Programi i Investimeve Prioritare Mjedisore për Europën Juglindore (PEIP) Strategjitë për Reformë

Transcription

1 Programi i Investimeve Prioritare Mjedisore për Europën Juglindore (PEIP) Strategjitë për Reformë Një manual për Ndërmarrjet e Ujësjellës- Kanalizimeve në Evropën Jug Lindore

2 Programi i Investimeve Prioritare Mjedisore për Europën Jug Lindore (PEIP) Strategjitë për Reformë Një manual për Ndërmarrjet e Ujësjellës- Kanalizimeve në Europën Jug Lindore Autorët: Ellen Baltzar Christelle Kapoen Andras Kis Dusan Sevic Venelina Varbova Ruslan Zhechkov Szentendre, Hungari PRILL 2009

3 Rreth REC Qendra Rajonale e Mjedisit (REC) për Evropën Qendrore dhe Lindore është një organizatë ndërkombëtare jopartizane, joavokate, jofitimprurëse që mbështet zgjidhjen e problemeve mjedisore në Evropën Qendrore e Lindore (EQL), duke nxitur bashkëpunimin ndërmjet organizatave joqeveritare, qeverive, bizneseve e aktorëve të tjerë mjedisorë, si dhe duke mbështetur shkëmbimin e lirë të informacionit dhe pjesëmarrjen e publikut në vendimmarrjen mjedisore. REC është krijuar në 1990 nga ShBA, Komisioni Evropian dhe Hungaria. Sot REC, bazohet ligjërisht në Kartën e tij, nënshkruar nga 29 vende dhe Komisioni Evropian, dhe në një marrëveshje ndërkombëtare me qeverinë hungareze. REC ka zyrën qendrore në Szentendre, Hungari dhe zyrat e vendeve në secilin prej 17 vendeve përfituese: Shqipëri, Bosnje dhe Hercegovinë, Bullgari, Kroaci, Republikën Çeke, Estoni, Hungari, Letoni, Lituani, RIJ Maqedonisë, Mal i Zi, Poloni, Rumani, Serbi, Sllovaki, Slloveni dhe Turqi. Donatorët më të fundit janë Komisioni Europian dhe qeveritë e Shqipërisë, Austrisë, Bosnjes dhe Hercegovinës, Kanadasë, Kroacisë, Republikës Çeke, Estonisë, Finlandës, Gjermanisë, Hungarisë, Italisë, Japonisë, Letonisë, Lituanisë, Luksemburgut, RIJ Maqedonisë, Malit të Zi, Vendeve të Ulëta, Norvegjisë, Polonisë, Rumanisë, Serbisë, Sllovakisë, Sllovenisë, Spanjës, Suedisë, Zvicrës, Turqisë, Mbretërisë së Bashkuar dhe Shteteve të Bashkuara të Amerikës, si dhe institucione të tjera ndër-qeveritare dhe private. E gjithë përmbajtja e këtij publikimi mbrohet me të drejtë autori nga 2009 Qendra Rajonale e Mjedisit për Europën Qendrore dhe Lindore Asnjë pjesë e këtij publikimi nuk mund të shitet në asnjë formë apo të riprodhohet për shitje pa lejen paraprake me shkrim nga mbajtësi i të drejtës. ISBN: Publikuar nga:: Qendra Rajonale e Mjedisit për Europën Qendrore dhe Lindore Ady Endre ut 9-11, 2000 Szentendre, Hungari Tel: (36-26) , Faks: (36-26) , info@rec.org, Website: Printuar në Hungari nga Typonova Ky botim dhe të gjitha publikimet e REC printohen në letër të ricikluar ose letër të prodhuar pa përdorimin e klorit apo kimikateve me bazë klori.

4 P Ë R M B A J T J A Shkurtime 5 Parathënie 7 Mirënjohje 8 Hyrje 9 Kapitulli 1 Vështrim i përgjithshëm i gjendes së Ndërmarrjeve të Ujësjellës Kanalizimeve në vendet e Europës Jug-Lindore 11 Kapitulli 2 Reforma institucionale 21 Hyrje 23 Korporatizimi 26 Pjesëmarrja e sektorit privat 30 Zbatimi i reformës institucionale 36 Kapitulli 3 Reforma Organizative 39 Planifikimi strategjik 41 Menaxhimi i burimeve njerëzore 43 Përdorimi i burimeve të jashtme 47 Rajonizimi 49 Investime për zvogëlimin e kostos 51 Matja e konsumit 57 Kapitulli 4 Reformat për tarifat dhe përmirësimi i gjenerimit të të ardhurave 63 Kustet aktuale 65 Pasojat e reformave tarifore 68 Nxitja e pagesave 80 S T R AT E G J I T Ë P Ë R R E F O R M Ë 3

5 P Ë R M B A J T J A Kapitulli 5 Raste studimore 83 Rast studimor 1 Reforma në ndërmarrjen e ujësjellës -kanalizimeve Karlovac, Kroaci 85 Rast studimor 2 Procesi i reformës së kompanisë për furnizimin me ujë dhe sistemin e ujërave të zeza, të qytetit të Korçës 91 Rast studimor 3 Informacion për tarifat e ndara të rrjetit të ujit trans-danubian 95 Aneks 97 Aneks 1 Programi i furnizimit me ujë dhe sistemin e ujërave të zeza të ish-republikës Jugosllave të Maqedonisë 99 Aneks 2 Lista e plotë: Përcaktimi i rreziqeve dhe vështirësitë 100 Aneks 3 Furnizimi me ujë dhe trajtimi i ujërave të zeza në Republikën Çeke - një shembull i dhënies me qera 101 Shënime 102 Referenca S T R AT E G J I T Ë P Ë R R E F O R M Ë

6 SHKUR TIME ACP ASTEC BB BE BERZH BOT CRM CSE DRV EJL EQL FBH FOPIP (PPPFO) GIS Apa Canal Pitesti Simulimi i llogaritjeve për tarifat dhe detyrimet e shkarkimeve Banka Botërore Bashkimi Europian Banka Evropiane për Rikonstruksion dhe Zhvillim Ndërto Opero-Transfero Menaxhimi i marrëdhënieve me klientin Ndërnarrjet e Shërbimeve Komunitare Rrjeti Ujor i trans-danubit Evropa Jug-lindore Evropa Qëndrore Lindore Federata e Bosnje dhe Hercegovinës Programi i Përmirësimit të Performancës Fianciare dhe Operacionale Sistemi i informacionit gjeografik IBNET Rrjeti Ndërkombëtar i Standartizimit për Ndërmarrjet e Ujësjellës Kanalizimeve IFN IMIR ITUZ KE KPIs KPPK KTA NSHK OJQ PEIP (PIPM) PNUD PPP Insitucione Financiare Ndërkombëtarë Sistemi i Kontrollit të Integruar Teknologjik Impianti i Trajtimit të Ujrave të Zeza Komisioni Europian Përpunimi i indikatorëve kyç të performancës Kompani Publike me Përgjegjësi të Kufizuar Agjencia Kombëtare e Mirëbesimit Ndërmarrje Shërbimesh Komunale Organizata jo-qeveritare Programi i Investimeve Prioritare Mjedisore Programi Kombeve të Bashkuara për Zhvillim Partneriteti publik-privat S T R AT E G J I T Ë P Ë R R E F O R M Ë 5

7 SHKUR TIME PSP REC RS UK Pjesëmarrje e Sektorit Privat Qendra Rajonale e Mjedisit Republika Serbe Ujësjellës Kanalizime 6 S T R AT E G J I T Ë P Ë R R E F O R M Ë

8 Parathënie Manuali për reformën në ndërmarrjet e ujësjellës kanalizimeve është hartuar në kuadër të Programit të Investimeve Prioritare Mjedisore për Europën Jug Lindore (PEIP). Një nga qëllimet kryesore të PEIP është të lehtësojë dhe të shpejtojë investimet në fushat kryesore si uji, mbetjet dhe ajri. Hartimi i manualit është nxitur nga autorët me besimin se investimet e qëndrueshme mjedisore në sektorin e ujit mund të bëhen të mundura vetëm nëse zbatohen nga dërmarrje të fuqishme, profesionale dhe të pavarura. Ky këndvështrim është mirëpritur nga nga vendet e Europës Jug-Lindore dhe ideja për këtë manual lindi në takimin rajonal të PEIP në Budva të Malit të Zi, në Qershor Supozimi i këtij manuali është se vështirësia kryesore për investimet në infrastrukturën për ujin qëndron tek kapaciteti i ndërmarrjeve për të gjeneruar fonde. Ndërmarrjet më të fuqishme janë dhe do të jenë të afta të tërheqin dhe të përdorin më shumë fonde nga BEja, donatorët si dhe nga Institucionet Ndërkombëtare Financiare e banka të tjera tregtare. Hapja e investimeve në furnizimin me ujë dhe trajtimin e ujrave të zeza do ti afrojë vendet më afër përmbushjes së standarteve mjedisore të BEsë, duke përmbushur detyrimet e direktivës së KEsë që përmban më shumë investime në trajtimin e ujrave të zeza urbane dhe ujin e pijshëm. Qëllimi përfundimtar mbetet një shërbim më i mirë për popullsinë dhe përfitimet e tjera mjedisore dhe shëndetësore. Marta Szigeti Bonifert Drejtoreshë e Përgjithshme Qendra Rajonale e Mjedisit për Europën Qendrore dhe Lindore S T R AT E G J I T Ë P Ë R R E F O R M Ë 7

9 Mirënjohje Autorët dëshirojnë ti shprehin falenderimet e tyre atyre që kanë mundësuar të dhëna dhe komente të vlefshme dhe kanë ndihmuar në përmirësimin e përmbajtjes së këtij manuali: DABLAS Task Force, Komisioni Europian Joanna Fiedler, Komisioni Europian Sohail Hassan, Njësia për Përgatitjen e Infrastrukturës David Kramer, Departamenti Federal Zvicerian për Çështjet Ekonomike (FDEA), Sekretariati Shtetëror për Çështjet Ekonomike (SECO) Enkelejda Gjinali, Këshilltare e Kryeministrit të Shqipërisë për çështjet e ujit Petrit Tare, Ndërmarrja e Ujësjellës Kanalizimeve, Korçë, Shqipëri Danco Uzunov, Point Pro Consulting, RIJ Maqedonisë Dmitar Zakula dhe Dragana Milovanovic, Drejtoria e Ujrave, Ministria e Bujqësisë, Pyjeve dhe Asministrimit të Ujrave, Serbi Eduart Cani, REC Shqipëri Sunita Selak, REC Bosnje dhe Hercegovinë Zeljka Medven, REC Kroaci Ana Petrovska dhe Kornelija Radovanovic, REC RIJ Maqedonisë Mira Vasiljevic, REC Mali i Zi Ivana Tomasevic, REC Serbi Margarita Hashani, REC Kosovë (si përcaktuar në UNSCR 1244) 8 S T R AT E G J I T Ë P Ë R R E F O R M Ë

10 Hyrje Investimet në infrastrukturën ujore në vendet e EJL janë të ngutshme, në mënyrë që ti ofrohet të gjithë banorëve uji i pijshëm, të përmirësohet cilësia e ujit dhe të ulet presioni në mjedis nëpërmjet trajtimit të ujrave të zeza. Njësitë vendore dhe për më tej ndërmarrjet e ujit, janë aktorët kryesorë në projektet për furnizimin me ujë, trajtimin e ujrave të zeza, ndaj aftësitë e tyre vlerësohen në detaje nga të gjithë financuesit e mundshëm Komisioni Europian, donatorët bilateralë, dhe IFN. Sot, në rrugën drejt hyrjes në familjen Europiane, sektori i ujësjellës kanalizimeve po has sfida shumë të mëdha, kërkesa për më shumë konsumatorë dhe rënia e përgjithshme ekonomike. Nga ana tjetër, kërkohet që qeveritë e vendeve ti japin rëndësinë maksimale reformave në sektorin e ndërmarrjeve të ujësjellës kanalizimeve. Disa vende kanë nisur ta bëjnë këtë praktikisht, ndërkohë që në vende të tjera reforma është akoma në diskutim. Nga ana tjetër, kjo varet shumë dhe nga vetë ndërmarrjet. Ato do të jenë të afta ti përballojnë të gjitha këto sfida vetëm nëse përmirësojnë mënyrën se si punojnë. Ky manual i drejtohet kryesisht atyre që punojnë në këtë sektor dhe pushtetit vendor, ndonëse mund ta gjejnë të dobishëm edhe politikëbërësit në nivel kombëtar, financuesit, OJF-të dhe konsumatorët. Programi i Investimeve Prioritare Mjedisore u hartua për të lehtësuar financimet në disa sektorë, duke përfshirë edhe ujin. Ne besojmë se ky manual do të luajë një rol të rëndësishëm si udhërrëfyes për menaxherët e ndërmarrjeve në zbatimin e reformave bashkëkohore të pjesshme apo tërësore. Vetëm pasi të kenë arritur një nivel të caktuar menaxhimi dhe administrimit të kostove, ndërmarrjet do të mund të jenë të gatshme të tërheqin fonde për investime infrastrukturore. Gjendja më e mirë organizative dhe financiare e ndërmarrjeve do të shërbejë si garanci, se infrastruktura e re e ndërtuar do të mund të përdoret në mënyrën më të mirë të mundshme dhe të japë përfimtimet mjedisore të dëshiruara. Gjatë hartimit të këtij manuali, kriza botërore ekonomike u thellua më tej dhe vështirë se gjendet ndonjë fushë e jetës e paprekur prej saj. Si pasojë e krizës financiare dhe ekonomike, disa nga problemet të ndeshura nga ndërmarrjet po përshkallëzohen për shembull, mos pagesa e faturave, vështirësitë për të marrë kredi, si dhe subvencione nga shtetet të cilat po vuajnë nga një deficit më i madh se më parë. Shumë banka dhe investitorë kanë më pak kapital. Gjithashtu, vihet re një zhvlerësim i monedhave në vendet e EQL, e cila rrit vështirësitë në përballimin e kredive. Të gjitha këto arsye bëjnë që financuesit të jenë më pak të prirur për të ndërmarrë rreziqe të mëdha dhe do të preferonin të investonin në ndërmarrje më S T R AT E G J I T Ë P Ë R R E F O R M Ë 9

11 H Y R J E të konsoliduara dhe mirëmenaxhuara. Në kushtet e reja, propozimet për reforma janë bërë më të nevojshme sot sesa një vit më parë. Ekzistojnë disa manualë dhe udhëzues, të cilët fokusohen në aspekte të veçanta të masave komplekse, të cilat vihen në pah nga autorët e këtij botimi si pjesë e reformës për ndërmarrjet e ujësjellës kanalizimeve. Megjithatë, ajo çka munguar deri më tani ishte një botim, i cili i sjell së bashku masat e mundshme dhe më urgjente për ndërmarrjet e ujësjellës kanalizimeve në vendet e EJL. Ky manual aspiron të plotësojë këtë boshllëk. Ai gjithashtu synon të nxjerrë në pah ndërhyrjet e nevojshme për t iu përgjigjur kërkesave konkrete në vendet e rajonit të EJL, duke u bazuar kështu në një vështrim të përgjithshëm të gjendjes në rajon (Kapitulli 1). Kapitulli 2 trajton cështjet e reformave institucionale të ndërmarrjeve të ujësjellës kanalizimeve. Kapitulli parashtron rrugët për përgatitjen e këtij procesi nëpërmjet shoqërive aksionere apo korporatave, si një hap i parë në reformën e ndërmarrjeve; si dhe nëpërmjet pjesëmarrjes së sektorit privat si një mundësi për të përmirësuar punën, ulur kostot dhe mundësuar më shumë kapitale. Sugjerimet janë ndërtuar sipas gjendjes së secilit shtet. Kapitulli 3 fokusohet në reformën organizative në nivelin e ndërmarrjes, duke nisur nga një planifikim strategjik më i mirë bazuar në cështjet e menaxhimit të burimeve njerëzore dhe mundësitë për uljen e kostove. Vështirësitë financiare të një kompanie, përgjithësisht mund të lehtësohen në një ose dy mënyra: duke ulur shpenzimet ose duke rritur të ardhurat. Për të dyja mënyrat vihet re se ka ende shumë për të bërë. Ky kapitull fokusohet kryesisht në mënyrën e kursimit në koston e punës; përfitimin nga mundësitë ekonomike; përdorimin e fuqisë së tregut konkurues; si dhe uljen e kostove operacionale nëpërmjet investimeve të përshtashme. Gjithashtu, ky kapitull paraqet konceptet e reja të punës me etapa dhe kontrolleve të pavarura të performancës, si dhe bën lidhjen me zhvillimin e sistemeve të informimit si një parakusht për menaxhim më të mirë të ndërmarrjes. Kapitulli 4 hedh një vështrim në anën tjetër të ekuacionit dhe i kushtohet rritjes së të ardhurave nëpërmjet vendosjes së skemave të tarifave të përshtatshme; vendosjen e tarifave në nivelin e duhur për të siguruar mbulimin e kostove; përmirësimin e mbledhjes së tarifave; dhe mbrojtjen e të varfërve nga ndikimi negativ i faturave më të shtrenjta. Kapitulli 5 paraqet tre raste studimore nga Kroacia, Shqipëria dhe Hungaria, të cilat ilustrojnë disa aspekte teorike të përmbajtjes. 10 S T R AT E G J I T Ë P Ë R R E F O R M Ë

12 Kapitulli 1 Vështrim i përgjithshëm i gjendjes së Ndërmarrjeve të Ujësjellës Kanalizimeve në vendet e Europës Jug-Lindore S T R AT E G J I T Ë P Ë R R E F O R M Ë 11

13 12 S T R AT E G J I T Ë P Ë R R E F O R M Ë

14 K A P I T U L L I 1 V Ë S H T R I M I P Ë R G J I T H S H Ë M I G J E N D E S S Ë N D Ë R M A R R J E V E T Ë U J Ë S J E L L Ë S K A N A L I Z I M E V E N Ë V E N D E T E E U R O P Ë S J U G - L I N D O R E Informacioni i paraqitur në këtë kapitull është bazuar në një vëzhgim i ndërmarrë nga autorët gjatë vjeshtës së vitit Ky vëzhgim është plotësuar nga informacione të paraqitura në takimet kombëtare në Shqipëri, Kroaci, Mal i Zi dhe Serbi, intervistat me personat përgjegjës, si dhe nga raportet e publikuara në nivel vendi dhe rajoni. Ky kapitull paraqet gjendjen e përgjithshme në rajon, e cila është e përmbledhur në Tabelën 1, dhe disa karakteristika specifike të vendeve. Në cdo kapitull, janë kryer edhe analiza më të detajuara të aspekteve të veçanta të sektorit të ndërmarrjeve të ujësjellës kanalizimeve, sipas specifikave të ndryshme të vendeve. Ndërmarrjet e UK në të gjitha vendet e EJL përballen pak a shumë me të njëjtat probleme, pavarësisht se shkalla e tyre varion nga një vend në tjetrin. Disa nga këto probleme të përbashkëta janë: shkallë relativisht e ulët e furnizimit me ujë në zonat rurale; humbje e madhe e ujit si pasojë e një infrastrukture të amortizuar; sasi e madhe ujit e pallogaritur, pjesë e madhe së cilës është edhe humbja e përmendur më sipër; eficencë e ulët e ndërmarrjeve; tarifat e ujit të pijshëm dhe ujrave të zeza në nivele që nuk përballojnë kostot; një pjesë e madhe e faturave nuk paguhen. Të gjitha këto probleme çojnë në nivele të ulëta të mirëmbajtjes-zbutjes së kostos, e cila është raporti ndërmjet të ardhurave nga tarifat dhe kostos së mirëmbajtjes. Tabela 2 bazohet në vëzhgimin IBNET i ndërmarrë nga Banka Botërore dhe përmban një përmbledhje të këtij informacioni, i mbështetur me të dhëna nga vende të tjera të Europës Qendrore. Në këtë manual janë vendosur për krahasim edhe disa vende të Europës Qendrore. Të dhënat mungojnë për ato vendet të cilat nuk kanë qenë pjesë e vëzhgimit. Të dhënat tregojnë që shumë ndërmarrje të UK në rajon përballen çdo dite me vështirësi financiare, duke rrezikuar edhe dhënien e shërbimit. Për më tepër, nuk është e mjaftueshme që të mbulohen vetëm kostot aktuale të mirëmbajtjes: në shumë raste paraqitet nevoja për të përmirësuar cilësinë dhe sigurinë e shërbimeve, të cilat kërkojnë burime të tjera shtesë. Rritja e veprimtarisë, duke zhvilluar rrjete të reja dhe ndërtimin e sistemeve të reja të trajtimit të ujrave të zeza, është ende një fushë që kërkon fonde më të mëdha. Është mëse e qartë se shumë ndërmarrje duhet të stabilizojnë financat e tyre dhe të rrisin të ardhurat, përndryshe nuk do të jetë e thjeshtë të përballen me sfidat që has ky sektor. Shqipëria Sipas vëzhgimit të Bankës Botërore, vetëm njëra nga 55 njësitë e marrë në shqyrtim, u gjet me një raport mirëmbajtje-mbulim i kostove më shumë se 1,00, ndërkohë që shifra mesatare ishte Kjo do të thotë që të ardhurat nga tarifa mbulojnë më pak se gjysma e kostove të mirëmbajtjes, pjesa tjetër e të ardhurave vjen nga subvencionet. Megjithatë, Shqipëria planifikon, që dalë ngadalë të heqë dorë nga subvencionet. S T R AT E G J I T Ë P Ë R R E F O R M Ë 13

15 K A P I T U L L I 1 V Ë S H T R I M I P Ë R G J I T H S H Ë M I G J E N D E S S Ë N D Ë R M A R R J E V E T Ë U J Ë S J E L L Ë S K A N A L I Z I M E V E N Ë V E N D E T E E U R O P Ë S J U G - L I N D O R E TABELA 1: Vështrim i përgjithshëm i gjendjes së furnizimit me ujë dhe ujrave të zeza në EJL SHQIPËRI BOSNJE DHE KROACIA FYROM KOSOVA* MALI I ZI SERBI HERCEGOVINË Numri i Ndërmarrjve të UK Numri i 1 8**(4% e 89 (28% e 5* ** impianteve popullsisë) popullsisë) të trajtimit të ujrave të zeza Përqindja e 85% (urbane) 91% (urbane) 80% 72% 44%** 80% 83% (urbane) popullsisë e 65% rurale)* 48% (rurale) 49% (rurale)* furnizuar me ujë të pijshëm*** Përqindja e 40% 73% (urbane) 70-75%** 70% (urbane) 28%** 38% 60%** popullsisë e (1% e të cilave (urbane) 15% (rurale) sistemin e është rurale) ujrave të zeza Humbjet e ujit e madhe 50% 40% 10-60% NA NA 35% Ujë i pafaturuar 67% NA 67% Deri në 60% 59% 50-75% NA Fatura të 27% 30% NA 40-80% 43% 25-40% 40% papaguara Staf për NA NA NA Burimi: Vëzhgim i REC * Kosova, si përcaktohet në UNSCR 1244 ** Të dhënat nga raporti i monitorimit të hartuar nga REC Investimet bashkiake në infrastrukturën ujore dhe të mbetjeve në vendet e EJL 2007 *** Ka një numër zonash të banuara, të cilat kanë sistemin e tyre të vogël të furnizimit me ujë, por që zakonisht mirëmbahen nga popullsisa vendore (p.sh. nuk ka ndërmarrje të ujit që kujdeset). Në dy vitet e fundit sektori i furnizimit me ujë dhe ujrave të zeza ka treguar një përmirësim të dukshëm në vend, si nga ana teknike ashtu dhe nga ajo financiare. Megjithë përmirësimet e bëra, vazhdojnë të ekzistojnë shumë mangësi në sektorin e ujit, sidomos në zonat rurale. Në vitin 2007, Qeveria shqiptare prezantoi një reformë të thellë për sektorin e furnizimit me ujë dhe ujrave të zeza. Nisma u bazua në procesin e decentralizimit dhe komercializimit, duke përfshirë të gjitha ministritë e linjës dhe njësitë e tjera të fushës. Reforma në Shqipëri është një shembull se sa vullneti i fortë politik dhe udhëheqja individuale në nivel qeveritar mund të krijojë mundësitë për masa reformuese bashkëkohore dhe konkrete. Përgjegjësitë e qarta për cdo masë do të rrisnin edhe mundësitë për zbatimin e tyre. Gjatë viteve 2007 dhe 2008, pronësia e këtyre ndërmarrjeve u transferua plotësisht nga qeverisja qendrore në atë vendore. Kjo reformë synon përcaktimin e një 14 S T R AT E G J I T Ë P Ë R R E F O R M Ë

16 K A P I T U L L I 1 V Ë S H T R I M I P Ë R G J I T H S H Ë M I G J E N D E S S Ë N D Ë R M A R R J E V E T Ë U J Ë S J E L L Ë S K A N A L I Z I M E V E N Ë V E N D E T E E U R O P Ë S J U G - L I N D O R E programi politikash kombëtare për të gjitha ndërmarrjet e UK për tu kthyer në vetë-qëndrueshme nga ana financiare. Shembulli i parë, pionier në Shqipëri për rajonalizimin e ndërmarrjeve është shkrirja në një të vetme e atyre të Beratit dhe Kuçovës, e cila u përfundua në vitin 2008, shtatë vjet më vonë se sa ishte planifikuar në fillim. Një grant prej 6 milionë Eurosh i dhënë nga Qeveria Gjermane, ishte nxitja për këtë bashkim dhe do të përdoret për rindërtimin e infrastrukturës së ujit të pijshëm. (Vëzhgim i REC dhe E. Gjinali dhe S. Olldashi, 2008) Bosnja dhe Hercegovina Në Bosnje dhe Hercegovinë, shërbimet e ujit të pijshëm dhe ujrave të zeza janë përgjegjësi e më shumë se njëqind ndërmarrjeve, të cilat janë pronë dhe kontrollohen nga bashkitë. Gjendja e aktuale e mirëmbajtjes dhe financiare është përgjithësisht e dobët. Sipas një studimi të PNUD, asnjë nga ndërmarrjet nuk është fitimprurëse apo e aftë të gjenerojë të ardhura të mjaftueshme për të mbuluar shpenzimet. Gjendja e dobët financiare e vendit vështirëson ndjeshëm përpjekjet për të përmirësuar shërbimet e ujit dhe ujrave të zeza (UNDP/GEF 2004). Rreth 56 përqind e popullatës është e lidhur me sistemin e ujit të pijshëm, ndërkohë që përqindja në zonën urbane është 91. Shtatëdhjetë e tre përqind e popullsisë në zonat urbane është e lidhur me sistemin e ujrave të zeza. Në Republikën Serbe të TABELA 2: Vlerat e Mirëmbajtjes-Mbulimit së kostove për ndërmarrjet e ujit në Evropën Qëndrore. SHTETI VITI NUMRI I VLERA MESATARE PËRQINDJA E NDËRMARRJEVE TË NDËRMARRJEVE ME PËRFSHIRA NË NJË VLERË NËN 1,00 VËZHGIM Shqipëria % Bosnje dhe Hercegovina % Kroacia % RIJ e Maqedonisë NA NA NA NA Kosova * % Mali i Zi NA NA NA NA Serbia NA NA NA NA Republika Çeke % Hungaria % Rumania % Burimi: përveç Kosovës, si përcaktohet në UNSCR 1244 (WWRO, 2007a) Shënime: Për secilin shtet, jepet viti më i afërt me të dhëna. Në Hungari, të gjitha ndërmarrjet kanë një shkallë të kapjes së kostove të mirëmbajtjes mbi 0,9, e cila tregon për një veprimtari relativisht të qëndrueshme edhe pse jo të gjitha prej tyre nuk e arrijnë nivelin 1,00. Në Rumani, dy kompani u gjenden me një vlerë nën 0,90 * Kosova, si përcaktohet në UNSCR 1244 S T R AT E G J I T Ë P Ë R R E F O R M Ë 15

17 K A P I T U L L I 1 V Ë S H T R I M I P Ë R G J I T H S H Ë M I G J E N D E S S Ë N D Ë R M A R R J E V E T Ë U J Ë S J E L L Ë S K A N A L I Z I M E V E N Ë V E N D E T E E U R O P Ë S J U G - L I N D O R E Bosnjes, 48 përqind e popullsisë është e lidhur me sistemin e ujit të pijshëm. Dy entitetet e shtetit, Federata e Bosnjes dhe Hercegovinës (FBH) dhe Republika Serbe (RS) kanë ligjet e tyre, të cilat diktojnë shpërndarjen e shërbimit të ujit të pijshëm dhe ujrave të zeza, duke ndikuar aspektet teknike, administrative dhe financiare. Në FBH ekzistojnë dy kompani publike për zonat ujëmbledhëse, ndërkohë që në RS administrimi është shumë i centralizuar. Në Bosnje dhe Hercegovinë nuk ekziston asnjë organizëm kombëtar që rregullon tarifat. Përsa i përket reformave për këtë sektor, asnjë e tillë nuk është ndërmarrë si në FBH ashtu dhe në RS. Ligji për Ujin, në nivel shtetëtor, është kaluar në vitin 2006 dhe është në fuqi që nga Janari Procesi i transpozimit është në rrugë e sipër dhe strategjitë për menaxhimin e ujit për FBH dhe RS do të përfundohen brenda vitit Në legjislacionin e ri parashikohen disa reforma të veçuara, të tilla si shkrirja e ndërmarrjeve publike për zonën ujëmbledhëse të lumit Sava dhe detit Adriatik në Agjencitë për Zonat Ujore të Lumit Sava dhe Detit Adriatik. Transformimi i Drejtorisë së Republikës për Ujrat në RS është parashikuar në ligjin për ujin. Megjithatë, ky transformim do të ndërmerret pas përfundimit të reformës në ministritë e RS. Pjesëmarrja private në sektorin e ujit nuk është zhvilluar akoma, megjithëse rritja e kapitalit të sektorit privat është marrë në konsideratë. (Vëzhgim i REC dhe PNUD 2004). Kroacia Sipas vëzhgimit IBNET të Bankës Botërore, vlera e kostove të mirëmbajtjes për 16 ndërmarrjet e ujësjellës kanalizimeve në Kroaci, si vendi me PPP më të lartë në rajon, ishte 1,10 në vitin Gjysma e këtyre kompanive nuk e kanë arritur vlerën e pragut prej 1,00, që tregon se qëndrueshmëria financiare afat shkurtër e këtyre kompanive është në rrezik. Ndërkohë, asnjë reformë sistematike nuk është ndërmarrë për ndërmarrjet e ujit në Koraci. Përgjegjësia për menaxhimin e ujit është e centralizuar nga institucioni shtetëror, Ujrat Kroate. Kroacia ka një traditë të gjatë me kompanitë komunitare në sektorin e ujit dhe çdo reformë në të ardhmen duhet të përpiqet të zvogëlojë numrin e tyre dhe rritjen e efiçencës për secilën. Deri më tani janë ndërmarrë reforma vetëm në nivelin e ndërmarrjes. Kompanitë komunale në shkallë të mesme dhe qytetet e mëdha kanë arritur nivelin e mbulimit të kostos së mirëmbajtjes, megjitëse në shumë raste çmimi i shërbimeve nuk reflekton koston reale të mirëmbajtjes. Vendosja e tarifave më të ulta çon në një gjendje në të cilën sistemet nuk mirëmbahen si duhet; pajisjet janë të vjetra dhe të amortizuara dhe disa prej tyre nuk funksionojnë; ndërhyrjet bëhen vetëm në pikat dhe momentet kritike; si dhe ka një humbje të madhe të ujit. Performanca teknike e ndërmarrjeve në Kroaci vlerësohet si më e mirë se mesatarja e rajonit. (Vëzhgim i REC). RIJ e Maqedonisë Në RIJ të Maqedonisë, ndërmarrjet e shërbimeve komunitare (CSE) janë ndërmarrje publike të themeluara dhe pronë e qeverisjes vendore. Me qëllim 16 S T R AT E G J I T Ë P Ë R R E F O R M Ë

18 K A P I T U L L I 1 V Ë S H T R I M I P Ë R G J I T H S H Ë M I G J E N D E S S Ë N D Ë R M A R R J E V E T Ë U J Ë S J E L L Ë S K A N A L I Z I M E V E N Ë V E N D E T E E U R O P Ë S J U G - L I N D O R E forcimin e shërbimeve komunitare për territorin e një ose më shumë bashkive, bashkitë mund të ngrenë CSE të përbashkëta. Ndërmarrjet e ujit përgjithësisht janë të organizuara dobët dhe vuajnë nga kapacitete të dobëta mirëmbajtjeje. CSE-të punojnë në kufijtë e efiçensës së kostos, që do të thotë se kanë aq pak të ardhura sa nuk munden të bëjnë asnjë investim të madh. Tarifat përgjithësisht janë shumë të ulta, duke çuar në burime të pamjaftueshme për mirëmbajtje, lënë mënjanë investimet në infrastrukturë. Tarifat e ulëta të kombinuara me mungesën e vullnetit për të reformuar ndërmarrjet bashkiake ka çuar në mungesë financimesh nga fondet e BEsë për trajtimin e ujrave të zeza. Lidhur me shtrirjen e rrjeteve të ujrave të zeza në vendbanime dhe impiantet e urbane të trajtimit të ujrave të zeza, vendi mbetet pas krahasuar me rrjetet e ujit të pijshëm. Mbledhja e pagesave është përmirësuar, por përsëri mbetet e pamjaftueshme. Rrjeti i ujit të pijshëm është përgjithësisht i zhvilluar dhe arrin 72% të popullsisë së vendit, megjithëse mbeten probleme të vazhdueshme, të tilla si sasi e madhe e ujit të patarifuar. Në vend ekzistojnë shtatë impiante të trajtimit të ujrave të zeza, të cilat mbulojnë 12 përqind të popullsisë. Disa projekte të financuara nga Institucionet Financiare Ndërkombëtare (FN) dhe donatorët, po përgatisin kushtet për reforma në sektorin e ujit në RIJ Maqedonisë. Strategjitë kombëtare përcaktojnë detyrime specifike për shërbimet e ujit. Duhet të vendoset një standart minimal shërbimi për llogaritur kostot e shërbimeve, rritur nivelin e granteve dhe arritjen e një stabilizimi efektiv fiskal. (Vëzhgim i REC). Mali i Zi Në Malin e Zi, qeverisjet vendore formojnë ndërmarrje publike të ujit të pijshëm dhe ujrave të zeza (PUC). Megjithatë, asetet e këtyre ndërmarrjeve mbeten në duart e qeverisjes qendrore. Bashkitë janë përgjegjëse për mundësimin e shërbimeve dhe qeverija është përgjegjëse për riparimin kapital dhe ndërrimin e aseteve që amortizohen. Megjithëse në letër PUC-të janë entitete ligjërisht të pavaruara, ato kanë pak autonomi dhe kontroll të kufizuar, si për shembull mbi tarifat, marrjen dhe pushimin e stafit dhe investimet. Mali i Zi ka një sistem furnizimi me ujë të pijshëm, relativisht të zhvilluar mirë, i cili mbulon 80% të popullsisë. Sistemi i ujrave të zeza është më pak i zhvilluar (lidh rreth 38 përqind të popullsisë). Në Podgoricë dhe Niksic veprojnë dy impiante të trajtimit të ujrave të zeza. Ndërprerjet e ujit janë të shpeshta dhe niveli i ujit të pa tarifuar është i lartë. Plani për Reformimin e Ndërmarrjeve të Ujit, i miratuar nga Qeveria e Malit të Zi në Korrik 2007, fokusohet në strukturën, pronësinë, drejtimin, performancën dhe qëndrueshmërinë financiare të sektorit të ujit të pijshëm, ndonëse nuk është ndërmarrë ende asnjë reformë. Sipas planit të reformimit, asetet dhe pronësia duhet të transferohen tek qeverisja vendore, e cila do të jetë plotësisht përgjegjëse për përmbushjen e të gjitha kërkesave ligjore dhe regulloreve të lidhura me standartet e shërbimeve, kategoritë e tarifave dhe çmimin, mbledhjen e tyre, trajtimin dhe depozitimin e mbetjeve bashkiake. S T R AT E G J I T Ë P Ë R R E F O R M Ë 17

19 K A P I T U L L I 1 V Ë S H T R I M I P Ë R G J I T H S H Ë M I G J E N D E S S Ë N D Ë R M A R R J E V E T Ë U J Ë S J E L L Ë S K A N A L I Z I M E V E N Ë V E N D E T E E U R O P Ë S J U G - L I N D O R E Ministria e Turizimit dhe Mbrojtjes së Mjedisit po kërkon donatorë të mundshëm për të mbështetur më tej Planin për Reformimin e Ndërmarrjeve të Ujit. Shembuj të rajonalizimit ekzistojnë në rajonin bregdetar, të tilla si kompania e shërbimit të bashkuar dhe kordinuar VODACOM, e cila është themeluar në rajonin e Tivatit. (Vëzhgim i REC). Serbia Në Serbi PUC-të janë pronë e njësive të qeverisjes vendore. Çdo qytet dhe bashki ka ndërmarrjen e saj. Performanca teknike e PUC-ve vlerësohet si e dobët. Humbja e ujit është nivelin e 35 përqind, ndërkohë që në disa bashkia ajo arrin në 50 përqind. Shumë nga PUC-të nuk janë të ndara sipas sektorëve (mbetje/ujë/hapësira publike) dhe llogarimbajtja është jo transparente. Kështu, është shumë e vështirë të ndash të ardhurat nga sektorë dhe shërbime të ndryshme, duke lënë mënjanë kostot përkatëse për tarifat. Të ardhurat nga shërbimi nuk janë të mjaftueshme për të mbuluar kostot e mirëmbajtjes. Pranohet nga të gjithë se tarifat në kompanitë bashkiake të shërbimit publik janë shumë të ulëta dhe kjo përbën problemin kryesor. Tarifat vendosen në nivel bashkie, zakonisht si një vendim politik, i ndjeshëm ndaj votave të popullit. Situata rezulton të jetë e papërshtatshme dhe përkeqësuese për infrastrukturën ujore, e cila në për pasojë çon në rritjen e kostove të mirëmbajtjes. Për momentin nuk ekzistojnë ndërmarrjet private dhe sipas ligjeve në fuqi, asetet e PUC-ve nuk mund të privatizohen. Partneritetet publik-privat janë të mundshme sipas ligjit, por për momentin një praktikë e tillë nuk ka zënë vend, aq më pak pritet të ndodhë në të ardhmen e afërt. Megjithatë, qeveria po konsideron për të ardhmen privatizimin e sektorit të ujit, megjithëse për momentin kjo nuk përcaktohet nga asnjë strategji, politikë apo plan. Përgatitjet për një reformë të PUC-ve janë në hapat fillestare. Nga Ministria e Financave po përgatitet një reformë. Kosova (si përcaktohet në UNSCR 1244) Në Kosovë (siç përcaktohet në UNSCR 1244), sektorët e ujit dhe të mbetjeve kanë kaluar një proces konsolidimi nën supervizimin e Agjencisë Kosovare të Mirëbesimit (KTA), përmes së cilës njësitë e veçuara të ujit dhe të mbetjeve, sipas komunave respektive janë kombinuar në shtatë njësi të mëdha rajonale të ujit dhe të grumbullimit të mbetjeve. Procesi i integrimit për sektorët e ujit dhe të mbetjeve filloi në Shkurt 2007, nën menaxhimin e KTA. KTA-ja, e cila administronte kompanitë rajonale të ujit, ndërpreu veprimtarinë në Qershor 2008, kohë prej së cilës pronësia e PCU-ve nuk është përcaktuar akoma. Tashmë është koha që qeverisja vendore të marrë përgjegjësitë e saj për furnizim me ujë të pijshëm nga kompanitë rajonale të ujit nëpërmjet nënshkrimit të kontratave, të cilat mbulojnë një shkallë të gjërë të të drejtave dhe detyrimeve. Ligji për Ndërmarrjet Publike është draftuar, por ende nuk është miratuar. Pritet që legjislacioni shtesë tu mundësojë komunave pronësinë në formën e përgjegjësive me aksione për kompanitë e ujit. Gjendja për ofruesit e shërbimit 18 S T R AT E G J I T Ë P Ë R R E F O R M Ë

20 tregon se ato janë në gjendje të mbulojnë vetëm kostot direkte dhe nuk kanë kapacitete për të financuar investime kapitale, duke përfshirë edhe mirëmbajtjen kapitale. Që të arrihen standartet e BE dhe të përmbushen kushtet e shërbimit, duhet të rriten të ardhurat në mënyrë të konsiderueshme, kjo duke rritur eficensën e mbledhjes së tarifave, duke i rritur ato, apo një kombinim i të dyjave. Kushtet teknike të sistemit të ujit dhe ujrave të zeza në Kosovë mund të konsiderohen të dobëta. Ndër problemet më të mëdha është mungesa e ujit: ndërprerjet e ujit ndikojnë popullsinë si dhe sektorët industrialë dhe bujqësorë. (Vëzhgim i REC). S T R AT E G J I T Ë P Ë R R E F O R M Ë 19

21 20 S T R AT E G J I T Ë P Ë R R E F O R M Ë

22 Kapitulli 2 Reforma institucionale S T R AT E G J I T Ë P Ë R R E F O R M Ë 21

23 22 S T R AT E G J I T Ë P Ë R R E F O R M Ë

24 K A P I T U L L I 2 REF ORMA INS TITUCIONALE Hyrje Gjendja në Evropën Juglindore Shërbimet për furnizimin me ujë të pijshëm dhe për ujërat e përdorura, në Evropën Juglindore, janë, në përgjithësi, përgjegjësi e njësive vendore. Gjatë reformave më të fundit, pronësia mbi këto ndërmarrje është transferuar tek njësitë vendore. Pjesa më e madhe e operacioneve të këtyre ndërmarrjeve, në rajon, janë integruar në administrimin vendor dhe, për pasojë, gjendja financiare dhe operacionale e këtyre ndërmarrjeve tenton të mos jetë shumë transparente. Njësitë vendore kanë mangësi në të dhënat për të ardhurat, shpenzimet, nevojat për investime dhe për cilësinë e shërbimeve të ofruara. Për më tepër, vendimmarrja në lidhje me cilësinë e shërbimeve dhe investimet e reja është bërë mjaft politike. Reforma institucionale mund të kontribuojë në efiçencën e ndërmarrjeve të ujësjellës-kanalizimeve duke qartësuar çështjet e pronësisë dhe përgjegjësitë e menaxhimit. Për më tepër, duke rritur autonominë e ndërmarrjeve krijohet mundësia për operacione me efiçente, rritjen e performancës dhe përfshirjen në KUTIA 1: Reforma e sektorit të ujësjellës-kanalizimeve në Shqipëri Në Shqipëri, një reformë rrënjësore filloi në vitin Në vijim të transferimit të pronësisë së ndërmarrjeve nga shteti tek njësitë vendore, synimi i reformës ka qenë komercializimi i mëtejshëm të sistemeve të ujësjellës-kanalizimeve dhe për t i bërë ndërmarrjet të qëndrueshme, në bazë të planeve afatgjata për të përmirësuar treguesit e përformancës dhe për të përmbushur detyrimet kundrejt klientëve. KUTIA 2: Reforma e sektorit të ujit në Rumani Në Rumani, Komisioni Evropian dhe Banka Europiane për Rindërtim dhe Zhvillim, në 1990, ofruan mbështetje financiare për zgjerimin dhe rehabilitimin e sektorit të ujit dhe ujërave të zeza, por, në shkëmbim, kërkuan reformën e ndërmarrjeve përkatëse për të përmirësuar qëndrueshmërinë operative dhe financiare. Bashkë me asistencën financiare për zhvillimin e infrastrukturës, u sigurua dhe asistencë për zhvillimin e kapaciteteve, me synimin për të transformuar ndërmarrjet në varësi të njësive vendore në ndërmarrje publike autonome me performancë operacionale të përmirësuar, efiçente dhe të afta për mbulimin e kostove. Bashkive të vogla iu kërkua të rajonalizonin operacionet, me synimin për të rritur shkallën dhe për pasojë dhe mundësitë për financime. Në këtë mënyrë, ndërmarrja e ujësjellës-kanalizimeve e Kluzhit u kthye në një kompani rajonale të ujit, që siguronte furnizimin me ujë për Kluzhin, Salajn dhe shtatë fshatra të vegjël në rrethet e Kluzhit dhe Salajt. Fondet e dhëna u përdorën për përmirësimin e sistemit të ujësjellësit dhe kanalizimeve në Kluzh dhe qytetet dhe fshatra më të vegjël. Për qytete më të mëdha, u zbatua një strategji reformash, disa nga të cilat synonin edhe pjesëmarrjen e sektorit privat. Qëllimi kryesor ishte të tërhiqnin kapitalin privat në investimet e nevojshme për përmirësimin dhe zgjerimin, duke rritur njëkohësisht efiçencën dhe qëndrueshmërinë financiare. Në këtë mënyrë, BE dhe BERZH siguruan asistencë për procesin e reformave nëpërmjet konsultimeve, kredive dhe granteve, me synimin për t i përgatitur ndërmarrjet për privatizim. Për shembull, operatori privat Veolia përfitoi dy koncesionet në Bukuresht dhe Ploesht, pas një procedure tenderimi konkuruese. S T R AT E G J I T Ë P Ë R R E F O R M Ë 23

25 K A P I T U L L I 2 REF ORMA INS TITUCIONALE KUTIA 3: Vendosja e standardeve në Republikën ish Jugosllave të Maqedonisë Në Republikën ish Jugosllave të Maqedonisë, banka gjermane KfW ka futur mënyrën e vendosjes së standardeve, përpara financimit të projekteve në ndërmarrjet e ujërave. Programi i KfW futi dhe mënyrën e menaxhimit të cilësisë, nëpërmjet një konsulenti për forcimin e institucioneve, i cili do të mbështesë njësitë vendore në përmbushjen e standardeve në fazën e parë. Programi mbulon bashkitë e Gostivarit, Tetovës, Kavadarçit, Negotino, Bitola, Kocani, Gevgelisë dhe Radovisë. Për më tepër, nëpërmjet një granti të KfW, do të jepet asistencë teknike për përgatitjen e projekteve. Për shembuj të standardeve, shikoni Shtojcën 1. KUTIA 4: Përgatitja e planeve të reformave në EJL Planet e reformave janë përgatitur ose po përgatiten nga disa qeveri të vendeve të Evropës Juglindore, si Shqipëria, Republika ishjugosllave e Maqedonisë dhe Mali i Zi. Në këtë të fundit, strategjia e reformës u hartua duke përdorur një qasje me pjesëmarrje, duke përfshirë qeverinë qendrore e vendore, si dhe ndërmarrjet që do të ndikohen nga reforma. Shërbimet e furnizimit me ujë dhe ato të kanalizimeve shikohen si pika kyçe për rritjen ekonomike, veçanërisht në lidhje me industrinë e turizmit në Mal të Zi. Me anë të reformës, sektori mund të përmirësojë efiçencën, efektivitetin e kostove dhe performancën. Reformat duhet të shoqërohen me hartimin e ligjeve të reja dhe amendimin e atyre ekzistuese, ngritjen e një funksioni rregullator, përgatitjen e kontratave për dhënien e shërbimeve me furnizuesit me ujë dhe ngritjen e kapaciteteve të njësive të qeverisjes vendore dhe ndërmarrjeve të ujit. tregun e kapitaleve. Kjo është ajo çka kuptohet me korporatizim. Format më të përparuara të reformave institucionale përfshijnë partneritete publike-private dhe privatizime, ku secili model mnd të sjellë ekspertizën dhe kapitalet e nevojshme për të arritur cilësinë e dëshiruar të shërbimit. Programet për investimet në infrastrukturën e ujit, të Institucioneve Financiare Ndërkombëtare (IFI), të tilla si Banka Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim (BERZH), Komisioni Evropian (KE), Banka Botërore (BB) dhe Banka gjermane Kf W (Kredtianstalt für Wiederaufbau), shpesh, janë të shoqëruara me kërkesën për reforma institucionale, që synojnë zvogëlimin e riskut operacional dhe financiar duke përmirësuar jo vetëm transparencën dhe llogaridhënien, por edhe duke përmirësuar operacionet teknike, cilësinë e shërbimit dhe efiçencën organizative. Hartimi i politikës kuadër Ndërmarrjet individuale kanë ndikim mjaft të kufizuar në hartimin e kuadrit të politikave dhe atë rregullator, ndonëse ato funksionojnë sipas tij dhe të gjitha aspektet e menaxhimit dhe operacionet e tyre varen drejtpërdrejt prej këtij kuadri. Prandaj një politikë dhe kuadër rregullator i mirë për sektorin e ujit dhe ujit të përdorur është thelbësor për performancën më të mirë të ndërmarrjeve të ujit dhe për reformimin e tyre. Qeveria duhet të përcaktojë kuadrin dhe ta mbështesë atë duke amenduar strategjinë dhe politikat e saj sipas nevojës, duke përfshirë vendimet dhe ligjet për 24 S T R AT E G J I T Ë P Ë R R E F O R M Ë

26 K A P I T U L L I 2 REF ORMA INS TITUCIONALE pjesëmarrjen e sektorit privat, liberalizimin, asistencën rregullative dhe sociale (financiare). Për më tepër, një sistem institucional i fortë për rregullimin e sektorit është i një rëndësie të veçantë për zbatueshmërinë dhe përmbushjen e detyrimeve të kuadrit të politikave. Më shumë informacion mbi përgatitjen e reformave institucionale në politika, ligje dhe funksionet e tjera rregullatore mund të gjendet në materialin Approaches to private participation in water services A Toolkit (Qasje për pjesëmarrjen private në Shërbimet e ujërave Udhëzues) i hartuar nga BB dhe PPIAF (vizitoni për trajnimet on-line, lidhur me këtë temë). Mundësitë e reformave institucionale Në pjesën më poshtë, shpjegohen në detaje mundësitë për reforma institucionale dhe jepen udhëzime për përgatitjen e një procesi të tillë. Këtu përshkruhen dy tipe reformash: korporatizimi dhe pjesëmarrja e sektorit pivat (PSP). Në thelb, korporatizimi mbulon të gjithë spektrin e reformës së menaxhimit, që kërkohet për të siguruar autonominë e ndërmarrjes në veprimtarinë e vet; PSP dhe partneriteti publik privat (PPP) parashikon një kombinim të mundësive për reforma për menaxhimin dhe pronësinë. Edhe pse korporatizimi mund të jetë ndalesa përfundimtare në procesin e reformës institucionale të ndërmarrjes, mund të shërbejë, njëkohësisht, dhe si bazë për forma të përparuara të PSP. Operatorët privatë janë më të interesuar për ndërmarrjet që veprojnë në një mjedis transparent me ndarje të qarta të përgjegjësive dhe FIGURA 1: Mundësitë për reforma institucionale korporatizimi dhe përfshirja e sektorit privat Publik MANAXHIMI Publik Kompani publike Vendet e ulëta, Gjermani, Cluj (RU) Corporatised FYR Macedonia Qera Francë Kontratë menaxhimi Gjakovë (KO), Kavajë (ShQ) Kontratë shërbimi Tiranë Ndërmarrje bashkiake Kroaci Privatizim i plotë Mbretëria e Bashkuara, Pragë (ÇK), pronësi e përbashkët në qytetet e tjera çeke Konçension Qytetet hyngareze dhe rajonet, Franca, Sofie (BU), Elbasan (ShQ), Bukuresht dhe qytetet rumune (Rumani) BOT/PBOT ITUZ në Hagë (HO), ITUZ Zagreb (KR), ITUZ Maribor (SLO) PRONËSIA Privat S T R AT E G J I T Ë P Ë R R E F O R M Ë 25

27 K A P I T U L L I 2 REF ORMA INS TITUCIONALE roleve. Një ndërmarrje autonome e korporatizuar, që punon në mënyrë transparente, duke treguar përgjegjësi për të gjitha operacionet dhe financat e saj, redukton pasiguritë për operatorët privatë. Kjo shtron rrugën për forma më shumë të përparuara të reformave institucionale. Figura 1 tregon një sërë mundësish për reforma institucionale. Përgjatë boshtit të y-ve paraqiten mënyra të ndryshme të reformave të menaxhimit ose korporatizimit, duke përfshirë dhe disa shembuj. Mundësitë e përfshirjes së sektorit privat kombinojnë reformat e menaxhimit dhe pronësisë. Këtu dallohen disa kategori dhe janë listuar disa shembuj. Korporatizimi Format e korporatizimit Korporatizimi i referohet reformave të menaxhimit të një ndërmarrjeje shërbimi, ndërkohë që siguron pronësinë shtetërore mbi asetet dhe drejtimin strategjik. Korporatizimi mbulon të gjitha strukturat e mundshme mes një ndërmarrjeje bashkiake dhe një kompanie publike të ujit, në kuadër të ligjit për veprimtaritë private (shih Figurën 1). Korporatizimi shihet si një mjet për të rritur efiçencën, arritur mbulimin e kostove dhe vendosur një parime të një menaxhimi të mirë. Me korporatizimin, ndërmarrjet bëhen ndërmarrje me menaxhim autonom. Në bazë të ligjit ose marrëveshjes zyrtare ndërmjet njësive vendore dhe ndërmarrjeve, kërkohet që ndërmarrjet të bëhen të qëndrueshme dhe të kontrollueshme. Kjo është një nxitje shumë e fortë për të vënë në praktikë parimet e menaxhimit financiar dhe tregtar. Me reformat organizative dhe financiare, ndërmarrjet mund të përmirësojnë efiçencën e tyre, shërbimin dhe mbulimin e kostove/qëndrueshmërinë financiare. Korporatizimi është një mjet drejt përmirësimit të përformancës. Megjithatë, është vetë ndërmarrja që duhet të gjejë një shteg për të përmirësuar qëndrueshmërinë operacionale dhe financiare. Kapitujt në vijim paraqesin një sërë programesh për reformat organizative dhe japin udhëzime se si të planifikohen dhe të zbatohen këto aktivitete. Siç shihet në Figurën 1, korporatizimi fillon me reformën e një ndërmarrjeje bashkiake (shtetërore). Këtu dallohen tre forma themelore: ndërmarrje bashkiake, departament i mbyllur; ndërmarrje e korporatizuar; kompani publike e ujit Pjesa në vijim, i paraqet të tre format kryesore shkurtimisht. KUTIA 5: Shërbimet e ujit të [ijshëm dhe ujrave të zeza në Kroaci Në Kroaci, shërbimet e ujësjellës-kanalizimeve janë përgjegjësi e qeverisjes vendore dhe mbulohen kryesisht nga kompani publike bashkiake. Vendimet për buxhetin vjetor, investimet kapitale dhe politikat merren nga bordet e menaxhimit të kompanisë, në të cilin marrin pjesë titullarët përkatës të njësive vendore. 26 S T R AT E G J I T Ë P Ë R R E F O R M Ë

28 K A P I T U L L I 2 REF ORMA INS TITUCIONALE TABELA 3: Reforma institucionale: korporatizimi Aktorët kryesorë Ndikimet kryesore Koha e nevojshme Niveli i kostove Ndërmarrja e ujit, njësia vendore Ndërmarrja bëhet autonome, e kontrollueshme dhe e qëndrueshme; Baza për programme përmirësimi të operacioneve financiare dhe cilësisë së shërbimit; Më pak përfshirje dhe ndikime nga politika dhe institucionet qeverisëse; Rritje e mundshme e tarifave dhe përpjekjeve për grumbullimin e tyre; Ristrukturime të mundshme në burimet njerëzore. 1 deri në 3 vjet, në varësi të madhësisë Investime mesatare, në varësi të objektivave të reformës; Mundësi për rritjen e të ardhurave ose synim për mbulim total të kostove; Përmirësim i ndikimit në mjedis nëpërmjet programeve për përmirësimin e performancës dhe cilësisë; Ka mundësi për kosto sociale, nëse reforma shoqërohet me ristrukturime të burimeve njerëzore, pavarësisht përfitimeve për ata që do të jenë pjesë e planit të zhvillimit të burimeve njerëzore KUTIA 6: Ndërmarrjet e shërbimeve komunale në RIJ të Maqedonisë Republika ish Jugosllave e Maqedonisë i ka shërbimet e ujësjellësit dhe kanalizimeve në ndërmarrje komunale shërbimesh (NKSh) me sisteme menaxhimi dhe financiare të ndara. Këto NKSh realizojnë funksionet e operacioneve dhe mirëmbajtjes, rehabilitimit dhe zgjerimit të sistemit; faturimin; grumbullimin e pagesave; dhe menaxhimin e klientëve. Megjithatë nuk ka kontrata shërbimi ndërmjet bashkive dhe NShK. Për më tepër, bashkitë emërojnë dy të tretat e anëtarëve të bordit të menaxhimit, si dhe drejtorin. Kjo strukturë mund të çojë në ndikime të forta politike në menaxhimin e përditshëm të ndërmarrjes komunale. Ndërmarrja Bashkiake, departament i mbyllur Modeli tradicional është ndërmarrja bashkiake, në të cilën furnizimi me ujë, ujërat e zeza ose mbetjet e ngurta mbulohen nga bashkia si pjesë e administrimit të përgjithshëm të njësisë vendore. Të ardhurat dhe shpenzimet përfshihen në buxhetin e përgjithshëm vendor. Me krijimin e departamenteve të ndara duke ndarë sigurimin e shërbimeve në një njësi më vete qeveria mund të përfitojë ndërkohë, në një nivel të caktuar, nga autonomia e dhënë. Në departamentin e mbyllur, shërbimi ende i nënshtrohet politikave të caktuara, procedurave dhe buxhetit të qeverisë, por ka llogari të veçanta dhe një nivel autonomie për menaxhimin e përditshëm. Në përgjithësi, departamentet e ndara funksionojnë në mënyrë më efiçente, por ende janë të ndikuara ndjeshëm nga procedurat administrative të njësisë vendore dhe mund të jenë subjekt i ndërhyrjeve politike. S T R AT E G J I T Ë P Ë R R E F O R M Ë 27

29 K A P I T U L L I 2 REF ORMA INS TITUCIONALE Ndërmarrjet e korporatizuara Një ndërmarrje e korporatizuar është një agjenci bashkiake gjysëm autonome, ku shërbimi kryhet nga njësia vendore nën një njësi të ndarë me menaxhim të pavarur dhe e kontrollueshme në kuadër të legjislacionit përkatës. Në këtë formë, pronësia e njësisë vendore mbi asetet është qartësisht e ndarë nga sigurimi i shërbimeve nga ndërmarrja e korporatizuar. Këto ndërmarrje janë autonome nga administrata vendore. Në varësi të kuadrit rregullator, këto ndërmarrje të veçanta të ujit, mund të përmirësojnë efiçencën e tyre, duke zëvendësuar praktikat administrative qeveritare me parimet e menaxhimit tregtar dhe sistemet e kontabilitetit, si dhe duke përdorur objektiva për performancën operacionale dhe financiare. Nëse pranohet, këto ndërmarrje mund të veprojnë si njësi të kontrollueshme dhe me mbulim të kostove. Madje është e mundur që të tërheqin kapital privat (me garanci qeveritare) për shkak të transparencës dhe nivelit të përmirësuar të kontrollit. Kompanitë publike të ujit Një ndërmarrje publike uji është një ndërmarrje e njësisë vendore, që vepron në bazë të ligjit të biznesit. Kjo është forma më e avancuar e korporatizimit. Pronësia (në formën e aksioneve) është vetëm në duart e qeverisë, megjithëse ndërmarrja bashkiake vepron si një kompani komerciale, subjekt i rregullave të sektorit privat. Një kompani publike e ujit ka futur tërësisht parimet e menaxhimit komercial dhe kushtet e punësimit. Në këtë formë, organizata mund të punësojë të njëjtët njerëz (menaxherë dhe punonjës), por është e lirë të vendosë kushtet e punës dhe mund të stimulojë e motivojë fuqinë punëtore në mënyrë më efiçente dhe efektive. Në thelb, kompanitë publike të ujit duhet të mbulojnë plotësisht kostot e tyre nëpërmjet zbatimit të tarifave me struktura për mbulimin e kostove, megjithëse, sipas interesit publik, qeveria mund të vendosë të subvencionojë ndërmarrjen, për të siguruar që tarifat mbeten në nivele të përballueshme. Një aspekt tjetër i rëndësishëm është që kompania publike e ujit është përgjegjëse për programet e investimit dhe financimin (kapitale private) e KUTIA 7: Kompanitë publike sh.p.k. të ujit në Holandë Në Holandë, furnizimi me ujë trajtohet si një aktivitet ekonomik, edhe pse pjesëmarrja e sektorit privat në sektorin e ujit është e ndaluar. Ndërmarrjet e ujit janë organizuar si kompani publike me përgjegjësi të kufizuar (KPPK), në kuadër të legjislacionit për aktivitete private dhe, si të tilla, ato janë subjekt i rregullave që rregullojnë biznesin tregtar. Kjo kërkon që ndërmarrjet e ujit të jenë plotësisht transparente nga ana financiare dhe të japin llogari para publikut. Ndërmarrjet e ujit KPPK janë në pronësi të njësive vendore, sipas zonës së tyre të shërbimit, e cila mund të mbulojë një qytet (siç është Waternet në Amsterdam) ose një rajon të tërë që përfshin tre provinca (si kompania e ujit Vitens). Zotëruesit e aksioneve janë anëtarë të bordit mbikqyrës, monitorojnë menaxhimin e kompanisë dhe vendosin për investimet dhe tarifat. Pjesa më e madhe e KPPK në Holandë veprojnë në bazë të marrëveshjeve të shërbimit ose lejet për kompaninë, të dhëna nga pronarët për një afat 30 vjeçar. Marrëveshja e koncesionit përcakton të drejtat dhe përgjegjësitë, përfshirë lejen ekskluzive për të punuar në zonën e shërbimit, përgjegjësinë për të siguruar ujin e pijshëm dhe shërbimet e tjera, sipas ligjit dhe termave të dhënë nga njësia vendore, vendosjen e tarifave dhe zbatimin e tyre, si dhe kërkesat për tërheqjen e pronësisë së kompanisë nga autoritetet në fund të koncesionit. 28 S T R AT E G J I T Ë P Ë R R E F O R M Ë