ZHVILLIME KARAKTERISTIKE TË STRUKTURAVE MORFOLOGJIKE TË SHQIPES

Transcription

1 UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I GJUHËS SHQIPE TEZË DOKTORATURE (për mbrojtjen e gradës Doktor ) ZHVILLIME KARAKTERISTIKE TË STRUKTURAVE MORFOLOGJIKE TË SHQIPES Doktorante: Msc. Gilberta Hadaj Udhëheqës shkencor: Akad. Ethem LIKAJ Tiranë,

2 UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I GJUHËS SHQIPE TEZË DOKTORATURE (për mbrojtjen e gradës Doktor ) Zhvillime karakteristike të strukturave morfologjike të shqipes Udhëheqës shkencor: Akad. Ethem Likaj Mbrohet, më para jurisë: 1., kryetar 2., anëtar 3., anëtar 4., anëtar 5., anëtar 2

3 DEKLARATË Nën përgjegjësinë time, deklaroj se ky punim është shkruar prej meje, nuk është prezantuar asnjëherë para një institucioni tjetër për vlerësim dhe nuk është botuar më parë. Punimi nuk përmban material të shkruar nga ndonjë autor tjetër përveç rasteve të cituara dhe referuara. Nënshkrimi Gilberta Hadaj 3

4 PËRMBAJTJA LISTA E TABELAVE... 6 MIRËNJOHJE DHE FALENDERIME... 9 ABSTRAKT ABSTRACT HYRJE - ZHVILLIME KARAKTERISTIKE TË STRUKTURAVE MORFOLOGJIKE TË SHQIPES METODOLOGJIA E STUDIMIT PJESA I MBIKARAKTERIZIMI KREU I DUKURITË MBIKARAKTERIZUESE NË SISTEMIN EMËROR I.1 Mbikarakterizimi në sistemin rasor të emrave I.1.1 Me reduktim të temës + mbaresë I.1.2 Me zgjerim të temës: zë ~ zëri I.1.3 Me lakim të dyfishtë I.1.4 Lakimi i shquar si një mbikarakterizim paradigmatik II Mbikarakterizimi në shumësin e emrave II.1 Formimi i shumësit me: II.2 Formimi i shumësit me: II.3 Formimi i shumësit me: II.4 Formimi i shumësit me: II.5 Formimi i shumësit me: II.6 Formimi i shumësit me ndërrime të tjera të zanoreve II.7 Formime shumësi me ndërrimet e zanoreve ose të grupeve të zanoreve me zero: II.8 Formime shumësi me ndërrime të bashkëtingëlloreve II.9 Formimi i shumësit me: II.10 Formimi i shumësit me: KREU II DUKURITË MBIKARAKTERIZUESE NË SISTEMIN MBIMËROR II.2 Mbikarakterizimi në kategorinë gramatikore të gjinisë II.3 Mbikarakterizimi në kategorinë gramatikore të numrit

5 KREU III DUKURITË MBIKARAKTERIZUESE NË SISTEMIN PËREMËROR III.I Përemrat vetorë III.2 Përemrat dëftorë III.3 Përemri lidhor i cili III.4 Përemri i pacaktuar të gjithë (i gjithë, e gjithë) III.5 Përemrat pronorë KREU IV -DUKURITË MBIKARAKTERIZUESE NË SISTEMIN FOLJOR IV.3 Mënyra dëftore IV.4 Mënyra lidhore IV.5 Mënyra dëshirore IV.6 Mbikarakterizimi te foljet jam, kam dhe them PJESA II - HOMONIMIA GRAMATIKORE KREU V HOMONIMIA GRAMATIKORE NË SISTEMIN EMËROR V.1 Homonimia gramatikore në paradigmën rasore të emrave KREU VI HOMONIMIA GRAMATIKORE NË SISTEMIN PËREMËROR VI.1 Homonima gramatikore në paradigmën e përemrave vetorë VI.2 Homonimia gramatikore në paradigmën e përemrave pronorë KREU VII HOMONIMIA GRAMATIKORE NË SISTEMIN FOLJOR VII.1. Homonimia gramatikore në mënyrën dëftore të zgjedhimit vepror PJESA III TEMATIZIMI I FORMAVE GRAMATIKORE KREU VIII TEMATIZIMI I FORMAVE GRAMATIKORE VIII.1 Tematizime të formave gramatikore në sistemin emëror VIII.2. Tematizime të formave gramatikore në sistemin përemëror VIII.3 Tematizimi i formave gramatikore në sistemin foljor PJESA IV PËRFUNDIME DHE BIBLIOGRAFIA PËRFUNDIME Bibliografia

6 LISTA E TABELAVE Tabela nr.1 Formime shumësi me ndërrimet a ~ e; a ~ e + ndërrime të tjera; a ~ e + ndërrime të tjera + prapashtesën -ër; a ~ e + ndërrimi k : q + prapashtesa -e Tabela nr.2 Formimi i shumësit me ndërrimin e ~ i + ndërrime bashkëtingëlloresh + prapashetsa -e Tabela nr.3 Formimi i shumësit me ndërrimin e ~ a; ndërrimin e ~ a + prapashtesën -ë Tabela nr.4 Formimi i shumësit me ndërrimin ua ~ o + prapashtesën -nj; ua ~ o + prapashtesën -je; ua ~ o + ndërrimin ll ~ j + prapashtesën -e; Tabela nr.5 Formimi i shumësit me ndërrimin ye ~ e + ndërrimin ll ~ j; ye ~ e + ndërrimin ll ~ j + prapashtesën -e; ndërrimin ye ~ e + prapashtesën -rë Tabela nr.6 Formimi i shumësit me ndërrime të tjera zanoresh a ~ ua, e ~ ye, o ~ ua, ua ~ a, a ~ ë, ë ~ u. Tabela nr.7 Formimi i shumësit me ndërrim të zanoreve ose të grupeve të zanoreve me zero: ë ~ #; a ~ #; i ~ #; ër ~ # Tabela nr.8 Formimi i shumësit me ndërrimin e bashkëtingëlloreve ll ~ j; all ~ j/enj/ej Tabela nr.9 Formimi i shumësit me ndërrimin e bashkëtingëlloreve ll ~ j; ll ~ j + prapashtesa -e Tabela nr.10 Formimi i shumësit me ndërrimin e bashkëtingëlloreve k ~ q; k ~ q + prapashtesa -e Tabela nr.11 Formimi i shumësit me ndërrim të bashkëtingëlloreve n ~ nj Tabela nr.12 Paradigma e lakimit e përemrit vetor unë (veta I, njëjës) Tabela nr.13 Paradigma e lakimit e përemrit vetorë ti (veta II, njëjës) Tabela nr.14 Paradigma e lakimit e përemrit vetor ne (veta I, shumës) Tabela nr.15 Paradigma e lakimit e përemrit vetor ju (veta II, shumës) Tabela nr.16 Paradigma e lakimit e përemrit lidhor i cili, e cila, numri njëjës. Tabela nr.17 Paradigma e lakimit e përemrit lidhor i cili, e cila, numri shumës. Tabela nr.18 Paradigma e lakimit e përemrit të gjithë. Tabela nr.19 Foljet që pësojnë ndërrimin a ~ e dhe s ~ t Tabela nr.20 Foljet që pësojnë ndërrimin a ~ o + mbaresa 6

7 Tabela nr.21 Foljet që pësojnë ndërrimin je ~ o + mbaresa a Tabela nr.22 Foljet që pësojnë ndërrimin e ~ o + mbaresa a Tabela nr.23 Foljet që pësojnë ndërrimin o : ua; ua : o Tabela nr.24 Foljet që pësojnë ndërrimin e : ye Tabela nr.25 Tabelë përmbledhëse me ndërrimet që pësojnë foljet gjatë zgjedhimit Tabela nr.26 Paradigma e lakimve në sistemin emëror, trajta e pashquar, numri njëjës Tabela nr.27 Paradigma e lakimve në sistemin emëror, trajta e shquar, numri njëjës Tabela nr.28 Paradigma e lakimit të parë në sistemin emëror, trajta e shquar dhe trajat e pashquar, numri njëjës Tabela nr.29 Paradigma e lakimit të dytë në sistemin emëror, trajta e shquar dhe trajat e pashquar, numri njëjës Tabela nr.30 Paradigma e lakimit të tretë në sistemin emëror, trajta e shquar dhe trajat e pashquar, numri njëjës Tabela nr.31 Paradigma e lakimit të katërt në sistemin emëror, trajta e shquar dhe trajat e pashquar, numri njëjës Tabela nr.32 Paradigma e lakimve në sistemin emëror, trajta e pashquar, numri shumës Tabela nr.33 Paradigma e lakimve në sistemin emëror, trajta e shquar, numri shumës Tabela nr.34 Praradigma e lakimit të parë në sistemin emëor, trajta e shquar dhe trajat e pashquar, numri shumës Tabela nr.35 Praradigma e lakimit të dytë në sistemin emëor, trajta e shquar dhe trajat e pashquar, numri shumës Tabela nr.36 Praradigma e lakimit të tretë në sistemin emëor, trajta e shquar dhe trajat e pashquar, numri shumës Tabela nr.37 Tabela përmbledhëse e paradigmave të lakimit në sistemin emëror Tabela nr.38 Paradigma e lakimit e përemrit vetor i vetës së parë njëjës (unë) Tabela nr.39 Paradigma e lakimit e përemrit vetor i vetës së dytë njëjës (ti) Tabela nr.40 Paradigma e lakimit e përemrit vetor i vetës së parë dhe të dytë shumës (ne, ju) Tabela nr.41 Paradigma e lakimit e përemrit vetor i vetës së parë dhe të dytë shumës (unë, ti, ne, ju) Tabela nr.42 Paradigma e lakimit e përemrave vetor të vetës së tretë njëjës (ai, ajo) 7

8 Tabela nr.43 Paradigma e lakimit e përemrave vetor të vetës së tretë shumës (ata, ato) Tabela nr.44 Tabela përmbledhëse e paradigmës së lakimit të përemrave vetorë. Tabela nr.45 Paradigma e lakimit të përemrave pronorë (im, im-e, e mi-a) Tabela nr.46 Paradigma e lakimit të përemrave pronorë (ynë, jonë, tanë, tona) Tabela nr.47 Paradigma e lakimit të përemrave pronorë (yt, jote, e tu, e tua) Tabela nr.48 Paradigma e lakimit të përemrave pronorë (juaj (m), juaj (f), tuaj, tuaja) Tabela nr.49 Paradigma e lakimit të përemrave pronorë (i tij, e tij, (njëjës dhe shumës)) Tabela nr.50 Paradigma e lakimit të përemrave pronorë (i tij, e saj, (njëjës dhe shumës) Tabela nr.51 Paradigma e lakimit të përemrave pronorë (i tyre, e tyre, (njëjës dhe shumës) Tabela nr.52 Tabela përmbledhëse e paradigmës së lakimit të përemrave pronorë. 8

9 MIRËNJOHJE DHE FALENDERIME Arritja në përfundimin dhe finalizimin e këtij punimi nuk ishte meritë e njëanshme. Kjo meritë së pari i takon Prof. Dr. Ethem Likaj, i cili me sugjerimet dhe konsulencat e vazhdueshme ka qenë gjithmonë i gatshëm, i pakursyer në kohën e tij për realizimin dhe plotësimin me sukses të këtij punimi. Kanë qenë udhëzimet e herë pas hershme të tij, kritikat dhe sugjerimet, por së pari kujdesi i vazhdueshëm për të realizuar me kohë dhe saktësisht punimin e për ta sjellë në gjendjen e tanishme. Gjithashtu shprehim mirënjohjen dhe respektin tonë të sinqertë për gjithë stafin akademik të Departamentit të Gjuhës shqipe në Fakultetin e Historisë dhe Filologjisë pranë Universitetit të Tiranës, sepse për punën tonë ndihma e anëtarëve të tij ka qenë e kurdohershme, e drejtpërdrejt dhe e pakursyeshme. Një falenderim i veçantë shkon për familjen time dhe në veçanti për dy vajzat e mija, kjo për durimin që kanë treguar ndaj mungesave të herë pas hershme nga ana ime. Ju faleminderit! 9

10 ABSTRAKT Ndikimi i paradigmave karakterizohet nga veçori e prirje të cilat ndjekin përgjithësisht rrugët tradicionale, por në mjaft raste vërehen edhe lëvizje ndërtimore të reja, madje edhe të përkundërta. Synimi i punimit është njohja dhe analiza e disa ndërtimeve kryesisht me drejtime zhvillime të kundërta. Nga struktura e përgjithshme paradigmatike e sistemit morfologjik të shqipes kemi marrë si objekt të studimit: 1. Dukuritë mbikarakterizuese të sistemit paradigmatik të shqipes. Synimi ka qenë jo vetëm njohja thuajse tërësore e tyre, por, në radhë të parë, shpjegimi i tyre; arsyet e zhvillimeve të këtij lloji. 2. Dukuritë e homonimisë gramatikore me synimin që të përcaktohen lidhjet dhe raportet sasiore midis tërësisë së kuptimeve gramatikore dhe formave gramatikore në krejt paradigmën morfologjike të shqipes, por edhe brenda një paradigme. 3. Dukuritë e tematizimit të formave gramatikore. Vështrimi i kësaj dukurie, që si tematikë trajtohet për herë të parë, por është bërë me rezervë, sepse edhe evidentimi i tyre është i vështirë. Për t i njohur tërësisht ato, duhen njohuri të gjera, veç morfologjisë historike, edhe njohuri të veçanta etimologjike. Tematizimi i formave gramatikore është trajtuar në dy rrafshe: brenda një paradigme dhe jashtë saj deri në përgjithësimin e një forme si trajtë e përfaqësimit fonologjik të fjalës përkatëse. Mbështetur në këto tri veçori të paradigmës së fjalës shqipe do të bëjmë ndonjë përqasje për të përcaktuar edhe prirjet e secilës karakteristikë më vete dhe në raport me njëra-tjetrën. Studimi pretendon të japë një ndihmesë, qoftë edhe fillestare, në studimet mbi strukturën morfologjike të shqipes dhe prirjet e mëtejshme të saj. Mund të shërbejë gjithashtu edhe si bazë për studime më të gjera e më të thelluara në të ardhmen. Fjalët kyçe: strukturë sintetike, strukturë analitike, sistem paradigmatik, hiperkarakterizim, homonimi gramatikore, tematizim gramatikor. 10

11 ABSTRACT The influence of paradigms is characterized by features and tendencies that generally follow the traditional ways, but in many occasions, new and even controversial construction movements have been noticed. The purpose of this paper is to recognize and analyze some of such constructions with mainly opposite directions and developments. Out of the general paradigmatic structure of the Albanian morphological system, we have taken as the object of this study: 1. The over-characterizing phenomena of the Albanian language paradigmatic system. The intent here was not only their almost complete recognition, but, first of all, their explication; and further, the reasons for developments of such type. 2. Phenomena of grammatical homonymy aimed at determining the links and quantitative relations between the entirety of both grammatical meaning and forms in the whole Albanian language morphological paradigm, but also within a certain paradigm. 3. Phenomena of thematization grammatical forms. Insight on this phenomenon has been first treated as a topic, and yet with reserve, because their identification is difficult. To be fully familiar with them, it is necessary to obtain extensive knowledge, namely, apart from historical morphology even special etymological knowledge as well. Thematization of grammatical forms has been dealt with at two levels: within a paradigm and outside it to the generalization of a form as a figure of phonological representation of the relevant word. Based on these three features of the Albanian speech paradigm, we will make any approach to determine the trends of each characteristic separately and in relation to each other. This study seeks to provide a contribution, be it rudimentary, in the studies of the morphological structure of the Albanian language and its further inclinations. It can also serve as a basis for wider and deeper studies in the future. Key words: synthetic structure, analytical structure, paradigmatic system, hypercharacterization, grammatical homonymy, grammatical thematic. 11

12 HYRJE - ZHVILLIME KARAKTERISTIKE TË STRUKTURAVE MORFOLOGJIKE TË SHQIPES Sistemi paradigmatik i gjuhës shqipe ka pësuar lëvizje të vazhdueshme, duke kaluar nga tipi i njësuar sintetik në tipa të përzier, sintetiko-analitik ose analitiko-sintetik, kushtëzuar edhe nga struktura morfologjike e formave përfaqësuese të çdo kategorie leksiko-gramatikore. Strukturat e formave përfaqësuese të fjalëve, analitike ose sintetike, krahas zhvillimit paralel të paradigmave përkatëse, në rrjedhë të kohës, kanë pasur edhe zhvillime të veçanta. Zhvillimet e veçanta paradigmatike janë kushtëzuar, në radhë të parë, nga vendi i mjeteve gramatikore të gjuhës shqipe. Gjuha shqipe përgjithësisht ka zhvilluar mjetet gramatikore të pasvendosura, duke ndjekur kështu rrugën e zakonshme të gjuhëve indoevropiane. Por në periudha të zhvillimit vetiak ka përftuar dhe zgjeruar mjaft edhe mjete gramatikore të paravendosura. Tipi paradigmatik me mjetet gramatikore të paravendosura është ruajtur si tip analitik, kurse tipi i paradigmave me mjete gramatikore të pasvendosura, pavarësisht nga rrethanat sintaksore të formimit të tyre, ka kaluar gjithmonë në sintetizëm. Ky fakt gjuhësor vërteton edhe dy sintaksa të veçanta të togfjalëshave përkatës dygjymtyrësh, të cilët, në kohë të ndryshme, u gramatikalizuan në mënyra të ndryshme. Në periudhat më të hershme në togfjalëshat dygjymtyrësh, që u gramatikalizuan në shkallë analitike e mandej në shkallë sintetike, gjymtyra e parë ka pasur peshën më të madhe kuptimore se e dyta, kurse në periudha më të vonshme, me ndonjë përjashtim, renditja ka qenë e kundërt. 1 (E.LIkaj, 1997, fq. 161) Mjetet gramatikore ndihmëse të pasvendosura, edhe kur e kanë burimin nga fjalë të plota, janë pasngjitur. Ky fakt gjuhësor mund të ndiqet edhe nga zhvillime gjuhësore të dokumentuara, duke vazhduar kështu gjendjen tipike strukturore të fjalëfomës së gjuhës shqipe. Pasngjitja e mjeteve gramatikore në gjuhën shqipe tregon një prirje të hershme të lidhjeve gramatikore. Sistemi paradigmatik morfologjik i shqipes është kushtëzuar nga struktura morfologjike e formës përfaqësuese të fjalës. Format përfaqësuese me strukturë morfologjike analitike kanë pasur një zhvillim paradigmatik të vaçantë. Format përfaqësuese analitike, përgjithësisht, kanë zhvilluar edhe një paradigmë të dyfishtë, me eptim në fillim dhe në fund të fjalës, me prirje drejt një thjeshtimi të vazhdueshëm, me përfundime herë-herë tepër largvajtëse. Ky thjeshtim ka qenë i përligjur në vështrimin morfologjik, sepse shprehja e kuptimeve gramatikore përmes mbikarakterizimeve formale vetëm sa do ta rëndonte pa nevojë eptimin. Zhvillimet paradigmatike të formave përfaqësuese sintetike të fjalëve kanë qenë të tjetër lloji. Struktura paradigmatike te këto fjalë, krahas ndryshimeve që vërtetohen në mjetet 1 E. Likaj, Format analitike në gjuhën shqipe, 1997, fq

13 gramtikore të pasvendosura, shpesh ndodhin edhe lëvizje të brendshme, ndryshime në përbërjen e formës përfaqësuese, here si ndryshime shtesë, herë si ndryshime në vetvete. Ndryshime morfologjike të veçanta te këto forma përfaqësuese sintetike vërehen edhe gjatë ndërtimit të formave gramatikore analitike përkatëse. 13

14 METODOLOGJIA E STUDIMIT Studimi Zhvillime karakteristike të strukturave morfologjike të shqipes është rezultat i një pune hulumtuese disavjeçare. Hulumtimet kryesisht mbështetn në literaturën e vjetër dhe të re që i është kushtuar kryesisht gramatikës së gjuhës shqipe. Për realizimin e këtij punimi, në përpjekje për të trajtuar dhe analizuar sa më mirë dukurinë e mbikarakterizimit, homonimisë gramatikore si dhe tematizimit të formave gramatikore jemi mbështetur në disa metoda. Metodat e përdorura në këtë punim janë si më poshtë: Metoda e hulumtimit dhe e gumbullimit të literaturës së përshtatshme që lidhet me dukuritë e sipërpërmendura. Kjo metodë na ndihmon të marrim njohuri të plota shkencore rreth çështjeve në fjalë. Materiali faktik gjuhësor, në radhë të parë, është mbledhur nga: Fjalori i gjuhës shqipe (2006), Gramatika e gjuhës shqipe I (2002), Gjuha letrare shqipe për të gjithë (1976) dhe Morfologji e eptimit të gjuhës së sotme shqipe (1989). Metoda statistikore dhe krahasuese e cila na lejon të mbledhim të dhëna faktike, ti organizojmë mirë ato dhe më pas të bëjmë krahasim për të arritur në analizë, në studim dhe së fundi, në përfundime konkrete. Vlen të theksohet se si burim për realizimin e metodës statistikore na ka shërbyer Fajlori i gjuhës shqipe (2006), nga i cili kemi vjelë të gjithë sistemin emëror, mbiemëror, përemëror dhe foljor, në të cilin kemi shfaqje që kanë të bëjnë me çështjet e trajtuara në këtë studim. Çdo çështje apo gjykim mbi teoritë e caktuara ilustrohet me shembuj të nxjerrë nga fjalori. Metoda analitike, e cila na ndihmon që nëpërmjet analizave të hollësishme të paraqesim hap pas hapi të gjitha dukuritë që shoqërojnë çështjet në fjalë. Pra mund t i mëshojmë një rëndësi të madhe faktit që këto metoda, të ndërthurura së bashku, na japin një pasqyrë të gjerë të çështjes së marrë në studim. Pra gërshetitmi i këtyre metodave me njëra-tjetrën si edhe hulumtimi mbi literaturën gjegjëse ka bërë që punimi të jetë sa më i plotë, i saktë dhe koherent, në të dhënat dhe analizat që ai përcjell. Disa nga aspektet metodologjike të këtij studimi janë: a) Vëzhgimi dhe hulumtimi. Në këtë studim është hulumtuar në një literaturë të hershme si edhe të kohëve të fundit në fushën e studimeve të gramatikës së gjuhës shqipe. b) Kërkimi dhe skedimi. Vjelja e literaturës dhe skedimi i saj na ka shërbyer për të mbështetur fakte e të dhëna të ndryshme, në analizën dhe statistikën dhe sigurisht në nxjerrjen e përfundimeve. 14

15 c) Analizimi i të dhënave. Pas çdo të dhëne apo fakti është gjithmonë një analizë e plotë, e detajuar e cila mbështet studime të mirëfillta gjuhësore. d) Referencat. Në punim pasqyrohen të gjitha referimet e burimeve, por sigurisht edhe shpjegime e thellime të mëtejshme në lidhje me çështjen për të cilën ato janë përdorur. 15

16 PJESA I MBIKARAKTERIZIMI KREU I DUKURITË MBIKARAKTERIZUESE NË SISTEMIN EMËROR I.1 Mbikarakterizimi në sistemin rasor të emrave Në paradigmën e mirëfilltë rasore të emrave, mbikarakterizimi është i kufizuar. Por për shqipen e cila karakterizohet nga eptimi, shfaqja e parafjalëve përfaqëson një shprehje të dyfishtë lidhjeje. Në sistemin rasor të shqipes janë përzier të dy llojet e lidhjeve edhe lidhjet e mirëfillta gramatikore të sendërtuara me mbaresa a morfema të tjera gramatikore, edhe lidhjet gramatikore, të sendërtuara me anë parafjalësh. Janë zhvillime të cilat në çdo gjuhë pra edhe në gjuhën shqipe, kanë vepruar në drejtime të kundërta: shtimi i lidhjeve parafjalore ka pakësuar lidhjet gramatikore. Megjithatë kufizimi i eptimit të mirëfilltë rasor në të gjitha njësitë gjuhësore, që paraprihet nga parafjalët dhe që duhej të zhvillohej paralel me të, nuk është shumë largvajtës. Edhe faktori sintaksor i renditjes së gjymtyrëve është thuajse i padukshëm. Kështu, në një vështrim të përgjithshëm, sistemi rasor i shqipes dallohet për kufizim mjetesh gramatikore sesa për mbikaraterizimin. Edhe mjetet e mirëfillta gramatikore, që sendërtojnë kuptimet rasore brenda një paradigme në çdo tip lakimi, ose janë reduktuar tërësisht, ose janë kufizuar tejskajshëm. Në lëvizjet formale të sistemit rasor emëror të shqipes, rol me shumë peshë ka luajtur përfitimi i kuptimit dhe i formës gramatikore të shquarsisë. Mjetet gramatikore të shquarsisë kanë pasuar format pararendëse rasore herë të plota, herë të reduktuara, herë të mënjanuara. Kjo duket më qartë te gjuhët që, për shprehjen e shquarsisë, ruajnë forma analitike. Në gjuhën shqipe, për shkak të pasngjitjes së nyjave shquese, zhvillimet formale të tyre (të nyjave) kanë ndodhur gjithmonë në bashkëvajtje me emrat. Prandaj ka rëndësi të madhe edhe gjendja e sistemit paradigmatik rasor (në të pashquarën), që gjeti sistemi paradigmatik nyjor, dhe zhvillimi i përbashkët i tyre, kur u kalua nga gjendja analitike në gjendjen sintetike, d.m.th kur nyjat iu prapangjitën emrave. Në gjendjen e sotme sistemi rasor në të pashquarën është mjaft i varfër. Në tërë paradigmën e numrit njëjës dalin vetëm tri mjete rasore: i (i një lis-i ~ një lis-i ~ një lis-i), -u (i një fik-u ~ një fik-u, një fik-u ) dhe -e (i një vajze-e ~ një vajz-e). Por dihet që -i (i një lis-i) dhe -u (i një fik-u) janë alomorfe. Historikisht e së njëjtës dukuri është edhe mbaresa rasore e gjinisë femërore -e (i një vajz-e). Dhe po të kemi parasysh që mbaresat rasore të indoevropianishtes kanë pasur të njëjtin burim, sepse kryenin edhe të njëjtin funksion, atëherë të gjitha mbaresat rasore të sistemit të dokumentuar të shqipes përbëjnë një sistem alomorfesh. Kështu që sistemi rasor i shqipes me katër lakime është pasojë e alomorfisë, e cila shtrihet edhe në lakimin e shquar. Dukuria e alomorfisë është shtrirë relativisht gjerë në sistemin morfologjik të gjuhës shqipe. Ajo nuk ka prekur vetëm morfemat ndajshtesore eptimore, por edhe vetë temën e fjalës, 16

17 sidomos në sistemin foljor. Në sistemin emëror alomorfia shfaqet edhe në sisteme të ndryshme lakimore, edhe brenda një sistemi. Shfaqet e ndryshme të saj, kanë sjellë edhe pasoja të ndryshme. Te kategori të ndryshme fjalësh, ato kanë dalluar lakimet (lakimin e dytë nga i pari). Kurse brenda një lakimi kanë shprehur vetëm të njëjtat kuptime gramatikore. Në sistemin emëror alomorfia shfaqet: - Në njëjësin e pashquar: Rasa Mashkullore Femërore Gjinore i lis-i i fik-u i, e fush-e lule-je Dhanore lis-i fik-u fush-e lule-je Rrjedhore lis-i fik-u fush-e lule-je - Në njëjësin e shquar: Rasa Mashkullore Femërore Emërore lis-i fik-u fush-a kala-ja vegl -a Gjinore I lis-it i fik-ut i fushë-s kala-së vegl-ës Dhanore lis-it fik-ut fushë-s kala-së vegl-ës Rrjedhore lis-it fik-ut fushë-s kala-së vegl-ës Kallëzore lis-in fik-un fushë-n kala-në vegl-ën - Në gjininë asnjanësë: Rasa Asnjanëse Emërore të ecur-it të ftohtë-t të kuq-të - Në shumësin e pashquar: Rasa Rrjedhore djem -sh mashkullore nxënës-ish Në shumësin e shquar: 17

18 Rasa Mashkullore Femërore Emërore lisa-t djem-të fusha-t kala-të Kallëzore lisa-t djem-të fusha-t kala-të Në qoftë se numri i formave rasore është reduktuar mjaft ose është mënjanuar tërësisht, si tek emrat e shquar të lakimit të katërt, pikërisht te ky sistem vërehet një seri alomorfesh thuajse në të gjitha tipat e lakimit binar. Kështu, sipas një vështrimi të shpejtë të gjithë paradigmës emërore, del se: 1. Në lakimin e tretë njëjës të shquar në rasën gjinore-dhanore-rrjedhore në këto trajta: -s, -së dhe -ës (krah. fushë-s, liri-së dhe vegl-ës); 2. Në numrin shumës të shquar në emërore dhe kallëzore: -t, -të dhe -it (krah. mure-t, miq-të dhe nxënës-it). b. Alomorfe dymorfe brenda paradigmës së të njëjtit lakim ose të lakimeve të ndryshme: 1. Në kallëzoren e shquar të gjinisë mashkullore njëjës në lakimin e parë: -in dhe -në (lis-in, vëlla-në); 2. Në njëjësin e shquar të gjinisë femërore në rasën kallëzore: -n dhe -në (vajzë-n dhe liri-në); 3. Në njëjësin e shquar të gjinisë asnjanëse në emërore dhe kallëzore: -t dhe -it (të ftohtë-t dhe të folur-it); 4. Në rasën gjinore-dhanore-rrjedhore të pashquar dhe në emëroren e shquar të emrave të gjinisë femërore: -e dhe -je/-a dhe -ja (përk. fush-e dhe lule-je; fush-a dhe lul-ja) 5. Në rasën gjinore-dhanore-rrjedhore të lakimit të parë dhe të dytë në njëjësin e pashquar: -i dhe -u ((i) lis-i dhe (i) mik-u); i njëjti alomorf, por në emëroren e shquar njëjës (lis-i dhe mik-u); 6. Në rrjedhoren shumës të pashquar: -sh dhe -ish (djem-sh dhe nxënës-ish). Alomorfet, që dalin në shqipen e sotme, janë krijuar brenda shqipes në rrafshin e morfologjisë eptimore e zhvillimeve fonologjike të natyrave të ndryshme. Ato, përgjithësisht, janë trajta burimore të ruajtura më mirë, trajta të reduktuara ose trajta të zgjeruara, por ndodh që alomorfi të ndryshojë tërësisht fonologjikisht i kushtëzuar nga natyra e fonemës, me të cilën ai bashkëndeshet. Kështu në tipin e parë të alomorfeve dallohen: a. Morfe që ruajnë pak a shumë trajtën e parë burimore, ku përfshihet morfi: 1. -në (përk. vëlla-në, liri-në) i kallëzores së shquar njëjës të emarve të gjinisë mashkullore dhe femërore; 2. -së i gjinore-dhanore-rrjedhores së shquar të numrit njëjës të gjinisë femërore (i liri-së ~ lirisë ~ liri-së); 3. -të i emërores dhe kallëzores shumës të gjinisë femërore dhe mashkullore të disa emrave (miqtë, kala-të). b. Morfet e reduktuara, ku mund të përmendet, p.sh. -s-ja e disa emrave femërorë në njëjësin e trajtës së shquar në gjinore-dhanore-rrjedhore (i lule-s ~ lule-s ~ lule-s). c. Morfe të zgjeruara, që dalin: 18

19 1. Në kallëzoren e shquar njëjës të gjinisë mashkullore, në emëroren dhe kallëzoren e shquar të emrave asnjanës, në emëroren dhe kallëzoren e shquar të disa emrave mashkullorë, si dhe në rrjedhoren e pashquar shumës të disa emrave (përk. lis-in, mik-un, të folur-it, nxënës-it, peshqit); 2. Në rasën gjinore dhanore- rrjedhore të pashquar njëjës si dhe emëroren e shquar të emrave të tipit lule (përk. i lule-je ~ lule-je ~ lule-je, lul-ja). 3. Në rasën gjinore dhanore- rrjedhore të emrave femërore të tipit vegël (vegl-ës) Në tipin e dytë përfshihet morfi-u, që del në emëroren e shquar njëjës dhe në gjinore-dhanorerrjedhoren e pashquar të numrit njëjës të emrave mashkullorë, që mbarojnë me grykore ose zanore të theksuar (mik-u, ari-u etj.). Shkaktar dhe vendimtar në të gjitha dukuritë e sipërmenduara kanë qenë faktorët fonologjikë, të cilët kanë vepruar në kushtet e bashkëndeshjes së mbaresave rasore me fundoret e temave të emrave. Këta faktorë i kanë trazuar dhe po i trazojnë vazhdimisht fundoret e fjalëformave, duke i bërë ato më të paqendrueshme. Fakti gjuhësor që format rasore të emrit janë reduktuar, sidomos në shumësin e shquar dhe në njëjësin e pashquar, ndërsa morfet e së njëjtës morfemë janë shtuar, të shpie në përfundimin se në strukturën paradigmatike emërore faktorët fonologjikë po marrin përparësi në krahasim me faktorët morfologjikë. Janë pikërisht faktorët fonologjikë që në rrjedhë të kohës kanë vepruar kaq fuqishëm, saqë kanë ndryshuar edhe tipin e lakimit. Lëvizshmëria e strukturave paradigmatike dhe përgjithësimi i tyre i largon ato nga lidhja me një kuptim gramatikor rasor të qëndrueshëm. Dhe në këto raste vepron parimi i përgjithshëm gjuhësor se: Në qoftë se gjuha nuk ka nevojë për një formë të caktuar gjuhësore, ajo e braktis atë, ose i ndryshon asaj vlerën. Për gjuhën shqipe nuk ka nevojë të theksohet se, në qoftë se nuk do të ishin përftuan nyjat shquese, të cilat jo vetëm zgjeruan strukturën ekzistuese të paradigmës, por në mjaft raste u bënë shkak për zhvillime të tjera të njohura fonologjike, paradigma rasore emërore e saj do të ishte më e thjeshtë nga ç është sot. Ndryshimet fonologjiko-analogjike, të cilat përgjithësisht kanë njësuar forma rasore brenda një serie paradigmatike, tërthorë tregojnë se lidhjet sintaksore të emrit nuk po i nënshtrohen formës, por më shumë po bëhen barrë e reksionit foljor. Shembulli i procesit të njësimit të përfunduar plotësisht shihet te asnjanësit të ecurit, të shkruarit etj. Pyetjes nëse një kuptim rasor i qartë dhe i dallueshëm kushtëzon- detyrimisht dhe gjithmonë edhe një formë të caktuar rasore, vështirë t i përgjigjesh me bindje të plotë. Historikisht dihet se kuptime të qarta të rasave të caktuara kanë gjetur shprehje te forma të tjera rasore, megjithëse ato kanë qenë larg njëra-tjetrës. Nga ana tjetër, për shkak të përfitimit të lakimit të shquar, mbaresat rasore të sistemit emëror u zhvilluan edhe në vetvete, si mbaresa të së pashquarës, edhe në bashkëndeshje me nyjat shquese, të cilat iu prapangjitën formave rasore paraprirëse. Veç prirjes së përgjithshme të të gjitha gjuhëve indeoevropiane drejt reduktimit të sistemit rasor, do theksuar se në gjuhën shqipe, së paku në dukje, në lakimin e pashquar, nuk është 19

20 vetëm emërorja dhe kallëzorja e numrit njëjës që janë bazuar; në të vërtetë, njësimi i mjeteve ka kapur edhe rasat e tjera: gjinoren, dhanoren dhe rrjedhoren e të gjitha lakimeve. Edhe po ta pranojmë si të vërtetë që mjeti i vetëm i rasës dhanore është i trashëguar nga një dhanore apo vendore indoevropiane, para shtrirjes së këtij mjeti edhe në rasën gjinore apo rrjedhore, këto rasa, për një periudhë sado të shkurtër, do të kenë dalë pa mbaresë. E në këtë rast shtrohet pyetja: Në qoftë se rasat përkatëse e kanë humbur mbaresën e dikurshme, përse lind nevoja që të përvetësonin një mbaresë tjetër të një rase, që ndryshonte mjaft prej tyre edhe kuptimisht, edhe nga ana sintaksore, duke e shtuar barazinë formale me një rrugë të kundërt nga zhvillimet e zakonshme, jo me reduktimin e formave rasore, por me zgjerimin e tyre me mbaresën e dhanores -i dhe duke kaluar kështu nga një barazi formale dyshe në një barazi formale treshe: dhanore = gjinore = rrjedhore. Njësimet formale rasore e kanë shoqëruar prej kohësh sistemin morfologjik të gjuhës shqipe, pa u kushtëzuar thuajse asfare nga kuptimet rasore përkatëse. Janë njësuar formalisht madje edhe rasa që kuptimisht janë dalluar dhe dallohen qartë nga njëra tjetra. Sot dalin njëlloj, por pa mbaresë, emërorja dhe kallëzorja për të gjitha lakimet; por në sistemin përemëror ky njësim ka përfshirë dhanoren dhe kallëzoren (krah. format rasore të theksuara dhe të patheksuara të përemrave vetorë në dhanore kallëzore: mua/më ~ ty/të). Këto lëvizje strukturore në sistemin morfologjik të gjuhës shqipe kanë përfshirë jo vetëm sistemet më të vjetra, por edhe ato më të rejat, në të dy lakimet. Zhvillimet e formave rasore të emrave nuk kushtëzohen vetëm nga lëvizjet e brendshme të fjalëformës, që kanë të bëjnë, siç e kemi theksuar, me natyrën e theksit, me pozicionin e mbaresave brenda fjalëformës dhe me natyrën fonetike të bashkëndeshjeve. Një rol me rëndësi ka luajtur dhe luan edhe reksioni i foljeve; folje të caktuara karakterizohen edhe nga aftësia përcaktuese rasore. Ky kushtëzim mund të vihet re veçanërisht te rasa kallëzore dhe dhanore, formësimi i të cilave varet nga natyra foljore. Ndikimi i kësaj vetie foljore te përemrat vetorë, siç dihet, ka qënë mjaft largvajtës. Për gjuhën shqipe rol vendimtar në zhvillimet rasore ka luajtur përftimi i lakimit binar: lakim i pashquar ~ lakim i shquar. Prapavendosja e nyjës sipas trajtave rasore përkatëse, krijoi një gjendje të re në fundoret e emrave. Prandaj, për të shpjeguar gjendjen e sistemit razor të sotëm të emrave, duhet vërejtur kronologjikisht dhe krahasimisht edhe gjendja e sistemit razor të lakimit të pashquar, edhe gjendja e sistemit të ri paradigmatik të përftuar nga mjeti i ri gramatikor, nga nyja shquese, e cila, për shkak të natyrës formale burimore del me trajta të ndryshme. Nga ana tjetër, në krijimin e strukturave të reja formëformuese ndodhin më tej ndryshime në përputhje me nevojat gjuhësore. Një mjet gramatikor që në një strukturë të caktuar morfologjike luan rol me rëndësi, në një strukturë tjetër morfologjike mund të zhvleftësohet, në qoftë se në formën pasuese mjete të reja e ruajnë rol të mjaftueshëm morfologjik. Këto mjete të reja, fillimisht të njëvlefshme, me kohë marrin përsipër edhe shprehjen e kuptimeve të tjera gramatikore. Një lëvizje e tillë kuptimore vërehet në mënyrë të dukshme edhe brenda paradigmës së plotë rasore të emrave. Kështu, brenda lakimit të shquar mjetet gramatikore të së pashquarës nuk vazhdojnë të kryjenë funksionet morfologjike të mëparshme, prandaj edhe shtrihen në gjithë paradigmën duke u ndier më shumë si pjesë të përfaqësimit fonologjik të një 20

21 teme të re, e cila mund të shërbejë edhe si model e të ndihet si bazë për ndërtimin e formave të tjera gramatikore. Ndodhin pak a shumë dukuri të ngjashme me formimet e ngushta dialektore të emrave dikur asnjanës si, p.sh. ujë ~ ujë-t ~ ujt-i. Lëvizjet e mëtejshme në sistemin rasor emëror vërehen edhe në lakimin e shquar, edhe në lakimin e pashquar. Por ndryshimet në lakimin e shquar janë më të gjera, sepse në këtë lakim struktura e fjalëformës ndryshon; ajo bëhet më e ndërlikuar; në përbërjen e saj përfshihen edhe mjete të tjera gramatikore që shprehin kuptimin gramatikor të shquarsisë. Në këto kushte të reja strukturore, edhe ndikimet ndërfonologjike e morfologjike shtohen. Ndonjëherë ato janë kaq largvajtëse, sa ndryshojnë edhe strukturën morfologjike të përfaqësimit morfologjik të vetë temës së emrit, duke shkaktuar në shumicën e rasteve dukurinë e mbikarakterizimit morfologjik të fjalëformës. Sepse ndryshimet në strukturën e temës, pavarësisht nga arsyet historiko-bashkëkohore qofshin, duke u bashkuar me morfemën shtesore (mbaresa a prapashtesë), në fjalëformë del si një morfemë e dytë gramatikore. Ndryshimet e temës, që mund të jenë pasojë e zhvillimeve historike ose të sotme, janë të llojeve të ndryshme. Ato mund të paraqiten si ndryshime zanoresh e bashkëtingëlloresh brenda ose në fund të temës, si zgjerim ose edhe si reduktim i saj. Sidoqoftë kjo formë e re (tema e ndryshuar e çdo lloji) brenda paradigmës përkatëse shfaqet si një alomorf, prandaj gjatë studimit tonë do ta konceptojmë si përbërës të mbikarakterizimit. Në sistemin rasor emëror dallojmë këto lloje mbikarakterizimesh: I.1.1 Me reduktim të temës + mbaresë a. Mbledhje të grupit zanor + mbaresë Grupi i emrave të këtij lloji është relativisht i gjerë. Këtu përfshihen emra që mbarojnë me togun zanor -ua; si: Tabela nr.17 Emra të cilët në rasën gjinore-dhanore-kallëzore e mbledhin ua ~ o + i Nr. Ndërrimi Emërore- Kallëzore Gjinore- Dhanore - Kallëzore Gjithsej 1 (një) bardhua (një) bardhoi 2 ua ~ o (një) carrua (një) carroi 3 (një) cikofua (një) cikofoi 26 21

22 4 (një) cirlua (një) cirloi 5 (një) çapua (një) çapoi 6 (një) dragua (një) dragoi 7 (një) fajkua (një) fajkoi 8 (një) ftua (një) ftoi 9 (një) katua (një) katoi 10 (një) langua (një) langoi 11 (një) larua (një) laroi 12 (një) lëkua (një) lëkoi 13 (një) pallua (një) palloi 14 (një) potkua (një) potkoi 15 (një) radhua (një) radhoi 16 (një) skallua (një) skalloi 17 (një) thua (një) thoi 18 (një) vallkua (një) vallkoi 19 (një) vardua (një) vardoi 20 (një) vargua (një) vargoi 21 (një) virua (një) viroi 22 (një) zabua (një) zaboi 23 (një) zgjua (një) zgjoi 24 (një) krua (një) kroi 25 (një) fashuall (një) fasholli 26 (një) gërruall (një) gërrolli Dihet që këta emra dikur mbaronin me rrokje fundore -o-, të mbrojtur nga një bashkëtingëllore dhe u zbërthye në -ua- në kushte të tjera fonetike. Kështu rishfaqja e saj (e -o- së) në rasën gjinore, dhanore dhe rrjedhore të trajtës së pashquar dhe në të gjitha trajtat e së shquarës, si dhe në të gjithë format e shumësit është një lëvizje ciklike; një kthim në gjendjen e parë, shkaktuar nga rikthimi në kushtet e mëparshme fonetike. Mbikarakterizimi shfaqet përmes morfit me përbërsin -o-: kro- ~ krua dhe mbaresave që e pasojnë atë në trajtën e shquar dhe të pashquar: 22

23 krua Gj. Dh. Rr. kro-i krua E. kro - i Gj. Dh. Rr. kro - it Kall. kro - in E. bardhua Gj. Dh. Rr. bardho i E. bardho - i Gj. Dh. Rr. bardho - it Kall. bardho - in etj. b. Rënia e zanore së patheksuar e temës + mbaresë - Zanore fundore: burrë burrë vajzë vajzë lule burr - i burr - i vajz - e vajz a lul ja burr it burr in - Zanore e rrokjes fundore: libër libër vegël vegël libr i E. libr i vegl e vegl a Gj.Dh.Rr. libr it Kall. libr in vegl ës vegl - ël I.1.2 Me zgjerim të temës: zë ~ zëri Edhe në këtë rast, si edhe në rastin e emrave në -ua, kemi një rikthim tek tema e parë, një rikthim i shkaktuar nga krijimi, përmes prapavendosjes së mbaresave, tek kushtet e mëparshme fonetike. Zë Zëri i 23

24 Zë Zër-i Zër-in Gju Gjur-i Gjur-it Zër-it Gjur-i Gju Gjur-in etj I.1.3 Me lakim të dyfishtë Tipi më i veçantë i mbikarakterizimit rasor shfaqet tek emrat me temë analitike. Këto emra dalin me temë të paranyjëzuar dhe janë tri llojesh: a. Emrat e ditëve të javës: e hënë, e martë etj. b. Mbiemra të nyjshëm të emërzuar: i miri, e mira etj. c. Emra farefisnie: i biri, i ati etj. - Emrat e ditëve të javës Emrat e ditëve të javës, siç dihet, rrjedhin nga emërzimi i një forme gramatikore; ato përfaqësohen tani si emra që kanë dalë nga tematizimi i një gjinoreje, i shkëputur nga një sintagmë nominale përmes mënjanimit të gjymtyrës prirëse emërore. Prandaj edhe ka bartur, tani si formë përfaqësuese, po atë strukturë si edhe gjymtyrë e sintagmës; pra si një emër i paraprirë nga nyja që kishte edhe në formën e gjinores. 2 Kjo rrugë formimi dhe kjo strukturë e veçantë emërore ka kushtëzuar edhe kategoritë gramatikore të emrave të këtij tipi. Në vështrimin përshkrues (sinkronik), këto emra dalin me një paradigmë të dyfishtë. Ata lakojnë edhe nyjën e përparme, por eptohen si gjithë emrat e tjerë edhe në fund të tyre: Emërore e hën a Emër. /Kall. e hënë Dhan. /Rrjedh. së hënë s Dhan. /Rrjedh. së hënë- s Gjinore i së hënë s Gjinore I së hënë- s Kallëzore të hënë n 2 E. Çabej, Rreth disa çështjeve të histirosë së gjuhës shqipe, BUSHT, SSHSH, 1963, 3, fq. 75 Sh. Demiraj E. Likaj, Zhvillime të mjeteve gramatikore të shqipes, 2015, f

25 Gjithë paradigma e këtyre emrave përfaqësohet nga mbikarakterizimi gjuhësor, i cili nuk kushtëzohet nga ndonjë domosdoshmëri morfologjike, sepse, në të vërtetë, të gjitha kuptimet gramatikore të tryre shprehen, si edhe te të gjithë emrat me strukturë sintetike, përmes eptimit në fund të tyre. Kurse ndryshimet që pëson edhe nyja e përparme, janë krejt formale. Ato nuk kushtëzohen nga lidhjet e reja, por trashëgojnë po ato lidhje dhe po ato forma që shfaqnin dikur në sintagmën emërore burimore. Si elemente gjuhësore ato (nyjat) janë pjesë të domosdoshme të temës, të ngjashme me parashtesat, prandaj janë edhe të pamungueshme. - Mbiemra të nyjshëm të emërzuar Mbiemrat e nyjshëm të emërzuar; ashtu si edhe emrat e ditëve të javës, kanë strukturë analitike; edhe ata dalin me nyjë të përparme, e përcjellë nga mbiemri nga i cili kanë ardhur në të njëjtën strukturë. Rrethana që këta emra janë përcjellë nga mbiemrat bashkë me nyjën, tregon si edhe te mbiemrat, ato kanë qenë përbërës të temës; edhe aty ato historikisht janë përftuar e dalluar si morfema fjalëformuese. Nga pikëpamja e strukturës mbiemrat e nyjshëm të emërzuar janë të njëjtë me emrat e ditëve të javës, por ndryshojnë tërësisht nga rruga e formimit, sepse mbiemrat e emërzuar janë shndërruar si të tillë nëpërmjet konversionit, kurse emrat e ditëve të javës përmes tematizimit të një forme rasore. Të gjitha zhvillimet e tjera paradigmatike janë të njëllojta. Edhe këta mbiemra të emërzuar kanë paradigmë të dyfishtë; ata ndryshojnë njyjën e përparme sipas një paradigme të vecantë; ndryshojnë edhe nëpërmjet një sistemi paradigmatik tjetër mbaresor. E. i gjat i E.K. i gjatë Dh.Rr. të gjat it Dh.Rr. i gjat i Gj. i të gjat it Gj. i të gjat - i K të gjat in E. e gjat- a E.K. E gjatë Dh.Rr. së gjatë s Dh.Rr. Së gjat e Gj. së gjatë s Gj. I së gjat - e K. të gjatë n Lidhjet e mirëfillta gramatikore këta emra i vendosin përmes eptimit në fund të fjalës si edhe gjithë emrat e tjerë me strukturë sintetike. Këto mjete do të ishin të mjaftueshme. Por, siç shihet, eptohen edhe nyjat e përparme, çka përfaqeson një zhvillim morfologjik të panatyrshëm.në qofte se në përbërjen e mbiemrit këto nyja të përparme ishin elemente te domosdoshme të temës, sepse mungesa e tyre çmbiemërzon ose e zhvleftëson atë si fjalë, në 25

26 kushtet e emërzimit ruajtja e saj është tregues i vlerës së fituar historikisht së morfemës leksikore. 3 Ndërsa eptimi i tyre përfaqëson një gjendje të trashëguar nga përdorimi mbiemëror. Në gjendjen e sotme paradigma e tyre shoqëron thjesht formalisht paradigmën e prapavendosur, por vlera formale dhe jofunksionare e tyre është vërtetuar dhe në disa raste vërtetohet edhe sot. Përgjithësisht nyjat e paravendosura te këta mbiemra të emërzuar janë njësuar, rrafshimi i tyre është i plotë në numrin shumës, në të dy gjinitë dhe në të dy numrat. Emërore të mirë të mirët të mira të mirat Gjinore i të mirëve i të mirëve i të mirave i të mirave Dhanore të mirëve të mirëve të mirave të mirave Kallëzore të mirë të mirët të mira të mirat Rrjedhore të mirëve të mirëve të mirave të mirave Kurse në numrin njëjës procesi i njësimit ka përfshirë të gjitha rasat e zhdrejta në përdorimin e shquar dhe të pashquar të mashkullorëve dhe në trajtën e pashquar të gjinisë femërore. Vetëm në trajtën e shquar të njëjësit të gjinisë femërore format e nyjave të përparme dalin ende në tri forma. Në këtë paradigm rasa emërore del me nyjën e (e mira), rasa kallëzore me nyjën të (të mirën), kurse rasat e tjera, gjinorja, dhanorja dhe rrjedhorja me nyjën së (së mirës). Por edhe në këtë paradigmë ka prirje që nyja e përparme së të kthehet në të. Format e gjinores dhanores rrjedhores me së më shumë po përdoren me të. Emërore i mirë i miri e mirë e mira Gjinore i të miri i të mirit i të mire i së mirës Dhanore të miri të mirit të mire së mirës 3 Shaban Demiraj në Gramatikë historike të gjuhës shqipe, 2002, fq. 417 i shpjegon kështu vlerat e nyjave të përparme te mbiemrat: Në këtë rast gjuha shqipe, për të shprehur përshtatjen formale të emrit me mbiemrin, shfrytëzoi pikërisht një mjet gramatikor sui generistë vendosur para mbiemrit. E po të kihet parasysh fakti i njohur që në gjuhën shqipe prej kohësh relativisht të hershme është përdorur rregullisht prapa emrit, atëherë rruga e natyrshmme për krijimin e këtij mjeti sui generisi shte përsëritja e treguesit gramatikor, që ndodhej në fund të emrit paraprijës, d.m.th përsëritja e nyjës që prapme shquese, sepse mbaresat e rasave emërore dhe kallëzore të trajtës së pashquar kishin rënë prej kohësh 26

27 Kallëzore të mirë të mirin të mirë të mirën Rrjedhore të miri të mirit të mire së mirës Këto zhvillime, përgjithësisht njësime të nyjave të përparme, të cilat vihen re edhe te mbiemrat e nyjshëm, e kanë qartësuar edhe po e qartësojnë edhe më tej mendimin se nyjat e përparme, në qoftë se s janë ndier, gjithmonë e më shumë po ndihen si elemente gjuhësore të fjalëformimit se sa të formëformimit. 4 - Emra farefisnie Siç dihet, disa emra të hershëm farefisnie mund të përdoren edhe të paraprirë nga një me funksionin e një pronori të vetës së tretë, si: i biri, e bija, i ati etj. 567 Një shpjegim me shumë interes jep edhe B. Bokshi. 8 Për shkak të vlerës së veçantë leksikore të nyjës para këtyre emrave, si nyja me vlerën e një pronori të vetës së tretë, këto struktura i kemi veçuar nga dy strukturat e sipërpërmendura (strukturat e tipit të emrave të ditëve të javës dhe të mbiemrave të nyjshëm të emërzuar). Këto struktura i kemi përqasur me sintagmat pronor i paraprirë + emër farefisnie (im vëlla, im atë), duke i marrë edhe atë si një lloj i veçantë sintagmash të afërta me ta. Megjithatë për këto struktura do të theksojmë: 1. Ndryshe nga përdorimet pronor + emër, ato fromalisht paraqitin forma shumë të reduktuara në trajtën e nyjave, të cilat tradicionalisht janë quajtur nyjë-pronor Emrat që i pasojnë ato përdoren gjithmonë në trajtën e shquar (i biri, e motra ), ndryshe nga sintagmat e tjera, emri pasues qëndron vetëm në të pashquarën (im bir, im vëlla ). Në kët 4 E. Likaj, Zhvillimi i eptimit në gjuhën shqipe, fq E. Likaj Zhvillime të mjeteve gramatikore të shqipes, 2015, Burim historik i këtyre përdorimeve, megjithëse është trajtuar në disa punime, ende nuk është shpjeguar në mënyrë bindëse, fq Sipas S. Rizës, ndërtimet e tipit i biri, e bija etj. përfaqësojnë relike të kohës kur nyja shquese qëndronte para emrit. S. Riza, Nyjat e shqipes, në: BUSHT, SSHSH, 1958/4, fq Mendimin e S. Rizës e kundërshton Sh. Demiraj me argumentin se, në këtë rast, emri që vjen pas (nyjës), duhet të kishte mbetur i paprapanyjëzuar dhe këtu do kishte ndikuar sado pak edhe fakti që në rastet e ngjashme të përdorimit të pronorëve të vetës së parë dhe të dytë (përk. im vëlla, yt vëlla) emri pasues del i paprapanyjëzuar. Më tej autori shton se sot për sot, mund të thuhet vetëm se është një albanizëm relativisht i moçëm dhe historikisht i paqartë. Sh. Demiraj, Gramatikë, fq B. Bokshi, Rruga e formimit, fq.377 shprehet Në një periudhë të caktuar të zhvillimit të shqipes nyja e përparme mbeti vetëm para gjinores dhe mbiemrit (të nyjshëm), kurse si nyjë shquese ajo s kishte më përdorim, para emrit. 9 K. Topalli në Gramatikë historike e gjuhës shqipe,2011, thekson se dëftorët para formimit të përemrave pronorë të përngjitur, kanë pasur edhe vlerë pronori, gjithsesi ky pohim nuk duket i mbështetur fq

28 vështrim përdorimi formal i emrit që pason nyjen pronor përputhet me përdorimin e zakonshëm të emrit në sintagmën me rend emër + pronor; edhe këtu emri përkatës del gjithmonë në të shquarën (vëllai im ) I.1.4 Lakimi i shquar si një mbikarakterizim paradigmatik Në përftimin e lakimit binar lakimi i pashquar ~ lakimi i shquar kemi një proces linear të njëpasnjëshëm dhe duke qenë se nyja e prapme e emrit rrjedh drejtpërdrejt nga zhvillimi i përemrit dëftor anaforik, dalim në përfundimin që format e lakimit të shquar nuk janë gjë tjetër veçse forma të lakimit të pashquar të pajisura me mjetin e ri përkatës të shquarsisë. Çdo formë rasore e lakimit të shquar është formuar nga përngjitja e saj me formën rasore përkatëse të nyjës. 10 Përfitimi i kategorisë gramatikore së shquarsisë u shoqërua me zhvillime të reja strukturore të paradigmës rasore. Shquarsia përballë pashquarsisë del si një kategori vijuese, prandaj edhe mjetet përkatëse gjithashtu dalin si mjete shtesore. Pra, zhvillimi më i ri morfologjik mbuloi më të vjetrin. Në këto kushte, format rasore të nyjave (të përemrave përkatës dëftor) ose iu përshtatën formave respective rasore të lakimit të pashquar, ose këto të fundit u përshtatën me to (format e nyjave). Ndodhën zhvillime të llojeve të ndryshme edhe në strukturën e përfaqësimit fonologjik të emrit, edhe jashtë saj. Të dyja llojet e ndryshimeve krijuan një gjendje gjuhësore të tillë që, brenda lakimit të shquar mjetet e lakimit të pashquar e humbën vlerën funksionale rasore; për të shprehur këtë funksion u përshtatën mjetet e së shquarës të cilat buruan nga një nevojë krejt tjetër morfologjike; nga nevoja për të shprehur kuptimin gramatikor të shquarsisë. Kështu që, pas prapavendosjes së nyjave shquese, edhe njëherësh, por sidomos në rrjedhë të kohës, struktura e mjeteve gramatikore të të dyja kuptimeve ndryshoi. Pasojë e këtyre ndryshimeve janë seritë e alomorfeve të mjaft mbaresave, sidomos në lakimin e shquar. 11 Pavarësisht nga ndryshimet a zgjerimet e formanteve rasore të shqipes, karakterizuesit e mirëfilltë të formanteve rasore gjendeshin kryesisht tek elementet pasuese shoqëruese të emrit. Kjo dukuri mund të vërehet qartë te nyja shquese të emrave, të cilat në periudha më të hershme kanë dalë si fleksion i mirëfilltë përemëror jashtë formës rasore emërore. Përgjithësisht zhvillimet, që vihen re në formantet rasore dhe jorasore të emrit: ndryshimet në vetë mbaresën, zgjerimet e mbaresave, por edhe njësimet e tyre pasqyrojnë gjendje të paqëndrueshme të sistemit rasor të shqipes. Vërehet përgjithësisht një zhvillim që u nënshtrohet më shumë faktorëve fonetikë sesa morfologjikë. Këto procese ndihmohen edhe nga zhvillime të tjera gjuhësore, si shtimi i numrit të parafjalëve, karakteri i lidhjeve valencore etj. të gjitha këto së bashku ndihmojnë prirjen analitike të sistemit rasor të shqipes. 10 E. Likaj, Zhvillimi i eptimit në gjuhën shqipe (morfologji historike), 2006, fq E. Likaj, Zhvillime të mjeteve gramatikore të gjuhës shqipe, 2015,

29 Këto ndryshime që mund të ndiqen qartë dhe mirë në shqipen e dokumentuar, duhet ta kenë shoqëruar gjithë ecurinë e sistemit rasor të gjuhës shqipe edhe në periudhën më të hershme të saj. Në përballje me sistemin rasor të trajtës së pashquar, lakimi i shquar del më i larmishëm, megjithëse, si sendërtues i kuptimit të vetëm të shquarsisë, mjeti përkatës morfologjik duhej të dilte vetëm me një formë. Kjo lidhet me këto rrethana: Kuptimi i shquarsisë është kuptimi gramatikor më i ri sesa kuptimi gramatikor i rasës. Format e nyjave shquese janë forma rasore të trashëguara dëftorësh. Por të dyja sistemet rasore, i pashquari dhe i shquari, përgjithësisht kanë pasur një prirje: njësimin e disa formave rasore. Kjo dukuri vërehet jo vetëm në lakimin e shquar, çka do të ishte e përligjur nga pikëpamja morfologjike, sepse mjetet e shquarsisë lidhen vetëm me një kuptim gramatikor, por edhe në lakimin e pashquar, ku diferencimet formale rasore duhej t u përgjigjeshin kuptimeve të ndryshme rasore. Njësimet e nyjave në lakimin e shquar ndofta do të ishin më largvajtëse, në qoftë se ato në rrjedhë të kohës nuk do t u ishin përshtatur edhe kuptimeve gramatikore rasore. E. Çabej një ndër arsyet e përftimit të lakimit të shquar me nyja sheh edhe nevojën për një hiperkarakterizim, kur shprehet se arsyeja sintaktike e vërtetë për një zhvillim të artikullit dyfish e gjen në tendencën për një hiperkarakterizim gjuhësor. 12 Ka një dallim themelor midis mjeteve rasore të lakimit të pashquar të emrave dhe mjeteve gramatikore të së shquarës (nyjave shquese). Mbaresat rasore të së pashquarës janë mjete lidhjeje të kushtëzuara nga raportet sintaksore që ato vendosin me gjymtyrët e tjera. Prandaj ato janë disa formash, sepse shprehin edhe shumë lidhje. Kurse mjetet e së shquarës (nyjat shquese) janë mjete gramatikore që lidhen vetëm me kuptimin e caktimit. Prandaj, normalisht, ato duhet të kishin edhe të njëjtën formë. Në të vërtetë ato dalin në seri formash, që historikisht i përgjigjen paradigmës së lakimit të pashquar. Në strukturën e sotme morfologjike, ndryshimet formale të nyjave, që kanë qenë të nevojshme për të shprehur vetëm një kuptim gramatikor që mbart lakimi i pashquar. Kështu që tani në lakimin e shquar atom und t i marrim edhe si mjete mbikarakterizuese për kuptimet e tjera gramatikore jashtë shquarsisë. mal- i mal- i t fik- u n i mal- i- t fik- u fik- u t mal- i t mal- i n i fik- u t fik- u t fush- a i fushë- s 12 E. Çabej, Rreth disa, në Studime gjuhësore IV, fq

30 fushë- s fushë- n fushë- s Por, siç e kemi theksuar, lëvizjet brenda strukturës së fjalëformës së re të lakimit të shquar nuk e kanë ruajtur gjithmonë vijën normale të ndarjes midis mbaresës raspre dhe nyjës shquese. Pra, jo në çdo rast mbaresat e së pashquarës janë ruajtur gjatë pasngjitjes së nyjave shquese. Mbikarakterizimi është vërtetuar dhe shfaqet më qartë, kur në lakimin e shquar janë ruajtur edhe mbaresat rasore të së pashquarës. Prandaj kjo dukuri shfaqet rasë pas rase e lakim pas lakimi. II Mbikarakterizimi në shumësin e emrave Zhvillimet strukturore të paradigmës së shumësit të emrave të shqipes janë nga më të ndërlikuarat. Shprehjet formale të shumësit te kjo kategori leksikore janë edhe mjaft të larmishme, edhe të parregullta, saqë krijohet përshtypja e një zhvillimi kategorial kauotik. Vetëm një kundërvënieje kuptimore gramatikore i përgjigjen mjete dhe forma të ndryshme dhe të shumta gramatikore. Rrugët e shprehjes së kuptimit gramatikor të shumësit janë: 1. Shumësi i njëjtë me njëjsin; 2. Shumësi i ndryshëm nga njëjësi, këtu përfshihen: Formimi i shumësit vetëm me anë të prapashtesave të shumësit: vajzë ~ vajz-a, kënd ~ kënde, traktor ~ traktor-ë, lumë ~ lum-enj etj. Formimi i shumësit me ndërrim të tingujve të temës: dash ~ desh, mik ~ miq, zog ~ zogj etj. Formimi i shumësit njëherazi me mbaresë dhe me ndërrim tingulli: breg ~ brigj-e, shteg ~ shtigj-e, yll ~ yj-e etj. 1. Tema të njëjta si në njëjës ashtu edhe në shumës 13 : a. Emrat e gjinisë femërore të cilët mbarojnë me -e të patheksuar, me -o të patheksuardhe me një zanore të theksuar si -i, -e, -a, -o: shtëpi, parti, qeveri etj.; dele, faqe, lagje, mace, nuse, shoqe, zile etj.; kala, para, shaka etj.; pako, pallto, radio, teto etj. b. Emrat e gjinisë mashkullorë të formuar me prapashtesat (ë)s, (-ues) dhe as: blerës, gjykatës, kalorës, lexues, mësues, nënpunës, përkthyes, qitës, rrobaqepës, shitës, vendës, maqedonas, elbasanas etj. c. Disa emra të gjinisë femërorë që mbarojnë me ë të patheksuar, veç atyre që në shumës marrin prapashtesën a. 14 Me disa përjashtime të pakta si kafshë-kafshë, lopë-lopë, shtazë-shtazë, 13 Akademia e Shkencave, Gramatika e gjuhës shqipe 1, fq , 14 Po aty, 30

31 shumica janë emra jofrymorësh: brinjë, ditë, këmbë, këngë, lugë, mollë, rrugë, shkallë, udhë etj.; d. Disa emra të gjinisë mashkullorë, si: lot, qen, muaj, sy, thi, laro, ballë, palace, dukë, muze, tru etj. 2. Tema të shumësit të ndryshme me ato të njëjësit, formimi i tij me anë të dy mjeteve: 2.1. Formimi i shumësit vetëm me anë të prapashtesave: -e, -a, -ë, -nj, -enj, -ër, -ra. a. Prapashtesa e; Me këtë prapashtesë e formojnë shumësin të gjithë emrat mashkullorë, me kuptim përgjithësisht abstract, emrat që mbarojnë me im, fjalët e huazuara që mbarojnë me on, ium, um etj.: mal ~ male, mur ~ mure, fis ~ fise, hotel ~ hotele etj. b. Prapashtesa a; Me këtë prapashtesë e formojnë shumësin: - Emra femërorë të cilët mbarojnë me zanoren ë të patheksuar, e cila bie në formimin e numrit shumës: arkë, - arka, bishë bisha, fushë fusha, pulë pula, tufë tufa, vajzë vajza etj. - Emra mashkullorë që mbarojnë me bashkëtingëllore si: bel - bela, brez - breza, cep - cepa, çun - çuna, dem - dema, derr - derra, grep - grepa, gjel - gjela, gjemb - gjemba, gjym - gjyma, kec - keca, krimb - krimba, plep - plepa, plis - plisa, plumb - plumba, qingj - qingja, rrip - rripa, spec - speca, stol - stola etj. - Emra femërorë që mbarojnë me ël, -ëz, -ull, -ur, -ër si: gogël gogela, pikël pikëla, pupël pupla, mollëz mollëza; kumbull kumbulla, mjegull mjegulla, nofull nofulla, petull petulla, shpatull shpatulla, vetull vetulla; flutur flutura, gjepur gjepura; cilindër cilindra, emër emra, kalibër kalibra, kapistër kapistra, kodër kodra, kthetër kthetra, letër letra, litër litra, metër metra, mjeshtër mjeshtra, motër motra etj. - Emra asnjanës të cilat kanë prejardhe foljore: të qeshur-it të qeshura, të qarë-t të qara, të bërtitur-it të bërtitura etj. c. Prapashtesa ë; Me këtë prapashtesë e formojnë shumësin vetëm emrat mashkullorë të cilët janë fjalë të prejardhura me prapashtesat ac, -aç, -ak, -an, -ar, -tar, -esh, -er, -it, -or, -tor, - uk si: tullacë, gjëmbaçë, rrugaçë, durrsakë, ftujakë, romakë, rosakë, dibranë, shkodranë, lumjanë, matjanë, detarë, formularë, kolonjarë, anëtarë, arsimatrë, luftëtarë, larashë, rreshterë, togerë, karrocierë, artistë, sportistë, mallakastriotë, suljotë, patokë, dasmorë, drejtorë, fjalorë, lakrorë, punëtorë, kovaçë etj. d. Prapashtesa nj, Me këtë prapashtesë e formojnë shumësin emrat mashkullorë të cilët mbarojnë me një zanore të theksuar, si: bari ~ barinj, dru ~ drunj, flori ~ florin, hero ~ heronj, mi ~ minj, pe ~ penj etj. e. Prapashtesa enj, Me këtë prapashtesë e formojnë shumësin një numër i vogël emrash mashkullorë, si: lumë ~ lumenj, lëmë ~ lëmenj, përrua ~ përrenj, budalla ~ budallenj, fukara ~ fukarenj, maskara ~ maskarenj etj. f. Prapashetesa ër, Me këtë prapashtesë e formojnë shumësin disa emra mashkullorë kryesisht frymorë, si: prind ~ prindër, nip ~ nipër, rob ~ robër, çam ~ çamër, mbret ~ mbretër, rob ~ robër. Disa të tjerë e formojnë shumësin edhe me ndërrim të zanores së temës a ~ e, si: atë ~ etër, kunat ~ kunetër, skllav ~ skllevër, shtrat ~ shtretër. 31

32 g. Prapashtesa ra, Me këtë prapashtesë e formojnë shumësin janë disa emra femërorë dhe pak më tepër mashkullorë që e formojnë shumësin me këtë mbaresë, të tillë si: gjak ~ gjakëra, pleh ~ plehëra, verë ~ verëra, fshat ~ fshatra, mall ~ mallra, lojë ~ lojëra, shi ~ shira, gjë ~ gjëra Formimi i shumësit me ndërrim të tingujve të temës: Ndërrimi a ~ e : dash ~ desh, cjap ~ cjep, vllah ~ vlleh, natë ~ netë, kulaç ~ kuleç. Ndërrimi k ~ q: armik ~ armiq, peshk ~ peshq, mik ~ miq, bujk ~ bujq, ujk ~ ujq etj. Ndërrimi g ~ gj: zog ~ zogj, murg murgj Formimi i shumësit njëherazi me prapashtesë dhe me ndërrim tingulli: breg ~ brigj-e, shteg ~ shtigj-e, yll ~ yj-e, thes ~ thaës, natë ~ net etj. Në këtë pasqyrë paradigmatike dallohen qartë tri drejtime zhvillimi të shprehjes së numrit: 1. Forma shumësi ku vija e kufirit të mjetit gramatikor të shumësit është e dukshme, si: lis-a, vend-e, gur-ë etj. 15 Kjo është edhe rruga kryesore e ndërtimit të formës së shumësit, e cila është kushtëzuar nga mënyra si është formuar historikisht e ashtuquajtura trajtë e shumësit të emrave Shumësa emërorë që nuk janë shprehur me mjete gramatikore shumësi, por me forma shumësi, si: desh, cjep, kuleç, hamej, pleq, qe etj. 3. Shumësa emërorë të shprehur me forma të hershme shumësi, të pasura edhe nga mbaresa, si: fretër, kunetër, barqe, harqe, yje, shtigje etj. II.1 Formimi i shumësit me: a. ndërrimin a ~ e; b. ndërrimin a ~ e + ndërrime të tjera; c. ndërrimin a ~ e + ndërrime të tjera + prapashtesën -ër; d. ndërrimin a ~ e + ndërrimi k : q + prapashtesa -e Tabela Nr.1 Formime shumësi me ndërrimet a ~ e; a ~ e + ndërrime të tjera; a ~ e + ndërrime të tjera + prapashtesën -ër; a ~ e + ndërrimi k : q + prapashtesa -e Ndërrimet e zanoreve a ~ e 15 Sh. Demiraj, Gramatikë historike e gjuhës shqipe, 2002, fq E. Likaj, Zhvillime të mjeteve gramatikore të shqipes, 2016, fq

33 Nr. 1 Ndërri met Mjet i vetëm gramatikor cjap ~ cjep 2 dash ~ desh a ~ e 5 natë ~ netë Edhe me ndërrime bashkëting ëlloresh dhaskal ~ dhaskenj mashkull ~ meshkuj 3 vllah ~ vlleh plak ~ pleq 4 kulaç ~ kuleç bakall ~ bakenj/bak aj hamall ~ hamej/ham aj çakall ~ çakaj/çakej a~e + prap. -ër atë ~ etër a ~ e + k ~ q + prap. -e bark ~ berqe a ~ e + ndërrim bashk. + prap. -e gardh ~ gjerdhe frat ~ fretër bark ~ berqe lak ~ leqe kunat ~ kunetër lab ~ lebër lugat ~ lugetër mëzat ~ mëzetër skllav ~ skllevër shtrat ~ shtretër vëlla ~ vëlle(z)ër biçak ~ biçeqe harrë ~ herre (a~e dhe ë ~ #) Gjithsej 26 Paraqitja grafike 33

34 Mjet i vetëm gramatikor Ndërrime bashkëtingëllores h a~e + prap. -ër a ~ e + k ~ q + prap. -e a ~ e + ndërrim bashk. + prap. -e Series Duke iu referuar Fjalorit të Gjuhës shqipe 2006 do të shohim se janë rreth 26 emra të cilët e pësojnë këtë ndryshim. Në disa prej këtyre rasteve ky ndryshim del si mjet i vetëm gramatikor dhe në disa të tjerë kemi edhe ndryshime të tjera. Emrat bakall, çakall, hamall dhe dhaskal në shqipen e sotme dalin me disa trajta shumësi. Në Fjalorin e gjuhës shqipe 2006, shumësin e këtyre emrave e gjejmë përkatësisht si bak-enj/bak-aj, çak-aj/çak-ej, ham-ej/ham-aj. II.2 Formimi i shumësit me: a. ndërrimin e ~ i b. ndërrimin e ~ i + ndërrime bashkëtingëlloresh + prapashetsa -e 34

35 Këtë ndërrim e shohim më të kufizuar, vetëm në fjalët: breg ~ brigj-e, shteg~shtigj-e dhe shtrek~shtriqe. Siç shihet, këtu ndërrimi i zanoreve shoqërohet nga ndërrimi i bashkëtingëlloreve dhe prapashtesa e. Tabela nr.2 Formimi i shumësit me ndërrimin e ~ i + ndërrime bashkëtingëlloresh + prapashetsa -e Nr. Ndërrimet e ~ i + ndërrim bashkëtingëlloresh + prap. -e Gjithsej 1 breg ~ brigj-e 2 e ~ i shteg ~ shtigj-e 3 shtrek ~ shtriq-e 3 Paraqitja grafike e ~ i + ndërrim bashkëtingëlloresh + prap. - e Për ndërtimin e shumësit me forma të veçanta të fjalës, nuk do të zgjatemi shumë. Në studim ato do të përmenden për dy arsye: 1. Për t i vënë në dukje si veçori të strukturës morfologjike të shqipes si dhe për të parë se ç vend zënë ato në sistemin e formimit të shumësit të emrave. 2. Për t i përqasur ato me format analoge që ndërtohen edhe me ndryshime të tjera tingujsh. Në vështrimin e parë duhet theksuar se ato forma zënë vend shumë të kufizuar në strukturën morfologjike të shqipes. Ato janë kryesisht zhvillime historike, të shkaktuara nga arsye fonetike dhe pjesërisht analogjike. 35

36 II.3 Formimi i shumësit me: a. ndërrimin e ~ a b. ndërrimin e ~ a + prapashtesën -ë Ndërrimi e~a ndeshet tek emrat gëthep~gëthapë(t), rreth-rrath-ë, thes~thas-ë, pëlle~ pëlla. Tabela nr.3 Formimi i shumësit me ndërrimin e ~ a; ndërrimin e ~ a + prapashtesën -ë Nr. Ndërrimet Mjet i vetëm gramatikor e ~ a e ~ a + prap. -ë Gjithsej 1 pëlle ~ pëlla gëthep ~ gëthap-ë 2 e ~ a rreth ~ rrath-ë 3 thes ~ thas-ë 4 Paraqitja grafike Mjet i vetëm gramatikor e ~ a e ~ a + prap. -ë Series1 1 3 Shumësi i parë është ndërtuar me prapashtesën a: pëlle a pëlleja pëlla Shumësi i emrave thesë dhe rrathë përkatësisht thasë dhe rrathë mendohet të jetë një shumës i singularizuar (dukuria e metafonisë). 17 Sipas Cabejt, pas singularizimit të formës së shumësit, format e njëjësit u përdorën me vlerën e shumësit, kur forma e këtij numri mund të dallohej fare mirë nëpërmjet ndonjë formanti të posaçëm, siç ka ndodhur edhe te trajtat e 17 E. Çabej, Shumësi i singlarizuar në gjuhën shqipe, Tiranë 1967 v.44 36

37 dokumentuara thas-ë, rrath-ë, ku fundorja /-ë/ duhet të jetë analogjike sipas tipit gur ~ gur-ë etj. 18 II.4 Formimi i shumësit me: a. ndërrimin ua ~ o + prapashtesën -nj; b. ndërrimin e shumësit ua ~ o + prapashtesën -je; c. ndërrimin e shumësit ua ~ o + ndërrimin ll ~ j + prapashtesën -e; Tabela nr.4 Formimi i shumësit me ndërrimin ua ~ o + prapashtesën -nj; ua ~ o + prapashtesën -je; ua ~ o + ndërrimin ll ~ j + prapashtesën -e; ua ~ o + ll ~ j + ua ~ o + -nj Nr. Ndërrimet ua ~ o + -je prap. -e bardhua ~ bardhonj shuall ~ shuaj 1 zgjua ~ zgjoje /shoje 2 carrua ~ carr-onj krua ~ kroje truall ~ troje 3 cikofua ~ cikof-onj fashuall ~ fash-oj 4 cirlua ~ cirl-onj gërruall ~ gërr-oj 5 çapua ~ çap-onj huall ~ hoje 6 dragua ~ drag-onj 7 fajkua ~ fajk-onj 8 ftua ~ ftonj 9 katua ~ kat-onj 10 langua ~ lang-onj 11 ua ~ o larua ~ lar-onj 12 lëkua ~ lëk-onj 13 pallua ~ pall-onj 14 potkua ~ potk-onj 15 radhua ~ radh-onj 16 skallua ~ skall-onj 17 thua ~ thonj 18 vallkua ~ vallk-onj 19 vardua ~ vard-onj 20 vargua ~ varg-onj 21 virua ~ vir-onj 22 zabua ~ zab-onj Gjithsej 29 Paraqitja grafike 18 Po aty, 37

38 ua ~ o + -nj ua ~ o + -j ( e) ua ~ o + ll ~ j Series Kjo mënyrë e formimit të shumësit që prek jo pak emra, mund të lidhet me rrugën e formimit tipave të tjerë shumësi të ngjashëm me ta në temë dhe në prapashtesë. Formanti nj (cirua ~ cir-o-nj) si trajtë afron, më drejt, është e njëjtë me formatin e emrave fto-nj etj., i cili është shtrirë këtu për analogji. Kurse kalimi ua- në o- duket se përfaqëson një zhvillim të kundërt të zbërthimit të o-së së mbyllur nga një n. Dy grupet e tjera me ndërrimet ua- o + j e dhe ua o + ll j + e përfaqësojnë raste të kufizuara të cilat duhet të jenë formuar shkallë-shkallë. Shkallët pararendëse duhet të kenës qenë, përkatësisht: II.5 Formimi i shumësit me: zgjua zgjo- nj zgjoj zgjoje truall tro- nj troj troje a. ndërrimin ye ~ e + ndërrimin ll ~ j b. ndërrimin ye ~ e + ndërrimin ll ~ j + prapashtesën -e c. ndërrimin ye ~ e + prapashtesën -rë Ndërrimi ye ~ e del tek emrat gavyell ~ gavyej, gërbyell ~ gërbej, gërfyell ~ gërfej; kapërcyell ~ kapërcej, fyell ~ fej-e vrimë në trajtë kanali dhe krye ~ kre-rë kryetar, i parë. 19 Me përjashtim të emrit krye, ku grupi ye del në pozicionin fundor të temës, në të gjitha rastet e tjera ky grup ndiqet nga-ll. Si rregull, si tregues gramatikor i shumësit shërbejnë vetëm ndërrimetye ~ e dh e ll~j, por te fej-eështë shtuar edhe prapashtesa e, kurse te kre-rë prapashtesa-r(ë). 19 Fjalori i gjuhës shqipe,

39 Tabela nr.5 Formimi i shumësit me ndërrimin ye ~ e + ndërrimin ll ~ j; ye ~ e + ndërrimin ll ~ j + prapashtesën -e; ndërrimin ye ~ e + prapashtesën -rë Nr. Ndërrimet ye ~ e + ll ~ j ye ~ e + ll ~ j + prap. -e ye ~ e + pra. -rë 1 gavyell ~ gavyej fyell ~ fej-e krye ~ kre-rë 2 gërbyell ~ gërbej 3 ye ~ e gërfryell ~ gërfyej 4 kapërcyell ~ kapërcej Gjithsej 6 Paraqitja grafike ye ~ e + ll ~ j ye ~ e + ll ~ j + prap. -e ye ~ e + pra. -rë Series Ndërrimet e grupit të parë (gërbyell ~ gërbej ) duhet të jenë paraprirë nga shkallë ndërmjetëse gerbyej e mandej kanë përfunduar përmes një ndërrimi të dytë, në gërbej. Pra duhet të kenë ndjekur këtë rrugë: gërbyell gërbyej gërbej. Për këtë zhvillim na ndihmon shembulli fyell fyej fej feje, përmes formës ndërmjetëse fyej, e cila megjithëse rrallë, është në përdorim. Sidoqoftë zhvillimet e shkallëshkallëshme a të menjëhershme nuk janë pasoja të zhvillimeve fonetike me vlera morfologjike. Zhvillimi i formës fyell ~ fej-e paraqitet më i zgjeruar. Në formën përfundimtare feje, veç zhvillimeve të brendshme, është shtuar edhe formanti karakteristik i shumësit e (fej-e). Format në përdorim tregojnë formantin e forma përkatëse do ta ketë marrë në fund. Po të kishim studime të plota fonotaktike, ndofta do të dukej më qartë se fundorja lol nuk e pranon fonemën e. Kurse te forma përfundimtare feje, veç shfaqes së trefishtë të shumësit, vërhet edhe lehtësia e kombinimit (shoqërimit) të j-së (fej-e) me e-në. 39

40 Te forma e shumësit të emrit krye ~ krerë duket se ndryshimi i brendshëm ye- ~ -e- (krye - kre-) duhet btë ketë ndodhur brenda formës së shumësit të ndërtuar me prapashtesën përkatëse rë: kryerë krerë; ky ndërrim është gjithashtu pasojë e zhvillimeve të mëtejshme fonetike; me sa duket, pa ndonjë vlerë të veçantë morfologjike. II.6 Formimi i shumësit me ndërrime të tjera të zanoreve Karahas ndërrimeve që kanë njëfarë dendurie, në formimin e shumësit të emrave gjejmë edhe një numër të konsiderueshëm ndërrimesh të cilat për dendurinë shumë të vogël mund ti quajmë të izoluara oseunike në llojin e vet. Por karakteri i izoluar i tyre nuk duhet ngatërruar me funksionet gramatikore që bartin. Të tilla janë këto ndërrime zanoresh: 1. u~ ua te kalë ~ kuaj 2. e ~ ye te derë ~ dyer 3. i ~ je te vit ~ vjet 4. o ~ ua në kundërvënien dorë ~ duar 5. ua ~ a te grua ~ gra 6. a ~ ë te shpargër ~ shpërg-ënj 7. ë ~ u del te dhëndër ~ dhëndurë Tabela nr.6 Formimi i shumësit me ndërrime të tjera zanoresh a ~ ua, e ~ ye, o ~ ua, ua ~ a, a ~ ë, ë ~ u. Nr. Ndërrimet të tjera a ~ ua e ~ ye i ~ je o ~ ua 1 a ~ ua kalë ~ kuaj 2 e ~ ye derë ~ dyer 3 i ~ je vit ~ vjet 4 o ~ ua dorë ~ duar 5 ua ~ a 6 a ~ ë 7 ë ~ u ua ~ a grua ~ gra a ~ ë shpargër ~ shpërgënj ë ~ u dhëndër ~ dhëndurë 40

41 Paraqitja grafike a ~ ua e ~ ye i ~ je o ~ ua ua ~ a a ~ ë ë ~ u Series Këto formime shumësi quhen të parregullta, duke u nisur nga forma e sotme e tyre. Kuptimi i shumësit në këto fjalë shprehet me anë të ndërrimeve të tingujve. Forma e shumësit duar është shpejguar si diftongim i -o-së së një forme të vjetër të njëjësit (dor-). Diftongimi mund të ketë ndodhur kur -o-ja ka qenë në rrokje të mbyllur pra: dor- ~ duar. Ndërsa për formën e shumësit të fjalës derë përkatësisht dyer, nuk janë dhënë shpjegime të qarta, kjo për shkak të formës fillestare të kësaj fjale. Ky kalim pra i -e-së në ye (derë ~ dyer) nuk gjen shpjegim në rregullat e fonetikës historike të shqipes. 20 Shumësi i kalë ~ kuaj është shpjeguar duke u nisur nga burimi latin i fjalës (cabalus). Në këtë fjalë kemi të pasqyruar një zhvillim sipas rregullave fonetike të gjuhës shqipe: cabálus > cabal- (mbaresa -us nuk huazohet) > caál (-b-ja në trup të fjalës bie) > këál > kal > kalë. Gjithashtu edhe trajta më e vjetër e këtij emir (kual) na dëshmon se ky emër nuk e ka formuar shumësin me formantin /-i/, sepse përndryshe fundorja /-l/ do të ishte shndërruar në /-j/. 21 Në shumësin e fjalës grua ~ gra paraqitet një vështërsi për sqarimin e kësaj dukurie, pasi etimologjia e fjalës nuk është mjaft e qartë. 22 Forma e njëjësit me togun zanor -ua- parakupton një një trajtë më të hershme *gron, forma e shumësit mbetet e paqartë. 20 Likaj E. Zhvillimi i eptimit në gjuhën shqipe (Morfologji historike), Tiranë 2006, f Demiraj Sh. Gramatikë historike e gjuhës shqipe, 2002, f Çabej E. Studime etimologjike në fushë të shqipes, III, Tiranë, v

42 Ndërsa shumësi i fjalës dhëndër përkatësisht dhëndurë mund të shpjegohet nëpërmjet zhvendosjes së theksit. Në këtë formë shumësi është shtuar edhe formanti -ë-. 23 Emti vit ~ vjet, por zakonisht edhe vite, duket se ka pasur zhvillime ciklike. Për gjendjen e sotme në përqasjen vit ~ vjet, duket se shumësi është ndërtuar përmes ndërrimit të brendshëm -i- -je- (vit ~ vjet). Në të vërtetë, historikisht, ndërrimi ka ndodhur në drejtim të kundërt -je- -i-. Ky ndërrim vërehet me shumicë në sistemin foljor (vjel ~ vilni, sjell ~ sillni etj). Prandaj shkallëzimet kronologjike mund të kenë ndjekur këtë rrugë: njëjës shumës shumësi i mbikarakterizuar vjet vjete vite Dhe, po të pranojmë këtë arsyetim historik, del se edhe forma e sotme vite paraqet një formë shumësi të mbikarakterizuar. II.7 Formime shumësi me ndërrimet e zanoreve ose të grupeve të zanoreve me zero: a. ndërrimin ë ~ # b. ndërrimin a ~ # c. ndërrimin i ~ # d. ndërrimin ër ~ # Tabela nr.7 Formimi i shumësit me ndërrim të zanoreve ose të grupeve të zanoreve me zero: ë ~ #; a ~ #; i ~ #; ër ~ # Nr. ë ~ # a ~ # i ~ # ër ~ # 1 vegël ~ vegla 2 krikëll ~ kriklla 3 Ndërrimet vepër ~ vepra 4 të tjera kokërr ~ kokrra 5 sarkazëm ~ sarkazma 6 fushë ~ fusha 7 vajzë ~ vajza. budalla ~ budallenj fukara ~ fukarenj maskara ~ maskarenj qerrata ~ qerratenj njeri ~ njerëz drapër ~ drapinj gjarpër ~ gjarpinj shpargër ~ shpërgënj 23 Demriaj Sh. Gramatikë historike, 2002, f

43 Paraqitja grafike ë ~ # a ~ # i ~ # ër ~ # Series Formimi i shumësit të këtij grupi emëror që bjerrin -ë-në e temës: ë ~ #, shfaqin një mbikarakterizim të veçantë që sendërtohet me rrudhje të temës dhe me një prapashtesë shumësi. Natyrisht ky mbikarakterizim vërehet në përqasjen e formës së njëjësit me të shumësit në vështrimin e një kundërvënieje krejtësisht formale e cila është pranuar si e tillë për shkak të një shqiptimi më praktik, të ligjëruar edhe në normat drejtshkrimore. Në shumësin e emrave të grupit tjetër: budallenj, maskarenj etj., kanë ndodhur zhvillime të tjera fonetiko-analogjike. Format pararendëse duhet të kenë qenë forma shumësi, ku prapashtesa e shumësit -enj këtu duhet të jetë shtrirë për analogji. Forma fillestare duhet të ketë qenë *badallaenj; maskaraenj. Zhvillimet e mëtejshme do të kenë qenë fonologjike, të përftuara përmes kontraksionit të grupit zanor -ae- e; *maskaraenj maskarenj Prandaj këtu nuk mund të flasim për një formë gramatikore mbikarakterizues. Edhe format e shumësit gjarpinj, drapinj format pararendëse duhet t i kenë pasur më të plota: gjarpërinj drapërinj gjarpinj drapinj Sidoqoftë format e reduktuara mund të paranohen formalisht si hiperkarakterizim. Kurse ndërtimi i formës së shumësit sarkazma nga sarkazema ka ndjekur të njëjtin zhvillim si edhe vegëla vegla, emëra emra etj. 43

44 II.8 Formime shumësi me ndërrime të bashkëtingëlloreve. 1. Emrat mashkullorë që dalin me fundoret -ull, -ill, -ell, -yll, -iell dhe -yell, e formojnë shumësin duke ndërruar fundoren -ll në -j. E pësojnë këtë ndërrim edhe një pjesë e emrave më -all dhe -oll. 2. Në kundërvënien temë e njëjësit temë e shumësit, te shumica e emrave të mësipërm ndërrimi shërben si tregues i vetëm i kuptimit të shumësit. a) Në pak emra më -uall, -yell që e mbledhin ua në o dhe ye në e, ndërrimi ll-j shoqërohet edhe nga ndërrimet e zanoreve. b) Emrat njërrokësh me temë më -all, -ell, -ill, -yll dhe emrat dyrrokësh, tema e të cilëve në shumës bëhet njërrokëshe (pika a), në shumës pas -j marrin edhe prapashtesaën -e. Shtimi i - e- së temës njërrokëshe të shumësit të emrave, si truall ~ troj-e, nyell ~ nej-e, hell ~ hej-e, yll ~ yj-e etj., do shpjeguar me veçoritë e strukturës rrokjesore të kësaj teme. II.8.1 Formimi i shumësit me: a. ndërrimin ll ~ j b. ndërrimin all ~ j/enj/ej Tabela nr.8 Formimi i shumësit me ndërrimin e bashkëtingëlloreve ll ~ j; all ~ j/enj/ej Nr. ll ~ j all ~ j /enj/ej 1 akull ~ akuj gamull ~ gamuj skrupull ~ skrupuj 2 amull ~ amuj gargull ~ garguj sukull ~ sukuj 3 apostull ~ shakull ~ apostuj grehull ~ grehuj shakuj 4 artikull ~ grumbull ~ shekull ~ artikuj grumbuj shekuj 5 Ndërrimet shembull ~ të tjera avull ~ avuj gurgull ~ gurguj shembuj 6 barbull ~ shpargull ~ barbuj idhull ~ idhuj shparguj 7 brumbull ~ tempull ~ brumbuj ishull ~ ishuj tempuj 8 brufull ~ brufuj kafkull ~ kafkuj tingull ~ tinguj 9 cecull ~ cecuj trangull ~ kapitull ~ kapituj tranguj 10 cingull ~ kërrikull ~ trishull ~ cinguj kërrikuj trishuj bakall ~ bakaj/bakenj çakall ~ çakaj/çakej çatall ~ çataj gandall ~ gandaj hamall ~ hamaj/hamej mangall ~ mangaj/mangalle djall ~ djaj papagall ~ papagaj portokall ~ portokaj strall ~ straje 44

45 11 triskull ~ cipull ~ cipuj konsull ~ konsuj triskuj 12 dishepull ~ dishepuj kungull ~ kunguj turtull ~ turtuj 13 matrikull ~ vishkull ~ ehull ~ ehuj matrikuj vishkuj 14 famull ~ famuj mugull ~ muguj vrigull ~ vriguj 15 fashikull ~ ndryshkull ~ vrundull ~ fashikuj ndryshkuj vrunduj 16 frushkull ~ vrushkull ~ frushkuj orakull ~ orakuj vrushkuj 17 fshikull ~ zgarbull ~ fshikuj popull ~ popuj zgarbuj 18 gadishull ~ zhuzhull ~ gadushuj prefull ~ prefuj zhuzhuj 19 qarkull ~ rrëqebull ~ mashkull ~ qarkuj rrëqebuj meshkuj 20 rrumbull ~ qefull ~ qefuj rrobull ~ rrobuj rrumbuj 21 rrushkull ~ qerfull ~ qerfuj sekull ~ sekuj rrushkuj 22 qipull ~ qipuj zall ~ zaje Tabela nr.9 Formimi i shumësit me ndërrimin e bashkëtingëlloreve ll ~ j; ll ~ j + prapashtesën -e N r Ndër rime të tjera ill ~ j kërmill ~ kërmij krongjill ~ krongjij kongjill ~ kongjij thëngjill ~ thëngjij ungjill ~ ungjij ell ~ j kërcell ~ kërcej yvell ~ yvej dell ~ dej hell ~ heje yell ~ j + ye ~e drurryell ~ drurryej fëndyell ~ fëndyej gërfyell ~ gërfyej rrëshyell ~ rrëshyej skërfyell ~ skërfyej uall ~ j buall ~ buaj zhguall ~ zguaj huall ~ hoje truall ~ troje shuall ~ iell ~ j diell ~ diej qiell ~ qiej ëngjëll n~ ëngjëj yll ~ j + prap-e pyll ~ pyje yll ~ yje oll ~ j kaproll ~ kaproj pinjoll ~ pinjoj 45

46 6 fill ~ fije nyell ~ nyej 7 rryell ~ rryej 8 gavyell ~ gavej 9 gërbyell ~ gërbej 10 kapërcyell ~ kapërcej 11 fyell ~ fyej/feje shuaj/s hoje Paraqitja grafike ull ~ j all ~ j /enj/ej ill ~ j ell ~ j yell ~ j + ye ~e uall ~ j iell ~ j yll ~ j + prap.-e Series oll ~ j Në këtë grup emrash që mbarojnë në temë me -ull, -ill, shumësi ndërtohet me këmbimin e bashkëtingëllores -ll në -j: artikull ~ artikuj, kungull ~ kunguj; kërmill ~ kërmij, thëngjill ~ thëngjij etj. 24 Por këtë ndërrim nuk e pësojnë emrat femërorë, të cilët karakterizohen gjithashtu nga të njëjtat fundore; ata e formojnë shumësin me prapashtesa kumbull ~ kumbulla, sumbull ~ sumbulla. Por kjo ndarje që sot duket si klasifikim gjinor, historikisht duket se s ka të bëjë me arsye gramatikore. Në të vërtetë arsyet lidhen me përbërjen e tyre fonologjike të dikurshme. Ata kanë mbaruar me një zanore çka e ka mbrojtur përbërjen bashkëtingëllore 24 Fjalori i gjuhës shqipe,

47 fundore nga palatizimi; ata kanë ndjekur rrugën e zakonshme e më të përgjithëshme të formimit me prapashtesën e shumësit -a, e cila përgjithasisht karakterizon gjininë femërore. Sidoqoftë të gjitha format e shumësit ndërtohen me një mjët të vetëm gramatikor, me ndërrimin e bashkëtingëllores fundore. Vetëm emrifill i këtij grupi e ndërton shumësin edhe me nje prapashtesë: fill ~ fije. Në këtë rast, me sa duket, shoqërimi edhe me prapashtesë shkaktohet edhe nga arsye fonologjike dhe shqiptimore. Zhvillime paralele kanë ndodhur edhe me emrat që mbarojnë me -ell; në këtë grup, gjithashtu veçohet emrihell, i cili e formon shumësin me mbikarakterizim heje. Emrat që mbarojnë në temë me -all, e formojnë shumësin me rrugë të ndryshme; disa e formojnë vetëm me ndërrimin e -ll-së fundore në -j: çatall ~ çataj, djall ~ djaj; mangall ~ mangaj; por edhe mngalle; të tjerë e formojnë shumësin me mbikarakterizime dy llojesh: 1. Me ndërrim të zanores dhe të bashkëtingëllores; hamall ~ hamej, çakall ~ çakej, por edhe çakaj. 2. Me ndërrim të bashkëtingëllores dhe me një prapashtesë: strall ~ straje, zall ~ zaje, por edhe zeje Një formim pak a shumë i njëjtë vërehet edhe te emrat yll dhe pyll. Një mbikarakterizim i shkallëzuar vërehet edhe te emrat më -yell si: fëndyell ~ fëndyej ~ fëndej, skërfyell ~ skërfyej ~ skërfej etj. Ky zhvillim ka ndjekur rrugën e zakonshme të evolucioneve të togzanoreve në rrjedhë të kohës dhe në ditët e sotme. Me formimin e shumësit të emrit fyell zhvillimet kanë qenë edhe më lrgvajtëse, sepse ndërrimet fonologjike janë shoqëruar edhe me prapashtesën e shumësit -e: fyell ~ feje. II.9 Formimi i shumësit me: a. ndërrimin k ~ q b. ndërrimin k ~ q + parashtesën -e Tabela nr. 10 Formimi i shumësit me ndërrimin e bashkëtingëlloreve k ~ q Nr. Ndërrimet k ~ q k ~ q + prap. -e Gjithsej 47

48 1 bretk ~ bretq bark ~ barqe myshk ~ myshqe 2 bujk ~ bujq bisk ~ bisqe park ~ parqe 3 fik ~ fiq bllok ~ blloqe qark ~ qarqe 4 krushk ~ krushq brisk ~ brisqe qoshk ~ qoshqe 5 mik ~ miq cak ~ caqe qyrk ~ qyrqe 6 mushk ~ mushq cik ~ ciqe rrezik ~ rreziqe 7 ndalk ~ ndalq cirk ~ cirqe rrushk ~ rrushqe 8 peshk ~ peshq çark ~ çarqe sfurk ~ sfurqe 9 plak ~ pleq çek ~ çeqe stok ~ stoqe 10 k ~ q tirk ~ tirq çok ~ çoqe shark ~ sharqe 11 turk ~ turq disk ~ disqe shirk ~ shirqe 12 ujk ~ ujq dushk ~ dushqe shkak ~ shkaqe 13 ermik ~ ermiq gjak ~ gjaqe shtrak ~ shtarqe 14 hamurik ~ hamuriq hak ~ haqe shtrek ~ shtriqe 15 visk ~ visq hark ~ harqe tork ~ torqe 16 këllk ~ këllqe thark ~ tharqe 17 lak ~ leqe zblok ~ zbloqe 18 myk ~ myqe zbverk ~ zverqe 51 Paraqitja grafike k ~ q k ~ q + prap. -e Series Përgjithësisht emrat që mbarojnë në bashkëtingëlloren -k, formën e shumësit e kanë ndërtuar duke e ndryshuar këtë bashkëtingëllore. Por, megjithëse emrat e këtij tipi kanë pasur struktura të afërta, zhvillimet në shumës nuk i kanë pasur njëlloj. Pjesa më e madhe e tyre, krahas 48

49 ndryshimit të bashkëtingëlloreve së temës nga k në q, janë zgjeruar edhe me prapashtesën e shumësit -e. Arsyet e ndryshimeve në temat e këtyre emrave janë të karakterit historiko-fonologjik, kurse zgjerimi i tyre me parashtesën -e, që sot duket si një mbikarakterizim, lidhet me arsye morfologjike, por që u përkasin periudhave të caktuara historike. II.10 Formimi i shumësit me: a. ndërrimin n ~ nj Tabela nr.11 Formimi i shumësit me ndërrim të bashkëtingëlloreve n ~ nj Nr. Ndërrimet n ~ nj Gjithsej 1 barbun ~ barbunj 2 bërcan ~ bërcanj 3 bërshen ~ bërshenj 4 gocan ~ gocanj 5 n ~ nj kacarran ~ 7 kacarranj 6 kulmetin ~ kulmetinj 7 vidan ~ vidanj Paraqitja grafike n ~ nj 7 Duket qartë që mbikarakterizimi vërtetohet me ndryshime në temën e emrit, të cilat mund të jenë edhe të gjera, dhe me një mjet karakteristik shumësi. Prapashtesa karakteristike, që 49

50 shoqëron trajtën e ndryshuar emërore, është e-ja; në raste të rralla vërehet edhe prapashtesa -ë dhe nj. Historikisht ndryshimet më temën emërore janë pasoja të ndikimeve fonologjike, të cilat në periudha të caktuara përgjithësisht përfaqësonin tregues me vlera morfologjike. Përgjithësisht prapashtesa shtesore e shumësit i gjeti të ndryshuara temat emërore. Ndër shkaqet që kanë shkaktuar dukurinë e mbikarakterizimit në formimin e shumësit mund të përmenden: 1. Tematizimi i formave gramatikore. Mund të themi se ka ndodhur një lloj singularizimi në këto formime të shumësit si psh.: *stag-i *stegi *stigi shtigj shtigj-e Deri te trajta shtig-, siç dihet, ndryshimet kanë qenë të karakterit fonetik dhe jo të karakterit morfologjik. Pra siç shihet kemi në radhë të parë dukurinë e metafonisë a ~ e (stag-i ~ steg-i), më pas kemi përsëri një metafonizim e ~ i (stegi ~ stigi) dhe palatalizimin g ~ gj ( stigi ~ shtigj), pra shumësi shtigj e përftuar në rrugë fonetike duhet të jetë singularizuar, edhe në këtë formë është ndier edhe si formë përfaqësuese e fjalës, nga kjo formë e singularizuar është formuar një shumës i dytë, por tani me prapashtesën -e. 2. Nuk është e pamundur që këto formime të ashtuquajtura të hiperkarakterizuara të formuara nën një perceptim tjetër: rrjedhojat shtigj-, brigj-, leq- etj.., të përftuara nga ndikimet fonetike, ndryshonin kaq shumë nga format parësore të njëjësave përkatës: *stag, *brag, *lak, saqë ato do të jenë perceptuar si fjalë krejt të reja, prandaj edhe kanë formuar një shumës të zakonshëm me prapashtesën -e E. Likaj, Zhvillimi i mjeteve gramatikore të shqipes, 2015, fq

51 KREU II DUKURITË MBIKARAKTERIZUESE NË SISTEMIN MBIMËROR Emri dhe mbiemri kanë qenë gjithmonë të lidhur si nga ana kuptimore ashtu edhe nga ana gramatikore. Por format eptimore të mbiemrit janë më të vona se ato të emrit, pasi janë formantet e emrit të cilat janë shtrirë edhe te mbiemri. Mbaresat e mbiemrit janë pasojë e përshtatjes së tij me emrin, zhvillimi i tyre ka qenë i lidhur ose në varësi të emrit. Eptimi te mbiemri është pasuruar ose varfëruar në varësi nga afria apo largësia nga emri. Kështu që ndryshimet eptimore të mbiemrit kanë ndodhur paralelisht me ato të emrit. Rrjedhimisht humbja e eptimit rasor tek emri, ka ndodhur edhe te mbiemri. 26 Lidhjet semantike të mbiemrit me emrin kanë qenë të qëndrueshme dhe të kushtëzuara. Mbiemri 27 është një njësi semantike gjithmonë e varur. Kjo lidhje semantike e tij me emrin, si fjalë që emërton tipar, natyrisht ka gjetur edhe shprehje sintaksore. Strukutra sintaksore e kësaj lidhjeje në periudha të ndryshme gjuhësore ka qenë e ndryshme. Në përputhje me strukturat sintaksore të kësaj lidhjeje (sintagme), janë zhvilluar edhe mjete gramatikore të mbiemrave. Kur topika e mbiemrit ndaj emrit ishte e lëvizshme, përgjithësisht, kur ai (mbiemri) ishte larg emrit, ai i kishte të domosdoshme mjetet e shprehjes mjetet e shprehjes gramatikore, të cilat, siç dihet, ishin të njëjta me ato të emrit. Por kur mbiemri fitoi pozicion pranemëror, pra, kur sintagma mbiemërore (mbiemër + emër ose emër + mbiemër) u ndie si një lidhje unike, që në çdo rast përdorimi lëviste thuajse si një gjymtyrë e vetme, mjetet e njëjta a të afërta gramatikore, edhe te emir edhe te mbiemri, nuk ishin të domosdoshme; ato i ruajti vetëm gjymtyra emërore. Një process i tillë vërehet në zhvillimin e mjeteve gramatikore të rasës te mbiemrat. Ata në shqipen e sotme dalin pa mbaresa rasore. Por te mbiemrat e nyjshëm këtë rol thuhet se e luajnë nyjat e përparme. 28 II.1 Mbikarakterizimi në kategorinë gramatikore të rasës 26 E. Likaj, Zhvillimi i eptimit në gjuhën shqipe (Morfologji historike), 2006, f Mbiemër quhet ajo pjesë e ligjeratës që emërton një tipar (cilësi, veti, marrdhënie) të sendit dhe përshtatet në gjini, numër dhe rasë me emrin e këtij sendi. Mbiemri ka kategoritë gramatikore të gjinisë, numrit e përnjë pjesë edhe të rasës, të varura nga kategoritë e emrit. Veç kësaj ka edhe kategorinë e shkallës, të cilën emri nuk e ka. 28 Sh. Demiraj, Gramatikë historike e gjuhës shqipe, 2005, 417. Por E. Likaj në Zhvillime të mjeteve gramatikore të gjuhës shqipe mendon se: format e veçanta të nyjave të përparme të mbiemrit janë kryesisht forma të mbetura të dëftorëve anaforikë të kushtëzuara nga lidhjet sintaksore me emrin prijës, të cilat, bashkë me kuptimin leksikor, humbën edhe vlerat gramatikore, duke dalë vetëm si morfema leksikore të temave mbiemërore. fq.92 51

52 Duke u nisur nga fakti gjuhësor që në shqipen e sotme në sintagmën emër + mbiemër i nyjshëm me ndryshimin e rasës së emrit ndryshon pjesërisht edhe nyja e përparme, vetë nyja e përparme është marrë edhe si një morfemë gramatikore me vlerë formëformuese. mal- ø i lartë i një mal- i të lartë mal- i të lartë mal- øtë lartë mal- i të lartë mal- i i lartë i mal- it të lartë mal- it të lartë mal- in e lartë mal- it të lartë fushë-ø e gjerë i fush- e të gjerë fush- e të gjerë fushë- ø të gjerë fush- e të gjerë fush- a e gjerë i fushë- s së gjerë fushë- s së gjerë fushë- n e gjerë fushë- s së gjerë male- ø të lartë i male- ve të lartë male- ve të lartë male- ø të lartë male- sh të lartë male- t e larta i male- ve të larta male- ve të larta male- t e larta male- ve të larta Në të gjitha sintagmat e sipërpërmendura gjatë lakimit vërehen dy paradigma, një paradigmë rasore tek emri e pasvendosur dhe e pasngjitur dhe në një paradigm tjetër rasore te mbiemri e paravendosur, por e pangjitur. Po të mbajmë parasysh rrethanën që mbiemrat e shqipes në një periudhë të hershme kanë pasur të njëjtat mbaresa rasore si edhe emrat dhe mandej, në kushtet e reja sintaksore të ngulitjes së tyre pranë emrave, i humbën ato si të panevojshme, rishfaqja e mjeteve të reja përmes nyjave të përparme, kur edhe renditja e ngulitur (emër + mbiemër) shërben në vetvete si një mjet i 52

53 veçantë gramatikor, paradigmën mbiemërore mund ta marrim si një shfaqje mbikarakterizuese. Shfaqjen e mbikarakterizimit në këtë rast e shohim jo thjesht në strukturën e mbiemrit, por në strukturën e sintagmës në përqasjen e drejtpërdrejt të mbaresave rasore emërore me nyjat përgjegjëse sipas rasave, sepse sintagma emër + mbiemër në çdo rast përdorimi paraqitet si një njësi gjuhësore. II.2 Mbikarakterizimi në kategorinë gramatikore të gjinisë Ndërsa në kategoritë e tjera gramatikore, të gjinisë dhe të numrit, mbiemri i nyjshëm mbikarakterizimin në shumë raste e shfaq në vetvete, brenda strukturës së tij. Kategoria e gjinisë i madh ~ e madh- e i keq ~ e keq- e i fisëm ~ e fism- e i sotëm ~ e sotm- e i afërm ~ e afërm- e i panumërueshëm ~ e panumërueshm- e i ndreqshëm ~ e pandreqshm- e etj Mbikarakterizimi shfaqet edhe me ndryshimin e nyjës së përparme i në e, çka do të ishte ndryshim i mjaftueshëm nga pikëpamja morfologjike, edhe me mbaresën e gjinisë femërore e në fund të mbiemrave përkatës. Nga ana tjetër, edhe vetëm mbaresa e gjinisë femërore e do të ishte plotësisht e mjaftueshme për të shprehur të njëjtin kuptim, pa qenë nevoja të ndryshonte, krahas saj, edhe nyja e përparme i në e. Madje, po ti përmbahemi kriterit të vendosur se çdo ndryshim shtesë në paradigmën e çdo fjale përbën një mbikarakterizim, atëherë te disa prej këtyre mbiemrave, si te i sotëm ~ e sotme, i fismë ~ e fisme etj, mbikarakterizimi është i trefishtë sepse gjatë shprehjes së gjinisë femërore te këta mbiemra, krahas ndryshimit të nyjës së përparme i në e dhe mbaresës femërorizuese - e, ka rënë edhe zanorja e temës ë. Ndërkaq mbetet e vështirë për t u shpjeguar pse te mbiemra të tjerë me strukturë të njëjtë fonologjike nuk është vërtetuar ky mbikarakterizim. Mbiemrat i gjatë, i gjerë, i bukur etj gjininë femërore e formojnë vetëm me ndryshimin e nyjës së përparme i në e: i gjatë ~ e gjatë, 53

54 i gjerë ~ e gjerë etj. Por, nga ana tjetër, këtu zhvillime të kundërta e theksojnë edhe më shumë mbikarakterizimin te mbiemrat përkatës. II.3 Mbikarakterizimi në kategorinë gramatikore të numrit Edhe kategoria e numrit te një pjesë e mirë e mbiemrave të nyjshëm shprehet edhe me mjete gramatikore të paravendosura (me nyja të përparme), edhe me mbaresa të veçanta shumësi. Por kjo dukuri nuk shtrihet te të gjithë mbiemrat. Te mbiemrat e gjinisë mashkullore kjo dukuri është mjaft e kufizuar. Në këtë mënyrë e shprehin numrin shumës mbiemrat i madh ~ të mëdhenj, i keq ~ të këqinj, i vogël ~ të vegjël etj. Mbikarakterizimi i këtij lloji shtrihet më gjerë: a. te mbierma prejpjesorë: e hapur ~ të hapura e mundur ~ të mundura e shkruar ~ të shkruara e folur ~ të folura e dëgjuar ~ të dëgjuara e mësuar ~ të mësuara e skuqur ~ të skuqura e zier ~ të ziera etj. b. te mbiemra të tjerë: e fortë ~ të forta e zezë ~ të zeza e dobët ~ të dobëta e rëndë ~ të rënda e lartë ~ të larta e bardhë ~ të bardha e ftohtë ~ të ftohta e larë ~ të lara etj. Në format e shumësit të mbiemrave bie në sy: 1. Mbiemrat e nyjshëm mashkullorë, të cilët shumësin përgjithësisht e formojnë vetëm me ndryshimin e nyjës së përparme i në të (i hapur ~ të hapura, i fortë ~ të fortë, i afërt ~ të afert etj). 2. Mbiemrat e nyjshëm femërorë të formuar me nyjë të përparme dhe me prapashtesë ndryshojnë vetëm nyjën e përparme. Rrethana që këta mbiemra mbarojnë me mbaresën femërorizuese e, me sa duket, nuk i lejon ata të marrin edhe një mbaresë tjetër shumësi, që është karakteristike për gjininë femërore. Nga ana tjetër, edhe bashkëndeshja e saj me mbaresën femërorizuese e do të krijonte vështirësi shqiptimi. 54

55 KREU III DUKURITË MBIKARAKTERIZUESE NË SISTEMIN PËREMËROR Sistemi përemëror i gjuhës shqipe është shumë i larmishëm, prandaj edhe zhvillimet nuk kanë qenë të njëjta te të gjitha llojet. Klasa e përemrave dallohet në gjithë sistemin e pjesëve të ligjëratës për veçori gramtikore të shumëllojshme. Kjo lidhet me dy arsye kryesore: Njëra ka të bëjë me burimin e tyre, tjetra me rrethanën që ata, përgjithësisht, kanë qenë elemente gjuhësore skajore të disa pjesëve të mëvetësishme të ligjëratës. Në nënklasat e ndryshme të përemrave të shqipes së dokumentuar krahas risive të shumta si edhe ndikimeve nga emrat, mbiemrat dhe numërorët bien në sy ende disa tipare arkaike. III.I Përemrat vetorë Përemrat vetorë në shqipen standarde dalin me këtë paradigmë: Në numrin njëjës Tabela nr.12 Paradigma e lakimit e përemrit vetor unë (veta I, njëjës) Rasa Veta e parë Emërore Kallëzore Dhanore Rrjedhore unë mua më mua më me-je Në këtë paradigmë vërehen dy zhvillime të kundërta: 1. Dhanorja dhe kallëzorja, megjithëse janë dy rasa që dallohen qartë në përdorim dhe në kuptim, prej kohësh janë njësuar; një dukuri morfologjike e cila duket se po paraprin edhe prirje të tjera në sistemin emëror e mbiemëror. 2. Rasa rrjedhore, përkundrazi, del me një formë me- të mbikarakterizuar. Ajo veç trajtës së dukshme rrënjore, që e dallon mjaft mirë nga trajtat e tjera rasore, është zgjeruar edhe me një mjet tjetër gramatikor, me mbaresën -je, të njëjtë me emrat e gjinisë femërore të trajtës së pashquar njëjës që mbarojnë me -e në temë (lule-je, dele-je etj), me sa duket të shtrirë së pari, për shkak të ngjashmërisë strukturore me emrat njërrokësh të tipit re (re-je), be (be-je) etj Sh. Demiraj, Gramatikë historike e gjuhës shqipe, 2002, 55

56 Gjendja formale e kësaj rase pasqyron një fakt të dukshëm, që vërtetohet edhe nga rrjedhorja e shumësit të këtyre përemrave, ku mund të vërehet qartë i njëjti zhvillim. Por, në qoftë se shtrirja e mjeteve është e dukshme, arsyet e shtrirjes janë përcjellë vetëm me sintagmën shtrirje analogjike e të përfocuar me termin hiperkarakterizim. Po ta përqasim edhe me rrethanën tjetër që kjo rasë, ndryshe nga dhanorja, shoqërohet edhe me parafjalë, atëherë del se shprehja gjuhësore është e trefishtë. Për çudi; këtu zhvillimet kanë qenë të kundërta. Njëri zhvillim, shoqërimi me parafjalë, ka shkruar sipas prirjes së përgjithshme për analitizëm, kurse i dyti, zhvillimi hiperkarakterizues paraqet një vazhdim e përforcim të mëtejshëm të sintetizimit. Sido qoftë, këtu funksioni rasor i është nënshtruar më tepër modelit formal sesa mënyrës gjuhësore të shprehjes. Tabela nr.13 Paradigma e lakimit e përemrit vetor ti (veta II, njëjës) Rasat Veta e dytë Emërore Dhanore Kallëzore Rrjedhore ti ty/të ty/të te-je Siç shihet, edhe në paradigmën e këtij përemri vërehet e njëjta dukuri. Edhe këtu rasa rrjedhore është shprehur dyfish, edhe me një rrënjor të veçantë, që dallohet qartë në gjithë paradigmën, edhe me formatin -je (te-je), që është po i njëjti mjet, që dilte edhe në rrjedhoren e përemrit unë (me-je), për të cilin mund të japim tënjëjtat arsyetime. Në numrin shumës Tabela nr.14 Paradigma e lakimit e përemrit vetor ne (veta I, shumës) Rasat Emërore Dhanore Kallëzore Rrjedhore veta e pare ne ne-ve na ne na ne-sh 56

57 Te ky përemër rrjedhorja ne-sh ka përgjithësuar një mbarësi rasore emërore (libra-sh), por në këtë rast mund të flasim vërtet për një nevojë formale shprehjej, sepse siç shihet edhe nga paradigma, prej kohësh si temë e këtij përemri ishte përgjithësuar forma e hershme e kallëzores. Për shkak të ndryshimeve fonetiko-analogjike, në një periudhë të caktuar të zhvillimit të shqipes të gjitha format rasore të këtij përemri u njësuan. Të gjitha zhvillimet e mëtejshme, zgjerimet me mbaresa rasore emërore, shfaqen, në një periudhë tjetër të mëvonshme gjuhësore, atëherë kur u ndie nevoja për dallimin e saj formal. Te zhvillimet e kësaj paradigm, por, siç do ta shohim më tej, edhe te paradigma të tjera, vërehet qartë se për një kohë të gjatë ndryshimet formale janë zhvilluar në drejtime të kundërta; herë - herë paradigma ishte rrudhur, herë - herë është zgjeruar. Dukuria e shfaqjeve ciklike vërehet në çdo ecuri gjuhësore. Por rastin tipik e përfaqëson paradigma e zhvilluar e emrave në lakimin e shquar njëjës në përqasje me paradigmën e reduktuar të së pashquarës. Tabela nr.15 Paradigma e lakimit e përemrit vetor ju (veta II, shumës) Rasa Emërore Dhanore Kallëzore Rrjedhore veta e dytë ju ju-ve ju ju ju ju-sh Në paradigmën e këtij përemri vërehen po ato dukuri morfologjike që ndeshen te përemri ne. III.2 Përemrat dëftorë Në gjuhën shqipe ndeshen këta dëftorë: - Për gjininë mashkullore: ai dhe ky (ata, këta) - Për gjininë femërore: ajo dhe kjo (ata, këto) - Për gjiininë asnjanëse: ata dhe këta (ata, këto) Si përemra dëftorë përdoret edhe i tillë, i këtillë, i atillë. Në paradigmën e shumësit të dëftorëve ai/ky, ajo/kjo; ata/këta; ato/këto, kanë ndodhur thuajse të njëjtat dukuri analogjiko-morfologjike si edhe te përemrat vetorë të numrit shumës. Në këtë paradigmë, në përqasje me paradigmën e njëjësit përkatës, forma e rrjedhores së njëjësit asi / aso është tematizuar; dhe është zgjeruar mandej me mbaresën e rrjedhores shumës (asi-sh/ aso-sh), si edhe te vetorët shumës (ne-sh ~ ju-sh). 57

58 III.3 Përemri lidhor i cili Përemri lidhor i cili ka lidhje sintaksore të dyfishtë: në gjini dhe në numër ai përshtatet me paraprijësin, kurse rasa e tij përcaktohet nga funksioni sintaksor që kryen në fjalinë ku bën pjesë. Format rasore të përemrit i cili: Tabela nr.16 Paradigma e lakimit e përemrit lidhor i cili, e cila, numri njëjës. Numri njëjës Rasat Gjinia mashkullore Gjinia femërore Emërore i cil- i e cil- a Gjinore i të cil- it i së cil- ës Dhanore të cil- it së cil- ës Kallëzore të cil- in të cil- ën Rrjedhore të cil- it së cil- ës Tabela nr.17 Paradigma e lakimit e përemrit lidhor i cili, e cila, numri shumës. Numri shumës Rasat Gjinia mashkullore Gjinia femërore Emërore të cil- ë- t të cil- a- t Gjinore i të cil- ë- ve i të cil- a- ve Dhanore të cil- ë- ve të cil- a- ve Kallëzore të cil- ë- t të cil- a- t Rrjedhore të cil- ë- ve të cil- a- ve 58

59 Siç dihet, përemri i cili del me një paradigmë të dyfishtë. Mjetet gramatikore (morfemat gramatikore) vendosen edhe para edhe pas fjalës, megjithatë vlerat gramatikore të morfemave të paravendosura ndryshojnë prej morfemave të pasvendosura, sepse kanëvlerë të dyfishtë. Në strukturën e përemrit shfaqen si elemente të përfaqësimit fonologjik të fjalës, si morfema fjalëformuese fjalëdalluese, sepse e dallojnë atë nga përemri pyetës cili 30. Kurse përmes ndryshimeve formale shprehin edhe kuptimet përkatëse gramatikore; pra luajnë edhe rol formëformues. Ndërsa morfemat e pasvendosura luajnë vetëm rol morfologjik kuptimor. Shprehja e dyfishtë e kuptimeve gramatikore te ky përemër, lidhen me zhvillimin historikoanalogjik. Shprehja e kuptimeve gramatikore me anë të morfemave të pasvendosura, është në përputhje me natyrën e përgjithshme të gjuhës, pra edhe me natyrën e gjuhës shqipe. Kurse morfemat e paravendosura me vlerë kuptimore gramatikore nuk përfaqësojnë një nevojë morfologjike të domosdoshme. Me sa duket, format e vecanta që marrin këto nyja të paravendosura ose trashëgojnë gjendje të hershme gjuhësore, ose janë zhvillime analogjike sipas mbiermave të nyjshëm të emërzuar. III.4 Përemri i pacaktuar të gjithë (i gjithë, e gjithë) Te Buzuku dhe Matrënga është përdorur pa nyjën e përparme të dhe më vonë është shfaqur përdorimi i tij me këtë nyjë. Nyja të, i ose e dalin si elemente të gatshme, ndaj burimi i tyre është analogjik 31. Përgjithësisht kuptimet gramatikore ky përemër i shpreh vetëm me ndryshimet që pëson nyja e përparme. Kurse kuptimin e gjinisë femërore më shumë i shpreh me rrugë të dyfishtë, edhe me ndryshimin e nyjës së përparme e në të, edhe duke marrë një morfemë -a në fund të tij. Natyrisht kjo gjendje gjuhësore vërehet në përballje vetëm me formën përgjegjëse të së njëjtës gjini në numrin njëjës. e gjithë ~ të gjith-a Shfaqja e dyfishtë e formës së shumësit të këtij përemri është përftuar pas shoqërimit të tij me nyjë të përparme. Ky përemër edhe si strukturë dhe si paradigmë ndoqi mbiemrat e nyjshëm. Tabela nr.18 Paradigma e lakimit e përemrit të gjithë. 30 Lidhur me formimin e përemrit i cili, ka dy mendime një mendim si parësor nxjerr pyetësin cili; prej tij me nyjë të përparme, është formuar lidhori i cili (shih Sh. Demiraj ) Një mendim tjetër si përemër parësor pranon përemirn lidhor i cili; prej tij mandej është veçuar cili me rënien e nyjës së përparme (shih. E. Likaj Mbi burimin dhe vlerat e përemrave cili dhe i cili, në SF 1997/1-4) 31 Përdorimin e nyjës para gjithë Çabej e lidh me nevojën për të dhënë me intesitet të veçantë konceptin e tërësisë. 59

60 Mashkullore Femërore Rasat Njëjës Shumës Njëjës Shumës Emërore i gjithë të gjithë e gjithë të gjitha-a Gjinore i e të gjithëve i e të gjithëve i e të gjithave i e të gjithave Dhanore të gjithëve të gjithëve të gjithave të gjithave Kallëzore të gjithë të gjithë të gjitha të gjitha Rrjedhore të gjithëve të gjithëve të gjithave të gjithave III.5 Përemrat pronorë Përemrat pronorë të shqipes së dokumentuar nuk janë homogjenë për nga mënyra e ndërtimit. Ata paraqiten me dy struktura: 1- Struktura të përngjitura: im, jonë, ynë etj. 2- Struktura të paranyjëzuara: i tij, i saj, e mi, e tu etj. 3- Pronorë-nyjë: i ati (= ati i tij), e bija (=bija e tij) etj. 32 Edhe nga mënyra se si formohen përemrat pronorë, mund t i ndajmë në tri grupe kryesore: 1- Pronorët e krijuar në rrugë analogjike: e mi, e tu etj. 2- Pronorët e formuar me përngjitje: jonë, imi etj 3- Pronorë të krijuar nga mbiemërzimi i gjinores së vetorëve të vetës së tretë: i tij, i saj etj. Si rrjedhim i një vargu ndryshimesh të karakterit fonetik dhe analogjik, paradigmat e pronorëve të dy vetave të para, sidomos gjatë shekujve të fundit, i janë nënshtruar një procesi thjeshtimi largvajtës. Pronorët e grupit të dytë paraqesin një rrugë formimi të vështirë dhe për këtë arsye studiuesit ndahen në dy lidhur me burimin e vlerat e tyre. 33 Duke u nisur nga gjendja e shqipes standarde pronorët dalin me një paradigmë mjaft të larmishme. 32 E. Likaj, M. Cabej, Morfologjia e shqipes standarde, 2013, Bopp-i mendon se elementet e para të këtyre pronorëve janë formës të përemrave dëftorë, kurse elementet e dyta janë gjinore të vetorëve përkatës. Pra, te pronori jonë, p.sh. tek element i parë jo- duhet parë forma e emërores së dëftorit (a)jo, kurse tek elementi i dytë në gjinorja e vetorit të vetës së pare shumës (i) ne, e cila jashtë theksit, në përbërjen e pronorit, përfundoinë në (jo+ne>jonë). Pedersen-i mendon se tek elementi i pare duhet pare nyja, kurse tek elementi i dytë mbeturina e një pronori të lashtë. Pra, te pronori im, p.sh. elementi i pare i- përfaqëson nyjën, kurse elementi i dytë m përfaqëson pronorin e vjetër të reduktuar (i+m>im). 60

61 Pronorët të cilët kanë një strukturë të përngjitur, kanë një paradigmë lakimi të veçantë, ku ke mi të gërshetuar element të supletivizmit dhe të mbareave të zakonshme. Njëjës E. libri im Gj. librit tim Dh. librit tim K. librin tim Rr. librit tim vajza jonë (i) vajzës sonë vajzës sonë vajzën tonë vajzës sonë Shumës E. libri ynë Gj. (i) librit tonë Dh. librit tonë K. librin tonë Rr. librit tonë librat tanë (i) librave tanë librave tanë librat tanë librave tanë Veta Veta I libri im Veta II libri yt Vajza ime Vajza jote etj. Mashkullore Femërore libri ynë libri im shtëpia jonë (supletivizëm) shtëpia ime (mbaresë) Pronorët të cilët kanë një strukturë të parnyjëzuar, kuptimet gramatikore i shprehin, ashtu si mbiemrat e nyjshëm, kryesisht me ndryshimin e nyjës së përparme ose edhe me mbaresa. E. vajza e tij Gj. i vajzës së tij 61

62 D. vajzës së tij K. vajzën e tij Rr. vajzës së tij libri i tij i librit të tij librit të tij librin e tij librit të tij Pronorët nyjë, kuptimet gramatikore i shprehin si nyjat e përparme: E. i biri Gj. i të birit Dh. të birit K. të birin Rr. të birit e bija i së bijës së bijës së bijën së bijës Brenda paradigmës së ndërlikuar të pronorëve, krahas formave të thjeshta të shprehjes së kuptimeve gramatikore, vërehen edhe këto seri të formave të dyfishta: Shprehje e dyfishtë në: Gjini Tanë ~ tona yt ~ jote Për përemrin tanë shfaqja e dyfishtë del tek elementët e para, përmes kundërvënies ta- ~ to-, por edhe përmes mbaresës -a të gjinisë femërore. Te përemri yt gjininë e shfaq edhe përmes kundërvënies formale yt ~ jot-, edhe përmes mbaresës -e (jot-e). Shprehja e dyfishtë e kategorisë së gjinisë te këta përemra historikisht nuk lidhet me arsye morfologjike gjinore, por me rrathënën që ata janë fjalë të përngjitura, ku format e veçanta të elementeve të para përfaqësojnë format e veçanta parësore. 62

63 Elemente të dyta, -a (ton-a) dhe -e (jot-e), janë mjete të mirëfillta morfemore të përgjithësuara këtu për analogji me mbiemrat e panyjshëm të gjinisë femërore. Por, në këtë rast, analogjia nuk është pasojë e një nevoje morfologjike, por e trysnisë së shumësit mbiemëror, me të cilët pronorët kanë ngjashmëri edhe kutpimore (semantike), sepse, si edhe mbiemrat përcaktojnë, edhe sintaksore, sepse, gjithashtu si mbiemrat, lidhen me ermrat. 63

64 KREU IV -DUKURITË MBIKARAKTERIZUESE NË SISTEMIN FOLJOR Zhvillimet morfologjike në sistemin foljor janë më të gjera sesa në sistemet e tjera morfologjike. Këto zhvillime kanë prekur kryesisht mbaresat vetore, por në mjaft raste edhe temat e tyre. Prandaj edhe klasifikimi i kësaj klase fjalësh në zgjedhime është më i vështirë. Ndryshimet më të theksuara vërehen te foljet jam, kam dhe them, por edhe te grupe të tjera foljesh të zgjedhimit - o/-io ndryshimet nuk janë të pakta. Brenda sistemit paradigmatik foljor ka zgjerime të formave gramatikore, pra përftime të formave të reja gramatikore, për shkak të nevojës së shtimit të kuptimeve të reja gramatikore ; ka kufizim të formave gramatikore; ka njësime formash gramatikore, por vërehen edhe mjaft mbikarakterizime formale. Struktura e temave të fjalëve në gjuhën shqipe në zhvillimet paradigmatike përgjithësisht është e qëndrueshme. Por njihen edhe mjaft ndryshime. Përgjithësisht ndryshimet janë pasojë e ndikimeve fonetike në rrjedhë të kohës. Për gjendjen e sotme, meqë janë ndryshime që ndodhin në paradigmë, pra përfaqësohen si ndryshime paradigmatike, çdo ndryshim përfaqëson edhe një mjet të mëvetësishëm, të pamëvetësishëm ose shtesor gramatikor. Në disa raste këto ndryshime të kushtëzuara fonetikisht, nuk janë të motivuara edhe morfologjikisht. Prandaj, prej kohësh dhe në kohë, nën trysninë e sistemit, vërehen rikthime në trajtën e njësuar të temës. Kështu, p.sh te grupi i foljeve, që në vetën e parë njëjës të dëftores të zgjedhimit vepror dalin me -s dhe -t (spërkas/spërket, kullos/kullot.) pavarësisht nga shkaqet që kanë çuar në këto dysi, prirja është për t u rikthyer te tema e njësuar me -t. Por mbikarakterizimi shfaqet kryesisht edhe këtu te folje që gjatë paradigmës ndryshojnë temën. Mbikarakterizimi përgjithësisht nuk shtrihet në gjithë paradigmën, por në trajta të veçanta të saj; brenda një kategorie gramatikore ose edhe jashtë saj. Prandaj mbikarakterizimin mund ta kërkojmë vetëm te grup foljet. Ndryshime që brenda paradigmës pësojnë ndërrimet s : t + a : e : i; a : o IV.1. Ndërrimi a ~ e + s ~ t Këtë ndërrim e pësojnë ato folje të cilat dalin me temë më as: vras, shkas, buças, brohoras, humbas, ngas etj. dhe janë rreth 25 folje që bëjnë pjesë në këtë grup. 64

65 Tabela nr.19 Foljet që pësojnë ndërrimin a ~ e dhe s ~ t Nr. Ndërrimet Ndërrimi a ~ e + s ~ t Gjithsej 1 ngas ~ nget humbas ~ humbet 2 ngjas ~ ngjet këlthas ~ këlthet 3 shkas ~ shket këllas ~ këllet 4 vras ~ vret kërcas ~ kërcet 5 brohoras ~ brohoret mërdhas ~ mërdhet 6 buças ~ buçet pëlcas ~ pëlcet 7 a ~ e + s ~ t çokas ~ çoket pëllas ~ pëllet 8 gërgas ~ gërget përkas ~ përket 9 gërhas ~ gërhet spërkas ~ spërket 10 gërthas ~ gërthet trokas ~ troket 11 godas ~ godet bërtas ~ bërtet 12 rrëshqas ~ rrëshqet flas ~ flet 13 trokas ~ troket 25 IV.2. Ndërrimi a ~ o + mbaresë Këtë ndërrim e pëson një numër i vogël foljesh të cilat në kohën e kryer të thjeshtë dalin me o: dal dol-a, marr mor-a, flas ~ fol-a. Tabela nr.20 Foljet që pësojnë ndërrimin a ~ o + mbaresa Nr. Ndërrimet Ndërrimi a ~ o + mbaresa 1 dal ~ dol-a 2 a ~ o marr ~ mor-a 3 flas ~ fol-a Ndryshimet që po ndodhin në paradigmën e së tashmes së dëftores të zgjedhimit vepror janë dy llojesh: 1. Ndryshime brenda temës, si: vras ~ vret ~ vret, flas ~ flet ~ flet etj., të cilat vërtetohen në vetën e dytë dhe të tretë njëjës. Këto ndryshime shprehin një mbikarakterizim të brendshëm, sepse kuptimet gramatikore përkatëse shprehen edhe me kthimin e -s së temës në -t, edhe me ndërrimin e -a- së temës në -e-. Këto ndryshime fonetike të karakterit historiknuk kanë ndodhur në të njëjtën kohë, por njëri pas tjetrit. Fillimisht është vërtetuar metafonia, d.m.th 65

66 kthimi i -a- së në -e- dhe është ndjekur më vonë edhe nga rikthimi i -s-së (të vetës së parë) në -t. 34 Ndryshimet e karakterit fonetik, që kanë ndodhur brenda një forme të hershme morfologjike, në përqasje me formën e vetës së parë (vras, flas, etj) nga vështrimi i sotëm, përfaqësojnë vërtet një formë morfologjike, por të ndërtuar me dy ndryshime fonologjike. 2. Ndryshime brenda temës + mbaresa ngas nget nget ngas im ngit + ni ngas in flas flet flet flas im flit + ni flas in Ndryshime të këtij lloji janë të kufizuara; në të tashmen e dëftores brenda kësaj paradigme vërtetohen vetëm në vetën e dytë shumës. Në këtë vetë forma gramatikore është ndërtuar edhe me mbaresën karakteristike të saj -në, por, në përqasje me vetën e parë (si formë përfaqësuese), del edhe me dy ndryshime në temë: me ndërrimin e -a-së në -i- (vras ~ vrit-), edhe me ndërrimin e -s-së në -t (vras ~ vrit-), çka në të vërtetë, historikisht është një rikthim te trajta e temës parësore. Një mbikarakterizim i këtij lloji brenda paradigmës të së pakryerës vërtetohet edhe në vetën e tretë të numrit njëjës, ku, krahas mbaresës -te, ndërrohet fundorja e temës së kësaj kohe nga - t në -s: ngit ja ngit je ngis te ngit nim ngit nit ngit nin flit ja flit je flis te flit nim flit nit flit nin Një këmbim i tillë, i ndikuar nga format ngas ~ ngasim ~ ngasin, por i kërkuar për të mënjanuar shqiptimin e vështirë të dy t-ve njëra pas tjetrës, ndofta edhe mund të mënjanohej. Do të ishte më e pranueshme ruajtja e përbërjes së temës në gjithë paradigmën, sepse forma të tilla në vetën e tretë njëjës është pranuar për një grup foljesh, si: hesht ~ heshtte, mposht ~ mposhtte 34 Sh. Demiraj, Gramatikë historike e gjuhës shqipe, 2002, fq. 86; E. Likaj, Zhvillimi eptimit në gjuhën shqipe, 2003, fq

67 etj., pavarësisht nga rrethana që ky grup foljesh në të gjitha llojet e paradigmave del vetëm me -t në temë. Ndërsa në përqasje me paradigmën e kohës së tashme, të gjitha format vetore të së pakryerës, me përjashtim të vetës së dytë shumës, dalin të mbikarakterizuara, sepse, veç kundërvënies së mbaresave përkatëse në kundërvënie qëndrojnë edhe temat. ngas ~ ngitja nget ~ ngitje nget ~ ngiste flas ~ flitja flet ~ flitje flet ~ fliste Mbikarakterizimi shtrihet gjithashtu edhe në të gjitha format vetore të së kryerës së thjeshtë. Edhe këtu në kundërvënie me të tashmen dhe të pakryerën qëndrojnë edhe mbaresat, por edhe temat, të cilat për arsye gramatikore janë të apofonuara: ngas ~ nga va nga ve nga u nga më nga të nga në flas ~ fol a fol e fol i fol ëm fol ët fol ën Në paradigmën e së tashmes së lidhores ka një mbikarakterizim të brendshëm që vërehet në vetën e dytë shumës flitni. Të flas Të flasësh Të flaës Të flasim Të flitni Të flasin Të vras Të vrasësh Të vrasë Të vrasim Të vritni Të vrasin 67

68 Mbikarakterizimi i brendshëm në këtë vetë është shprehur edhe me kundërvënien e temave (flit-, përk. vrit- për vetën e dytë shumës dhe temës së njësuar në të gjitha vetat e tjera vras-), edhe me mbaresën përkatësisht të vetës së dytë shumës -ni. Por mbikarakterizimi shtrihet edhe jashtë paradigmës të së tashmes së lidhores. Në përqasje me të tashmen e dëftores të mbikarakterizuara janë edhe veta e dytë dhe e tretë njëjës, sepse kundërvënie në këto dy veta në temën e njësuar të lidhores (tani në trajtat vras- dhe flas-) ndaj temës të së tashmes së dëftores (vret- dhe flet-), por edhe me mbaresat përkatëse -ësh; përk. - ë (të vras-ësh, të vras-ë; përk. të flas-ësh, të flas-ë) ndaj mungesës së mbaresës në të tashmen e dëftores (vret, flet). Këto dy ndryshime shoqërohen edhe me të-në e lidhores që paraprin të dyja vetat. Në të tashmen e dëshirores dallohet prapashtesa karakteristike e saj -fsh-/-sh-. Por, po të mënjanojmë këtë mjet gramatikor, që është i domosdoshëm për shprehien e kuptimit gramatikor të mënyrës, në krahasim me të tashmen e dëftores ndryshimet vetë pas vete janë të dyfishta. Së pari temat e tyre ndryshojnë tërësisht nga ana formale, spese, siç dihet, dëshirorja ndërtohet kryesisht mbi bazën e temës të së kryerës së thjeshtë 35 e cila në këto kohë ndryshon nga tema e së tashmes së dëftores; ndryshimi i dytë vërehet në sistemin e mbaresave: vras vra fsh a flas fol sh a vret vra fsh flet fol sh vret vra f të flet fol te vras im vra fsh im flas im fol sh im vrit ni vra fsh i flit ni fol sh i vras in vra fsh in flas in fol sh in Për shkak të faktit gjuhësor që format e habitores kanë mbaresa karakteristike të dalluara në gjithë sistemin paradigmatik foljor të shqipes dhe të rrethanës tjetër që ato janë ndërtuar mbi bazën e temës së pjesores, 36 edhe në të tashmen, edhe në të pakryerën dalin të markuara me temë dhe me mbaresa krejt të veçanta. vras vret vret vras im vrit ni vras in vra kam vra ke vra ka 35 Sh. Demiraj, Gramatikë historike e gjuhës shqipe, 2002, fq. 383 E. Likaj, Zhvillimi i eptimit në gjuhën shqipe, 2003, fq Sh. Demiraj, Gramatikë historike e gjuhës shqipe, 2002, fq

69 vra kemi vra keni vra kan vrak ësha vra këshe vra kësh vra këshim vra këshit vra këshin flas flet flet flas im flit ni flas in fol kam fol ke fol ka fol kemi fol keni fol kanë fol kësha fol këshe fol kësh fol këshim fol këshit fol këshin Në zgjedhimin jovepror si forma të mbikarakterizuara dalin format e së tashmes dhe të së pakryerës të dëftores dhe të lidhores, me përjashtim të vetës së dytë shumës, ku temat përkatëse përkojnë me ato të formave përkatëse të zgjedhimit vepror. vras vrit-em vrit-esha vret vrit-esh vrit-eshe vret vrit-et vrit-esh vras im vrit-emi vrit-eshim vrit ni vrit-eni vrit-eshit vras in vrit-en vrit-eshin përflas përflas im përflet përflis ni përflit-em përflet përflas in përflit-esh 69

70 përflit-et përflit-emi përflite-ni përflit-en përflit-esha përflit-eshe përflit-esh përflit-eshim përflit-eshit përflit-eshin Edhe në këtë zgjedhim mbikarakterizimi mbështet në dy kundërvënie të shkaktuara nga ndryshimi në tema dhe mbaresa. Ndryshime që brenda paradigmës pësojnë ndërrimet -je- ~ -i- + mbaresë; - je- ~ -o-+ mbaresë. Foljet me ndërrimin -je- ~ -o- përbëjnë grupin më të madh të kësaj klase, gjithsej 28: mbjell (mbjell ~ mboll-a), ndjell, pjell, sjell, përcjell, mbështjell, vjell, zhdërvjell, mjel (mjel ~ mola), vjel, bjerr (njerr ~ bor-a), çjerr, shtjerr, pjerr, nxjerr, tjerr, vdjerr, përmjerr, shpërndjerr, prier, rrjedh (rrjedh ~ rrodh-a), pjerdh, vjedh, vjerdh (zvjerdh); djeg (djeg ~ dogj-a), dirgjem (* djerg) ~ dorgj-a, ndjek (ndjek ~ ndoq-a) dhe (për-)pjek. Tabela nr.21 Foljet që pësojnë ndërrimin je ~ o + mbaresa a Nr. Ndërrimet Ndërrimi je ~ o + mbaresa a 1 bjerr ~ bor-a pjerr ~ porra 2 çjerr ~ çorra përcjell ~ përcolla 3 dirgjem ~ dorgja përmjerr ~ përmora 4 djeg ~ dogja përpjek ~ përoqa 5 mbjell ~ mbolla rrjedh ~ rrodha 6 mbështjell ~ mbështolla shpërndjerr ~ shpërndorra 7 mjel ~ mola shtjerr ~ shtorra je ~ o 8 ndjek ~ ndoqa tjerr ~ torra 9 ndjell ~ ndolla vdherr ~ dorra 10 njerr ~ norra vjedh ~ vodha 11 nxjerr ~ nxorra vjel ~ vola 12 pjek ~ poqa vjell ~ volla 13 pjell ~ polla vjerdh ~ vordha 14 pjerdh ~ pordha zhdërvjell ~ zhdërvolla Foljet e këtij grupi kundërvënien e dyfishtë e vërtetojnë edhe në temë, edhe në mbaresë. IV.3 Mënyra dëftore Dëftore e tashme 70

71 sjell sjell sjell sjellim sill ni sjellin pjek pjek pjek pjekim piq ni pjekin nxjerr nxjerr nxjerr nxjerrim nxirr ni nxjerrin Në këtë grup foljesh ndryshimi i dyfishtë i brendshëm shfaqet në temën e vetës së dytë shumës sill-, përk. piq- dhe nxir-, të cilat qëndrojnë përballë temës së njësuar me togun -je- (sjell, pjek, nxjerr etj) dhe mbaresës së vetës së dytë shumës -ni, e cila qëndron përballë të gjitha mbaresave të tjera vetore. Mënyra dëftore E tashme E pakryer E kryer e thjeshtë sjell sjell sjell sjell im sill ni sjell in sill ja sill je sill te sill nim sill nit sill nin soll a soll e soll i soll ëm soll ët soll ën pjek pjek pjek pjek im piq ni pjek in piq ja piq je piq te 71

72 piq nim piq nit piq nin poq a poq e poq i poq ëm poq ët poq ën nxjerr nxjerr nxjerr nxjerr im nxirr ni nxjerr in nxirr ja nxirr je nxirr te nxirr nim nxirr nit nxirr nin nxor a nxor e nxor i nxor ëm nxor ët nxor ën Siç shihet nga tabelat e mësipërme, dy kohët e tjera të dëftores, e pakryera dhe e kryera e thjeshtë, në përqasje me të tashmen temat jo vetëm që i kanë të njësuara por edhe të ndryshme nga ajo. Nga ana tjetër, edhe mbaresat vetore i kanë krejt të ndryshme. Është e veçantë që temat e veçanta të tyre në të pakryerën dhe të kryerën e thjeshtë, me ndryshimet përkatëse dalin si morfema gramatikore, si alomorfe, por nën vështrimin e sotëm, edhe vetëm kundërvënia e mbaresave, ose edhe vetëm kundërvënia e temave do të ishin dukuri morfologjike të mjaftueshme për të bërë edhe dallimet kuptimore gramatikore përkatëse. Prandaj, gjithmon nën vështrimin sinkronik, të dy ndryshimet, të dyja kundërvëniet, në tema dhe mbaresa, përbëjnë një dallim formal të dyfishtë. IV.4 Mënyra lidhore Mënyra lidhore Dëftore E tashme E pakryer 72

73 sjell sjell sjell sjell im sill ni sjell in të sjell të sjell ësh të sjell ë të sjell im të sill ni të sjell in të sill ja të sill je të sill te të sill nim të sill nit të sill nin Në të tashmen e lidhores është veta e dytë dhe e tretë njëjës që dallohen nga vetat e tjera përgjegjëse të dëftores edhe me pjesëzën e paravendosur karakteristike të lidhores të, edhe me mbaresat ësh, përk. ë (të sjell-ësh ~ të sjell-ë). Kurse e pakryera është në opozicion formal edhe me temën e njësuar e të ndryshuar, edhe mbaresat e veçanta të saj. Te foljet e tjera të këtij grupi pjek dhe nxjerr etj., në lidhore vërehen gjithashtu të njëjtat kundërvënie si te folja sjell. Dëftore Lidhore E tashme E tashme E pakryer pjek pjek pjek pjek im piq ni pjek in IV.5 Mënyra dëshirore të pjek të pjek ësh të pjek ë të pjek im të piq ni të pjek in të piq ja të piq je të piq te të piq nim të piq nit të piq nin Në paradigmën e kësaj mënyre vetëm veta e dytë shumës del në opozicion të dyfishtë me të tashmen e dëftores. Në opozicion qëndrojnë edhe temat përkatëse sill- (dëftore) sjell- (dëshirore), edhe mbaresat ni (dëftore) dhe i (dëshirore). sill ni ~ sjell çi 73

74 piq ni ~ pjek shi merr ni ~ marr çi Ndryshime që brenda paradigmës pësojnë ndërrimet e-: -i-; -e-: -o- + mbaresa. Ndërrimi e ~ o del në një numër të kufizuar foljesh, kryesisht tek ato ku e ndiqet nga bashkëtingëllorja dh: bredh (bredh ~ brodh-a), dredh, hedh, tëhidhet, kredh, shkredh, mbledh, tredh, zgjedh, heq dhe qërheq. Nga foljet më -eq, heq (dhe gërheq) është e vetmja që pëson apofoninë e ~ o në të kryerën e thjeshtë. Të gjitha foljet e tjera me temë më -e nuk e ndërrojnë e-në në o. Tabela nr.22 Foljet që pësojnë ndërrimin e ~ o + mbaresa a Ndërrimi e ~ o + mbaresa Ndërrimi Nr. a 1 bredh ~ brodh-a 2 dredh ~ drodha 3 hedh ~ hodha 4 tëhidhet ~ tëhodha 5 kredh ~ krodha 6 e ~ o shkredh ~ shkrodha 7 mbledh ~ mblodha 8 tredh ~ trodha 9 zgjedh ~ zgjodha 10 heq ~ hoqa 11 gërheq ~ gërhoqa Te ky grup foljesh vërehen po ato dukuri mbikarakterizuese që ndodhën edhe te grupi i foljeve që në temën e tyre kanë grupin tingullor je- (sjell, pjek etj.) Ndryshime që brenda paradigmës pësojnë ndërrimet o : ua; ua : o + mbaresa Ky është grupi më i madh i foljeve, ku dukuritë mbikarakterizuese janë edhe më të kufizuara. Tabela nr.23 Foljet që pësojnë ndërrimin o : ua; ua : o 74

75 Nr. Ndërrimi o ~ ua ose e kundërta folje me temë më - o folje me temë më - ua 1 beso-j blua-j 2 dërgo-j krua-j 3 kupto-j pagua-j 4 trego-j shkrua-j o ~ ua 5 hibridizo-j shqua-j 6 rrua-j 7 shua-j 8 trua-j Gjithsej 1600 Dukuritë mbikarakterizuese për ndërrimet o:ua shfaqen brenda paradigmës të së kryerës së thjeshtë të mënyrës dëftore në kundërvënien e tashme - e kryer e thjeshtë në përqasjen e formave përkatëse të shumësit: E tashme E kryer e thjeshtë besoj beson beson beso jmë beso ni beso jnë beso va beso ve beso i besua m besua t besua n Kurse në ndërrimet ua- : -o- mbikarakterizimi vërehet në kundërvënien njëjës shumës të së kryerës së thjeshtë, sepse në njëjës temat ruajnë zanoren o- ; në shumës e zbërthejnë atë në ua. Por në kundërvënie qëndrojnë edhe mbaresat në përqasje me vetat përkatëse. Dëftore E tashme E kryer e thjeshtë 75

76 shkrua j shkrua n shkrua n shkrua jmë shkrua ni shkrua jnë shkro va shkro ve shkro i shkrua m shkrua t shkrua n Në mënyrën lidhore në të dy grupet e foljeve ndryshimet vërehen në shfaqjen e dyfishtë të mjeteve gramatikore në vetën e dytë dhe të tretë njëjës të lidhores. Këto forma dallohen nga format vetore përkatëse të dëftores nga paraprirja me pjesëzën të ( të shkruash ~ të shkruajë) dhe nga mbaresat sh dhe ë (të shkrua-sh ~ të shkruaj-ë). Dëftore Njëjës Lidhore Njëjës V. II shkrua n të shkrua sh V.III shkrua n të shkruaj ë Ndryshime që brenda paradigmës pësojnë ndërrimet e : ye; ye : e + mbaresa Edhe te këto dy grupe foljesh mbikarakterizimi vërehet në po ato forma që vërehet edhe te grupet foljore, që ndërrojnë o : ua ose ua : o. Tabela nr.24 Foljet që pësojnë ndërrimin e : ye Nr. Ndërrimi e ~ ye ose e kundërta folje dy- e tre rrokëshe me temë më -e folje njërrokëshe folje me temë më -ye Gjithsej 1 e ~ ye arsej kthe-j ~ kthyem gërrye-j 78 76

77 2 bymej shfre-j ~ shfryem krye-j 3 çapëlej lye-j 4 dafnjej ngjye-j 5 dëfrej rrye-j 6 fërshëllej shlye-j 7 gënjëj shqye-j 8 gjyfqej trushkye-j 9 hakërrehem thye-j 10 kalbëzej yej zhyej Paraqitja grafike dy-tri rrokwshe me temw mw -e folje njwrrokwshe folje me temw mw -ye Series Dëftore e tashme e kryer e thjeshtë dëfre j dëfre n dëfre n dëfre jmë 77

78 dëfre ni dëfre jnë dëfre va dëfre ve dëfre u dëfrye m dëfrye t dëfrye n Tema e së tashmes dëftore për vetën e parë, të dytë dhe të tretë shumës (dëfre-), të foljeve që pësojnë ndërrimin e : y, qëndron në opozicion me teman e së kryerës së thjeshtë (dëfrye-), si opozicion i parë. Kurse opozicioni i dytë shfaqet në përqasjen e mbaresave vetore të shumësit të kuhës së tashme me të kryerën e thjeshtë. E tashme E Kryer e thjeshtë dëfre -jmë dëfre -ni dëfre -jnë dëfry- em dëfry et dëfry en Opozicioni i dyfishtë vërehet edhe brenda vetë paradigmës të së kryerës së thjeshtë: 1. Tema e njëjësit dëfre: 2. tema e shumësit dëfrye mbaresat vetore të njëjësit: mbaresat vetore të shumësit Veta I Veta II dëfre va dëfre ve dëfrye m dëfrye t Veta III dëfre u dëfrye -n Kurse në ndërrimet ye :e mbikarakterizimet brenda paradigmës së të kryerës së thjeshtë vërehen në kundërvënien e temave të njëjësit, të cilat dalin me e- (p.sh lyej ~ le-va) dhe temave të shumësit të cilat ruajnë togun ye- (lye-m), si kundërvënien e mbaresave të veçanta për secilën vetë të njëjësit dhe të shumësit. lye j lye n lye n lye jmë 78

79 lye ni lye jnë le va le ve le u lye m lye t lye n Në përqasje me paradigmën e së tashmes së dëftores dhe të së pakryerës së dëftores, janë format vetore të numrit njëjës të së kryerës së thjeshtë që mbikarakterizohen. Ato ndryshojnë nga format vetore të njëjësit të së tashmes edhe nga temat në kundërvënien lye- ~ le-, edhe në kundërvënien e mbaresave sipas vetave përkatëse. Në lidhore si forma të mbikarakterizuara dalin dy vetat e njëjësit të së tashmes, të cilat gjithashtu dallohen nga pjësëza të dhe nga mbaresat e veçanta vetore. të lye sh të lyej ë IV.6 Mbikarakterizimi te foljet jam, kam dhe them Këto folje sot dalin me një paradigmë mjaft të përzier për shkak të zhvillimeve fonetike dhe analogjike, të cilat kanë prekur edhe temën, edhe mbaresat. Në vështrimin sinkronik, paradigma e së tashmes së dëftores së këtyre foljeve paraqitet si zhvillim supletiv. Veçimi i temës parësore sot është vëshitë të bëhet. 37 jam je është jëmi jeni janë kam ke ka kemi keni kanë them thua thotë themi thoni thonë 37 Sh. Demiraj në Gramatikë historike e gjuhës shqipe, 2002, fq. 325 mendon se temat e foljeve kam dhe jam kanë ndikuar te njëra- tjetra. Folja jam ~ je ka ndikuar te folja kam përmes e-së së temës parësore, kurse folja kam ka ndikuar te folja jam përmes a-së së temës përkatëse. 79

80 Në qoftë se te folja jam marrim si temë parësore atë me je, atëherë format e vetës së parë dhe të tretë njëjës (jam ~ është) dhe veta e tretë shumës (janë) dalin sit ë mbikarakterizuar përmes ndryshimeve në temë dhe mbaresave përkatëse. Për foljen kam me ndryshime të dyfishta dalin format e vetës së parë dhe të dytë shumës (kemi ~ keni), në qoftë se si temë parësore merret tema me a. Kurse për foljen them e cila del me tri tema (the-, thua, tha-), por që si parësore është pranuar ajo me o- (tho-), janë format vetore të vetës së parë njëjës (them) dhe ajo e vetës së parë shumës (themi) të cilat kuptimet gramatikore përkatëse i shprehin edhe me ndryshime në temë (tha-: the-), edhe me mbaresa të veçanta (the-m: the-mi). Tabela nr.25 Tabelë përmbledhëse me ndërrimet që pësojnë foljet gjatë zgjedhimit Nr. Ndërrimet Nr. I foljeve që i pësojnë këto ndërrime 1 s ~ t + a ~ e 25 2 a ~ o 3 3 e/je ~ o 28 4 e ~o 11 5 o ~ ua e ~ ye 78 Paraqitja grafike 80

81 S ~ T + A ~ E A ~ O E/JE ~ O E ~O O ~ UA E ~ YE 81

82 PJESA II - HOMONIMIA GRAMATIKORE Shqipja karakterizohet nga dy zhvillime morfologjike formëformuese të kundërta; nga mbikarakterizime të formave gramatikore dhe nga njësime të formave gramatikore. Megjithatë zhvillimet dhe prirjet e këtyre dukurive kanë qenë dhe janë të shkallëve të ndryshme. Mbikarakterizimet janë kryesisht pasoja të zhvillimeve historike, që u takojnë periudhave gjuhësore me fleksion përgjithësisht të gjallë. Por kjo dukuri ka ardhur duke u kufizuar. Procesi i njësimit të formave gramatikore ka qenë më i gjerë, sepse faktorët që kanë ndikuar këtë proces kanë qenë edhe më shumë, edhe më aktivë. Rrafshimet formale në gjuhën shqipe kanë ecur në përputhje me prirjen e përgjithshme të kalimit të saj nga një gjuhë e tipit sintetiko-analitik në një gjuhë të tipit analitiko-sintetik. Dukuria e njësimit të formave gramatikore nuk ka vepruar njëlloj në të gjitha kategoritë leksiko-gramatikore. Kështu që, megjithëse kategoritë karakterizohen nga kuptime të njëjta gramatikore, format gramatikore i kanë zhvilluar në mënyra të ndryshme. Shpejtësia e zhvillimeve të tyre kushtëzohet nga lidhjet e përgjithëshme sintaksore dhe nga lidhjet e veçanta sintagmatike. KREU V HOMONIMIA GRAMATIKORE NË SISTEMIN EMËROR Për sa i përket sistemit të rasave në gjuhën shqipe Sh. Demiraj pohon se, megjithëqë numri i tyre është pakësuar, për çdo rasë janë përftuar nga dy forma, një për trajtën e shquar dhe një për trajtën e pashquar. Për pranimin e një rase të caktuar duhen marrë parasysh këto kritere: 1. Ajo duhet të dallohet qartë nga rasat e tjera, të paktën, në një nga të katër format e njëjësit e të shumësit. 2. Funksioni a funksionet e saj duhet të dallohen nga ato të rasave të tjera. 3. Ajo duhet të ketë zhvilluar kundërvënien formale dhe kuptimore e pashquar ~ e shquar. 38 Por në përgjithësi sistemi rasor i shqipes, në krahasim me tipin e hershëm, është kufizuar. Kufizimi ka përfshirë sistemin në tërësi, duke kaluar nga sistemi i indoeuropianishtes së përbashkët me tetë rasa, në sistemin e sotëm me pesë rasa. Por edhe sistemi me pesë rasa përcaktohet nga gjithë paradigma rasore në të gjitha kategoritë gramatikore. Për shkak të veçorive të ndryshme strukturore të temave emërore, në numrin njëjës nuk kemi vetëm një tip paradigmatik, por disa tipa të përfshirë në lakime të ndryshme Sh. Demiraj, Gramatikë historike e gjuhës shqipe, 2002, fq E. Likaj, M. Çabej, Morfologji e shqipes standarde, 2010, fq

83 Një rol të dukshëm në dallimin e paradigmave, pra në ndarjen e emrave në lakime, kanë luajtur alomorfia dhe analogjia por edhe emrat e lakimit të dytë, p.sh. dallohen si lakim i veçantë vetëm për shkak të alomorfisë së mbaresave -i, -it, -in, të lakimit të parë (mal-i ~ mal-it ~ malin) dhe -u, -ut, -un të lakimit të dytë (fik-u ~ fik-ut ~ fik-un) etj. Këtu, në lakimin e dytë, mbaresat dalin me përbërsin -u- (fik-u-t ~ fik-u-n) dhe jo me -i- (si te mal-i-t ~ mal-i-n), vetëm se ky emër del me temë në -k. Kurse roli i analogjisë kryesisht në njësimin e formave rasore në sistemin rasor të shqipes është mjaft i qartë. P.sh. forma e dhanores shumës -ve (libra-ve) është shtrirë edhe në rrjedhore (pranë libra-ve) për analogji me numrin njëjës, ku prej kohësh kishte ndodhur ky njësim (krah.: dh. lis -it ~ rr. lis-it) etj. Për përcaktimin e tipave të ndryshëm të lakimeve në shqipen standarde, mbështetemi në mbaresën e trajtës së shquar të emërores njëjës. Në numrin shumës tipat e lakimit janë njësuar; pra, në numrin shumës nuk kemi paradigma të ndryshme; të gjithë emrat kanë të njëjtin sistem mbaresash. Shqipja karakterizohet nga një system binary lakimi; emrat kanë një paradigm rasore për lakimin e pashquar dhe një paradigmë tjetër për lakimin e shquar. Kjo kundërvënie formale e dy paradigmave të veçanta shpreh edhe një kundërvënie kuptimore gramatikore. Të marra në tërësi, ato shfaqin një kategori të veçantë të emrit, kategorinë e shquarsis-pashquarsisë. Kundërvënia formale morfologjike shprehet me dy paradigma të veçanta për trajtën e pashquar dhe një tjetër për trajtën e shquar. Paradigmës së vetme të së shquarës, i kundërvihet një paradigm pjesërisht e dyfishtë e së pashquarës, si më poshtë: 40 Forma e shquar e emrit: plepi ~ Forma e pashquar e emrit: plep Forma e pashquar e paraprirë nga një: një plep Por brenda një mikroparadigme kufizimet formale shkojnë edhe më tej, sepse format përkatëse gramatikore rasore nuk janë më shumë se katër. Kufizimet në të gjithë sistemin rasor janë kushtëzuar dhe kushtëzohen nga lindja e parafjalëve dhe faktorë të tjerë sintaksorë e fonetikë. 40 E. Likaj, Morfologji e shqipes standarde, 2010, fq

84 V.1 Homonimia gramatikore në paradigmën rasore të emrave - Në njëjësin e pashquar Në shqipen standard emrat në trajtën e pashquar dalin me këtë paradigmë: Tabela nr.26 Paradigma e lakimve në sistemin emëror, trajta e pashquar, numri njëjës Rasa Lakimi i parë Lakimi i dytë Lakimi i tretë Lakimi i katërt emërore libër fik vajzë të ecur gjinore libr-i fik-u vajz-e të ecur-i dhanore libr-i fik-u vajz-e të ecur-i kallëzore libër fik vajzë të ecur rrjedhore libr-i fik-u vajz-e të ecuri Siç shihet, në këto paradigma për të katër lakimet emërorja dhe kallëzorja dalin me të njëjtën formë, me një formë dalin edhe dhanorja me rrjedhoren. Çështja nëse kjo barazi formale është e shtrirë nga një rasë në tjetrën apo kjo është gjendja e përftuar për arsye të zhvillimeve fonetike, i ka ndarë prej kohësh studiuesit shqiptar dhe të huaj, që janë marrë me evolicionin e sistemit razor të shqipes. 41 Por pavarësisht nga arsyet që kanë shkaktuar këto zhvillime, shqipja e folur dhe e shkruar e ka pranuar këtë gjendje gjuhësore, ku rasa me kuptime dhe funksione krejt të ndryshme, siç është kallëzorja ndaj emërores dhe dhanorja ndaj rrjedhores, shprehen me të njëjtën formë. Zhvillimet diakronike dhe sinkronike të morfologjisë së shqipes kanë treguar dhe tregojnë se lidhjet eptimore gjithmonë e më shumë po kufizohen dhe po zëvendësohen me lidhje të tjera. Në shqipen topika nuk ka zënë ende atë vend që ka zënë në gjuhët që e kanë humbur eptimin razor, megjithëse në disa përdorime të thjeshta është vetëm topika që dallon funksionin e kundrinorit të drejtë (në kallëzore) nga funksioni i kryefjalës (në emërore). Në të vërtetë, së paku në shqipen e sotme, për emëroren dhe kallëzoren nuk është forma rasore morfologjike që vendos lidhjen sintaksore, por drejtimi i foljes. Kurse për dy homonimet e tjera morfologjike, për dhanoren dhe rrjedhoren, veç drejtimit të foljes, janë edhe parafjalët që vendosin më qartë dhe më plotë lidhjet gramatikore. 41 S. Riza në Emrat në shqipe: Sistemi i rasave dhe tippet e lakimit, 1965, f. 11 mendon se në historinë e shqipes parletrare, barazia morfologjike e kallëzores së një emri (qoftë mashkullor, qoftë femëror) me emëroren përkatëse ka përbërë pikërisht një çfaqje jo sinkretizmi të mirëfilltë por bashkëndeshje tingullore. Duke kundërshtuar tezën e N. Joklit që këtë njësim e mbështet në arsye fonetiko-analogjike. Gjuhëtar të tjerë kanë ndjekur njërin a tjetrin studiues. 84

85 - Në njëjësin e shquar Në njëjsin e shquar vërehen të tjera lëvizje në paradigmë. Tabela nr.27 Paradigma e lakimve në sistemin emëror, trajta e shquar, numri njëjës Rasat Lakimi i parë Lakimi i dytë Lakimi i tretë Lakimi i katërt emërore libr-i fik-u vajz-a të ecur-it gjinore libr-it fik-ut vajzë-s të ecur-it dhanore libr-it fik-ut vajzë-s të ecur-it kallëzore libr-in fik-un vajzë-n të ecur-it rrjedhore libr-it fik-ut vajzë-s te ecur-it Siç shihet, në këtë paradigm njësimi formal ka vazhduar në rasën dhanore dhe rrjedhore, kurse emërorja dhe kallëzorja kanë pasur zhvillime të ndryshme. Rrathana që në trajtën e pashquar këto dy rasa (emërorja dhe kallëzorja) janë njësuar pa e trazuar komunikimin, do ta pranonte edhe njësimin sin ë trajtën e shquar, sepse kushtëzohen nga të njëjtat lidhje sintaksore, pra janë të njëjtat rasa që vednosin të njëjtat lidhje. Ndryshon vetëm kuptimi i shquarsisë por jo ai i rasës. Megjithatë zhvillimet formale në këto dy rasa kanë qenë të ndryshme; në këtë trajtë ato nuk janë njësuar, sepse në strukturën morfologjike të tyre kanë vepruar faktorë të tjerë fonetikë në kohë më të vona. Tani forma e hershme e kallëzores së pashquar, e njëjtë me formën e emërores, është zgjeruar me formatin e ri të shquarsisë, që ndryshonte tërësisht nga formati i ri i emërores, sepse u përcoll në këtë rasë në formën rasore të dëftores nga i cili vinte. Në lakimin e katërt, siç dihet, format rasore janë njësuar. Aty dallohet vetëm rasa gjinore e cila paraprihet vetëm nga nyja të. Rafshimi formal i rasave të emrave të këtij lakimi është një tregues i nevojës së emrave në përgjithësi për t u çliruar nga ngarkesa eptimore rasore. Lindja e nyjave shquese dihet që e ka ringjallëruar eptimin razor të emrave. Nyjat shquese si morfema të reja, të prapavendosura dhe të eptueshme e trasformon strukturën e mëparshme morfologjike të emrave. Në kushtet e reja elementet gjuhësore të lidhura në varg suksesiv në fund të emrave u shtuan. Tani pas fundoreve të temave, veç mbaresave rasore të së pashquarës, u shtuan edhe nyjat shquese, të cilat, megjithëse lidheshin vetëm me kuptimin e shquarsisë, dilnin me forma të ndryshme. Prandaj ndërveprimet e ndërndikimet u shtuan, duke e ruajtur eptimin e mëparshëm ose duke e zgjeruar atë. Megjithatë, siç tregon paradigma e asnjanësve, por pjesërisht edhe e emrave mashkullorë e femërorë, prirjet njësuese vazhduan dhe vazhdojnë edhe më tej. 85

86 Tabela nr.28 Praradigma e lakimit të parë në sistemin emëor, trajta e shquar dhe trajat e pashquar, numri njëjës Lakimi i parë Numri njëjës Rasa Trajta e pashquar Trajta e shquar Emërore libër libri Gjinore libri librit Dhanore libri librit Kallëzore libër librin Rrjedhore libri librit Paraqitja grafike K U P T I M E G R A M A T I K O R E F O R M A G R A M A T I K O R E F O R M A T Ë P Ë S Ë R I T U R A 86

87 Tabela nr.29 Paradigma e lakimit të dytë në sistemin emëror, trajta e shquar dhe trajat e pashquar, numri njëjës Lakimi i dytë Numri njëjës Rasa Trajta e pashquar Trajta e shquar Emërore mik miku Gjinore miku mikut Dhanore miku mikut Kallëzore mik mikun Rrjedhore miku mikut Paraqitja grafike K U P T I M E G R A M A T I K O R E F O R M A G R A M A T I K O R E F O R M A T Ë P Ë S Ë R I T U R A 87

88 Tabela nr.30 Paradigma e lakimit të tretë në sistemin emëror, trajta e shquar dhe trajat e pashquar, numri njëjës Lakimi i tretë Numri njëjës Rasa Trajta e pashquar Trajta e shquar Emërore vajzë vajza Gjinore vajze vajzës Dhanore vajze vajzës Kallëzore vajzë vajzën Rrjedhore vajze vajzës Paraqitja garafike K U P T I M E G R A M A T I K O R E F O R M A G R A M A T I K O R E F O R M A T Ë P Ë S Ë R I T U R A 88

89 Tabela nr.31 Paradigma e lakimit të katërt në sistemin emëror, trajta e shquar dhe trajat e pashquar, numri njëjës Lakimi i katërt Numri njëjës Rasa Trajta e pashquar Trajta e shquar Emërore të folur të folurit Gjinore të foluri të folurit Dhanore të foluri të folurit Kallëzore të folur të folurit Rrjedhore të foluri të folurit - Në numrin shumës Siç dihet, tipat e lakimit në numrin shumës janë njësuar. Arsyeja kryesore e këtij zhvillimi lidhet, në radhë të parë, me rrethanën që morfemat rasore sendërtojnë lidhjet sintaksore te çdo emër, e për pasojë te secili duhet të shfaqet edhe i njëjti system morfemash. Këtu mund të kenë ndikuar edhe këto dy rrethana: 1. Përgjithësisht mendohet se format gramatikore të shumësit e kanë burimin te një formë rasore e emrit në shumës Pas krijimit të temës së shumësit, fundoret e këtyre formave krijonin kushte fonetike të pranueshme për tu përshtatur vetëm me një system morfemash rasore të shumësit. - Në shumësin e pashquar Tabela nr.32 Paradigma e lakimeve në sistemin emëror, trajta e pashquar, numri shumës Rasat Lakimi i parë Lakimi i dytë Lakimi i tretë Lakimi i katërt emërore libra fiq vajza të ecura gjinore libra-ve fiq-ve vajza-ve të ecura-ve dhanore libra-ve fiq-ve vajza-ve të ecura-ve kallëzore libra fiq vajza të ecura rrjedhore librave fiq-ve vajza-ve të ecura-ve Në shumësin e pashquar emërorja dhe kallëzorja prej kohësh dalin të njësuara. Këto dy rasa që karakterizohen nga lidhje sintagmatike të veçanta e të qëndrueshme, format e hershme i kanë reduktuar secila më vete deri në një përputhje të plotë. Një përputhje thuajse e plotë vërehet edhe te dhanorja dhe te rrjedhorja e re. Rrjedhorja me mrofemën gramatikore -sh 42 Sh. Demiraj, Gramatikë historike e gjuhës shqipe, 2002, fq E. Likaj, Zhvillimi i eptimit në gjuhën shqipe (morfologji historike), 2003, fq

90 (male-sh) është e domosdoshme vetëm në lidhje të caktuara sintagmatike, si: fjalë burrash, vepër trimash etj. Përgjithësisht ka një paralelizëm në njësimin e formave gramatikore rasore që mbështetet në modele që shtrihen për shkak të analogjisë gramatikore. - Në shumësin e shquar Megjithëse eptimi rasor në të dy aspektet, në aspektin e shquar dhe të pashquar, karakterizon të njëjtat lidhje, zhvillimet formale ndryshojnë për arsye se me kalimin nga trajta e pashquar në të shquarën, përbërja strukturore e fjalëformës ndryshon; fillimisht ajo vetëm është zgjeruar; me kalimin e kohës brenda strukturës së re, sidomos në fundoret e saj, ku ndodhen mbaresat dhe prapashtesat, kanë bashkëvepruar faktorë fonetikë dhe morfologjikë. Tabela nr.33 Paradigma e lakimeve në sistemin emëror, trajta e shquar, numri shumës Rasat Lakimi i parë Lakimi i dytë Lakimi i tretë Lakimi i katërt emërore libra-t fiq-të vajza-t të ecura-t gjinore libra-ve fiq-ve vajza-ve të ecura-ve dhanore libra-ve fiq-ve vajza-ve të ecura-ve kallëzore librat fiq-të vajza-t të ecura-t rrjedhore libra-ve fiq-ve vajza-ve të ecura-ve Në vështrimin historik, te paradigma e shumësit të shquar vërehen dy lloj procesesh morfologjike të kundërta, zgjerime dhe kufizime fjalëformash. Zgjerimi i fjalëformës lidhet me përfitimin e kategorisë së re gramatikore të shquarsisë-pashquarsisë, ku morfemat pararendëse rasore të shumësit të pashquar u pasuan nga morfemat gramatikore të së shquarës. Por në shqipen e re fjalëforma e shumësit të shquar në rasën gjinore, dhanore dhe rrjedhore u rrudh përsëri, duke humbur morfemën e së shquarës -t. Format rasore të shumësit të shquar deri vonë ruanin morfemën e lakimit të shquar -t. Gj. Dh. Rr. i bjeshkëvet bjeshkëvet bjeshkëshit i bjeshkëve bjeshkëve bjeshkëve 90

91 Kështu, në shqipen e sotme në paradigmën e shumësit të shquar vërehen dy dukuri homofonike: 1. Forma e emërores së shquar është njësuar me formën e kallëzores së shquar. 2. Format e dhanores dhe të rrjedhores së shquar janë njësuar me format e dhanores dhe të rrjedhores së pashquar. 3. Format e rrjedhores janë njësuar me ato të dhanores Në paradigmën e emrave të shquar, përgjithësisht, vihet re kjo dukuri: në ato raste ku brenda paradigmës mbaresat e së pashquarës dallohen sipas rasave, procesi i njësimit të nyjave shquese paraqitet më largvajtës dhe, anasjelltas, atje ku treguesit e së pashquarës janë njësuar, nyjat shquese diferencohen sipas rasave. 44 Në këto njësime rol kryesor, ndër të tjera ka luajtur analogjia. Procesi analogjik, që është zhvilluar në rrjedhoren e shquar dhe të pashquar njëjës, është shtrirë edhe në rrjedhoren e shquar shumës. Edhe këtu, në emrat e të tri gjinive, rrjedhorja e vjetër me nyjen shquese s(ë), është zëvendësuar nga forma e gjinore-dhanores t(ë) me rrugë analogjie. Përkimi fonetik i formave të trajtës së pashquar të rasës gjinore e dhanore me rrjedhoren ndikoi në njësimin e këtyre rasave edhe në trajtën e shquar. 45 Kjo dukuri do të ketë shkaktuar pastaj edhe zëvendësimin gradual të formës së rrjedhores shumës më shi-t nga ajo e dhanores më ve-t. 46 Gj.Dh. (i) djal-i i djal-i-t (i) djem-ve-t Rr. djal-i i djal-i-t djem-ve-t Tabela nr.34 Praradigma e lakimit të parë në sistemin emëror, trajta e shquar dhe trajat e pashquar, numri shumës Lakimi i parë Numri shumës Rasa Trajta e pashquar Trajta e shquar Emërore libra librat 44 E.Likaj, Analogjia gramatikore në strukturën morfologjike të gjuhës shqipe, 1984, fq Sh. Demiraj, Morfologjia historike e gjuhës shqipe, 1976, fq I.Ajeti, Historia e gjuhës shqipe, 1969, fq.33 M.Domi, Morfologji historike e shqipes, 1961, fq

92 Gjinore librave librave Dhanore librave librave Kallëzore libra librat Rrjedhore librash librave Paraqitja grafike K U P T I M E G R A M A T I K O R E F O R M A G R A M A T I K O R E F O R M A T Ë P Ë S Ë R I T U R A Tabela nr.35 Praradigma e lakimit të dytë në sistemin emëror, trajta e shquar dhe trajat e pashquar, numri shumës Lakimi i dytë Numri shumës Rasa Trajta e pashquar Trajta e shquar Emërore miq miqtë 92

93 Gjinore miqve miqve Dhanore miqve miqve Kallëzore miq miqtë Rrjedhore miqsh miqve Paraqitja grafike K U P T I M E G R A M A T I K O R E F O R M A G R A M A T I K O R E F O R M A T Ë P Ë S Ë R I T U R A Tabela nr.36 Praradigma e lakimit të tretë në sistemin emëror, trajta e shquar dhe trajat e pashquar, numri shumës Lakimi i tretë Numri shumës Rasa Trajta e pashquar Trajta e shquar Emërore vajza vajzat Gjinore vajzave vajzave 93

94 Dhanore vajzave vajzave Kallëzore vajza vajzat Rrjedhore vajzash vajzave Paraqitja grafike K U P T I M E G R A M A T I K O R E F O R M A G R A M A T I K O R E F O R M A T Ë P Ë S Ë R I T U R A Tabela nr.37 Tabela përmbledhëse e paradigmave të lakimit në sistemin emëror Sistemi emëror Kuptime gramatikore Forma gramatikore Forma të pësëritura

95 Paraqitja grafike Kuptime gramatikore, 60 Forma gramatikore, 32 Forma të pësëritura, 28 Kuptime gramatikore Forma gramatikore Forma të pësëritura KREU VI HOMONIMIA GRAMATIKORE NË SISTEMIN PËREMËROR Sistemi përemëror i gjuhës shqipe është shumë i larmishëm, prandaj edhe zhvillimet nuk kanë qenë të njëjta te të gjitha llojet. Në këtë sistem gjenden trajta përemërore të trashëguara, por edhe mjaft trajta të tjera të zhvilluara brenda shqipes. Këto zhvillime nuk vihen re vetëm në paradigmën e tyre, por edhe në strukturën përfaqësuese të përemrave. Në strukturën paradigmatike të përemrave, përgjithësisht, nuk gjenden mjete gramatikore të mirëfillta karakteristike për përemrat. Ndryshimet karakteristike gramatikore, duke u nisur nga gjendja e sotme, përgjithësisht, vërehen në temat e tyre, kurse mjetet e mirëfillta gramatikore, që ndeshen në disa forma gramatikore të tyre, janë ndikime të pjesëve të tjera të ligjeratës, me të cilat ata afrojnë, kuptimi ose struktura. Edhe nga ndërtimi i formës përfaqësuese përemrat 95

96 ndryshojnë nga njëri-tjetri. Zhvllimet e përemrave janë të dukshme dhe të shpejta. Kjo mund të vihet re në periudhën e dokumentuar të shqipes, mjaft që t u hedhësh një sy pronorëve nga autorët e vjetër deri në ditët e sotme. 47 VI.1 Homonima gramatikore në paradigmën e përemrave vetorë Paradigma rasore e përemrave vetorë është e përzier. Aty gjen tipologji të ndryshme, por në përbërjen e saj (të paradigmës) nuk gjen morfema gramatikore karakteristike; kuptimet rasore përgjithësisht shprehen me forma supletive. Në përqasje me paradigmat e përemrave të tjerë vetorët kanë disa veçori: 1. Përemrat vetorë janë përemrat që dalin me një paradigmë të veçantë, pasi në rasën kallëzore dhe dhanore kanë dy forma rasore, njëra është trajta e plotë e tyre (mua, ty, neve, ne, juve, ju, atë, ata, atyre) dhe tjetra trajta e shkurtër (më, të, na, na, ju, ju, e, i, u). 2. Në përgjithësi prirja e sistemit rasor e shqipes i ka të njëjta emëroren dhe kallëzoren, por te vetorët është rasa dhanore e cila është e njëjtë me kallëzoren (dhanorja mua/më, ty/të etj. dhe kallëzorja mua/më, ty/të etj). 3. Vetorët dalin edhe në raste të tjera me dy forma të njëjta. Përemrat vetorë të vetës së treta dalin me trajta të shkurtra, pa zanoren instore a-, në rasën gjinore, kallëzore dhe rrjedhore, në rastet kur ata shoqërohen me parafjalët përkatëse (Ika me të (atë). Prej tij (atij) arrita deri këtu. Ndaj tyre (atyre) nuk kam asnjë pakënaqësi Format rasore të tij ndërtohen kryesisht përmes supletivizmit (emërore unë; kallëzore mua; E. ti, K. ty etj) 2. Në rasën rrjedhore, krahas trajtave më të përdorura e të zakonshme atij, asaj, atyre, pranohen si forma dysore normative edhe asi, aso, asish / sish, asosh/sosh apo syresh. 3. Trajtat e shkurta a të patheksuara, në rrethana e me funksione të caktuara sintaksore, mund të bashkohen me njëra-tjetrën ose me pjesëza a forma gramatikore, duke iu nënshtruar disa dukurive fonetike a analogjike. Brenda paradigmës së çdo vetori vërehen këto njësime morfologjike: Te përemri vetor i vetës së parë njëjës Kuptimet rasore të këtij përemri shprehen me forma supletive. Përgjithësisht forma e emërores së tij, si e çdo vetori tjetër, që është edhe forma përfaqësuese e tij, ndryshon nga forma e rasave të tjera; është njëherësh edhe më e qëndrueshme, sepse është e lidhur edhe me vetën e foljes. Paradigma e këtij vetori, por edhe e vetorit të vetës së dytë njëjës, veçohet në tërë sistemin paradigmatik rasor, sepse bashkon dy rasa me funksione dhe kuptime krejt të ndryshme në të njëjtën formë. Në këtë paradigmë dhanorja dhe kallëzorja edhe si trajta të plota edhe si trajta të bashkuara shprehen me të njëjtën formë, përk.: mua/më, në dhanore; mua/më edhe në kallëzore. 47 E. Likaj, Zhvillimi i eptimit në gjuhën shqipe (Morfologji historike), 2006, fq E. Likaj, M. Çabej, Morfologji e shqipes standarde, 2010, fq

97 Tabela nr.38 Paradigma e lakimit e përemrit vetor së vetës së parë njëjës (unë) Rasat Emërore Dhanore Kallëzore Rrjedhore Veta I njëjës unë mua, më mua, më meje Ky bashkëpërkim, a shtrirje e një forme rasore te tjetra është shenjë e hershme e prirjes së shqipes për reduktimin e eptimit edhe në sistemin përemëror. Periudha e vërtetetimit të kësaj dukurie duhet të jetë relativisht e vjetër, sepse është shtrirë edhe në trajtat e shkurtra në të dy rasat. Në vetën e dytë njëjës Zhvillimet formale në paradigmën e këtij vetori kanë ndodhur paralelisht me ata të vetës së parë. Edhe në paradigmën e këtij vetori trajtat e plota dhe të shkurtra në dhanore dhe në kallëzore dalin njëlloj. Duke qenë se përbërja fonetike e tyre është krejt e ndryshme, njësimet ka mundësi të jenë bërë më shumë për arsye analogjike e më pak fonetike. Tabela nr.39 Paradigma e lakimit e përemrit vetor i vetës së dytë njëjës (ti) Rasat Emërore Dhanore Kallëzore Rrjedhore Veta II njëjës ti ty, të ty, të teje Në vetën e parë dhe të dytë shumës Në këtë numër dalin me të njëjtën formë emërorja dhe kallëzorja. Ky barazim formal i përgjigjet pjesërisht edhe zhvillimit të emërores dhe të kallëzores së emrave. Këto dy rasa shpesh janë njësuar gjatë zhvillimit historik të tyre. Historikisht ato kanë pasur pikënisje të ndryshme Sipas Meyer-it, ne vjen nga një formë e kallëzores indoev. *nos-, kurse na- nga një emërore *nos- ( shih për këtë Sh. Demiraj, Gramatikë, 2002, fq. 221). Këtë mendim mbështet edhe B. Bokshi në veprën e vet Për vetorët e shqipes, Prishtinë 2004, f Kurse përemri ju është zhvilluar nga përemri indoevrop. *uos/ues (më gjerë shih Sh. Demiraj, Gramatikë, 2002, fq dhe B. Bokshin Për vetorët e shqipes, 2004, fq

98 Kanë dhënë përfundime të ndryshme, por edhe janë përzier, duke zëvendësuar njëra-tjetrën. Tabela nr.40 Paradigma e lakimit e përemrit vetor i vetës së parë dhe të dytë shumës (ne, ju) Rasat Veta I shumës Veta II shumës Emërore ne ju Dhanore neve, na juve, ju Kallëzore ne, na ju, ju Rrjedhore nesh jush Forma e vetës së parë ne që është pranuar si formë normative në shqipen standarde, fillimisht ka qenë e kallëzores; më vonë është përgjithësuar edhe si emërore. Ndryshe nga numri njëjës, forma bazë e vetës së parë dhe e vetës së dytë shumës, është e njëjtë në të gjitha rasat. Emërorja dhe kallëzorja ruajnë të njëjtën formë, kurse dhanoret dhe rrjedhoret janë zgjeruar me mbaresat rasore përkatëse të shumësit të emrave ( përk. ve dhe sh: neve, juve ~ nesh, jush). Para ndikimit analogjik të sistemit rasor duket se format e shumësit dilnin vetëm me një formë; pra nuk eptoheshin. Pra reduktimi i formave rasore dhe në raste të veçanta, mënjanimi tërësor i tyre ka qenë dukuri morfologjike e njohur nga periudha të hershme. Tabela nr.41 Paradigma e lakimit e përemrit vetor i vetës së parë dhe të dytë shumës (unë, ti, ne, ju) Rasat Veta I njëjës Veta I shumës Veta II njëjës Veta II shumës Emërore unë ne ti ju Dhanore mua, më neve, na ty, të juve, ju Kallëzore mua, më ne, na ty, të ju, ju Rrjedhore meje nesh teje jush Paraqitja grafike 98

99 8 6 Kuptime gramatikore Forma gramatikore Në vetën e tretë njëjës Ndryshe nga veta e parë dhe e dytë, në vetën e tretë njëjës është forma e dhanores e gjinisë mashkullore dhe femërore që del e njëjtë jo me kallëzoren, por me rrjedhoren. Tabela nr.42 Paradigma e lakimit e përemrave vetor të vetës së tretë njëjës (ai, ajo) Rasat Veta III njëjës Veta III njëjës Emërore ai ajo Gjinore atij asaj Dhanore atij, i asaj, i Kallëzore atë, e atë (të), e Rrjedhore atij asaj (saj) Ky njësim mund të ndiqet edhe historikisht; njësimi ka ndodhur në periudhën pasbuzukiane; është forma e dhanores që është shtrirë dhe në rrjedhore. Këtu zhvillimet kanë ndjekur po atë rrugë që kanë ndjekur edhe format rasore emërore dhe është e qartë që këtu rolin vendimtar e ka luajtur analogjia gramatikore. Në numrin shumës njësimet formale rasore janë më largvajtëse, sepse njësimi ka përfshirë emëroren, kallëzoren, dhanoren dhe rrjedhoren. Përgjithësisht njësimet në numrin shumës kanë qenë më përfshirëse. Në rastin e përemrave të vetës së tretë kushtet për njësime të tilla analogjike kanë qenë më të përshtatshme, si fjalë që zëvendësojnë emra në përdorime të veçanta sintaksore. Tabela nr.43 Paradigma e lakimit e përemrave vetor të vetës së tretë shumës (ata, ato) 99

100 Rasat Veta III shumës Veta III shumës emërore ata ato gjinore atyre atyre dhanore atyre, u atyre, u kallëzore ata(ta), i ato (to), i rrjedhore atyre (tyre) atyre (tyre) Paraqitja grafike K U P T I M E G R A M A T I K O R E F O R M A G R A M A T I K O R E F O R M A T Ë P Ë R S Ë R I T U R A - Trajtat e shkurtra Për vetën e parë dhe të dytë në njëjës dhe në shumës njësimi shtrihet dhe te trajtat e shkurtra. Trajtat e shkurtra të dhanoreve dalin të njëjta me trajtat e shkurtra të kallëzoreve, çka tregon se njësimet kanë pasur traditë të gjatë përdorimi. Njëjës Shumës Veta I Veta II Veta I Veta II Dh. mua: më ty: të neve: na juve: ju K. mua: më ty: të ne: na ju: ju Në përqasje të trajtave të shkurtra të dhanoreve njëjës me dhanoret shumës, vërehet që format e trajtave të shkurtra të dhanoreve u përgjigjen formave të plota më të hershme; ato nuk u 100