LINH CHI ENDERT: HUMPHREYA ENDERTII

31(1): 39-45 T¹p chý Sinh häc 3-2009 Ph t hiön ¹I DIÖN ÇU TI N cña CHI humphreya stey. MíI îc PH T HIÖN ë V ên QUèC GIA C T TI N ( ång NAI - L M ång) - loµi NÊM LINH CHI ENDERT: HUMPHREYA ENDERTII Lª Xu n Th m, NguyÔn Lª Quèc Hïng Trung t m H¹t nh n tp. Hå ChÝ Minh Ph¹m Ngäc D ng V ên quèc gia C t tiªn J. M. Moncalvo ¹i häc Toronto, Ontario, Canada Hä nêm Linh chi Ganodermataceae Donk ë ViÖt Nam hiön îc ghi nhën h n 50 loµi, trong ã m«t kho ng 10 loµi thuéc 3 chi: Ganoderma Karst., Amauroderma Murr. vµ Haddowia Stey. [6, 19]. Tr íc y, chóng t«i tõng cã ghi nhën 1 loµi l¹ cã nhiòu Æc ióm cña chi thø t : Humphreya Stey. (1972) song kióu l íi gi n o¹n kh«ng thët ión h nh; sau nµy loµi nµy îc x c Þnh lµ Ganoderma cupreolaccatum. Còng cã mét sè loµi nêm linh chi cã kióu bµo tö l íi Ýt nhiòu gi n äan, cã thó îc Þnh läai xõp vµo nhãm Humphreya, nh G. asperulatum, G. neurosporum, G. ochrolaccatum, G. terengganuense ; nghüa lµ cã nhãm trung gian víi chi Ganoderma. Humphreya lµ nhãm cßn cã nhiòu vên Ò vò giíi h¹n (sè l îng loµi) vµ møc bëc taxon. Ryvarden & Johansen (1980) [11] giíi h¹n víi 4 loµi theo khãa Þnh lo¹i sau: 1. Bµo tö dµi tíi 25-30 µm...1. H. eminii 1. Bµo tö ng¾n h n 25 µm...2 2. Bµo tö dµi 9-12 µm; loµi t n nhiöt íi...2. H. coffeatum 2. Bµo tö dµi 14-19 µm......3 3. T n nêm hung quõ; loµi ch u......3. H. endertii 3. T n nêm n u tèi; loµi ch u Phi......4. H. lloydii Trong c c ît kh o s t thu thëp méu vët nêm ë V ên quèc gia C t Tiªn, tr i réng tõ vïng B¾c C t Tiªn - thuéc tønh L m ång xuèng vïng Nam C t tiªn - tønh ång Nai trong hai mïa m a 2007-2008, chóng t«i cïng J. M. Moncalvo gi m Þnh l¹i mét loµi thuéc chi Humphreya Stey. víi bé méu thó qu cña bµo tö bò mæt cã kiõn tróc l íi Æc tr ng. I. ph ng ph p nghiªn cøu MÉu thu vµo mïa m a (7-9/2007 vµ 6/2008), gåm 5 thó qu tr ëng thµnh (lo¹t mang ký hiöu CT 104-108, l u gi t¹i B o tµng NÊm C t Tiªn, B o tµng Khoa häc tù nhiªn, µi Trung, µi Loan vµ ¹i häc Toronto, Ontario, Canada), îc ph n tých chi tiõt h nh th i gi i phéu vµ m«t èi chiõu víi c c t liöu gèc [1, 11, 13, 22, 23]. Chôp nh bµo tö víi vët kýnh dçu ( 100) vµ kýnh hión vi iön tö quðt (SEM) t¹i ViÖn 69, Hµ Néi. II. KÕt qu nghiªn cøu 1. Loµi nêm linh chi endert - Humphreya endertii Stey. Persoonia 7: 102, 1972. îc ph t hiön ë khu vùc s u trong tuyõn th c Trêi, ¹ MÝ, C t Tiªn, gi a mïa m a (7-39

8/2007, t m thêy l¹i vµo 8/6/2008). ThÓ qu mäc n lî, song tëp trung thµnh côm 4-5 t n to nhá quanh gèc c y gç. ThÓ qu vò h nh th i ngßai gièng víi c c chñng cã mµu sém thuéc loµi chuèn Ganoderma lucidum, Æc biöt gièng víi c c loµi trong phøc hîp Êy: G. neo-japonicum, G. formosanum (= G. sinense?) vµ G. fornicatum, cã h nh thën táa trßn - h nh qu¹t xße réng - h nh th a trßn, êng kýnh biõn éng lín 5,5-11,5 cm (lín h n c c méu îc m«t ë c c vïng kh c); phçn lâm trung t m lµ n i cuèng xße réng hoæc h i loe, h i gå lªn kióu Ýnh l ng (dorsal). MÆt trªn t n l ng bãng mµu á n u - n u bãng h i en nh mµu cµ phª, thó hiön kh«ng thët râ c c vßng ång t m vµ c c êng h»n gå ghò táa Òu ra mðp. Líp vá t n máng, bãng gißn, dô dëp vì khi Ên m¹nh. MÐp t n dµy kióu xõp nõp (grooved), «i khi h i cóp l¹i do c c vµnh sinh tr ëng chång xõp trµn lªn nhau, dµy tíi 3,6-7,7 mm. H nh 1. Bµo tö m vá dµy, cã bò mæt l íi gå vµ tçng cét dµy (kióu ganodermoid l íi) 40

MÊu Ýnh bµo tö H nh 2. Bµo tö m cã bò mæt l íi gå cña loµi chuèn Humphreya lloydii ( nh SEM, Perreau, 1973) TÇng cét dµy MÊu Ýnh bµo tö H nh 3. Bµo tö m cña Humphreya endertii víi tçng cét chèng dµy vµ mêu Ýnh bµo tö ( nh hión vi iön tö quðt SEM) a H nh 4. ThÓ qu cuèng dµi víi líp vá l ng bãng cña loµi Humphreya endertii 41

TÇng thþt nêm mµu x m n u nhñ - vµng nhît - vµng quõ hung - ngµ kem, dµy nhêt ë vïng gçn cuèng - trung t m, tíi 5-8 mm, máng dçn ra phýa mðp, h i xèp b«ng, dai, µn håi khi kh«. TÇng èng th¼ng, mµu n u x m - n u nhît, kh dµy 5,5-9,5 mm. BÒ mæt bµo tçng cã mµu tr¾ng phên - tr¾ng x m; lç èng trßn Òu kh mþn, 3-4 èng/mm. HÖ sîi kióu 3 d¹ng (trimitic) ión h nh víi sîi cøng vµ sîi bön ph n nh nh m¹nh, thµnh kh dµy. A B H nh 3. ThÓ qu tù nhiªn A. MÆt trªn n u á l ng bãng; B. mæt d íi tr¾ng mèc. Bµo tö cã d¹ng ganodermoid ión h nh, cã kých th íc 12,5-16,5 9,5-11,5 µm. Lç n y mçm kh lín, n»m ë Çu thu«n (thùc chêt y lµ vïng vá bµo tö phång dµy nhêt, cã thó tíi 3,3 µm, ph n hãa Þnh vþ n i n y mçm cña bµo tö). Cã giät néi chêt trßn ë gi a, mµu vµng Ëm. Tuy nhiªn vá bµo tö ph n hãa kh m¹nh, dµy, kh«ng thêy râ (che lêp) mêu Ýnh trªn y bµo tö d¹ng trßn bçu. Vá bµo tö rêt dµy, thêy râ trªn l t c¾t vá - nh chôp hión vi ión tö truyòn qua - TEM (l u ý Furtado, 1962, 1967 khi ph n tých Ganoderma opacum vµ G. coffeatum - vµo n m 1962 «ng ch a ph n biöt y lµ 2 tªn loµi ång nghüa) [2, 4] tçng cét chèng rêt râ, cao tíi 1,8-2,4 µm. KÕt qu cña chóng t«i còng cho thêy cêu tróc t ng tù ë H. endertii (h nh 4). BÒ mæt ph n hãa t¹o thµnh kiõn tróc d¹ng l íi th«gå ghò, «l íi h i ngo»n ngoìo, kióu mª lé (labirynthe), bê l íi th«gå, h i uèn khóc. KiÓu kiõn tróc vá bµo tö nµy rêt ión h nh ë H. lloydii [10] vµ ång nhêt víi H. endertii [13] vµ H. eminii [11], mæc dï c c m«t cña Corner (1983) ch a chuèn x c [1]. Tuy nhiªn, cã thó thêy lµ H. endertii cã bµo tö rêt gièng víi bµo tö cña låi chuèn H. lloydii (Perreau, 1973) vµ ång nhêt ë c c loµi [13], song bào tö nhá h n c lµ ë H. coffeatum vµ lín 42 nhêt lµ loµi thó qu nhá ë ch u Phi: H. eminii (vá bµo tö loµi nµy dµy h n nhiòu vµ cã kióu l íi chång phøc t¹p h n, gê l íi rêt dµy). Th êng khi chôp trªn kýnh hión vi iön tö quðt (SEM), do xö lý lµm méu, phçn chãp n y mçm bþ bøt rêi t¹o thµnh d¹ng hèc lâm (t ng øng víi c c m«t d¹ng trøng côt - truncate). Cuèng Ýnh bªn, th êng trßn m nh dµi ( «i khi rêt dµi, tíi 13-19 (> 22) cm), h nh trô thu«n ( êng kýnh 0,5-1,1 cm), «i khi h i cong quño, Æc ch¾c, líp vá cuèng l ng bãng mµu cµ phª nh á tým - á n u, dµy r¾n h n líp vá trªn t n. ChÊt m«cuèng ång nhêt víi m«thþt nêm trong t n. Th êng Ýnh bªn, h i lm hoæc h i gå ln, hoæc gçn t m do t n xße réng thµnh h nh qu¹t trßn. Th êng gæp mäc trªn Êt quanh gèc c y gç, thùc ra lµ v n lªn tõ c c rô c y ngçm d íi Êt. ChÝnh Steyaert (1972) x c lëp chi Humphreya vµ bao gåm c loµi nµy, víi bé méu vët thu îc ë West Koetai, o Kalimantan, In- «-nª-si-a vµ sau ã Corner (1983) còng cho r»ng t m thêy ë Ma-lai-si-a, do vëy cã thó cho r»ng kh phæ biõn ë vïng «ng Nam khi còng gæp ë miòn Nam ViÖt Nam.

C c t c gi cho r»ng loµi Humphreya endertii rêt gçn víi loµi chuèn Humphreya lloydii (Pat. & Har.) Stey., Æc biöt lµ vò cêu tróc cña bµo tö, song kh c biöt chñ yõu bëi t n nêm kh«ng cã líp l«ng nhung vµ mµu s ng h n [1, 7]. iòu nµy gîi nhí tr êng hîp m«t méu Humphreya coffeatum nõu theo nh chôp cña Lodge (1998) th thó qu kh dµy cã líp l«ng nhung (velvety) vµ rêt gièng víi loµi ång nghüa: H. opacum Pat. theo m«t nguyªn méu; song thùc tõ c c b n m«t l¹i cho r»ng kh«ng cã líp l«ng nhung vµ bò mæt t n l ng nh½n, chø mê ôc khi bþ bôi bµo tö phñ lªn. ChÝnh v vëy, Gottlieb & Wright (1999) cho r»ng cã thó chóng lµ c c loµi kh c biöt nhau chø kh«ng ph i lµ mét [5]. Chóng t«i Ò xuêt y cã thó lµ mét chñng Þa lý kh c biöt bëi bµo tö kh nhá h n, cã bò mæt cêu tróc l íi ión h nh, kióu «lç tæ ong, thµnh «l íi kh gå râ, h i th«: Humphreya endertii Stey. var. dakluaense Th m & Dzuong, var. nov. Loµi chuèn (type species): Humphreya lloydii (Pat. & Har.) Stey. (Persoonia 7: 102, 1972) = Polyporus fasciculatus Lloyd = Amauroderma lloydii Pat. & Har., Bull. Soc. Mycol. Fr. 28: 281, 1912 = Ganoderma lloydii (Pat. & Har.) Trott., 1925, cña chi îc Steyaert x c lëp tõ n m 1972. Vèn nguyªn méu thu tõ miòn T y ch u Phi (méu thu ë C«n-g«bëi Lloyd, 1912, vò lý thuyõt «ng lµ ng êi Çu tiªn ph t hiön vµ khi Êy «ng x c Þnh lµ Polyporus fasciculatus) vµ chýnh Furtado nghiªn cøu thèm Þnh (1967), vïng ch u Mü Latinh vµ îc Ryvarden & Johansen (1980) m«t c ë miòn «ng ch u Phi. Trong khi ã, c c loµi t m thêy ë vïng Nam Trung Hoa (1 loµi: H. coffeatum) vµ «ng Nam (Ýt nhêt biõt 2 loµi) rêt gièng víi Ganoderma lucidum, G. neo-japonicum, th êng l ng bãng vµ kh«ng cã líp l«ng nhung trªn mæt t n; ngßai ra, cuèng th êng thon m nh, h i cong quño, cã u côc. 2. Mèi quan hö ph n hãa víi chi Ganoderma vµ chi Amauroderma a. T ng ång trong h nh th i cña thó qu Steyaert (1972) Ò xuêt lëp chi Humphreya Stey. víi loµi chuèn H. lloydii (Pat. & Har.) Stey. (= Amauroderma lloydii Pat. & Har., 1912 = Ganoderma lloydii (Pat. & Har.) Trott., 1925). ng Ò nghþ thªm loµi thø hai lµ H. endertii Stey. vµ loµi thø ba do Zhao (1989) m«t : H. coffeatum, kh c víi Furtado (1967), Gotliebb vµ cs., (1999) víi c c méu thu ë Mü La tinh. Ryvarden a thªm loµi thø t : Ganoderma eminii Henn. (1893) vµo chi Humphreya: H. eminii (Henn.) Ryv. (1980), îc ghi nhën chø cã ë ch u Phi [11]. Nh vëy, cã 3 loµi th êng îc Þnh danh vµo chi Ganoderma hoæc chi Amauroderma, bëi cã nhiòu Æc ióm cña thó qu phï hîp. KÓ c loµi thø ba, tuy îc Steyaert a vµo chi Humphreya song thó qu còng rêt gièng víi c c loµi Ganoderma, sinh tr ëng hµng niªn, ph t sinh víi cuèng dµi ión h nh Ýnh bªn hoæc gå Ýnh l ng, tiõp vµo t n nêm h nh thën xße trßn. Tßan bé l ng bãng víi c c s¾c mµu á n u - vµng n u; cêu tróc gi i phéu cña m«thþt, tçng èng vµ hö sîi còng gièng nhau. ChÝnh Corner (1983) cho thêy mèi quan hö rêt gçn gòi gi a chi Humphreya víi chi Amauroderma vµ c víi chi Haddowia. b. T ng ång trong cêu tróc cña bµo tö Æc tr ng cêu tróc cña bµo tö îc a sè c c nhµ nghiªn cøu chêp nhën Ó t ch biöt c c chi [11, 13]. Tuy nhiªn, viöc ph n tých Æc tr ng cêu tróc bµo tö cã b íc tiõn s u s¾c h n gçn y [2, 9, 10, 16]. KiÓu humphreyoid kh«ng thó hiön t ch biöt râ l¾m, v vò c b n vén lµ Æc tr ng cña ganodermoid víi líp vá kðp ph t trión tçng cét, lu«n tån t¹i mêu Ýnh tióu býnh trªn y bµo tö vµ lç n y mçm kh lín ë Çu thu«n èi diön. Tuy nhiªn, kióu trung gian l¹i rêt phæ biõn trong chi Ganoderma. ã lµ kióu l íi gi n o¹n. Thùc ra, kióu cêu tróc l íi ión h nh nhêt thêy râ ë H. lloydii [10], rêt gièng lµ ë H. endertii vµ ë H. eminii [11], cßn ë H. coffeatum th l íi gå th«, kh«ng thët râ [4, 23]. Ph n tých H. endertii cña Steyaert (1972) [13] phï hîp víi méu cña C t Tiªn, song nh chôp cña chóng t«i cho thêy bò mæt l íi râ h n. Corner (1983) vµ Moncalvo & Ryvarden (1997) [1, 7] cã nh ng ph n tých Ò xuêt phøc hîp Humphreya, gåm c c loµi chuyón tiõp ã, theo ã khãa Þnh läai îc x y dùng cho ph n läai nhiòu loµi thuéc nhãm trung gian nµy - 43

Humphreya complex. Bao gåm c 4 loµi hiön îc ghi nhën trong chi Humphreya nh Ryvarden & Johansen (1980) [11] nªu. Thùc chêt víi kióu bµo tö ganodermoid ång nhêt nh vëy ë c c loµi nªu trªn, sï lµ kh«ng thuyõt phôc nõu chêp nhën chi Humphreya Stey. éc lëp, trong khi c c Æc ióm kh c cña thó qu vén mang nh ng nðt chung cña c c loµi thuéc chi Ganoderma Karst. V r»ng nõu theo kióu bµo tö th cã Õn hµng chôc loµi cã thó ph i xõp vµo chi Humphreya. NghÜa lµ ranh giíi gi a chi Ganoderma vµ chi Humphreya kh«ng thët râ vµ t ch biöt. Cã lï, hîp lý lµ nªn Ó chi Humphreya ë møc ph n chi (subgenus) hoæc mét nh nh (section) trong chi Ganoderma Karst. mµ th«i. c. T ng ång trong cêu tróc cña DNA - Quan hö chñng läai ph t sinh C c ph n tých DNA cña c c loµi thuéc chi Humphreya (v rêt hiõm, chø cã 4 loµi îc x c lëp chýnh thøc) cho Õn nay ch a cã c«ng bè chýnh thøc, mæc dï chóng t«i tõng ph n tých c c loµi trung gian [18]. KÕt qu cho thêy cêu tróc vïng ITS cña chóng cã é t ng ång rêt cao trong nhãm loµi Ganoderma, n»m xen trong nhãm c c loµi gçn gòi: Ganoderma lucidum, G. tsugae, G. tropicum, G. amboinense, G. oerstedii, G. capense, G. terengganuense (l u ý r»ng c c loµi Ganoderma nµy Òu lµ sinh tr ëng hµng niªn, cã t n mµu n u á l ng bãng nh c c loµi Humphreya vëy). HiÖn nay, phèi hîp víi c c nhãm nghiªn cøu quèc tõ t¹i ¹i häc Toronto, Canada (Moncalvo JM), ViÖn B o tµng tù nhiªn µi Trung, µi Loan (Wu SH) vµ ¹i häc quèc gia Chung-Hsing, µi Trung, chóng t«i ang tiõn hµnh nu«i trång vµ ph n tých Æc tr ng rdna cña loµi Humphreya Çu tiªn: H. Endertii. c c kõt qu sï cho phðp th o luën s u h n mèi quan hö chñng läai ph t sinh vµ møc bëc cña taxon Æc s¾c nµy. Tµi liöu tham kh o 1. Corner E. J. H., 1983: Beihefte Zur. Nov. Hedw., 75: 1-182. 2. Furtado, 1962: Donk. Rickia, 1: 227-241. 3. Furtado J. S., 1965: Mycologia, 57: 588-611. 4. Furtado J. S., 1967: Persoonia, 4(4): 379-389. 5. Gottlieb A. M. and Wright J. E., 1999: Mycol. Res., 103(10): 1289-1298. 6. TrÞnh Tam KiÖt, 2001: Danh lôc Thùc vët ViÖt nam. PhÇn NÊm. Nxb. N«ng nghiöp. 7. Moncalvo J. M. & L. Ryvarden, 1997: Synopsis Fungorum, 11: 1-114. 8. Moncalvo J. M., 2005: Inter. J. Med. Mus.,7(3): 53-54. 9. Pegler D. N. & Young T. W. K., 1973: Kew. Bull., 28: 351-364. 10. Perreau J., 1972: Rev. Mycol. Tome., XXXVII: 241-252. 11. Ryvarden L. & Johansen I., 1980: Preliminary polypore flora of East Africa. Fungiflora. 12. Ryvarden L., 1991: Genera of polypore. Nomenclature and taxonomy. Synopsis Fungorum 5. Fungiflora, Oslo, Norway. 13. Steyaert R. L., 1972: Persoonia, 7: 55-118. 14. Teng S. C., 1996: Chinese Fungi. Science Press, Beijing. Mycotaxon Ltd. Ythaca, New York. USA. 15. Lª Xu n Th m vµ cs.,1995: T¹p chý Sinh häc, 17(4): 10-13. 16. Le Xuan Tham, 1998: Mycotaxon, 69: 1-12. 17. Lª Xu n Th m, 1999: T¹p chý Sinh häc, 21(1): 4-7. 18. Lª Xu n Th m & J. M. Moncalvo, 1999: T¹p chý Sinh häc, 21(4): 1-9. 19. Lª Xu n Th m, 2005: NÊm Linh chi Ganodermataceae - Nguån d îc liöu quý ë ViÖt Nam. Nxb. Khoa häc vµ Kü thuët, Hµ Néi. 20. Wu X. L. et al., 1998: Mycosystema, 17: 122-129. 21. Wu X. L. and Dai Y. C., 2004: Coloured Illustration of Ganodermataceae of China. 22. Zhao J. D., 1989: Bibliotheca Mycologica, 132: 1-176. 23. Zhao J. D. & Zhang X.Q., 2000: Ganodermataceae. Flora Fungorum Sinicorum, 18: 1-204. 44

THE FIRST REPRESENTATIVE OF NEWLY-RECORDED GENUS OF THE GANODERMATACEAE IN Cat Tien national park, Dong Nai, Lam Dong province VIETNAM: HUMPHREYA ENDERTII Le xuan tham, nguyen le quoc hung, pham ngoc duong, J. M. Moncalvo Summary The first representative of the genus Humphreya Stey. newly-found in National Park of Cat Tien, South Vietnam, were identified and described as following: Humphreya endertii Stey. Pileus stipitate, single, woody, also coriaceous-woody, applanate to central-depressed, orbicular or kidney shape, 3.6-11.5 cm in diam.; concentrically zonate and sulcate to rugose or smooth, variously radially plicate or concentrically wrinkled; margin acute to obtuse, sometimes deflexed, regular to undulate as many glossy plicates growing over each others, so that thickened. Pilear cover opaque, red brown, red coffeate or yellow brown. The crust on the upper surface of pileus red brown - red coffeate, glossy-laccate at first, but later becoming dull by spore dusts covering on, thin, easily broken when craking or pressing with fingers. The crust of the stipe thicker, more laccate, shiningly glossy red brown. The stipes long to very long (7.5-17.5 cm), cylindric (0.7-1.4 cm in diam.). The context thick 0.3-0.8 cm, up to > 1.1 cm in base part, creamy fleshy, composed of trimitic hyphae. The tube layer quite thick (0.5-0.9 cm), grey creamy or pale cinnamon. Pores round or angular, small (4-5/mm) with the surface creamy or pale grey or dark grey when touched. The spores typically ganodermoid, honey yellow, medium sized 12.5-16.5 9.5-11.5 µm, truncate - ovate with an yellow round guttule in the center. The spore surface coarse reticulate (labirynth architecture) with very thick column layer from inner wall (up to 2.5 µm). The hyaline apex (germpore - aperture) very thick, concave or convex, opposite to the hilum on the bottom (the attachments of spores to sterigmata). Humphreya endertii was recorded only from type locality (Indonesia), in Malaysia and now found in South Vietnam. In general, macro and micro-morphological characteristics of four representatives designated to Humphreya are dissolved in many groups of Ganoderma species with intermediate or transient taxa, particularly their ganodermoid basidiospore type and thus they should not be isolated as a distinct genus, but ranked as a subgenus or section in the genus Ganoderma Karst. The germs were isolated and purified on PGA media for molecular examinations to support our discussions and for fruitful cultivations on mixed substrates to supply of materia medica. Ngµy nhën bµi: 20-7-2008 45