar. 192

206 Nga krahasimi i fjalorëve të tipit të mesëm, vërejmë se në fjalorin anglisht-shqip fjalët me parashtesa me kuptim negativ formojnë përkatësisht 2089 njësi dhe në atë shqip-anglisht 2187 njësi. Fjalori i tipit të mesëm shqip-anglisht rezulton më prodhimtar me 98 fjalë më shumë se fjalori anglisht-shqip. Fjalori anglisht-shqip është 1.04 herë më i vogël se fjalori shqipanglisht. Ky nuk është një rezultat i pritshëm, pasi fjalori anglisht-shqip ka fjalë në total dhe ai shqip-anglisht ka fjalë. Theksojmë se ndër fjalorët e tipit të mesëm, fjalori shqipanglisht është më prodhimtar në fjalë të parashtesuara me kuptim negativ. Nga krahasimi i fjalorëve të tipit të madh, vërejmë se në fjalorin anglisht-shqip fjalët me parashtesa me kuptim negativ formojnë përkatësisht 5716 njësi dhe në atë shqip-anglisht 2656 njësi. Pra fjalori anglisht-shqip rezulton me 3060 njësi më shumë se fjalori shqip-anglisht ose 2.1 herë më i madh. Fjalorët anglisht-shqip të tipit të vogël e të madh rezultojnë më prodhimtarë në fjalë të parashtesuara me kuptim negativ se fjalorët shqip-anglisht. Këta të fundit janë më prodhimtarë në fjalë të parashtesuara me kuptim negativ në fjalorët e tipit të mesëm. Fig. 18 Raporti në përqindje i fjalëve të parashtesuara duke përballur fjalorët e të njëjtit tip por të gjuhëve të ndryshme Vërejmë se në fjalorin e tipit të vogël anglisht shqip, fjalët me parashtesa me kuptim negativ zënë 4.65% të këtij fjalori dhe në atë shqip-anglisht 4.19 %, nga krahasimi rezulton se fjalori anglisht-shqip zë 0.46 % më shumë se fjalori shqip-anglisht. Rezultat ky i pritshëm pasi fjalori anglisht shqip jo vetëm që është më i madh se fjalori shqip-anglisht si dhe më prodhimtari në formimin e fjalëve të parashtesuara me kuptim negativ edhe ndër fjalorët anglisht-shqip të shqyrtuar. Në fjalorin e tipit të mesëm anglisht shqip, fjalët me parashtesa me kuptim negativ zënë 3.48% të fjalëve në total ndërsa në atë shqip-anglisht 4.81 %, nga krahasimi rezulton se fjalori shqip-anglisht ka 1.33% më shumë, duke rezultuar më prodhimtar në fjalë të parashtesuara me kuptim negativ. Ky nuk është një rezultat i pritshëm, pasi fjalori anglisht-shqip ka fjalë në total ndërsa ai shqip-anglisht ka fjalë. Theksojmë se fjalori shqip-anglisht është më prodhimtar në fjalë të parashtesuara negativisht ne fjalorët shqip-anglisht. 193

207 Në fjalorin e tipit të madh anglisht-shqip fjalët me parashtesa me kuptim negativ zënë 4.76 % dhe në atë shqip-anglisht 3.12 %, fjalori anglisht-shqip rezulton me 1.64 % më shumë se fjalori shqip-anglisht. Rezultati është i pritshëm pasi numri i fjalëve në fjalorin anglisht-shqip është më i madh. Duke iu referuar figurës 18-të, fjalorët anglisht-shqip të tipit të vogël e të madh rezultojnë më prodhimtarë në fjalë të parashtesuara me kuptim negativ se fjalorët shqip-anglisht. Këta të fundit janë më prodhimtarë në fjalorët e tipit të mesëm. Fig.19 Numri i fjalëve me prapashtesa me kuptim negativ duke përballur fjalorët e të njëjtit tip por të gjuhëve të ndryshme. Vërejmë se në fjalorin e tipit të vogël anglisht shqip fjalët me prapashtesa me kuptim negativ formojnë përkatësisht 136 njësi dhe në atë shqip-anglisht 45 njësi. Nga krahasimi rezulton se fjalori anglisht-shqip ka 91 njësi më shumë ose 3.02 herë më shumë. Rezultat ky pritshëm pasi fjalori anglisht shqip ka fjalë më shumë se fjalori shqip-anglisht. Në fjalorin e tipit të mesëm anglisht shqip fjalët me prapashtesa me kuptim negativ formojnë përkatësisht 267 njësi dhe në atë shqip-anglisht 153 njësi, me një diferencë prej 114 njësish ose 1.7 herë më shumë. Fjalori anglisht-shqip rezulton më prodhimtar se fjalori shqipanglisht, rezultat ky i pritshëm pasi fjalori anglisht-shqip ka fjalë ndërsa ai shqip-anglisht ka fjalë. Në fjalorin e tipit të madh anglisht-shqip, fjalët me prapashtesa me kuptim negativ formojnë përkatësisht 563 njësi dhe në atë shqip-anglisht 172 njësi. Fjalori anglisht-shqip i tipit të madh rezulton me 391 njësi më shumë se fjalori shqip-anglisht ose 3.2 herë më shumë. Rezultati është i pritshëm. Fjalori i tipi të madh rezulton të jetë 1.4 herë më i madh në fjalë, nga këndvështrimi prapashtesor me kuptim negativ rezulton të jetë mbi 3.2 herë më prodhimtar se fjalori i tipit të mesëm. Fjalori anglisht-shqip rezulton më prodhimtar në fjalë të prapashtesuara me kuptim negativ se fjalori shqip-anglisht. 194

208 Fig. 20 Raporti në përqindje i fjalëve të prapashtesuara me kuptim negativ në fjalorët anglisht-shqip e shqip-anglisht Vërejmë se në fjalorin e tipit të vogël anglisht shqip fjalët me prapashtesa me kuptim negativ zënë 0.45% të këtij fjalori dhe në atë shqip-anglisht 0.23% nga ku rezulton se në fjalorin anglisht-shqip gjenden 0.22% më shumë se në fjalorin shqip-anglisht. Ky rezultat është i pritshëm pasi fjalori anglisht shqip është më i madh se fjalori shqip-anglisht. Në fjalorin e tipit të mesëm anglisht shqip fjalët me prapashtesa me kuptim negativ zënë 0.45% të fjalëve në total ndërsa në atë shqip-anglisht 0.34%, prej ku rezulton një diferencë prej 0.11 % më shumë në fjalorin anglisht-shqip, i cili rezulton më prodhimtar në fjalë të prapashtesuara me kuptim negativ se fjalori shqip-anglisht. Ky është një rezultat i pritshëm, pasi fjalori anglisht-shqip ka fjalë në total dhe ai shqip-anglisht ka fjalë. Në fjalorin e tipit të madh anglisht-shqip fjalët me prapashtesa me kuptim negativ zënë 0.47% dhe në atë shqip-anglisht 0.2%. Fjalori anglisht-shqip rezulton me 0.27 % më shumë se fjalori shqip-anglisht. Rezultati është i pritshëm pasi edhe numri i fjalëve në fjalorin anglishtshqip është më i madh. Fjalorët anglisht-shqip rezultojnë më prodhimtarë sesa fjalorët shqip-anglisht përsa i përket përqindjes që zënë fjalët e prapashtesuara me kuptim negativ. Tab.18 Prodhimtaria mesatare e fjalëve të ndajshtesuara me kuptim negativ në fjalorët anglisht-shqip e shqip-anglisht Fjalori anglisht- shqip shqip- anglisht Ndajshtesa parashtesa prapashtesa parashtesa prapashtesa Mesatarja

LEKSIKU APELATIV E ONOMASTIK NË MAKRO E MIKROSTRUKTURËN E FJALORËVE SHPJEGUES E DYGJUHËSH TË SHQIPES

LEKSIKU APELATIV E ONOMASTIK NË MAKRO E MIKROSTRUKTURËN E FJALORËVE SHPJEGUES E DYGJUHËSH TË SHQIPES Republika e Shqipërisë Universiteti i Tiranës Fakulteti i Historisë dhe i Filologjisë Departamenti i Gjuhës shqipe Tezë në kërkim të gradës shkencore DOKTOR Fusha : Specialiteti: Gjuhësi Leksikologji LEKSIKU

More information

NJËSITË FRAZEOLOGJIKE ME VLERË FOLJORE NË GJUHËN ANGLEZE E SHQIPE

NJËSITË FRAZEOLOGJIKE ME VLERË FOLJORE NË GJUHËN ANGLEZE E SHQIPE UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I GJUHËVE TË HUAJA DEPARTAMENTI I GJUHËS ANGLEZE NJËSITË FRAZEOLOGJIKE ME VLERË FOLJORE NË GJUHËN ANGLEZE E SHQIPE PUNIM PËR GRADËN DOKTOR I SHKENCAVE NË GJUHËSI DISERTANTJA:

More information

Çështje të emërtimit të njësive më themelore sintaksore në gramatikat tona

Çështje të emërtimit të njësive më themelore sintaksore në gramatikat tona Terminologji gjuhësore Çështje të emërtimit të njësive më themelore sintaksore në gramatikat tona Mr. Agim Spahiu 24 prill 2004 Përmbledhje Ndonëse gjuhësia shqiptare ka bërë një traditë të gjatë të veprimtarisë

More information

FJALIA PYETËSE NË GJUHËN SHQIPE

FJALIA PYETËSE NË GJUHËN SHQIPE UNIVERSITETI ALEKSANDËR XHUVANI FAKULTETI I SHKENCAVE HUMANE DISERTACION PËR FITIMIN E GRADËS SHKENCORE: DOKTOR I SHKENCAVE ALBANOLOGJIKE TEMA FJALIA PYETËSE NË GJUHËN SHQIPE KANDIDATI Msc. Resul TELHAJ

More information

Elasticiteti i ofertes dhe kerkeses

Elasticiteti i ofertes dhe kerkeses C H A P T E R 5 Elasticiteti i ofertes dhe kerkeses Prepared by: Dr. Qazim TMAVA Fernando Quijano and Yvonn Quijano Msc. Besart Hajrizi Elasticiteti: Një matës i reagimit Zgjedhjet racionale dhe vendimet

More information

KADARE S NEWLY-FORMED WORDS WITH THE SUFfiX SHËM FJALËT E KRIJUARA NGA KADAREJA ME PRAPASHTESËN SHËM

KADARE S NEWLY-FORMED WORDS WITH THE SUFfiX SHËM FJALËT E KRIJUARA NGA KADAREJA ME PRAPASHTESËN SHËM AKTET ISSN 2073-2244 Journal of Institute Alb-Shkenca www.alb-shkenca.org Revistë Shkencore e Institutit Alb-Shkenca Copyright Institute Alb-Shkenca KADARE S NEWLY-FORMED WORDS WITH THE SUFfiX SHËM FJALËT

More information

ZHVILLIME KARAKTERISTIKE TË STRUKTURAVE MORFOLOGJIKE TË SHQIPES

ZHVILLIME KARAKTERISTIKE TË STRUKTURAVE MORFOLOGJIKE TË SHQIPES UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I GJUHËS SHQIPE TEZË DOKTORATURE (për mbrojtjen e gradës Doktor ) ZHVILLIME KARAKTERISTIKE TË STRUKTURAVE MORFOLOGJIKE TË SHQIPES

More information

PËRDORIMI I SHPREHJEVE TË HUAZUARA NË GJUHËN SHQIPE DHE HARTIMI I NJË FJALORI PËR TO

PËRDORIMI I SHPREHJEVE TË HUAZUARA NË GJUHËN SHQIPE DHE HARTIMI I NJË FJALORI PËR TO PËRDRIMI I SHPREHJEVE TË HUZUR NË GJUHËN SHQIPE DHE HRTIMI I NJË FJRI PËR T li JSHRI Universiteti FN S.NI, KRÇË, SHQIPËRI Gjuhëtari i madh zviceran, Ferdinand de Sossyr, ka thënë se gjuha është si një

More information

UNIVERSITETI I PRISHTINËS FAKULTETI I INXHINIERISË MEKANIKE PUNIM DIPLOME (STUDIMET MASTER)

UNIVERSITETI I PRISHTINËS FAKULTETI I INXHINIERISË MEKANIKE PUNIM DIPLOME (STUDIMET MASTER) UNIVERSITETI I PRISHTINËS FAKULTETI I INXHINIERISË MEKANIKE PUNIM DIPLOME (STUDIMET MASTER) TEMA: ANALIZA E FAKTORËVE QË NDIKOJNË NË OPTIMIZIMIN E TRANSMETUESVE ME DHËMBËZORË Kandidati: Inxh. Bch. Riad

More information

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI STATISTIKË DHE INFORMATIKË E ZBATUAR DISERTACION

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI STATISTIKË DHE INFORMATIKË E ZBATUAR DISERTACION REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI STATISTIKË DHE INFORMATIKË E ZBATUAR DISERTACION Për marrjen e gradës shkencore DOKTOR CILËSIA E TË DHËNAVE NË SISTEMET

More information

Universiteti Aleksander Moisiu, Durres. Lektore me kohe te plote (staf i brendshem) Lektore ne lenden Algjeber, Matematike, Matematike e Zbatuar

Universiteti Aleksander Moisiu, Durres. Lektore me kohe te plote (staf i brendshem) Lektore ne lenden Algjeber, Matematike, Matematike e Zbatuar TE DHENAT PERSONALE Emri / Mbiemri MIMOZA KARAFILI Adresa Rr.Komuna e Parisit, NR.8/C TIRANE, ALBANIA Telefoni 00 355 69 55 42 373 Fax E-mail Shtetesia Data lindjes Shqiptare 28 Dhjetor, 1957 EKSPERIENCAT

More information

SINTAGMA MBIEMËRORE NË GJUHËN SHQIPE

SINTAGMA MBIEMËRORE NË GJUHËN SHQIPE REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I GJUHËS SHQIPE DOKTORATURË SINTAGMA MBIEMËRORE NË GJUHËN SHQIPE Punoi Ma. Xhafer BEQIRAJ Udhëheqës shkencor

More information

Tel:

Tel: CURRICULUM VITAE 1. Mbiemri: Zejnullahu 2. Emri: Ramadan 3. Nacionaliteti: Shqiptar 4. Shtetësia: Kosovar 5. Data e Lindjes: 08.5.1957 6. Gjinia: 7. Detajet kontaktuese: 8. Niveli Arsimor: Email: zejnullahu@yahoo.com

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE TË NATYRËS DEPARTAMENTI I MATEMATIKËS

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE TË NATYRËS DEPARTAMENTI I MATEMATIKËS UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE TË NATYRËS DEPARTAMENTI I MATEMATIKËS PROGRAMI I STUDIMIT: ANALIZË DHE ALGJEBËR TEZË DOKTORATURE MBI STRUKTURAT KUAZI TË NORMUARA DHE DISA ASPEKTE INTEGRIMI

More information

ELEMENTET E PROBABILITETIT

ELEMENTET E PROBABILITETIT ELEMENTET E PROBABILITETIT Hapësira e ngjarjeve ( e rezultateve). Ngjarjet Definicioni. Situata e cila varet nga rasti quhet eksperiment. Shembulli. Shembuj të eksperimenteve në kontest të probabilitetit

More information

A METHOD FOR KINEMATIC CALCULATION OF PLANETARY GEAR TRAINS NJË METODË PËR LLOGARITJEN KINEMATIKE TË TRANSMISIONEVE PLANETARE

A METHOD FOR KINEMATIC CALCULATION OF PLANETARY GEAR TRAINS NJË METODË PËR LLOGARITJEN KINEMATIKE TË TRANSMISIONEVE PLANETARE AKTET ISSN 2073-2244 Journal of Institute Alb-Shkenca www.alb-shkenca.org Revistë Shkencore e Institutit Alb-Shkenca Copyright Institute Alb-Shkenca A METHOD FOR KINEMATIC CALCULATION OF PLANETARY GEAR

More information

BASHKËPËRKIME TË ELEMENTEVE GJUHËSORE TË VEPRAVE MË TË HERSHME SHQIPE, ME ÇAMËRISHTEN E SOTME

BASHKËPËRKIME TË ELEMENTEVE GJUHËSORE TË VEPRAVE MË TË HERSHME SHQIPE, ME ÇAMËRISHTEN E SOTME ISSN 2073-2244 www.alb-shkenca.org Copyright Institute Alb-Shkenca AKTET Journal of Institute Alb-Shkenca Revistë Shkencore e Institutit Alb-Shkenca BASHKËPËRKIME TË ELEMENTEVE GJUHËSORE TË VEPRAVE MË

More information

Analiza Statistikore. Ligjërata e 10. Regresioni linear i thjeshtë II. Qëllimet e mësimit. Në këtë ligjëratë ju do të mësoni:

Analiza Statistikore. Ligjërata e 10. Regresioni linear i thjeshtë II. Qëllimet e mësimit. Në këtë ligjëratë ju do të mësoni: Analza Statstkore Lgjërata e 10 Regreson lnear thjeshtë II Qëllmet e mësmt Në këtë lgjëratë ju do të mëson: S të përdorn analzën e regresonnt për të parashkuar vlerën e e varablës së varur bazuar në varablën

More information

Qarqet Digjitale Sekuenciale Dispencë (Version jokompletë)

Qarqet Digjitale Sekuenciale Dispencë (Version jokompletë) Fakulteti i Inxhinierisë Elektrike dhe Kompjuterike Departamenti i Kompjuterikës gni Dika arqet Digjitale Sekuenciale Dispencë (Version jokompletë) Prishtinë 2008 arqet digjitale sekuenciale 2 Parathënie

More information

Zbatimi i modeleve dhe metodave

Zbatimi i modeleve dhe metodave FAKULTETI EKONOMIK Prof Dr Justina Shiroka - Pula Zbatimi i modeleve dhe metodave Prishtinë, 2013 2 I MODELET DHE METODAT E VENDOSJES SHKENCORE 1 ROLI I MODELVE DHE MODELIMIT NË VENDOSJE Fjala moroli i

More information

Reshjet Atmosferike. Atmosphere. Atmosfera. Shtresat e atmosferës

Reshjet Atmosferike. Atmosphere. Atmosfera. Shtresat e atmosferës Atmosphere Reshjet Atmosferike Atmosphere is a gas that covers the earth all around and together with earth rotates around the sun and it protects the earth from sun-rays and high temperatures. Atmosphere

More information

Indeksi i çmimeve/ vlerave njësi të huaja të importeve shqiptare*

Indeksi i çmimeve/ vlerave njësi të huaja të importeve shqiptare* Indeksi i çmimeve/ vlerave njësi të huaja të importeve shqiptare* prill, 2007 Risan Shllaku -- -2- -- Përmbajtja Hyrje 5 Diskutim i përgjithshëm mbi indekset e çmimeve. 6 Përqasja e bazuar në indekset

More information

TIPARET ABSURDISTE NË VEPRËN DRAMATIKE TË SAMUEL BEKETIT

TIPARET ABSURDISTE NË VEPRËN DRAMATIKE TË SAMUEL BEKETIT UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I GJUHËVE TË HUAJA DEPARTAMENTI I GJUHËS ANGLEZE TIPARET ABSURDISTE NË VEPRËN DRAMATIKE TË SAMUEL BEKETIT Punim për gradën Doktor i Shkencave në Letërsi Disertanti shkencor:

More information

Deformimet e Sinjalit

Deformimet e Sinjalit Deformimet e Sinjalit Krenare PIREVA, can. PhD Fakulteti i Shkencës Kompjuterike dhe Inxhinierisë Hyrje 2 Problemet gjate transmetimit te sinjalit Demtimet e zerit Deformimi per shkak te vonesave Zhurmat

More information

Vështrim i Përgjithshëm në Periudhën me Nënrenditje tek Vepra e Bogdanit = General View on the Subordinate Segment in Bogdani s Work

Vështrim i Përgjithshëm në Periudhën me Nënrenditje tek Vepra e Bogdanit = General View on the Subordinate Segment in Bogdani s Work Article 32 in LCPJ Vështrim i Përgjithshëm në Periudhën me Nënrenditje tek Vepra e Bogdanit = General View on the Subordinate Segment in Bogdani s Work Abstract Bogdani s work Cuneus Prophetarum as one

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS

UNIVERSITETI I TIRANËS UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE PROGRAM I DOKTORATËS PROBLEME PSIKO-PEDAGOGJIKE TË MËSIMDHËNIES SË LETËRSISË Paraqitur në kërkim të gradës shkencore Doktor Nga: MA. Mirela DIMO (ÇEPELE)

More information

ANALIZA E SERIVE KOHORE PËR PARASHIKIMET EKONOMIKE ME ANË TË METODAVE SASIORE DHE INTELIGJENTE

ANALIZA E SERIVE KOHORE PËR PARASHIKIMET EKONOMIKE ME ANË TË METODAVE SASIORE DHE INTELIGJENTE UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE TË NATYRËS DEPARTAMENTI I MATEMATIKËS SË APLIKUAR PROGRAMI I STUDIMIT: KËRKIME OPERACIONALE DISERTACION PËR MBROJTJEN E GRADËS SHKENCORE DOKTOR ANALIZA E SERIVE

More information

VLERËSIMI I AKTIVITETIT TË TRAJNIMIT NË ORGANIZATAT E SHËRBIMIT NË SHQIPËRI

VLERËSIMI I AKTIVITETIT TË TRAJNIMIT NË ORGANIZATAT E SHËRBIMIT NË SHQIPËRI UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI MENAXHIMIT VLERËSIMI I AKTIVITETIT TË TRAJNIMIT NË ORGANIZATAT E SHËRBIMIT NË SHQIPËRI Punim për gradën shkencore: DOKTOR I SHKENCAVE NË EKONOMI

More information

NJË TRANSFORMIM THYESOR LOKAL α INTEGRAL DHE APLIKIME TË TIJ

NJË TRANSFORMIM THYESOR LOKAL α INTEGRAL DHE APLIKIME TË TIJ UNIVERSITETI POLITEKNIK TIRANË FAKULTETI I INXHINIERISË MATEMATIKE DHE INXHINIERISË FIZIKE DEPARTAMENTI I MATEMATIKËS NJË TRANSFORMIM THYESOR LOKAL α INTEGRAL DHE APLIKIME TË TIJ PUNIM PËR GRADËN SHKENCORE

More information

Momente krize. Gil Caroz

Momente krize. Gil Caroz Momente krize Gil Caroz Një hipotezë: lista e grupeve psikanalitike që formojnë NLS në përmbajnë një dije rreth krizës, që do të përbënte interes nëse do të nxirrej në dritë. Nëse e konsiderojmë krizën

More information

MODEL REFERENCE ADAPTIVE CONTROL OF PERMANENT MAGNET SYNCHRONOUS MOTOR KONTROLLI ADAPTIV ME MODEL REFERIMI I MOTORIT SINKRON ME MAGNET PERMANENT

MODEL REFERENCE ADAPTIVE CONTROL OF PERMANENT MAGNET SYNCHRONOUS MOTOR KONTROLLI ADAPTIV ME MODEL REFERIMI I MOTORIT SINKRON ME MAGNET PERMANENT AKTET ISSN 273-2244 Journal of Institute Alb-Shkenca www.alb-shkenca.org Revistë Shkencore e Institutit Alb-Shkenca Copyright Institute Alb-Shkenca MODEL REFERENCE ADAPTIVE CONTROL OF PERMANENT MAGNET

More information

RAPORT EKSPERTIZE MJEDISORE ne ALBACO SHOES ShPK - Tirane

RAPORT EKSPERTIZE MJEDISORE ne ALBACO SHOES ShPK - Tirane instituti i studimeve ambjentale (ISA) "Q.Stafa" Str.130, Tirana Albania http://www.ies-al.com/ Certified from Ministry of Environment, Decision No.6, Reg. No 008, Prot. No 136, Tirana 19.05.2004 Çertifikuar

More information

NUMERICAL SOLUTION FOR A WAVE EQUATION WITH BOUNDARY DAMPING

NUMERICAL SOLUTION FOR A WAVE EQUATION WITH BOUNDARY DAMPING NUMERICAL SOLUTION FOR A WAVE EQUATION WITH BOUNDARY DAMPING M.Sc. Ardian NAÇO, Prof. Lulëzim HANELLI *, M.Sc. Bendise HUTI Departamenti i Matematikës, Universiteti Politeknik, Tiranë SHQIPERI E-mail:

More information

AKTET ISSN SILVANA MUSTAFAJ a, PARASHQEVI RRAPO a, ALBINA BASHOLLI a, BRUNILDA GJINI a. AKTET VI, 1: 86-90, 2013

AKTET ISSN SILVANA MUSTAFAJ a, PARASHQEVI RRAPO a, ALBINA BASHOLLI a, BRUNILDA GJINI a. AKTET VI, 1: 86-90, 2013 AKTET ISSN 2073-2244 Journal of Institute Alb-Shkenca www.alb-shkenca.org Revistë Shkencore e Institutit Alb-Shkenca Copyright Institute Alb-Shkenca VLERËSIMI I EFIÇIENCËS TEKNIKE RELATIVE TË FERMAVE QË

More information

7. TRANZISTORËT E FUQISË

7. TRANZISTORËT E FUQISË 7. TRANZSTORËT E FUQSË 7.1 HYRJE Tranzistorët kanë karakteristika të kontrolluara të kyçjes dhe shkyçjes. Kur shfrytëzohen si elemente ndërprerëse punojnë në regjionin e ngopjes dhe si rezultat kanë rënie

More information

DISERTACION PËR MARRJEN E GRADËS DOKTOR

DISERTACION PËR MARRJEN E GRADËS DOKTOR REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI MATEMATIKË, STATISTIKË, INFORMATIKË E ZBATUAR DISERTACION PËR MARRJEN E GRADËS DOKTOR MBROJTJA INTELEKTUALE E TË DHËNAVE

More information

MREKULLITË E KURANIT. Me të vërtetë Kurani është shpallje e Zotit të botëve. (Esh-Shu ara 192) HARUN JAHJA

MREKULLITË E KURANIT. Me të vërtetë Kurani është shpallje e Zotit të botëve. (Esh-Shu ara 192) HARUN JAHJA MREKULLITË E KURANIT Me të vërtetë Kurani është shpallje e Zotit të botëve. (Esh-Shu ara 192) HARUN JAHJA Titulli i origjinalit Miracles of the Qur an www.harunyahya.com Të drejtat e botimit në gjuhën

More information

Inxh.dip.el. Teki Rraci & Inxh.dip.el.Jusuf Qarkaxhija

Inxh.dip.el. Teki Rraci & Inxh.dip.el.Jusuf Qarkaxhija Inxh.dip.el. Teki Rraci & Inxh.dip.el.Jusuf Qarkaxhija Gjakovë Nëtor 2007 2 1. Funksionet të cilat i përmban programi aplikativ për llogaritje Excel Funksionet të cilat i përmban programi aplikativ Excel

More information

MODELE STRUKTURASH ALGJEBRIKE TERNARE GJEOMETRINË PROJEKTIVE

MODELE STRUKTURASH ALGJEBRIKE TERNARE GJEOMETRINË PROJEKTIVE FLAMURE SADIKI MODELE STRUKTURASH ALGJEBRIKE TERNARE NË GJEOMETRINË PROJEKTIVE DISERTACION REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANËS FAKULTETI I INXHINIERISË MATEMATIKE DHE INXHINIERISË

More information

www.italy-ontheroad.it Safety on the car SIGURIA NË MAKINË Të dhëna të përgjithshme Përdorimi i rripave të sigurimit dhe i karrigeve për transportin e fëmijëve në mënyrë të drejtë, është themelore për

More information

ROLI I KURRIKULËS MËSIMORE NË NXITJEN E MENDIMIT KRITIK TË NXËNËSVE

ROLI I KURRIKULËS MËSIMORE NË NXITJEN E MENDIMIT KRITIK TË NXËNËSVE UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE Departamenti i Pedagogjisë dhe i Psikologjisë Programi i Doktoratës në Pedagogji ROLI I KURRIKULËS MËSIMORE NË NXITJEN E MENDIMIT KRITIK TË NXËNËSVE

More information

Variabla e rastit dhe shpërndarjet e. probabilitare

Variabla e rastit dhe shpërndarjet e. probabilitare Variabla e rastit dhe shpërndarjet probabilitare Ligjërata e pestë Variabla e rastit dhe shpërndarjet e probabilitetit Qëllimet: Pas përfundimit të ligjëratës ju duhet të jeni në gjendje që të : Definoni

More information

CURRICULUM VITAE. Qefsere Doko Gjonbalaj INFORMATAT THEMELORE

CURRICULUM VITAE. Qefsere Doko Gjonbalaj INFORMATAT THEMELORE CURRICULUM VITAE Qefsere Doko Gjonbalaj INFORMATAT THEMELORE Universiteti i Prishtinës Fakulteti i Inxhinierisë Elektrike dhe Kompjuterike Kosovë, Bregu Diellit, Prishtinë Mobile: +377 44 179 786 Datëlindja:

More information

3.4. Vizualizimi interaktiv i analizës komplekse

3.4. Vizualizimi interaktiv i analizës komplekse 3.4. Vizualizimi interaktiv i analizës komplekse Vizualizimi është një fushë e hulumtimit, qëllimi i së cilës është të japë zgjidhje, të gjenerojë figura ose imazhe nga një numër të dhënash/numrash në

More information

BORA BIMBARI MODELIMI I SISTEMEVE HIBRIDE TЁ RUAJTJES DHE PЁRPUNIMIT TЁ INFORMACIONIT PUNIM DOKTORATE. Udhëheqës shkencor: Prof. Dr.

BORA BIMBARI MODELIMI I SISTEMEVE HIBRIDE TЁ RUAJTJES DHE PЁRPUNIMIT TЁ INFORMACIONIT PUNIM DOKTORATE. Udhëheqës shkencor: Prof. Dr. UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE TË NATYRËS DEPARTAMENTI I INFORMATIKËS BORA BIMBARI MODELIMI I SISTEMEVE HIBRIDE TЁ RUAJTJES DHE PЁRPUNIMIT TЁ INFORMACIONIT PUNIM DOKTORATE Udhëheqës shkencor:

More information

Kthimi dhe Risku. Objektivat e Kreut. Drejtim Financiar Saimir Sallaku Lektor. Kreu 7

Kthimi dhe Risku. Objektivat e Kreut. Drejtim Financiar Saimir Sallaku Lektor. Kreu 7 Kreu 7 Drejtim Financiar Saimir Sallaku Lektor Kthimi dhe Risku Objektivat e Kreut Kuptimi i riskut, kthimit dhe konceptit të kundërshtimit të riskut. Përshkrimi i procedurave për matjen e riskut të nja

More information

Persistenca e inflacionit në Shqipëri

Persistenca e inflacionit në Shqipëri Persistenca e inflacionit në Shqipëri Vasilika kota* -1-0 2 ( 4 5 ) 2 0 1 1 * Vasilika Kota: Departamenti i Kërkimeve, Banka e Shqipërisë, e-mail: vkota@bankofalbania.org Mendimet e shprehura në këtë studim

More information

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE TË NATYRËS DEPARTAMENTI I INFORMATIKËS ERIND BEDALLI DISERTACION

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE TË NATYRËS DEPARTAMENTI I INFORMATIKËS ERIND BEDALLI DISERTACION REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE TË NATYRËS DEPARTAMENTI I INFORMATIKËS ERIND BEDALLI DISERTACION LOGJIKA E TURBULLT DHE APLIKIME TË SAJ NË MODELIM Udhëheqës Shkencor

More information

DISERTACION PËR MARRJEN E GRADËS DOKTOR

DISERTACION PËR MARRJEN E GRADËS DOKTOR REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DEPARTAMENTI STATISTIKË,INFORMATIKË E ZBATUAR DISERTACION PËR MARRJEN E GRADËS DOKTOR KOMPRESIMI DHE MBROJTJA E TË DHËNAVE PËRMES PARAQITJES

More information

D I S E R T A C I O N

D I S E R T A C I O N UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANËS FAKULTETI I GJEOLOGJISË DHE I MINIERAVE DOKTORATA GJEOSHKENCAT, BURIMET NATYRORE DHE MJEDISI D I S E R T A C I O N APLIKIMI I METODAVE SIZMIKE TË VALËVE TË REFRAKTUARA

More information

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE TË NATYRËS DEPARTAMENTI I KIMISË INDUSTRIALE DISERTACION

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE TË NATYRËS DEPARTAMENTI I KIMISË INDUSTRIALE DISERTACION REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE TË NATYRËS DEPARTAMENTI I KIMISË INDUSTRIALE DISERTACION PËR MARRJEN E GRADËS SHKENCORE "DOKTOR" STUDIMI I EKUILIBRAVE TË ADSORBIMIT

More information

PARAMETRA TE RENDESISHEM TE PUNES SE AMPLIFIKATOREVE

PARAMETRA TE RENDESISHEM TE PUNES SE AMPLIFIKATOREVE Kapitulli 1 PARAMETRA TE RENDESISHEM TE PUNES SE AMPLIFIKATOREVE 1. NJOHURI TE PERGJTHSHME Të gjitha skemat me tranzistor janë polarizuar sipas njërës nga mënyrat e studiura më parë. Gjatë këtij kapitulli

More information

Leksion nr 1 Tema: HYRJE NË MATLAB

Leksion nr 1 Tema: HYRJE NË MATLAB Leksion nr 1 Tema: HYRJE NË MATLAB 1 Përshkrimi i përgjithshëm i MATLAB MATLAB ( = MATrix LABoratory): Një gjuhë programimi për aplikime shkencore numerike Një gamë e gjerë funksionesh të përcaktuara Interpretues

More information

ALB 131 FONETIKË DHE DREJTSHKRIM I GJUHËS SHQIPE

ALB 131 FONETIKË DHE DREJTSHKRIM I GJUHËS SHQIPE ALB 131 FONETIKË DHE DREJTSHKRIM I GJUHËS SHQIPE Semestri: Pranvere 2015 Kredite të kursit: 8 Leksin rë në javë: 3 Seminar rë në javë: 2 Lektr: Dr. Artan Xhaferaj Telefn : 068 29 41 885 E-mail: artanxhaferaj@yah.cm

More information

AKTET ISSN DAFINA KARAJ a, MAJLINDA VASJARI b, PRANVERA LAZO b, ARBEN MERKOÇI c

AKTET ISSN DAFINA KARAJ a, MAJLINDA VASJARI b, PRANVERA LAZO b, ARBEN MERKOÇI c AKTET ISSN 2073-2244 Journal of Institute Alb-Shkenca www.alb-shkenca.org Revistë Shkencore e Institutit Alb-Shkenca Copyright Institute Alb-Shkenca STUDY OF ANODIC STRIPPING VOLTAMMETRIC TECHNIQUES IN

More information

PROVIMI ME ZGJEDHJE REPUBLIKA E SHQIPËRISË MINISTRIA E ARSIMIT DHE E SHKENCËS AGJENCIA QENDRORE E VLERËSIMIT TË ARRITJEVE TË NXËNËSVE

PROVIMI ME ZGJEDHJE REPUBLIKA E SHQIPËRISË MINISTRIA E ARSIMIT DHE E SHKENCËS AGJENCIA QENDRORE E VLERËSIMIT TË ARRITJEVE TË NXËNËSVE KUJDES! Lënda: MOS Fizikë DËMTO BARKODIN BARKODI REPUBLIKA E SHQIPËRISË MINISTRIA E ARSIMIT DHE E SHKENCËS AGJENCIA QENDRORE E VLERËSIMIT TË ARRITJEVE TË NXËNËSVE I MATURËS SHTETËRORE 2009 LËNDA: FIZIKË

More information

PROVIMI ME ZGJEDHJE REPUBLIKA E SHQIPËRISË MINISTRIA E ARSIMIT DHE E SHKENCËS AGJENCIA QENDRORE E VLERËSIMIT TË ARRITJEVE TË NXËNËSVE

PROVIMI ME ZGJEDHJE REPUBLIKA E SHQIPËRISË MINISTRIA E ARSIMIT DHE E SHKENCËS AGJENCIA QENDRORE E VLERËSIMIT TË ARRITJEVE TË NXËNËSVE KUJDES! Lënda: MOS Fizikë DËMTO BARKODIN BARKODI REPUBLIKA E SHQIPËRISË MINISTRIA E ARSIMIT DHE E SHKENCËS AGJENCIA QENDRORE E VLERËSIMIT TË ARRITJEVE TË NXËNËSVE I MATURËS SHTETËRORE 2009 LËNDA: FIZIKË

More information

QUEEN BEE TESTING BASED ON THE LARVAE GRAFTING TECHNIQUE TESTIMI I MËMAVE TË BLETËVE BAZUAR NË TEKNIKËN E SHARTIMIT TË LARVAVE

QUEEN BEE TESTING BASED ON THE LARVAE GRAFTING TECHNIQUE TESTIMI I MËMAVE TË BLETËVE BAZUAR NË TEKNIKËN E SHARTIMIT TË LARVAVE AKTET ISSN 2073-2244 Journal of Institute Alb-Shkenca www.alb-shkenca.org Revistë Shkencore e Institutit Alb-Shkenca Copyright Institute Alb-Shkenca QUEEN BEE TESTING BASED ON THE LARVAE GRAFTING TECHNIQUE

More information

FINANCAT E KORPORATAVE

FINANCAT E KORPORATAVE FINANCAT E KORPORATAVE VLERA NË KOHË E PARASË (I) Kapitulli 3 MSc. Fisnik Morina, PhD (c) NENTOR 2017 OBJEKTIVAT 2 Konvertimi i vlerës në kohë të parasë në vijë kohore Të kuptohet pse 1 euro e pranuar

More information

MONITORIMI GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE SI BIOINDIKATORË

MONITORIMI GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQE SI BIOINDIKATORË REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE NATYRORE DEPARTAMENTI I KIMISË MONITORIMI GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VERIORE DHE LINDORE TË SHQIPËRISË NËPËRMJET MONITORIMIT TË AJRIT

More information

CURRICULUM VITAE. 8. Niveli Arsimor: Institucioni: Universiteti i Prishtinës Data e diplomimit: 04/07/1997 Diploma : Kimiste e Diplomuar

CURRICULUM VITAE. 8. Niveli Arsimor: Institucioni: Universiteti i Prishtinës Data e diplomimit: 04/07/1997 Diploma : Kimiste e Diplomuar 1 CURRICULUM VITAE 1. Mbiemri: Sadiku 2. Emri: Makfire 3. Nacionaliteti: Shqiptar-e 4. Shtetësia: Kosovar-e 5. Data e Lindjes: 19.05.1974 6. Gjinia: F 7. Detajet kontaktuese: Departamenti i Kimisë, FSHMN,

More information

Analiza e sinjaleve nga qarqe elektronike që operojnë në mënyrë kaotike dhe përdorimi i tyre për sigurinë e komunikacionit

Analiza e sinjaleve nga qarqe elektronike që operojnë në mënyrë kaotike dhe përdorimi i tyre për sigurinë e komunikacionit UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANËS FAKULTETI I INXHINIERISË MATEMATIKE & INXINIERISË FIZIKE DEPARTAMENTI I INXHINIERISË FIZIKE DISERTACION për mbrojtjen e gradës shkencore Doktor i Shkencave Analiza e sinjaleve

More information

AKTET ISSN BEDRI DURMISHAJ, SYLEJMAN HYSENI Universiteti i Prishtinës, FXM PI-Mitrovicë 40000, KOSOVË

AKTET ISSN BEDRI DURMISHAJ, SYLEJMAN HYSENI Universiteti i Prishtinës, FXM PI-Mitrovicë 40000, KOSOVË AKTET ISSN 2073-2244 Journal of Institute Alb-Shkenca www.alb-shkenca.org Revistë Shkencore e Institutit Alb-Shkenca Copyright Institute Alb-Shkenca CHEMICAL COMPOSITION OF MAIN MINERALS OF Pb AND Zn IN

More information

PROGRAMI I STUDIMIT: Statistikë dhe Kërkime Operacionale TEZË DOKTORATURE

PROGRAMI I STUDIMIT: Statistikë dhe Kërkime Operacionale TEZË DOKTORATURE REPUBLIKA E SHQIPERISE UNIVERSITETI POLITEKNIK TIRANE FAKULTETI INXHINIERISE MATEMATIKE & INXHINIERISE FIZIKE Departamenti i Inxhinierise Matematike PROGRAMI I STUDIMIT: Statistikë dhe Kërkime Operacionale

More information

SHQYRTIME TË RACIONALIZMIT NË EPISTEMOLOGJI

SHQYRTIME TË RACIONALIZMIT NË EPISTEMOLOGJI UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI I FILOZOFISË Temë doktorate SHQYRTIME TË RACIONALIZMIT NË EPISTEMOLOGJI Drejtuesi: Prof. Dr. Artan Fuga Doktorant: Hajdin Abazi Tiranë,

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE TË NATYRËS DEPARTAMENTI I MATEMATIKËS

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE TË NATYRËS DEPARTAMENTI I MATEMATIKËS UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE TË NATYRËS DEPARTAMENTI I MATEMATIKËS DISERTACION PËR MARRJEN E GRADËS SHKENCORE DOKTOR ANALIZË KRAHASUESE E TEKNIKAVE BAZË PËR ZGJIDHJEN E PROBLEMIT KUFITAR

More information

MBI ZHVILLIMET TEORIKE NË PROCESIN E PËRGJITHËSIMIT HARTOGRAFIK

MBI ZHVILLIMET TEORIKE NË PROCESIN E PËRGJITHËSIMIT HARTOGRAFIK MBI ZHVILLIMET TEORIKE NË PROCESIN E PËRGJITHËSIMIT HARTOGRAFIK (On the theoretical developments in the process of cartographic generalization) Pal NIKOLLI 1, Ismail KABASHI 2 and Bashkim IDRIZI 3 ABSTRACT

More information

Të drejtat e autorit 2013 Arian Lako

Të drejtat e autorit 2013 Arian Lako Këtë temë ja dedikoj prindërve të mi, bashkëshortes time dhe fëmijëve të mi; të cilët na kanë treguar rrugën për të ecur përpara, kanë qenë mbështetja dhe frymëzimi im i vazhdueshëm, dhe janë e ardhmja

More information

PËRBËRJA ELEMENTORE DHE MIKROSTRUKTURA E NJË SHPATE DHE NJË MBUROJE ANTIKE PREJ BRONXI

PËRBËRJA ELEMENTORE DHE MIKROSTRUKTURA E NJË SHPATE DHE NJË MBUROJE ANTIKE PREJ BRONXI PËRBËRJA ELEMENTORE DHE MIKROSTRUKTURA E NJË SHPATE DHE NJË MBUROJE ANTIKE PREJ BRONXI ÇAKAJ O. 1, DILO T. 1, CIVICI N. 2, STAMATI F. 3 1 Universiteti i Tiranës, Fakulteti i Shkencave Natyrore, Departamenti

More information

DATIMI I OBJEKTEVE TË KULTIT NË RAJONIN E VOSKOPOJËS ME ANË TË METODËS RADIOKARBONIKE

DATIMI I OBJEKTEVE TË KULTIT NË RAJONIN E VOSKOPOJËS ME ANË TË METODËS RADIOKARBONIKE DTIMI I BJEKTEVE TË KUTIT NË RJNIN E VSKPJËS ME NË TË METDËS RDIKRBNIKE DTING F REIGIUS BJECTS IN THE VSKPJ REGIN BY MENS F RDICRBNIC METHD Elvin TRMNI, nesti PSTI Departamenti i Pyjeve, Universiteti Bujqësor

More information

MBËSHTETJA HARDUERIKE

MBËSHTETJA HARDUERIKE MBËSHTETJA HARDUERIKE [ ]Në fund të këtij kapitulli do Në këtë kapitull do të mësoni: të jeni në gjendje të: Çka është hardueri? Cilat janë pjesët e brendshme të Kompjuterit tuaj personal? 1] Zgjidhni

More information

Roli i Kursit të Këmbimit në Modelet e Tregtisë Ndërkombëtare: A Plotësohet Kushti Marshall-Lerner në Rastin e 13 (72)

Roli i Kursit të Këmbimit në Modelet e Tregtisë Ndërkombëtare: A Plotësohet Kushti Marshall-Lerner në Rastin e 13 (72) Roli i Kursit të Këmbimit në Modelet e Tregtisë Ndërkombëtare: A Plotësohet Kushti Marshall-Lerner në Rastin e Shqipërisë? Bledar Hoda* 13 (72) 2013-1- * Bledar Hoda, Departamenti i Kërkimeve, Banka e

More information

DOZIMETRIA TERMOLUMENESHENTE E RREZATIMEVE DHE DISA ZBATIME TË SAJ NË PRAKTIKË

DOZIMETRIA TERMOLUMENESHENTE E RREZATIMEVE DHE DISA ZBATIME TË SAJ NË PRAKTIKË UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANËS FAKULTETI I INXHINIERISË MATEMATIKE DHE INXHINIERISË FIZIKE DEPARTAMENTI I INXHINIERISË FIZIKE T e m a : DOZIMETRIA TERMOLUMENESHENTE E RREZATIMEVE DHE DISA ZBATIME TË

More information

7. Niveli Arsimor: Institucioni: FAKULTETI I SHKENCAVE MATEMATIKE NATYRORE UPHP Data e diplomimit: 1995 Diploma : Profesor i Matematikës

7. Niveli Arsimor: Institucioni: FAKULTETI I SHKENCAVE MATEMATIKE NATYRORE UPHP Data e diplomimit: 1995 Diploma : Profesor i Matematikës CURRICULUM VITAE 1. Mbiemri: Abdullahu 2. Emri: Fitore 3. Nacionaliteti: Shqiptare 4. Shtetësia: Kosovare 5. Data e Lindjes: 07.10.1971 6. Detajet kontaktuese: fitore.abdullahu@uni-pr.edu 7. Niveli Arsimor:

More information

KRIJIMI I UNIVERSIT HARUN JAHJA

KRIJIMI I UNIVERSIT HARUN JAHJA Për lexuesin Gjatë 140 viteve të fundit, Darvinizmi, i cili mohon faktin e krijimit e, si rrjedhojë, edhe vetë ekzistencën e Allahut, ka bërë që shumë njerëz të largohen nga besimi i tyre dhe të bien në

More information

Shembuj ilustrues nga Deep Learning. përmbledhje informative

Shembuj ilustrues nga Deep Learning. përmbledhje informative përmbledhje informative zgjodhi dhe përktheu Ridvan Bunjaku Maj 2017 Përmbajtja Për publikimin... 3 Parathënie... 3 Bibliografia... 3 Falënderim... 3 Licencimi... 3 Online... 3 Hyrje... 4 Pjesa I: Bazat

More information

Për shumë njerëz, të dhënat e fosileve janë ende argumenti më i fortë që

Për shumë njerëz, të dhënat e fosileve janë ende argumenti më i fortë që Kapitulli 2 Të dhënat e fosileve Për shumë njerëz, të dhënat e fosileve janë ende argumenti më i fortë që mund të bëhet në mbështetje të teorisë së evolucionit. Ata besojnë se shkëmbinjtë sedimentarë u

More information

Kapitulli 9. Të Hyrat dhe Shpenzimet. AD dhe Outputi në Ekuilibër. Hyrje 4/4/2013. Adriatik Hoxha, PhD 1

Kapitulli 9. Të Hyrat dhe Shpenzimet. AD dhe Outputi në Ekuilibër. Hyrje 4/4/2013. Adriatik Hoxha, PhD 1 Kapitulli 9 Të Hyrat dhe Shpenzimet Item Item Item Etc. Mcraw-Hill/Irwin 9- Macroeconomics, e 28 The Mcraw-Hill Companies, Inc., All Rights Reserved. 9-2 Hyrje Një prej pyetjeve qendrore në makroekonomi

More information

ILIR SHINKO DISERTACION

ILIR SHINKO DISERTACION UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANËS FAKULTETI I TEKNOLOGJISË SË INFORMACIONIT DEPARTAMENTI I ELEKTRONIKËS DHE TELEKOMUNIKACIONIT ILIR SHINKO Për marrjen e gradës Doktor Në Teknologjinë e Informacionit dhe

More information

Disertacion. Paraqitur nga DOKTOR

Disertacion. Paraqitur nga DOKTOR UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE TЁ NATYRЁS DEPARTAMENTI I KIMISË INDUSTRIALE Disertacion i Paraqitur nga Z. REDI BUZO në kuadër të mbrojtjes të gradёs shkencore DOKTOR Tema: STUDIMI I FAKTORËVE

More information

KRIJIMI I UNIVERSIT HARUN JAHJA

KRIJIMI I UNIVERSIT HARUN JAHJA KRIJIMI I UNIVERSIT HARUN JAHJA Shtator 2002 Për lexuesin Gjatë 140 viteve të fundit, Darvinizmi, i cili mohon faktin e krijimit e, si rrjedhojë, edhe vetë ekzistencën e Allahut, ka bërë që shumë njerëz

More information

Copyright. Sanie DODA

Copyright. Sanie DODA Copyright I Sanie DODA 213 1 Udhëheqësi i Sanie Dodës vërteton se ky është version i miratuar i disertacionit të mëposhtëm: MENAXHIMI I FAKTORËVE QË NDIKON NË MARRJEN E VENDIMEVE PERSONALE FINANCIARE Udhëheqës

More information

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANËS FAKULTETI I INXHINIERISË ELEKTRIKE DISERTACION PËR MBROJTJEN E GRADËS SHKENCORE DOKTOR

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANËS FAKULTETI I INXHINIERISË ELEKTRIKE DISERTACION PËR MBROJTJEN E GRADËS SHKENCORE DOKTOR REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANËS FAKULTETI I INXHINIERISË ELEKTRIKE DISERTACION PËR MBROJTJEN E GRADËS SHKENCORE DOKTOR Vlerësim teorik dhe arritjet në rrjetet neurale. Aplikime

More information

PËRHAPJA E DRITËS NGA SIPËRFAQET E ASHPRA TEKSTILE

PËRHAPJA E DRITËS NGA SIPËRFAQET E ASHPRA TEKSTILE PËRHAPJA E DRITËS NGA SIPËRFAQET E ASHPRA TEKSTILE (SCATTERING OF LIGHT FROM ROUGH SURFACES OF TEXTILE FABRICS) Burhan TABAKU dhe Pëllumb BERBERI Departamenti i Fizikës, Universiteti Politeknik i Tiranës,

More information

Menaxhimi i Performancës

Menaxhimi i Performancës Shoqata e kontabilistëve të çertifikuar dhe auditorëve të Kosovës Society of Certified Accountants and Auditors of Kosovo Menaxhimi i Performancës P8 Nr. Zgjidhjet FLETË PROVIMI Exam Paper Data Date 15.10.2016

More information

UNIVERSITETI I PRISHTINËS FAKULTETI I INXHINIERISË MEKANIKE PRISHTINË 1970 MCMLXX. Mr. sc. Ahmet Shala

UNIVERSITETI I PRISHTINËS FAKULTETI I INXHINIERISË MEKANIKE PRISHTINË 1970 MCMLXX. Mr. sc. Ahmet Shala UNIVERSITETI I PRISHTINËS FAKULTETI I INXHINIERISË MEKANIKE PRISHTINË * * 1970 MCMLXX Mr. sc. Ahmet Shala RREGULLIMI I PARAMETRAVE KINEMATIKË DHE DINAMIKË ME PËRDORIM TË RREGULLATORËVE FUZZY NEURAL NETWORK

More information

Dëshmia e një projektuesi që ka qenë duke punuar nuk është e vështirë

Dëshmia e një projektuesi që ka qenë duke punuar nuk është e vështirë Kapitulli 8 Dëshmi për projektimin në natyrë Dëshmia e një projektuesi që ka qenë duke punuar nuk është e vështirë për t u zbuluar. Po të vizitonim një ishull të shkretë dhe të shihnim një kështjellë rëre

More information

M a n u a l I PERDORIMIT PËr aplikimin online. TË sistemit elektronik patentë shoferët DATAPROGNET

M a n u a l I PERDORIMIT PËr aplikimin online. TË sistemit elektronik patentë shoferët DATAPROGNET M a n u a l I PERDORIMIT PËr aplikimin online TË sistemit elektronik patentë shoferët DATAPROGNET 2014 1 Contents QASJA NË APLIKACION... Error! Bookmark not defined. Si bëhet qasja ne aplikacion... 9 MJEKU...

More information

AN APPLICATION OF LOGISTIC REGRESION FOR EVALUATING TEACHING PRACTICES NJË ZBATIM I REGRESIT LOGJISTIK PËR VLERËSIMIN E PRAKTIKËS SË MËSIMDHËNIES

AN APPLICATION OF LOGISTIC REGRESION FOR EVALUATING TEACHING PRACTICES NJË ZBATIM I REGRESIT LOGJISTIK PËR VLERËSIMIN E PRAKTIKËS SË MËSIMDHËNIES AKTET ISSN 2073-2244 Journal of Institute Alb-Shkenca www.alb-shkenca.org Revistë Shkencore e Institutit Alb-Shkenca Coyright Institute Alb-Shkenca AN APPLICATION OF LOGISTIC REGRESION FOR EVALUATING TEACHING

More information

Tema e Disertacionit: NDËRTIMI DHE ANALIZA E MODELEVE STATISTIKE PËR STUDIMIN E HOMOGJENITETIT TË BASHKËSISË ME NDIHMËN E SHPËRNDARJEVE ASIMPTOTIKE

Tema e Disertacionit: NDËRTIMI DHE ANALIZA E MODELEVE STATISTIKE PËR STUDIMIN E HOMOGJENITETIT TË BASHKËSISË ME NDIHMËN E SHPËRNDARJEVE ASIMPTOTIKE REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANËS FAKULTETI I INXHINIERISË MATEMATIKE DHE FIZIKE DEPARTAMENTI I INXHINIERISË MATEMATIKE Disertacio për Gradë Shkecore Doktor ë Matematikë Tema e Disertacioit:

More information

Është e regjistruar te ADN-ja

Është e regjistruar te ADN-ja Është e regjistruar te ADN-ja Evolucionistët argumentojnë se, duke përdorur gjenetikën, është e mundur të rindërtohet historia evolucionare e një organizmi. Në rastin e specifizimit brenda llojit, është

More information

DINAMIKA E SISTEMIT ME RREGULLIM

DINAMIKA E SISTEMIT ME RREGULLIM UNIVERSITETI I PRISHTINËS HASAN PRISHTINA FAKULTETI I INXHINIERISË MEKANIKE Departamenti MEKATRONIKË Ahmet SHALA DINAMIKA E SISTEMIT ME RREGULLIM PO S ZE S NE S3 L PO S4 ZE S5 NE S6 PO S7 ZE S8 NE S9 PRISHTINË,

More information

Linguistics. Elementet folklorike të Mitrush Kuteli dhe Nikolaj Gogoli si formë interteksti. Rovena Vata Arburim Iseni. Abstract

Linguistics. Elementet folklorike të Mitrush Kuteli dhe Nikolaj Gogoli si formë interteksti. Rovena Vata Arburim Iseni. Abstract Elementet folklorike të Mitrush Kuteli dhe Nikolaj Gogoli si formë interteksti Linguistics Keywords: diskursi oral, proza, metonimi, alegori, letërsi e shkruar, interteksti, etj. Rovena Vata Arburim Iseni

More information

Raport i monitorimit për trajnimet e mësimdhënësve në lëndën e matematikës

Raport i monitorimit për trajnimet e mësimdhënësve në lëndën e matematikës Republika e Kosovës Republika Kosova Republic of Kosovo Qeveria - Vlada - Government MINISTRIA E ARSIMIT E SHKENCËS DHE E TEKNOLOGJISË MINISTRASTVO OBRAZOVANJA NAUKE I TEHNOLOGIJE MINISTRY OF EDUCATION,

More information

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE TË NATYRËS DEPARTAMENTI I MATEMATIKËS SË APLIKUAR DISERTACION PËR MARRJEN E GRADËS DOKTOR I SHKENCAVE

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE TË NATYRËS DEPARTAMENTI I MATEMATIKËS SË APLIKUAR DISERTACION PËR MARRJEN E GRADËS DOKTOR I SHKENCAVE UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE TË NATYRËS DEPARTAMENTI I MATEMATIKËS SË APLIKUAR DISERTACION PËR MARRJEN E GRADËS DOKTOR I SHKENCAVE AURORA FERRJA (SIMONI) STUDIMI I METODAVE TЁ OPTIMIZIMIT

More information

Për marrjen e gradës. Doktor. M.Sc. ERVENILA MUSTA (Xhaferraj) DISERTACION

Për marrjen e gradës. Doktor. M.Sc. ERVENILA MUSTA (Xhaferraj) DISERTACION REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANËS FAKULTETI I INXHINIERISË MATEMATIKE DHE INXHINIERISË FIZIKE DEPARTAMENTI INXHINIERISË MATEMATIKE Për marrjen e gradës Doktor M.Sc. ERVENILA MUSTA

More information

Programi i studimit: Telekomunikacion

Programi i studimit: Telekomunikacion Programi i studimit: Telekomunikacion Semestri i parë Nr. Emërtimi i lëndës Atributi i Mësimdhënësi lëndës 1 Përpunimi i sinjaleve në hapësira vektoriale Obligative Ilir Limani 2 Teoria e detektimit dhe

More information

VËSHTRIM I PËRGJITHSHËM I KONTRATËS MBI MBAJTJEN E PËRJETSHME

VËSHTRIM I PËRGJITHSHËM I KONTRATËS MBI MBAJTJEN E PËRJETSHME VËSHTRIM I PËRGJITHSHËM I KONTRATËS MBI MBAJTJEN E PËRJETSHME Msc. Teuta BEKA, PhD cand. * VËSHTRIM I PËRGJITHSHËM I KONTRATËS MBI MBAJTJEN E PËRJETSHME Kontrata mbi mbajtjen e përjetshme është kontratë

More information

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANËS FAKULTETI I INXHINIERISË SË NDËRTIMIT DISERTACION. Paraqitur nga: IDLIR DERVISHI

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANËS FAKULTETI I INXHINIERISË SË NDËRTIMIT DISERTACION. Paraqitur nga: IDLIR DERVISHI REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANËS FAKULTETI I INXHINIERISË SË NDËRTIMIT DISERTACION Paraqitur nga: IDLIR DERVISHI PËR MARRJEN E GRADËS DOKTOR NË SHKENCAT INXHINIERIKE TEMA: MENAXHIMI

More information