PSIHONARATOLOŠKI PRISTUP ISPITIVANJU KNJIŽEVNOSTI 1

Transcription

1 Filip Nenadić ISSN Univerzitet u Novom Sadu eissn Filozofski fakultet UDK 82.0: fnenadic@gmail.com pregledni rad PSIHONARATOLOŠKI PRISTUP ISPITIVANJU KNJIŽEVNOSTI 1 S A Ž E TA K: Em pi rij ski pri stu pi is pi ti va nju knji žev no sti raz vi li su se to kom pro - t ek l i h t r i d e s e t a k go d i n a, u g l av n o m n a b a z i t e o r i ja u s m e r e n i h n a č i t a oc a i u s p r ez i s a r a zl i č i t i m n a u k a m a p o p u t p s ih ol og ij e, s oc iol og ij e, n eur on au k a i d r ug i h. I a ko g r up e a ut o r a i m a ju r a z no r o d n e c i lje ve i m e t o d e i s t r a ž i va nja, o no š t o i h p o ve z u je je e m pi r ij s ko i d o sle d no i s pi t i va nje ja s n i h h i p o t e z a o č i t a nju u z ko r i š ć e nje s t va r n i h č i t a l a c a. U ovom ra du pred sta vljen je je dan od empirijskih pristupa is pitivanju književnosti, psihonarato - lo g i ja, ko ja je p o k u š aj d a s e s a č i n i t e o r ij s k i ok v i r s p e c i fi č a n z a e m pi r ij s ko i s pi t i v a nje k nji ž ev no s t i. Psi ho n a r a t o lo g i ja s vo je o s nov n e t e r m i n e, p r i n c i p e i h i p o t e z e c r pi i z n a r a - t o log i je i kog n i t iv n e p si h o lo g i je, obl a s t i ko ja s e b a v i t i m e k a ko n a š kog n i t iv n i si s t e m bi ra, osmi šlja va, skla di šti i ko ri sti in for ma ci je. Po red ovog, ko ri sti se i zna nji ma iz lin gvis t i ke, a n a l i z e d i s k u r s a, s t a t i s t i ke i d r u g i m. U r a d u je p r i k a z a n i p r e g le d g l av n i h i s t r a ž i- va č k i h p r o ble m a p si ho n a r a t o lo g i je. I a ko je p si ho n ar at olog ija n ajobuhva tn iji t eor ijs ko - m et od ološ k i ok v i r u obl as t i e m pi r ij sko - ek sp er ime n t a l nog i s pi t i va nja k nji ž ev no s t i i ve l i k ko r a k n ap r e d u ovom p olju, ona ipak ni je ob u hvat na ni ka da su u pi ta nju svi ob li ci knji žev ne umet no sti, ni ka da su u pi t a nju s v i a s p e k t i č i t a nja k nji ž ev nog t e k s t a. Po r e d ovog, z a me r k a ko ja s e p si ho n a r a - t o lo g i ji mo ž e upu t i t i je st e t a št o t ekst ua ln i ek sp er ime nt ko ji on a pr e d la ž e st a vlja p o d z n a k pi t a nja u me t n ič k u v r e d no s t i z l a g a n i h s t i mu lu s a. K lj u č n e r e č i: p si h o n a r a t o lo g i ja, e m pi r ij s k a n a u k a o k nji ž e v n os t i, kogn it ivn a p si ho lo g i ja, n a r a t o lo g i ja, e k s p e r i me nt EM PI R I J SK A NA U K A O K NJ I Ž EV NO ST I Iako se ter min em pi rij ska na u ka o knji žev no sti (Em pi rische Li te ra tur wis - se n schaf t) s n a merom d a se on a i sprovod i p ojavljuje t ek sed a mdeset i h god in a prošlog 1 Predstavljeni rad je prilagođena verzija rada Psihonaratološki pristup ispitivanju književno sti, nastalog tokom master studija komparativne književnosti pod mentorstvom dr Vladimira Gvozdena.

2 98 Filip Nenadić ve k a n a Un i ve r z i t e t u Bi le feld, kor en i e mpir ijs kog i s pi t i va nja k nji ž ev no s t i s e ž u d o p o č et k a t og ve k a. O ve t e n de n cije s u ne odvojivo p o ve z a ne s a s p o r a d ič n i m is t i ca nji m a u lo ge či t a o c a i nje go vog z n a č a ja z a k nji ž ev no s t uo p š t e. U z a v i s no s t i o d s o p s t ve n i h uve re nja i pa ra dig mat skih usme re nja, raz li či ti auto ri po mi nju raz li či te fi lo zo fe, na - u č n i ke i l i k nji ž ev ne t e o r e t i č a r e, č a k i p si ho lo ge, k a o z a č e t n i ke shva t a nja d a s e k njižev nost mo že i tre ba is pi ti va ti i pu tem is pi ti va nja či ta o ca i pro ce sa či ta nja. S pre te žno fi lo zof ske tač ke gle di šta, kao pre te če no ve kri ti ke i te orije recep - ci je mo gu se pa ra lel no po sta vi ti Aj vor Armstrong Ri čards (Ric hards) i Lu iz Ro zen - blat (Ro sen blatt). Ka sni je su auto ri po put Sten li ja Fi ša (Fisch) i Nor ma na Ho lan da (Holland) to kom šezdesetih i sedamdesetih go di na dva de se tog ve ka raz vi li po me - nuta usme re nja koja u prvi plan ističu čitaoca. Nakon opadanja uticaja teorija recep - ci je i re cep ci o ni stič ke kri ti ke, usle di lo je po ja vlji va nje em pi rij ske na u ke o knji ževno s t i, i on a, u ne š t o p r o me nje nom ob l i k u, o p s t a je i d a n a s (A n i si mo va 2013). D r u g i aut o r i, m a d a ne z a o bi la z e z n a č aj R i č a rd s o vog r a d a, p a ž nju u s me r a va ju i n a Pe r si ja Lub ok a ( Lu b b o ck) i Ve rn on a Lija ( L e e), koji s u s e b a v i l i o d n o s o m č i t a o c a p r e m a tek stu i in ter ak ci jom či ta o ca s tek stom. Po tom ta ko đe pre la ze na se dam de se te go dine i rad Sten li ja Fi ša i Vol fgan ga Ize ra (Iser) i na ko nač nu po ja vu em pi rij ske na u ke o k nji ž ev no s t i (v. G r o s m a n 2011). S t r e ć e s t r a ne, p o je d i n i i s t r a ž i va či fo k u s s t a vlja ju n a t e ks t o ve r usk i h form al is t a i č eš k i h s t r u kt ur a l i s t a, i s t i č u ći H a n s a Ro b e r t a Ja u s a (Ja u s s), I z e r a, Fi š a, Ho l a n d a i d r u ge k a o nji h o ve n a sle d n i ke ( B o r t o lu s si & D i xo n 2003). Po red ovog, zna čaj no je, iako ret ko pominjanо van na uč nih kru go va ko ji se b a ve kog n i t iv nom p si ho lo g i jom, i s t r a ž i va nje ko je je t r i d e s e t i h go d i n a p r o šlog ve k a spro veo Fre de rik Bar tlet (Bar tlett 1932 pre ma Ко стић 2010). Bar tlet je u svo jim e k s p e r im e nt im a i spit an ic im a z ad ava o k r a tk u p r i č u ko ju je t r e b a lo d a p r o č i t a ju, a po tom ih je, na kon raz li či tih vre men skih in ter va la, pi tao da mu je po no ve. Uočio je d a i s pi t a n i ci n i k a ko ne u s p e va ju d a p o no ve t e k s t u p ot pu no s t i. Ume s t o t o g a, t e ž e d a ga re k onst r uiš u i z ba c u ju ći ne va ž ne de lo ve i up ot pu nju ju ći p r i č u de t a lji m a ko ji u njoj ne po sto je, a ko ji su u skla du s nji ho vim zna nji ma. Bar tle tov eks pe ri ment po stao je osno va za te o riju she ma, zna čaj nu pri li kom raz ma tra nja or ga ni za ci je zna nja u du go - traj noj me mo ri ji. Me đu tim, knji žev nost je osta la skraj nu ta, upr kos to me što ovo is - t r a ž i v a nje p r e d s t a vlja i z a č e t a k i st r až iv anja r a z u m e v a nja, t u m a č e nja i p a m ć e nja pro či ta nog (Di xon & Bor to lus si 2003). Ono što je oči to u ovom krat kom pre gle du je ste da bez ob zi ra na to ko su aut o r i n a ko je s e u pu ć u je u p r o šlo s t i, a ko ji go vo r e o či t a o c u i z n a č a ju p r o u č a va nja či ta nja, a njih je, za si gur no, bi lo i mno go vi še svi isto rij ski pu te vi kon ver gi ra ju u t a č k a m a e st e t ike r e c e p ci je, t e o r i je r e c e p ci je i r e c e p ci o n i st ič ke k r it ike, u z s ve r a zl ike koje p ost oje među nji m a. Me đu t i m, d i r ek t n i ji ut i caj n a r a z voj e mpir ijskog ispit ivanja knji žev no sti od ovih te o rij skih ute me lje nja ima la je gru pa na če lu sa Zig fri dom Šmit om (Sch m idt) k r aje m s ed a md es et i h i p oč e tkom o s a md es et i h god in a n a p omenut om Un i ve r z i t e t u Bilefeld. U s vakom sluč aju, t e k n a ko n t e o r ij s kog r a d a š t o t e o r e t i č a r a knji žev no sti usme re nih na či ta o ca što za čet ni ka te o rij ske mi sli o neo p hod no sti ne -

3 PSIHONARATOLOŠKI PRISTUP ISPITIVANJU KNJIŽEVNOSTI z a v i s ne e m pi r ij ske n a u ke o k nji ž ev no s t i, d o la z i d o p r v i h p r a v i h i s t r a ž i va nja ko ja n a em pi rij ski na čin is pi tu ju knji žev nost i či ta nje knji žev no sti. Em pi r ij sk a is t r a ž i va nja k nji ž ev no st i d u go s u bi la s pro vo đe n a m imo jasn i h te o r ij sk i h ok v i r a je d i n st ve ne nauke, što je mahom i d a na s slu čaj. Ofor m i le su se g r u pe auto ra ko je su za ni ma li raz li či ti aspek ti či ta nja knji žev nih de la i ko je su ima le raz li čita pred zna nja, te o rij skog ili teh nič ko -me to do lo škog ti pa. Em pi rij ska is pi ti va nja knjiž ev no st i n i su je d i n st ve n a, ko he re nt n a st r u ja, ve ć su ek lek t ič k a me š a v i n a ne ko l i ko d i sci pl i na ( M i all 20 06), od ko ji h su ne ke d i sci pl i ne po je d i n i pr av ci i z ši r i h na uč n i h oblast i psi ho log ije, neuronauk a, sociolog ije, a nt ropo lo g i je, l i n g v i st i ke, k u l t u ro lo šk i h st u d i ja i d r u g i h. Uz nji h se, po pr a v i lu, ko r i ste i te o r ij sk a z na nja te o r i ja k nji žev no st i. O no što od l i k uje i povez uje sva ova ist r až ivanja jeste empir ijsko i dosled no is pit iva nje ja sn i h h i po te za o či t a nju u z ko r i šće nje st va r n i h či t a la ca ( M i all 20 06). P r i me r a r a d i, a pr i me r i će shod no i n te re so va nji ma auto r a ovog r a d a bi t i bl i sk i psi ho lo g i ji, is pi t i va ne su i n d i v i du al ne r a z l i ke či t a la ca i po ve z a nost r a z l i či t i h a spe k a t a či t a nja s oso bi na ma l ič no st i ( M i all & Ku i ken 1995) il i so ci o de mo g r af sk i m k a r a k te r i st i k a ma i či t a la č k i m na v i k a ma ( Va n Schooten et al ), ut icaj forme na od re đe nje tek st a k ao k nji žev nog il i ne k nji žev nog ( M i all & Ku i ken 1998; Ha na u e r 1996, 1998), r a z l i ke i z me đu či t a nja k nji žev n i h i ne k nji žev n i h tek sto va i r a z l i ke i z me đu pro fe si o nal n i h či t a la ca i on i h ko ji to ni su (v. Gra ves 1996; Dorf man 1996). Osim to ga, pred met in te re so va nja bi la je i a k t i va ci ja ne u r al n i h zo na to kom či t a nja ili pro du k ci je na r a t i va ( Ma r , 2011; Spe er et al. 2009), emo ci je ko je se ja vlja ju to kom či ta nja (Oatley 1994; Cupchik et al. 1998; Ma r et al. 2011), a ra đe na su i k va n t i t a t iv na psi ho li n g vi st ič ka is t ra ži va nja s ra ču na r sk i m pri stu pom (v. npr. Gra es ser et al. 2011; Lo u wer se et al. 2008; Sta ma ta tos et al. 2000). M no ga bi se d r u ga, i z nat no d r u ga či ja, is t r a ž i va nja mo gla na ve st i. Ipa k, i ovo l i ko bi t re ba lo d a bu de do volj no d a se ilu st r u je d is pa r at nost u po lju em pi r ij sk i h is t r a ž i va nja knji žev no sti: ko li ko god sva ova is tra ži va nja naj če šće po se do va la ve o ma ozbilj na te o - rij ska ute me lje nja, te o ri je na ko ji ma se ba zi ra ju osta ju im uda lje ne i raz li či te. Od go di ne iz dva ja se te o rij ski okvir in ter di sci pli nar ne psi ho na ra to lo - gi je, opi sa ne u knji zi Psi h o n a ra t o lo g i ja: O s n o ve z a e m p i r ij s k o i s p i t i v a n je re c e p c i je k n ji ž e v n o s t i, M a r i z e B o r t o lu si i P it er a D i ks on a (20 03). Psi ho n a r a t o lo g i ja je i m a l a s n a ž a n o d je k u n a u č n i m k r u go v i m a ko ji s e (e m pi r ij sk i) b a ve k nji ž ev no š ć u. P r i me r a ra di, u istim tim kru go vi ma ču ve ni Vi li van Per (Wil lie van Pe er) po či nje svo ju recenzi ju knji ge is ti ču ći da je to važna knjiga (Van Pe er 2007 ). Na ža lost, psi ho na ra - to lo ški pri stup se, po iz la sku Psih on arat olog ije, n i je p o k a z a o ono l i ko p r o d u k t iv n i m ko l i ko s u s e aut o r i i z a je d n i c a mo ž d a n a d a l i k a d a s u u pi t a nju p o je d i n a č n a e k s p e r i- me n t a l n a i s t r až ivanja. Psi ho n a r a t o lo g i ja je s voj ut i c aj o s t va r il a m ahom p o ds t ič uć i dru ge auto re na te o rij sku ras pra vu o to me ka ko se sve mo že ba vi ti knji žev no šću. U n a s t av k u t ek s t a d at je p r e g le d p si hon ar a t o lo g i je, u ko ji s u u k lju č e ne nje ne te o rij ske osno ve, osnov ni ter mi ni i me to de, glav ne te me ove obla sti i po je di na ogra - ni če nja. U isto vre me ovaj pri kaz je i pri kaz knji ge Psi h o n a ra t o lo g i ja, ko ja je i prim a r n i i z vor ov d e p o nu đe n i h i n for m a ci ja. 99

4 100 Filip Nenadić OS NO V E PSI HO NA R A TO L O GI J E Psi ho na ra to lo gi ja je in ter di sci pli nar na na u ka ko ja is pi tu je men tal ne pro ce - s e i r e p r ez e nt ac i je k ar a kt er is t ik a t e ks t a i s t r u kt ur e n ar at iva ( B o rt olu ssi & D ixo n 20 03: 24). O n a s vo je i me t vo r i kom bi n a ci jom p si ho lo g i je, u p r vom r e d u kog n i t iv ne, i n a r a t o lo g i je. Kog n i t iv n a p si ho lo g i ja je d i s ci pl i n a či ji s u p r e d me t i n a či n o d a bi r a nja i o s m i šlja va nja d o s t u p n i h i n fo r m a c i ja o s p o lja š nje m s ve t u i p ot o m n ač in i n a koje d a t e i n for m a ci je sk l a d i š t i mo i ko r i s t i mo p r i l i kom r e š a va nja r a z l i č i t i h p r o ble m a i l i za da ta ka (Ко стић 2010: 43). S dru ge stra ne, Zo ran Kon stan ti no vić u Reč ni ku knjiž e v n ih te r mi n a n a r a t o lo g i ju o d r e đu je k a o n a u k u ko ja s e b a v i p r i p o ve d a nje m i ko ja je za sno va na na struk tu ra li stič koj ana li zi tek sta. Kon stan ti no vić is ti če da je za na - ra to lo gi ju ključ no pi ta nje na či na ka ko se po je di ni tekst osmi šlja va i ob li ku je u kom - plek snu ce li nu (Živ ko vić 1985: 463). Vid no je pre kla pa nje iz me đu ovih di sci pli na: i jed na i dru ga za svoj pred met, iz me đu osta log, ima ju pre po zna va nje i ko di ra nje in for ma ci ja i nji ho vo ka sni je de ko - di ra nje i upo tre bu. Tre ba po me nu ti da spoj kog ni tiv nih na u ka i umet no sti, to jest književ no st i i is pi t i va nja tek st a, n i je je d i n st ven za psi ho na ra to lo g i ju. Ko r i st i od si mul t a nog ko ri šće nja zna nja iz ovih obla sti vi de li su i auto ri po put Ho ga na (2003) kao i dru gi (v. npr. Zun shi ne 2008; Her man 2003). Me đu tim, ovi auto ri ne uspe va ju da odr že ko rak s čvr stim eks pe ri men tal nim i em pi rij skim pri stu pom ko ji ne gu je psi ho na ra to lo gi ja. O si m k l a sič ne n ar at olog ije, t eo r ijske o s no ve č i ja s u pi t a nja p o t a k l a ve ć i nu p si ho n a r a t o lo š k i h i s t r a ž i va nja, i kog n i t iv ne p si ho lo g i je k a o n a č i n a z a e k s pl i k a ci ju p r o c e s a č i t a nja i i z vo r a m e t o d o lo š kog p r i s t u p a (e k s p e r i m e nt a), p sih on ar at olog ija du gu je i dru gim obla sti ma. Pre svih, to su te o ri je knji žev no sti ori jen ti sa ne na či ta o - ca či ji je pre sud ni uti caj na is pi ti va nje stvar nih či ta la ca ukrat ko pri ka zan u pret hod - nom odelj ku, a po tom i is pi ti va nju pro ce si ra nja dis kur sa i, sva ka ko, lin gvi sti ci. Do pri nos zna nja iz lin gvi sti ke pred sta vlja jed nu od tri bit ne no vi ne ko je psiho na r a t o lo g i ja uvo d i. Ma d a su sve one mo g u opa z i t i i u r a n i ji m t eor ijsk i m t ekst ov ima i u em pi ri ji, nji ho vo eks pli cit no od re đe nje po ma že učvr šći va nju i de fi ni sa nju psi ho - n a r a t o lo g i je. Aut o r i Psi h o n a ra to lo g i je sm a t r a ju d a či t a o ci č e st o pro ce si r a ju n a r a t i ve isto ona ko ka ko bi pro ce si ra li ma ko ju dru gu kon ver za ci ju. U to je uklju če no stva ranje me n t al ne re pre z e n t a ci je sa go vor n i k a (u slu ča ju t ek st a, n a r a t o r a), sa ofor m lje n i m ide ja m a o n a me r a m a sa go vor n i k a t o kom kon ve r z a ci je, p o t om uve re nje o t o me k a ko bi uče sn i ci u ko mu n i k a ci ji t re ba lo d a se p o n a š a ju 2 i, uz uve re nje da je sa go vor nik koo p e r a t iva n, form i r a nje z a k lju ča k a o ono me št o sa go vor n i k i znosi, t o je st i mpl ik at ur a. Sme št a nje m či t a la ca u ovaj ok v i r, u z pret p o st av ke ko je nu d i n a r a t o lo g i ja o de lo va nju k a r a k t e r i st i k a t ek st a i ko r i šć e nje m mo de la i t eh n i k a kog n i t iv ne psi ho lo g i je, la ko se mo ž e for mu l i sa t i i is pi t a t i b o gat sk up h i p o t e z a o t o me k a ko či t a o ci pro ce si r a ju n a r a- 2 Misli se na Grajsove (Grice 1975) postulate kvantiteta, kvaliteta, relevantnosti i načina na koji se odvija komunikacija.

5 PSIHONARATOLOŠKI PRISTUP ISPITIVANJU KNJIŽEVNOSTI 101 t i ve. Psi ho n a r a t o lo g i ja je, s t e st r a ne, o d l ič no t e o r ij sk i i me t o do lo šk i p ot ko va n a i savre me na di sci pli na, ko ja uspe šno kom bi nu je zna nja iz vi še obla sti. D r ug a bitn a o d l i k a p si ho n a r a t o lo g i je je st e d i st i n k ci ja i zme đu k ar a kt er ist ik a t e k s t a i kon s t r u k ci ja ko je či t a la c for m i r a t o kom či t a nja t e k s t a. K a r a k t e r i s t i ke t e k s t a mo r a ju bi t i obje k t iv ne, p r e ci z no o d r e đe ne, s t a bi l ne (ne z a v i s e o d t r e nut k a či t a nja i l i t o g a ko či t a), r eleva ntne i d os t u pne mer enju i l i p r ać enju. Kons t r u k cije koje čit ala c form i r a t o kom či t a nja t ek st a t r ebalo bi d a z av is e o d k a r a k t e r i st i k a t ek st a, u ko l i ko s u oda bra ne ka rak te ri sti ke re le vantne. Da bi se odnos mo gao utvr di ti, kon struk ci je mo - r a ju bi t i n a o d r e đe n i n a či n me r e ne, a pr e t o ga op e r a ci o n a l no defin is a ne. Mer e, pr em a r e či m a aut o r a, t r e b a d a bu d u d i r e k t ne, p o no vlji ve i kon ci z ne. Psi ho n a r a t o lo g i ja, d a - kle, pod ra zu me va okvir u ko jem se na si ste mat ski na čin mo že va ri ra ti ne ka objekt iv no p o s t o je ć a k a r a k t e r i s t i k a t e k s t a d a bi s e ut v r d i l i ut i c a ji p r o me ne n a ne k u t a ko - đe mer lji vu kon struk ci ju tek sta ko ju či ta lac for mi ra. Još jed na no vi na je i uvo đe nje sta ti stič kog či ta o ca. Te o ri je ko je is ti ču zna - čaj či ta o ca za sni va ju se na to me da je sva ko či ta nje spe ci fi čan i ne po no vljiv akt, da ni u jed noj gru pi či ta o ca ne mo že mo na i ći na dva ista či ta nja. To shva ta nje je ono što je n aj t e ž e p o m i r i t i s no mo t e t sk i m i s t r a ž i va nje m n a g r u p a m a či t a la c a i d o no š e nje m op štih za klju ča ka. Ipak, iako je tač no to da su ne mo gu ća dva ista či ta nja, isto ta ko je tač no da su pro ce si ko ji se od vi ja ju to kom či ta nja ma hom isti za sve či ta o ce i da su, iako je din stve na, či ta nja istog tek sta od stra ne vi še či ta la ca iz jed ne po pu la ci je v i š e sl ič n a ne go r a z l i či t a. U ko l i ko bi s e u t e k s t u ne š t o r e le va nt no i z me n i lo, on d a bi se či ta nja gru pi sa la u dve sku pi ne po slič no sti, pre ma to me ko ji je tekst či tan, onaj pre ili onaj po sle iz me ne. Ovo ne zna či da je va ri ja bi li tet ko ji se mo že opa zi ti me đu čit a o ci m a g re šk a, bi lo i n t e r pre t a ci je bi lo me re nja (ia ko je d a n nje n de o sva k a ko jest e), već da, uko li ko nas za ni ma ju op šti je pra vil no sti u či ta nju u okvi ru ne ke po pu la ci je, i m a mo mo g u ć no s t d a s t a t i s t ič k i m me t o d a m a i z dvo ji mo ono š t o je z a je d n ič ko z a t u p o pu l a c i ju. Au t o r i p a ž nju p o s ve ć u ju i m o g u ć n o s t i d o l a ž e nja d o k a uz a l n i h vez a u is tra ži va nju, ko je su, pre ma re či ma auto ra, cen tral ne za psi ho na ra to lo gi ju. Uz eks - pe ri ment, či ji re zul ta ti sva ka ko ima ju svo jih pred no sti nad uoča va njem pro stih po - ve za no sti, bit na od li ka psi ho na ra to lo gi je je i sta ti stič ka ob ra da pri ku plje nih po da ta - k a r a d i ut v r đ i va nja z n a č aj no s t i uo č e n i h r a z l i k a me đu g r u p a m a, a ko je s u p o sle d i c a e k s p e r i me n t a l ne m a n i pu la ci je. Tr e b a p o m e nu t i d a s t r a n i c e Ps i h o n a r a t o l o g i je ko je s e t i č u m e t o d o lo g i je i s t a t i s t i ke e m pi r ij sk i h i s t r a ž i va nja p o d b a c u ju. Po me nu t i o d elj ci p r e mo g u z a pla ši t i i o d v r a t i t i o d e m pi r ij sk i h i s pi t i va nja ne kog ko s e n i je nji m a b a v io, ne go p r u ž i t i z a d o - volj s t vo r a z ja š nje nja i p o z va t i n a s a mo s t a l no ko r i š ć e nje. GL AV N E T E M E PSI HO NA R A TO L O GI J E U s r e d i š nje m d e lu s vo je k nji ge, D i k s on i Bor t o lu si (20 03) i s t i č u p e t fo k u s a i s t r až iv anja p sih on a r a t o lo g i je: n a r a t o r, d o g a đ a ji i r a d nja, l i ko v i i k a r a k t e r i z a c i ja,

6 102 Filip Nenadić p e r c e p ci ja i fok a l i z a ci ja i d o ž i vlje n i go vor i m i sl i. Sva k a t em a i m a s voje p og l avlje ko je auto ri za po či nju te o rij skom osno vom poj ma ko jim se ba ve, pred sta vlja ju ći ra - n i ja t u m a č e nja, a p o t om i s vo je. Sle d e p r i k a z i e k s p e r i me n t a ko ji s u i z ve l i i ko ji je u sk la du s nji ho v i m pr et p o st av k a m a. P r i m a r n a o d l i k a sv i h pr e d lo ga je st e u sme r a va nje k a či t a o c u i p o sm a t r a nje n a r a t o lo š k i h kon c e p a t a k a o sme š t e n i h u či t a o c a, t o je st k a o nje go ve me nt a lne r ep r ez e nt acije, koji s u p osled ic a objekt ivn i h k ar a kt er is t ik a t eks t a. Men tal ne re pre zen ta ci je se u okvi ru kog ni tiv ne psi ho lo gi je de fi ni šu kao de lo vi in - form acija koje bivaju kod ir ane i p ot om d ekod i r a ne u ok v i r u lju d skog kog n i t iv nog si s t e m a (v. Ко с т и ћ 2 010). Nek a o d p r ik az an i h i s t r a ž i v a nja ve ć s u o b ja vlje n a, p a me s t o u k nji z i d o bi ja ju u sk r a ć e noj ve r z i ji, s a mo s a n aj va ž n i ji m p o je d i no s t i m a, š t o d o ne k le ot e ž a va nji ho vo r a z u me va nje. Na r a t or Po ja m n a r a t o r a je d n a je o d k lju č n i h i n s t a n ci ko ja i z dva ja p si ho n a r a t o lo g i ju o d o st a l i h p r i st u p a i s pi t i va nju k nji ž ev no st i. Aut o r i p o g la vlje z a p o či nju pi t a nji m a š t a je na ra tor, ima ju li ga svi tek sto vi i mo že li se knji žev ni tekst raz li ko va ti od ne književ nog po pri su stvu na ra to ra. Na kon to ga pred sta vlja ju raz ma tra nja na ra to ra i po - d e le n a t i p o ve n a r a t o r a Dž e r a l d a P r i n s a ( P r i n c e), Ž e r a r a Ž e ne t a (G e ne t t e) i Si mo r a Č e t me a (C h at m a n). Uvo d ne d e lo ve p o g la vlja z a v r š a va ju t e k s t u a l n i m p o k a z a t e lji m a ko ji u pu ć u ju n a p o s t o ja nje i k a r a k t e r i s t i ke n a r a t o r a, a k r i t i k u ju i shva t a nje n a r a t o r a kao spo ne u ko mu ni ka ci ji iz me đu auto ra i či ta la ca. I z me n a ko ju Bort olusi i D i ks on uvod e, me đu t i m, je s t e t r e t i r a nje n a r a t o r a ne kao sku pa objek tiv nih ili ap strakt nih ka rak te ri sti ka tek sta već kao kon struk ci je ko - ju for mi ra či ta lac. Dru gim re či ma, ne mo gu će je zna ti šta je na ra tor mi mo ono ga što či ta lac o nje mu mi sli, to jest mi mo men tal ne re pre zen ta ci je ko ju o na ra to ru ima. Po r e d ovog, č i t a o č e va me n t a l n a r e p r e z e n t a c i ja n a r a t o r a v r lo je sl ičn a o noj koju bi mo gao for mi rati o svom sagovorniku tokom konverzacije. Ipak, iako je narator čita - oče va re pre zen ta ci ja, ta se re pre zen ta ci ja, kao i sva ka dru ga, kre i ra na osno vu objektiv nih spolj nih sti mu lu sa, u ovom slu ča ju tek sta. U tek stu se mo gu pro na ći eks plic itn i a t r ibut i, s t va r i ko je s u ot vo r e n o r e č e n e o n a r a t o r u, a l i i p o z i v i n a d o n o š e nje za klju ča ka o to me ka kav je na ra tor. D o g a đ a ji i r a d nja Au t o r i Ps i h o n a r a t o l o g i je o d bi ja j u r a n i je p r i s t u p e r a d nji n a r a t i v a. Gl av n a z a me r k a ko ju u pu ć u ju p o s m a t r a nju r a d nje k a o z a s no va ne n a d i s k u r s u je s t e t a d a je t e š ko p r o n a ć i o pš t i i p ou zd a n n ač i n o dr eđ ivanja k lju čn i h elemen at a r a dnje i z r eč i ko je č i n e t e k s t. S d r u ge s t r a n e, p os m at r anje r a d nje k a o z a s no va n e n a o d no si m a u ok v i r u s ve t a u ko je m s e p r i č a o d v i ja, p r e m a nji ho vom m i šlje nju, g u bi i z v i d a z n a č aj na či na na ko ji je od re đe ni na ra tiv pre zen to van, te se ni ono ne vi di kao ade kvat no.

7 PSIHONARATOLOŠKI PRISTUP ISPITIVANJU KNJIŽEVNOSTI 103 I u ovom slu č a ju aut o r i k nji ge r e š e nje n a la z e u i z me š t a nju p r o ble m a t ič nog konc e p t a u kog n i t iv n i si s t e m čit aoc a. Tokom čit anja, n a r o či t o s u z n a č aj n i on i d e lo v i tek sta ko ji upu ću ju na tok rad nje, a ko ji su na gla še ni od stra ne na ra to ra. Pri tom, treba raz li ko va ti one do ga đa je ko ji su eks pli cit no pri ka za ni u tek stu od onih ko ji su po sle di ca ak tiv nog či ta nja, to jest ko ji su kon struk ci ja či ta o ca. O rad nji se ne mo že, da kle, za klju či va ti bez po sto ja nja či ta o ca ko ji će či ta ti tekst, a to šta či ta o ci ra de i k a ko kon st r u i š u do ga đ a je, pre m a m i šlje nju aut o r a, je st e ot vo re no i e m pi r ij sko pi t a nje. Na rav no, po je di ni za ple ti i uop šte ele men ti rad nje mo gu se po u zda no pro na ći u tekstu, kao što je već re če no. Li ko v i i k a r a k t e r i z a ci ja Sle d e ć e o d c e n t r a l n i h p o g la vlja b a v i s e pi t a nje m p r o c e ne i d o ž i vlja ja l i ko va u d e lu. Po no vo aut o r i i z la ž u v r lo ko he r e n t a n p r e g le d r a n i ji h s t a no v i š t a, a p r e s ve g a nji ho vih ne do sta ta ka. U ovom slu ča ju pred sta vlje na su psi ho lo gi zi ra nja ko ja su na - s t a la k a o p o sled ic a t r et ir anja l ikova k a o c elov it i h, obl ikovan i h i, p r a k t ično, s t va rn i h o s o b a i o d go vor for m a l n i h mo d e la u ko ji m a s u l i ko v i t r e t i r a n i k a o sk u p t e k s t u a l n i h zna ko va, a ko ji ma se za me ra ne pri rod nost i od stu pa nje od onog što je zbilj ski či ta - lač ki do ži vljaj. Glav ni pro blem je, da kle, po če mu su li ko vi iz knji ga slič ni, a po če mu raz li či ti od stvar nih lju di. P ret p o st av k a ko ju psi ho n a r a t o lo šk i pr i st up z a st u pa je st e d a s u st va r n i lju d i i li ko vi u ro ma ni ma, iako on to lo ški raz li či ti, pro ce si ra ni od stra ne po zna ni ka ili či ta o - ca na isti na čin. Oni se po sma tra ju isto po pi ta nju svo jih od no sa s dru gim lič no sti ma, ko d i fi k u ju se ist i m ko do v i m a i pr a t e ist e st e re o t ip ne kon ve n ci je (t e ž i mo d a k a t e go - r i z u je mo i l i t i pi z i r a mo st va r ne lju de ko l i ko i k nji ž ev ne l i ko ve) i, n a k r a ju, pro ce s z a k lju či va nja i o lju d i m a i o k nji ž ev n i m l i ko v i m a je ist i i p o ve z a n je sa či t a o č e v i m ranijim iskustvima s dru gim lju di ma i u raz li či tim si tu a ci ja ma. Pro ce si opa ža nja drugih oso ba bi li su te melj no is pi ti va ni u obla sti so ci jal ne kog ni ci je (v. Ha vel ka 2008). Pe r c e p ci ja i fo k a l i z a ci ja Ka da je u pi ta nju per cep ci ja i fo ka li za ci ja, po no vo, auto ri sma tra ju da je primar na gre ška ra ni jih te o re ti ča ra bi la u to me što ni su mo gli da is tak nu ja snu di stinkci ju i z me đu obje k t iv n i h k a r a k t e r i s t i k a t e k s t a i me đu s o b om p o t e n ci ja l no r a z l i či t i h kon s t r u k ci ja t e k s t a ko je for m i r a ju či t a o ci. K r i t i k u ju ob e e k s t r e m ne s t r u je ko je s u s e for mi ra le: i onu na stra ni za klju či va nja is klju či vo na osno vu tek sta, i onu na stra ni či t a la č ke kon s t r u k ci je. Bor to lu si i Dik son pred la žu po de lu na tri ka te go ri je tek stu al nih ka rak te rist ik a ko je nu de i n for m a ci je o p e r ce p ci ji: opi sn i r e fe r e nt n i ok v i r (o dnos v i še r a zl ičit i h p e rc e p t iv n i h p r o s t o r a), p o z i c i o n o u ko t vlja v a nje (id e ja o p o lož a j u s u bje k t a ko ji je opa zio ono što pre no si) i per cep tu al na atri bu ci ja (zna ci ko ji upu ću ju na to da se ne kom

8 104 Filip Nenadić l ik u mo ž e p r i pis at i o dr eđen i p e rc e pt). Na o s nov u ov i h t e ks t ua ln i h k ar a kt er is t ik a, či t a o ci for m i r a ju dva t i p a kon s t r u k ci ja: p e r c e p t iv no z n a nje, t o je s t p e r c e p t u a l ne i n - for m a ci je ko je n a r a t or i l i ko v i i m a ju o s ve t u u ko je m s e r a d nja d e š a va, i o d no s e i z - me đu na ra to ra i li ka, od no sno spo ne iz me đu per cep tiv nog zna nja na ra to ra i od re đe - nog l i k a. Ta ko đe, p r e t p o s t a vlja s e d a, o si m p e r c e p t iv nog z n a nja, n a r a t or i l i k mo g u d e l i t i i d r u ge at r i bu t e. Li k mo ž e p r e u z e t i n a r a t o r o v u r a ci o n a l no s t i i ko o p e r a t iv no s t, a na ra tor sta rost, pol ili dru ge ka rak te ri sti ke li ka. Do ži vlje ni go vor i mi sao Po slednji od centralnih odeljaka tiče se načina prikazivanja rečenog i mi šlje - nog u n a r a t i v u. Po nu đe n je p r i k a z v i š e p r i s t u p a. P r i s t u p n a n i vou r e č e n i c e, ko ji n a o s no v u si n t a k s e i l i u p o t r e blje n i h r e či p o k u š a va d a o d r e d i d a l i go vo r i n a r a t or i l i l i k i z na r a t i va, pr i st up na n i vou pro du že nog de la tek st a ko ji po k u ša va d a uči n i isto ko r i- st e ći se o so bi n a m a z a ve ć e seg me n t e n ar at iva i, n a k r a ju, p r i st up u sme r e n n a či t a o c a pre ma ko jem se u ob zir mo ra ju uze ti zna nja, oče ki va nja i stra te gi je či ta nja. Psi ho na ra to lo ški pri stup pro ble mu je da se raz dvo je objek tivne karakteristike d o ž i vlje nog go vo r a i m i sl i o d at r i bu ci ja i i n fe r e n ci ja či t a o c a. Ta ko đe, r a z dva ja ju s e k a r a k t e r i s t i ke ko je o d r a ž a va ju ko mu n i k a ci o nu si t u a ci ju (t j. a k t e r i ko mu n i k a ci je) o d k a r a k t e r i s t i k a n a č i n a n a koji je komun ik ac ija p r ot ek l a. I o je dnom i o d r ugom či ta o ci for mi ra ju za ključ ke, pri če mu je tekst osno va za nji ho vo do no še nje. KO M E N TA R I I Z A K L J U ČA K Psihonara to lo gi ja Bor to lu si je ve i Dik so na pred sta vlja naj o buhvatniju teorijsko -me t o d o lo š k u k nji g u u obla s t i e m pi r ij sko - e k s p e r i me n t a l nog i s pi t i va nja k nji ž evno sti. Ona je bi la i oče ki va na, s ob zi rom na to da se o em pi rij skom is pi ti va nju knji ževno s t i d u go pi s a lo i s k lju či vo u zb or n i ci m a i p e r i o d i ci. Nje n a u lo g a u d e fi n i s a nju, a l i i p opul a r i z a ci ji e mpir ijs kog p r is t up a i spit ivanju k njiž evnos t i jes t e vel ik a, n ar oč it o ka da su u pi ta nju is tra ži va či u obla sti knji žev no sti (u od no su na one ko ji se ba ve p si h o lo g i jo m). Ta ko đ e, u p u t s t v a z a n e r e š e n e p r o ble m e i d alja i st r až iv anja koja s e mo gu na ći pri kra ju knji ge od li čan su pre gled ne sa mo to ga šta tre ba da se is pi ta već i st a nja e m pi r ij ske n a u ke o k njiž evnost i u t om mome nt u. Ipa k, p sihon ar at olog ija i m a s vo je ne d o s t at ke i og r a n i č e nja, m i mo on i h ko je n a vo d e D i e n go t o va ( D i e n got t ) i Van Per (Van Pe er 2007), kao što ih ima i sa ma knji ga, o če mu je već bi lo re či. Pre sve ga, psi ho na ra to lo gi ja ni je pri me nji va na sve knji žev ne for me. Bor to - lu si i Dik son vr lo ja sno ogra ni ča va ju svo je po lje ra da, što je za sva ku po hva lu, ali što zna či i da psi ho na ra to lo gi ja, ako je iko i po mi slio da bi mo gla bi ti, ne mo že bi ti z a m e n a z a e mpir ij s k a i s pi t i va nja k nji ž e v n o s t i u o p š t e, č a k n i k a d s e u z m e u obz i r s a mo d o me n p si ho lo g i je k a o g r a n ič ne d i s ci pl i ne, u z t e o r i ju k nji ž ev no s t i. O n a ne m a t e o r ij sk u o s no v u ko jom mo ž e i s pi t i va t i, p r i me r a r a d i, d a d a i s t ič k u p o e z i ju.

9 PSIHONARATOLOŠKI PRISTUP ISPITIVANJU KNJIŽEVNOSTI 105 Po tom, psi ho na ra to lo gi ja ni je pri me nji va ni na sve aspek te či ta nja knji ževno s t i. O n a ne p o s e d u je me t o d e ko ji m a mo ž e i s pi t i va t i, r e ci mo, s u bje k t iv n i d o ž i vljaj de la ko je for mi ra či ta lac. Psi ho na ra to lo gi ja, da kle, ni je ob u hvat na ni ka da su u pi ta - nju sv i ob l i ci k nji ž ev ne u met no st i, n i k a d a s u u pi t a nju sv i a s p ek t i či t anja k njiž evnog tek sta. Jo š je d n a z a me r k a ko ja s e p si ho n a r a t o lo g i ji mo ž e u pu t i t i je s t e t o š t o t e k s t u - al ni eks pe ri ment ko ji ona pred la že sta vlja pod znak pi ta nja umet nič ku vred nost izla ga nih sti mu lu sa, na pro sto za to jer ih me nja. Ja sno, pred met is pi ti va nja u eks pe rime n t i m a ko ji s u n a ve d e n i u Psi h o n a ra t o lo g i ji i r a n i ji m čla n ci m a n i je p r o c e n a e s t e t- skog d o ž i vlja ja, a l i u p r a vo z a t o je o s e t lji vo pi t a nje e k s t r a p o la ci je r e z u l t a t a n a u me t- n ič k a d e la. P i t a nje je, d a k le, d a l i s e p si ho n a r a t o lo g i ja s me t o l i ko la ko i z je d n a či t i s e mpi r ij s k i m i s pi t i va nje m k njiž evne u me tnos t i, ko l i ko s a e m pi r ij s k i m i s pi t i va nje m p r o c e si r a nja n a r a t i va. LI T E R A T U R A A n i si mo va, Li ud myla T he Basic P r i nciple s of Empir icism i n Lit er a r y T he or y a nd Cr i t i ci s m: So u r c e s a nd C on t e m p o r a r y Em pi r i c a l Re s e a r che s. Си н оп с и с: текст, кон текст, ме діа, 3. Bortolussi, Marisa & Dixon, Peter Psychonarratology: Foundations for the empirical study of literary response. Cambridge: Cambridge University Press. Cupchik, Gerald C. et al Emotional Effects of Reading Excerpts from Short Stories by James Joyce. Poetics 25 (6): Diengott, Nilli Some Problems with the Concept of the Narrator in Bortolussi and Dixon s Psychonarratology. Narrative 12 (3): Dorfman, Marcy H Evaluating Interpretive Community: Evidence from Expert and Novice Readers. Poetics 23 (6): Graesser, Arthur C. et al A Computer s Understanding of Literature. Scientific Study of Literature 1 (1): Graves, Barbara. (1996). The study of literary expertise as a research strategy. Poetics 23 (6): Grice, Herbert Paul Logic and Conversation in: Cole, P. and Morgan, J. L. (eds.) Syntax and semantics: Speech acts: New York: Academic Press. Grosman, Meta Readers and Reading as Interaction with Literary Texts. In Jernej Habjan (Ed.) Who reads? Perspectives on reading research. Ljubljana: Slovene Comparative Literature Association. Hanauer, David Integrations of Poetic and Graphic Features in Poetic Text Categorization Judgments. Poetics 23 (5): Hanauer, David Reading Poetry: An Empirical Investigation of Formalist, Stylistic, and Conventionalist Claims. Poetics Today 19 (4):

10 106 Filip Nenadić Havelka, Nenad Socijalna percepcija. Beograd: Zavod za udžbenike. Herman, D. ed Narrative theory and cognitive sciences. Stanford, CA: CSLI Publications. Hogan, Patrick Colm Cognitive Science, Literature, and the Arts: A Guide for Humanists. Psychology Press. Костић, Александар Когнитивна психологија. Београд: Завод за уџбенике. Louwerse, Max et al Computationally Discriminating Literary from Nonliterary Texts. In S. Zyngier (Ed.) Directions in empirical literary studies: In honor of Willie Van Peer (Vol. 5): Amsterdam: John Benjamins. Mar, Raymond A The Neuropsychology of Narrative: Story Comprehension, Story Production and Their Interrelation. Neuropsychologia 42 (10): Mar, Raymond A The Neural Bases of Social Cognition and Story Comprehension. Annual Review of Psychology 62: Mar, Raymond A. et al Emotion and Narrative Fiction: Interactive Influences Before, During and After Reading. Cognition and Emotion 25 (5): Miall, David S Empirical Approaches to Studying Literary Readers: The State of the Discipline. Book History 9 (1): Miall, David S. & Kuiken, Don Aspects of Literary Response: A New Questionnaire. Research in Teaching of English 29 (1): Miall, David S. & Kuiken, Don The Form of Reading: Empirical Studies of Literariness. Poetics 25 (6): Oatley, Keith A Taxonomy of Emotions of Literary Response and a Theory of Identification in Fictional Narrative. Poetics 23 (1): Speer, Nicole K. et al Reading Stories Activates Neural Representations of Visual and Motor Experiences. Psychological Science 20 (8): Stamatatos, Efstathios et al Automatic Text Categorization in Terms of Genre and Author. Computational Linguistics 26 (4): van Peer, Willie Review Article: Towards a New Narratology: An Extended Review of Psychonarratology. Language and Literature 16 (2): van Schooten, Erik et al Dimensions and Predictors of Literary Response. Journal of Literacy Research 33 (1): 1 32 Zunshine, Lisa Strange concepts and the stories they make possible: Cognition, culture, narrative. Baltimore: JHU Press. Živković, Dragiša ur Rečnik književnih termina. Beograd: Nolit.

11 Filip Nenadić PSIHONARATOLOŠKI PRISTUP ISPITIVANJU KNJIŽEVNOSTI 107 PSYCHONARRATOLOGY: AN APPROACH TO THE EMPIRICAL STUDY OF LITERATURE Summary Empirical studies of literature have been developed for the past three decades, mostly based on the reader-oriented literary theories and in cooperation with various disciplines such as psychology, sociology, neuroscience and others. Although groups of researchers in this field have had quite distinct goals and research methods, they all conduct the empirical study of literary reading with real readers. Here we present one of such approaches to the empirical study of literature, psychonarratology, which is an attempt at forming a theoretical framework specific to the empirical study of literature. Psychonarratology derives its basic principles and hypotheses from narratology and cognitive psychology a field of study concentrated on questions related to choosing, coding, storaging, decoding and using information in our cognitive system. Also, it uses knowledge from other disciplines, such as linguistics, discourse analysis and statistics. In this paper a short description of main research problems of psychonarratology is also presented l, which include the narrator, events and plot, characters and characterization, perception and focalization and represented speech and thought. Although psychonarratology is arguably the most developed theoretical and methodological concept in the field of empirical and experimental study of literature and certainly a step in the right direction, it still has issues including both forms of literature in its research designs and all the aspects of literary reading, such as subjective experience. In addition, it can be argued whether the textual experiment suggested by psychonarratology diminishes the artistic value of used textual stimuli, since it necessarily includes making changes to the original text. Keywords: psychonarratology, empirical study of literature, cognitive psychology, narratology, experiment