Môc lôc b ng. B n å. VÞ trý ióm nghiªn cøu

Transcription

1 nh gi t c éng cña thuû iön Yali Õn c c céng ång t i Þnh c vµ mét sè lµng ven s«ng vïng h¹ l u Trung t m Nghiªn cøu Tµi nguyªn vµ M«i tr êng (CRES) ¹i häc Quèc gia Hµ Néi Th ng

2 Môc lôc Môc lôc b ng I. Giíi thiöu Thuû iön yali: VÒ c c lµng t i Þ nh c : VÒ c c lµng ven s«ng vïng d íi Ëp Yali II. Þ a ióm, thêi gian vµ ph ng ph p nghiªn cøu: KÕ ho¹ch thùc hiön: Þ a ióm nghiªn cøu Ph ng ph p nghiªn cøu: III. KÕt qu nghiªn cøu Lµng t i Þ nh c VÒ viöc Òn bï cho d n t i Þ nh c : Òn bï nhµ: Òn bï b»ng tiòn: Hç trî l ng thùc: Òn bï Êt s n xuêt bþ ngëp nh gi cña ng êi d n ë lµng T C vò viöc Òn bï VÒ cuéc sèng cña ng êi d n ë lµng míi C c lµng d íi Ëp Æc ióm ph n bè cña c d n vïng h¹ l u Ëp Yali nh h ëng tõ sau khi x y dùng thuû iön Yali nh h ëng cña c n lò x Ëp lçn Çu tiªn n m T c éng cña Ëp tíi nghò c vµ êi sèng thuû sinh Sù thay æi chêt l îng n íc IV. KÕt luën vµ kiõn nghþ KÕt luën: VÒ c c lµng t i Þ nh c VÒ c c lµng ven s«ng vïng d íi Ëp Yali KiÕn nghþ VI. Tµi liöu tham kh o

3 Môc lôc b ng B n å. VÞ trý ióm nghiªn cøu B ng 1. NhËn tiòn Òn bï c y trång vµ ao c bþ ngëp B ng 2. T nh h nh m b o l ng thùc cña 42 hé trong n m qua B ng 4. Th«ng tin vò c c lµng nghiªn cøu B ng 5. Nh ng thiöt h¹i do lò x n íc hå Yali n m B ng 6. nh gi s bé t c éng cña Thuû iön Yali èi víi c c lµng vïng h¹ l u--- 33

4 I. Giíi thiöu 1. Thuû iön yali: Nhµ m y thuû iön Yali îc x y dùng trªn s«ng Krong Poko, mét nh nh phô l u cña hö thèng s«ng Se San, b¾t nguån tõ phý a b¾c T y Nguyªn, qua l nh thæ C mpuchia råi hoµ nhëp vµo hö thèng s«ng Mª K«ng (B n å). Þ a ióm x y dùng lµ th c Yali, víi chiòu cao cét n íc tù nhiªn trªn 40 m, thuéc lµng Ya Mn«ng, huyön Ch Pah, tønh Gia Lai vµ bê bªn kia cña th c thuéc x Yali, tønh Kon Tum. C«ng tr nh cã gi trþ 1 tø «la îc khëi c«ng x y dùng vµo mïa kh«n m 1993 vµ dù kiõn hoµn thµnh toµn bé c c h¹ng môc vµo n m Theo thiõt kõ, nhµ m y cã c«ng suêt 720 MW, víi 4 tæ m y ph t iön. S n l îng iön hµng n m theo thiõt kõ ¹t 3,65 tû KWh. Tæ m y sè 1 vën hµnh vµ hoµ vµo m¹ng l íi iön quèc gia vµo ngµy 12 th ng 5 n m Con Ëp ng n s«ng cã chiòu cao 69 m, n»m ë é cao 522 m so víi mæt bión. Gi a n m 1996 Ëp chý nh hoµn thµnh vµ hå chøa b¾t Çu chøa n íc. ViÖc ¾p Ëp, ng n s«ng, tr íc hõt sï lµm thay æi chõ é thuû v n tù nhiªn vèn cã cña c hö thèng s«ng nµy, nã kh«ng chø nh h ëng Õn vïng ngëp phý a trªn Ëp mµ cßn t c éng nhiòu mæt Õn c c vïng h¹ l u, Çu tiªn lµ c c lµng ven s«ng. Mùc n íc s«ng Sª San thay æi m¹nh vµ bêt th êng lµn thay æi m«i tr êng vµ nh h ëng tíi êi sèng cña ng êi d n sèng ë ven s«ng. C n lò Çu tiªn x y ra vµo n m HiÖn nay, nçi m nh cña c n lò vén cßn vµ lu«n g y cho ng êi d n Þ a ph ng, Æc biöt lµ phô n vµ c c bð g i nçi hoang mang. Mét sè ng êi Þ a ph ng nãi r»ng lçn Çu tiªn nh n thêy c n lò ã, hä nghü ã lµ thiªn tai, hä ch a tõng chøng kiõn bao giê. C n lò nµy còng t c éng tíi cuéc sèng cña ng êi d n ë vïng d íi Ëp. Toµn bé c«ng tr nh nhµ m y s n xuêt iön gåm hö thèng êng dén (tunnel) vµ c c tæ m y ph t iön (turbines) n»m trªn phçn Êt thuéc huyön Ch Pah tønh Gia Lai, nh ng toµn bé diön tý ch lßng hå chøa n íc l¹i n»m trªn phçn Êt thuéc thþ x Kon Tum vµ huyön Sa ThÇy tønh Kon Tum. DiÖn tý ch ngëp cña hå chøa lµ ha. Trong sè gçn ha Êt ang canh t c n«ng nghiöp bþ ngëp cã kho ng 900 ha Êt b n ngëp, ph n bè trong giíi h¹n cao tr nh m. DiÖn tý ch b n ngëp nµy cã thó trång trät vµo mïa kh«tõ cuèi th ng 4 Õn cuèi th ng 10 hµng n m (Xem nh bªn). Nh vëy, phçn lín sè d n ph i di dêi do ngëp n íc lßng hå thuéc ThÞ x Kon Tum vµ huyön Sa ThÇy, tønh Kon Tum. C c lµng ven s«ng vïng h¹ l u chø ph n bè trªn bê s«ng thuéc huyön Ch Pah vµ huyön Ia Grai thuéc tønh Gia Lai.

5 B n å. VÞ trý ióm nghiªn cøu Kon Tum &\ &\ &\ &\ &\ &\ &\ &\ &\ &\ &\ &\ &\ &\ Sa Thay district &\ &\ &\ &\ &\ &\ &\ &\ $T Yaly dam &\ &\ &\ Chu Pah district &\ C A M BO D IA Gia Lai Hanoi N Lege nd Kon Tum Gia Lai Ho Chi Minh City Kilometers Boundary &\ Resettled village s &\ Downstream villages $T Yali dam River Road

6 2. VÒ c c lµng t i Þ nh c : C c lµng t i Þ nh c lµ nh ng lµng míi thµnh lëp vµ di d n tõ nh ng lµng cò bþ ngëp trong vïng lßng hå Yali Õn ë ã. TØnh Gia Lai chø cã ba lµng t i Þ nh c lµ lµng Kªnh, Lµng Tót vµ lµng Yut, x Ya Mn«ng huyön Ch Pah. Cßn l¹i c c lµng t i Þ nh c kh c hiön nay thuéc c c x Vinh Quang, Ya Chiªm vµ Ngäc Bay thuéc thþ x Kon Tum, c c x Kroong, Sa B nh vµ Yali thuéc huyön Sa ThÇy. Theo Ban qu n lý dù n Yali th kõ ho¹ch di dêi d n îc thùc hiªn 5 ît, theo mùc n íc ngëp ngµy cµng d ng cao cña lßng hå: Giai o¹n 1, n m , khi n íc hå lªn cao tr nh 482 m, ph i di d n 5 lµng. Giai o¹n 2, n m , khi n íc hå sï d ng lªn cao tr nh 500 m, ph i di d n tiõp 8 lµng. Giai o¹n 3, n m1998, khi n íc hå sï d ng lªn cao tr nh 515 m, tiõp tôc di d n cña 5 lµng thuéc x Sa B nh, huyön Sa ThÇy. Giai o¹n 4, thùc hiön n m 1999, tiõp tôc di d n 6 lµng thuéc x Ngäc Bay vµ Vinh Quang, thþ x Kon Tum. Giai o¹n 5, thùc hiön n m 2000, tiõp tôc di d n n»m trong vïng b n ngëp tõ cao tr nh m. Theo kõt qu iòu tra cña Trung t m M«i tr êng vµ Ph t trión BÒn v ng 1 (VNESDC), sè d n ph i di dêi lµ ng êi thuéc hé. Nh ng cuèi n m 1998, sè d n ph i di dêi t ng lªn ng êi thuéc hé. Së dü cã sù chªnh löch kh c xa nh vëy lµ mét phçn do c c hé míi îc t ch ra, mæt kh c khi x c Þ nh cao tr nh ngëp theo êng ång møc trªn b n å cã kh c biöt víi Þ a h nh thùc tõ khi ngëp n íc. Õn thêi ióm thùc hiön nghiªn cøu nµy, th ng 1 n m 2001, vén cßn mét Ýt hé ßi hái ph i îc di dêi mµ theo hä ph n nh lµ x c Þ nh cao tr nh ch a chý nh x c. Trong sè c c céng ång t i Þ nh c, sè ng êi Kinh chiõm kho ng 40 %, lµ d n kinh tõ míi tõ c c vïng miòn xu«i lªn nh ng n m sau gi i phãng (1975), hä së h u nhiòu diön tý ch lóa n íc. Sè d n cßn l¹i lµ ng êi d n téc b n Þ a, gåm c c d n téc Gia Rai chiõm kho ng 35 %, R Ngao - 19%, Ba Na - 6% sè ng êi d n ph i di dêi khëi vïng ngëp lßng hå. Nh ng ng êi d n téc nµy, tr íc y chñ yõu lµ lµm n ng réy, nh ng sau ngµy cã Hîp t c x, sèng xen víi ng êi Kinh nªn hä còng lµm quen vµ thý ch øng dçn víi s n xuêt lóa n íc, tù cêp l ng thùc vµ Þ nh c Þ nh canh. Nay ph i di dêi tøc lµ hä ph i thay æi hö thèng canh t c, ßi hái ph i cã sù hç trî Ó hä lµm quen vµ thý ch øng víi n i ë míi, g¾n víi Æc ióm v n ho truyòn thèng cña mçi d n téc. ã còng lµ nh ng khã kh n trong viöc x y dùng c c lµng t i Þ nh c kh«ng chø trªn lünh vùc kinh tõ mµ cßn c trªn lünh vùc nh n v n vµ x héi. 1 Trung t m M«i tr êng vµ Ph t trión BÒn v ng thùc hiön Ò tµi Sù tham gia cña céng ång trong kõ ho¹ch t i Þ nh c cña dù n thuû iön Yali, th ng 7 n m 2000.

7 Nh ng lµng n»m d íi mùc ngëp hoµn toµn cña lßng hå th hçu hõt c c hé ngëp c nhµ ë, Êt v ên vµ Êt s n xuêt n«ng nghiöp. Nh ng lµng ph n bè trªn Þ a h nh phøc t¹p cã c vïng bþ ngëp hoµn toµn, cã c nh ng vïng kh«ng bþ ngëp hoµn toµn (gäi lµ vïng b n ngëp) th cã nh ng hé kh«ng bþ ngëp nhµ ang ë mµ chø mêt Êt s n xuêt vµ c y trång trªn Êt ã. Còng cã nh ng hé chø di dêi nhµ nh ng Êt s n xuêt n«ng nghiöp kh«ng bþ ngëp. HiÖn tr¹ng phøc t¹p nh vëy lµm cho viöc di dêi vµ Òn bï khã cã thó thùc hiön tèt Ñp ngay trong mét thêi gian ng¾n. Do vëy, cßn cã nh ng th¾c m¾c vò viöc Òn bï lµ kh«ng thó tr nh khái. Dï r»ng, viöc di d n lªn c c ióm t i Þ nh c Õn nay c b n hoµn thµnh nh ng gi i quyõt nh ng khã kh n nhiòu mæt cña ng êi d n nèy sinh t¹i n i ë míi ang lµ nh ng vên Ò cçn thiõt nhc m n, n íc uèng hµng ngµy cña hä vëy. Néi dung nghiªn cøu/ iòu tra vò c c lµng t i Þ nh c gåm: C c lo¹i Òn bï vµ t nh h nh thùc hiön viöc Òn bï víi ng êi d n. Cuéc sèng vµ sinh ho¹t cña ng êi d n ë n i t i Þ nh c (nhµ ë, s n xuêt l ng thùc, n íc sinh ho¹t, c c nguån thu nhëp, søc khoî, gi o dôc...). Nh ng khã kh n vµ kh¾c phôc cña ng êi d n. 3. VÒ c c lµng ven s«ng vïng d íi Ëp Yali Tõ Ëp Yali Õn biªn giíi ViÖt Nam - C mpuchia kho ng c ch theo êng chim bay trªn b n å kho ng 50 Km, nh ng tý nh theo bê s«ng Se San kho ng 70 Km. Khóc s«ng nµy ch y theo h íng «ng B¾c - T y Nam. Tõ Yali Õn Biªn giíi ViÖt Nam - C mpuchia, bê phý a «ng Nam (phçn h u ng¹n) thuéc Þ a giíi cña huyön Ch Pah vµ huyön Ia Grai tønh Gia Lai. Vïng nµy t ng èi b»ng ph¼ng vµ lµ ranh giíi phý a T y B¾c cña cao nguyªn Êt á Plei Ku vµ vïng tròng Kon Tum. DiÖn tý ch Êt b»ng ph¼ng vµ tèt ë phý a trªn îc qui ho¹ch trång c y c«ng nghiöp nh cao su, cµ phª, iòu, h¹t tiªu... vµ cã rêt Ý t Êt åi nói Ó lµm n ng réy. C c lµng ven s«ng d íi Ëp Yali c tró trªn phçn Êt nµy. Bê phý a T y B¾c (phçn t ng¹n) cña s«ng Se San lµ phçn kðo dµi vò phý a nam cña d y nói Ch Mom Ray, thuéc Þ a giíi x Mo R y cña huyön Sa ThÇy, tønh Kon Tum. Bªn nµy kh«ng cã d n sinh sèng, chø cã rõng tù nhiªn vµ n ng réy cña d n tõ bªn Gia Lai sang canh t c. ë phý a d íi, gçn biªn giíi C mpuchia, chø cã ån biªn phßng Sª San vµ Tr¹m KiÓm l m Se San tønh Kon Tum ãng trªn Êt x Mo R y. V vëy c c lµng ven s«ng Þ nh c bªn phý a «ng Nam cña s«ng Se San, trªn Êt Gia Lai, nh ng lµm n ng réy chñ yõu bªn bê T y B¾c cña s«ng thuéc Êt Sa ThÇy, tønh Kon Tum. S«ng Se san lµ n i qua l¹i hµng ngµy cña hä. C c lµng d íi Ëp, tiõp cën víi s«ng Sª San mµ nh ng ho¹t éng s n xuêt vµ êi sèng cña hä Ý t nhiòu chþ u nh h ëng cña con s«ng nµy cã thó ph n biöt thµnh 2 nhãm chý nh: Nhãm 1, lµ c c lµng Þ nh c s t ven s«ng nh lµng Dip (x Ia Mnong) huyön Ch Pah, lµng Nó, lµng Dom (x Ia Krai), lµng Bi (x B12) huyön Ia Grai. Cuéc sèng cña

8 ng êi d n ë c c lµng nµy tõ l u êi g¾n bã víi dßng s«ng Sª San. S«ng lµ n i cung cêp nguån n íc n uèng, t¾m giæt hµng ngµy. Hä qu ng chµi, th l íi, c u c, thu h i c c lo¹i rau d¹i, i vµng trªn s«ng. Hµng ngµy, hä dïng thuyòn i qua s«ng, sang lµm n ng réy vµ thu h i c c l m s n ë rõng bªn kia s«ng. HÇu nh ng êi d n c c lµng nµy kh«ng mêy khi i chî x hoæc chî huyön. Mét mæt, do hä ë xa, êng s i l¹i khã kh n, mæt kh c hä kh«ng cã ph ng tiön Hä trao æi hµng ho th«ng qua c c qu n trong lµng, th êng lµ cña ng êi Kinh ë thþ x hoæc thþ trên vµo bu«n b n ë y tõ sau chiõn tranh gi i phãng (1975). Hµng b n cña d n b n tr íc y chñ yõu lµ l m s n nh gç, nhùa dçu r i, nhùa chai côc, song m y, qu i, m ng, nêm, s n phèm tõ éng vët rõng mµ c c nguån nµy hçu nh bþ c¹n kiöt, ngµy nay chñ yõu lµ hä b n n«ng s n nh lóa, s¾n/m, ng«, võng/mì, Ëu h¹t. Hµng mua cña d n b n lµ nh ng thø thiõt yõu víi êi sèng hµng ngµy nh muèi, dçu ho, m chý nh, mú t«m, b nh kño, s ch vë cho trî em, quçn o, pin Ìn, chµi l íi... KÓ tõ khi cã Ëp thuû iön Yali, n íc s«ng Sª San thay æi cã nh h ëng nhiòu tíi êi sèng vµ sinh ho¹t cña ng êi d n ë c c lµng nµy. Nhãm 2, gåm nh ng lµng ë phý a trong, c ch bê s«ng Se San 2-3 km nh ng nhiòu gia nh d n b n l u nay vén lµm n ng réy bªn kia s«ng vµ cã nhiòu ho¹t éng liªn quan Õn s«ng Sª San nh nh b¾t c, thu h i rau d¹i, qua l¹i trªn s«ng. Tuy kh«ng sî n íc s«ng g y lò lôt nh h ëng Õn nhµ cöa nh ng sù thay æi n íc s«ng Sª San còng nh h ëng Õn ho¹t éng s n xuêt vµ êi sèng cña hä. ã lµ c c lµng Doch 1, lµng Doch 2, x Ia Mn«ng huyön Ch Pah, lµng Õch, lµng Ia Krai vµ mét sè lµng kh c xa Ëp h n, gçn vò phý a biªn giíi thuéc huyön Ia Grai, tønh Gia Lai. Môc Ý ch nghiªn cøu vò nh ng lµng d íi Ëp nh»m: nh gi nh ng t c éng cña Ëp Yali èi víi c c lµng ë vïng h¹ l u. X c Þ nh c c lo¹i Òn bï mµ ng êi d n nhën îc do nh h ëng bëi thuû iön Yali. H íng gi i quyõt cña céng ång vµ nh ng Ò nghþ cña ng êi d n. B o c o nµy tr nh bµy kõt qu nghiªn cøu T c éng cña thuû iön Yali tíi c c céng ång t i Þ nh c vµ mét sè lµng ven s«ng thuéc hai tønh Gia Lai vµ Kon Tum. B o c o bao gåm c c phçn chý nh sau y: PhÇn më Çu, giíi thiöu mét sè nðt tæng quan vò c«ng tr nh thuû iön Yali, vò c c lµng t i Þ nh c lßng hå vµ vò c c lµng d íi Ëp cã chþ u nh h ëng cña sù thay æi chõ é thuû v n cña s«ng Se San sau khi cã Ëp Yali. PhÇn thêi gian vµ ph ng ph p nghiªn cøu PhÇn kõt qu nghiªn cøu vµ ph n tý ch PhÇn kõt luën vµ Ò nghþ

9 II. Þa ióm, thêi gian vµ ph ng ph p nghiªn cøu: 1. KÕ ho¹ch thùc hiön: Thêi gian Þ a ióm Néi dung c«ng viöc 12/2000 Hµ Néi Liªn hö víi IRN vµ OA 1-9/1/01 Hµ Néi ChuÈn bþ c u hái, th o luën nhãm 10/1/01 S ng: Hµ Néi i Pleiku - Kon Tum Buæi chiòu 11/1/01 S ng: X Ngäc Bay, th«n M ng La ChiÒu: X Sa B nh, th«n Kµ Bµy 12/1/01 S ng: X Sa B nh, th«n B nh S n ChiÒu: X Kroong, th«n 4, th«n 3 13/1/01 S ng: X Vinh Quang Häp víi l nh ¹o SKHCNMT Kontum Häp víi L nh ¹o x, Pháng vên hé t i Þ nh c Häp víi tr ëng th«n, Pháng vên hé Häp víi tr ëng th«n, Pháng vên hé Häp víi l nh ¹o x, Pháng vên tr ëng th«n vµ c c hé Häp víi L nh ¹o x, Pháng vên hé ë th«n Konkngo Kl h ChiÒu: Th«n Ph ng QuÝ 14/1/01 S ng: SKHCNMT Kontum ChiÒu 15/1/01 S ng: - Së KHCNMT Gia Lai - UBND huyön Ch Pah ChiÒu: - UBND huyön Iagrai 16-17/1/01 UBND x Ia Mnong Pháng vên hé. Trao æi vò kõt qu nghiªn cøu c c lµng t i Þ nh c ë Kon Tum i tõ Kon Tum Õn tønh Gia Lai - Häp víi l nh ¹o SKHCNMT Gia Lai - Häp víi l nh ¹o UBND huyön Ch Pah - Häp víi UBND huyön - Pháng vên hé Th«n Dip 18/1/01 S ng: Th m lµng Nó, Iagrai Pháng vên c c hé ë lµng d íi Ëp ChiÒu: Th m lµng Dom, lµng Õch 19/1/01 ThÞ x Pleiku, SKHCNMT Gia Lai Tõ Pleicu i µ N½ng Trao æi kõt qu nghiªn cøu c c lµng d íi Ëp. 20/1/01 µ N½ng VÒ Hµ Néi

10 2. Þ a ióm nghiªn cøu Ph n lo¹i Lµng T i Þ nh c Lµng D íi Ëp Þ a ióm nghiªn cøu D n téc Th«n Mang La, X Ngäc Bay Th«n KonKngo Kla, X Ngäc Bay Th«n Kroong Kl, Kroong Ktu, X Kroong (th«n 3 & 4) Th«n Kµ BÇy, X Sa B nh Th«n B nh S n, X Sa B nh Th«n Ph ng QuÝ, X Vinh Quang Lµng Dip, X Ya Mn«ng Lµng Doch 1 Lµng Nó Lµng Dom Bana R ngao Bana, R ngao Bana Kinh Kinh Gia Rai Gia Rai Gia Rai Gia Rai Sè hé pháng vên Ph ng ph p nghiªn cøu: - Ph ng ph p iòu tra nhanh n«ng th«n (RRA): nhãm nghiªn cøu t¹o iòu kiön vµ khuyõn khý ch sù tham gia cña chý nh quyòn tønh, huyön vµ lµng x, Æc biöt lµ cña céng ång Þ a ph ng vµo nghiªn cøu nµy. Nh tr nh bµy ë trªn, c c ióm nghiªn cøu cã 4 céng ång d n téc Þ nh c, c c thµnh viªn trong nhãm nghiªn cøu Òu lµ ng êi Kinh, cã thªm 3 ng êi phiªn dþ ch tiõng Þ a ph ng. Ph ng ph p nghiªn cøu kh c còng îc sö dông bao gåm kh o s t hiön tr¹ng hö sinh th i n«ng nghiöp cña c c hé gia nh vµ céng ång, nh gi cã sù tham gia cña ng êi d n vò t c éng tíi m«i tr êng vµ kõ sinh nhai cña hä. Bªn c¹nh ã, ph ng ph p quan s t còng îc sö dông. - Ó chuèn bþ cho ît nghiªn cøu nµy, nhãm nghiªn cøu thiõt kõ 2 b ng hái (questionaire), sau ã îc M¹ng l íi S«ng ngßi Quèc tõ (IRN) th«ng qua. C c vên Ò liªn quan tíi Thuû iön Yali vµ Thuû iön Se San III còng îc xem xðt, tham kh o tr íc khi nhãm nghiªn cøu dêi Hµ Néi i T y Nguyªn. - Nhãm nghiªn cøu bao gåm 4 ng êi (trong ã cã mét n nghiªn cøu thuéc CRES, 1 chuyªn gia sinh th i cña ViÖn Sinh th i vµ Tµi nguyªn Sinh vët, 2 c n bé nghiªn cøu CRES), cã 3 ng êi phiªn dþ ch tiõng Þ a ph ng vµ 1 c n bé cña SKHCNMT cïng i nghiªn cøu. Nhãm nghiªn cøu 8 ng êi chia thµnh 3 nhãm vµ thùc

11 hiön c c cuéc pháng vên. TÊt c cã 66 hé îc pháng vên. Nhãm nghiªn cøu lu«n t¹o sù tho i m i cho ng êi tr lêi, tr nh bá qua nh ng th«ng tin quan träng mµ hä cã thó cung cêp. Trong sè méu pháng vên, sè nam vµ sè n Òu c n b»ng. iòu nµy quan träng bëi v ng êi phô n cã c ch nh n nhën vµ tr lêi kh c víi nam giíi, hä th êng nhí chi tiõt h n c c sù kiön x y ra t¹i lµng m nh. Mét trong 3 nhãm nghiªn cøu îc ph n c«ng pháng vên c c tr ëng lµng Ó lêy c c th«ng tin chung. - C c nhãm pháng vên cïng häp l¹i vµ th o luën Ó rót kinh nghiöm sau mçi ngµy lµm viöc. Khi kõt thóc chuyõn thùc Þ a, nhãm nghiªn cøu tiõp tôc tæ chøc th o luën nhãm vò kõt qu nghiªn cøu, viõt b o c o.

12 III. KÕt qu nghiªn cøu 3.1. Lµng t i Þ nh c VÒ viöc Òn bï cho d n t i Þ nh c : Theo trao æi víi c n bé x vµ c n bé c c th«n vµ pháng vên ng êi d n ë c c lµng t i Þ nh c th c c lo¹i Òn bï cho nh n d n t i Þ nh c gåm c c lo¹i sau y: Òn bï nhµ, tiòn Òn bï c y trång, ao c, tiòn di chuyón nhµ vµ å ¹c, tiòn hç trî s n xuêt, tiòn di chuyón må m vµ hç trî l ng thùc cho c c hé khi míi Õn. Òn bï nhµ: TÊt c c c hé d n cã nhµ n»m d íi cao tr nh 515 m, bþ ngëp khi hå chøa Çy n íc Òu îc Òn bï nhµ. Trong mçi lµng nhµ îc thiõt kõ cïng mét kióu vµ cã diön tý ch b»ng nhau. C c lµng ng êi Kinh Òu lµm nhµ tröt, t êng g¹ch, m i ngãi, nòn l ng xi m ng. Mçi nhµ cã 3 gian, mét gian låi ë mét phý a Çu håi cã diön tý ch kho ng 15 m 2, îc ng n thµnh buång riªng. Hai gian cßn l¹i, mçi gian cã diön tý ch kho ng 12 m 2. Gian ë gi a lµm chç tiõp kh ch, gian cßn l¹i Æt gi êng n»m hoæc chøa å ¹c. PhÝ a tr íc hai gian nµy cã mét ban c«ng tiòn s nh. Cöa chý nh vµo nhµ îc më ë gian gi a. (xem nh bªn) C c lµng ng êi d n téc cã c kióu nhµ tröt nh nhµ ng êi Kinh vµ kióu nhµ sµn. C lµng Kµ Bµy, Kroong Ktu vµ Kroong Kl cã kióu nhµ tröt nh ng chø ng n thµnh hai gian, cã mét gian låi. C c lµng M ng La, Konkngo kl l¹i x y kióu nhµ sµn d n téc. TÇng tröt ì b»ng c c cét bª t«ng, cao kho ng 2,5 m, kh«ng bao t êng xung quanh (xem nh bªn). RÊt Ý t nhµ cã tiòn tù x y bao tçng tröt lµm thµnh diön tý ch sö dông nh phßng kh ch, phßng ë cho bè mñ giµ, Ó å ¹c, xe cé... a sè c c hé d n, tçng tröt Òu Ó trèng chøa mét Ýt cñi, th lîn, gµ... CÇu thang lªn nhµ Æt ë chý nh gi a phý a tr íc nhµ, n i cã phçn tiòn s nh nh«ra, réng kho ng 6 m 2, lµm n i nghø, nãi chuyön vµ Ó giµy dðp tr íc khi vµo nhµ. CÇu thang b»ng gç, kh«ng mêy ch¾c ch¾n. Nhµ cã mét buång réng, sµn îc ghðp b»ng v n gç. PhÝ a sau, c c hé d n tù dùng thªm ng«i nhµ sµn b»ng gç Ó lµm bõp vµ n i sinh ho¹t gia nh. ã lµ nõp nhµ cña bµ con chuyón tõ lµng cò lªn. Mét sè hé do nhµ cò r ch n t, kh«ng dùng l¹i îc th un bõp ë tçng tröt hoæc nêu ngay trong gian nhµ chý nh, rêt bêt tiön vµ mêt vö sinh. 12

13 nh gi cña ng êi d n nhën vµ ë trong nh ng ng«i nhµ Òn bï, hä cã nh ng ý kiõn nh sau: Nhµ míi x y, Ñp vµ s¹ch sï. Tù ång bµo d n téc kh«ng thó nµo lµm îc nh ng ng«i nhµ nh thõ, hä rêt vui mõng khi cã iön. Hµi lßng víi nhµ míi. (sè ý kiõn/sè hé iòu tra: 6/45, chiõm 13,3%) DiÖn tý ch nhµ ë chø ñ sinh ho¹t, ngñ vµ nghø ng i èi víi nh ng hé cã nhiòu nhêt lµ 4-5 ng êi vµ khi con cßn bð. Nh ng hé cã nhiòu ng êi h n vµ nhiòu ng êi lín, th nhµ nh thõ nµy lµ qu bð, bêt tiön cho sinh ho¹t. (sè ý kiõn/ sè hé iòu tra: 28/45, chiõm 62,2%) ChÊt l îng nhµ xêu, nhµ bþ thêm dét, thiõu mì, t êng nøt, cöa vªnh, sµn nhµ gç bþ co vµ cong, bëi v c y dïng lµ c y non. (sè ý kiõn/sè hé iòu tra: 31/45, chiõm 68,8%) Nhµ kh«ng cã bõp, bêt tiön cho sinh ho¹t. Do vëy,»ng sau nhµ míi ng êi d n th êng lµm nhµ sµn Ó lµm phßng ngñ vµ bõp (xem nh bªn). (sè ý kiõn/ sè hé iòu tra: 17/45, chiõm 37,7 %) CÇu thang nhµ sµn yõu, trî con, ng êi giµ i sî bþ ng. Ng êi d n téc Ý t ng êi nh ng thý ch nhµ tröt nh ng êi Kinh. Mét phô n îc pháng vên nãi r»ng: T«i îc Òn bï nhµ nh ng t«i kh«ng vui mõng l¾m. T«i thý ch nhµ Êt gièng ng êi Kinh h n, bëi v cçu thang cña nhµ sµn dô lµm ng êi lín vµ trî con ng. cã tr êng hîp mét øa bð g i vµ mét cô giµ bþ ng cçu thang, øa bð g i bþ g y ch n. (sè ý kiõn/sè hé iòu tra: 11/45, chiõm 24,4 %) ThÝ ch nhën tiòn, tù thiõt kõ vµ lµm nhµ theo ý chñ nhµ, nh ng kh«ng îc chêp nhën. Chñ yõu c c hé lµ ng êi Kinh. (sè ý kiõn/sè phiõu iòu tra: 15/45, chiõm 33,3 %), (sè ng êi d n téc/sè ng êi Kinh: 6/9, chiõm 31,6 %). ChÞ u thiöt, bá thªm tiòn vµ xin phðp thay æi thiõt kõ (sè ý kiõn/ sè phiõu iòu tra: 7/45, chiõm 15,5 % ). (sè ng êi d n téc/ sè ng êi Kinh: 0/7, chiõm 0 %). Tù bá tiòn lµm nhµ theo ý m nh, xin tr tiòn sau. Cã hai hé cho biõt hä hµi lßng víi chêt l îng nhµ. Bëi v hä nghü r»ng viöc hä mua å n cho c«ng nh n thi c«ng nªn c«ng nh n lµm cèn thën h n. «ng phã chñ tþ ch x Kroong cè g¾ng m i còng xin phðp îc tù x y ng«i nhµ cho m nh, cuèi cïng Ban qu n lý dù n tr 13

14 cho «ng ta 19 triöu, mæc dï ng«i nhµ cña «ng trþ gi 21,5 triöu ång (xem nh bªn). (sè ý kiõn/ sè phiõu iòu tra: 2/45, chiõm 4,4 %). (sè ng êi d n téc/ sè ng êi Kinh: 0/2, chiõm 0 %). Òn bï b»ng tiòn: TiÒn lµ mét kho n Òn bï îc ng êi d n t i Þ nh c quan t m nhêt vµ lµ kho n kh«ng trùc quan nh n thêy îc nªn g y nhiòu tß mß vµ so s nh thiöt h n mét c ch kh«ng chý nh thøc. Kho n tiòn Òn bï nµy dïng Ó chuyón nhµ, må m, x y nhµ vö sinh vµ giõng, Òn bï hoa mµu, ao c, vµ mét kho n tiòn kh c gäi lµ tiòn khuyõn n«ng. TiÒn Òn bï îc thanh to n lµm nhiòu lçn. ChÝ nh v vëy, mµ ng êi d n téc thióu sè kh«ng thó hióu îc c c kho n Òn bï mét c ch râ rµng vµ kh«ng biõt lµ m nh îc nhën têt c lµ bao nhiªu n a. iòu nµy g y nªn sù lén lén vµ nghi ngê. ThËm chý, ngay c tr ëng th«n còng kh«ng thó gi i thý ch næi. Cã tin r»ng ng êi d n ë th«n Konkngo Kl h îc Ò nghþ ký vµo danh s ch nhën tiòn Òn bï, hä ph i ký vµo tr íc khi nhën nh ng cho tíi b y giê hä vén ch a nhën îc (xem nh bªn). Cã tr êng hîp cha mñ i lµm réy, trî con ë nhµ ký thay. Chi tiõt c c kho n Òn bï nh sau: + Kho n tiòn di chuyón nhµ mµ c c hé t i Þ nh c îc nhën kh c nhau rêt nhiòu. Cã hé chø îc nhën ång, nh ng cã hé îc nhën ång. Sù kh c nhau nµy lµ do tuú thuéc vµo khèi l îng nhµ vµ å ¹c ph i di chuyón cña tõng hé nhiòu hay Ý t. Hé nµo ph i chuyón nhiòu å ¹c th îc nhën nhiòu tiòn, hé nµo chuyón Ý t å ¹c h n th îc nhën sè tiòn di chuyón Ý t h n. sè nhµ m nh nghìo, kh«ng cã å ¹c g mêy nªn îc nhën Ý t tiòn h n nhµ ng êi ta nªn l¹i cµng nghìo h n, kh«ng cã tiòn thªm Ó mua ruéng míi (lêi anh A Bøc, th«n Kon kngo Ktu). + TiÒn x y nhµ vö sinh vµ giõng n íc. ChØ cã 3 hé ng êi Kinh ë lµng B nh S n, x Sa B nh îc nhën mçi hé ång tiòn x y nhµ vö sinh vµ 2 hé ë lµng Ph ng QuÝ, x Vinh Quang, mét hé nhën îc 1 triöu ång vµ mét hé nhën îc ång. Hé ë lµng B nh S n cho biõt tiòn nhën îc ñ Ó x y nhµ vö sinh, nh ng kh«ng ñ lµm giõng. Theo c c hé ë lµng Ph ng Quý th kho n tiòn Òn bï ã ñ cho hä x y c nhµ vö sinh vµ giõng. Nh ng vên Ò lµ ë chç sè tiòn Òn bï cho c c hé l¹i kh c nhau. ChØ cã 5 hé trong sè hé pháng vên îc nhën kho n Òn bï nµy. 14

15 + TiÒn Òn bï c c lo¹i c y trång vµ ao c bþ ngëp Lµng B ng 1. NhËn tiòn Òn bï c y trång vµ ao c bþ ngëp D n téc % hé nhën tiòn/sè hé iòu tra Ý t tiòn nhêt/hé ( ång) NhiÒu tiòn nhêt ( ång) M ng la Bana 25 (2/8) Kµ Bµy Bana 0 (0/9) 0 0 B nh S n Kinh 100 (10/10) Kroong Kl /Ktu Bana, R Ngao 43 (3/7) Kon Kngo Kl R ngao 0 (0/5) 0 0 Ph ng QuÝ Kinh, Ba na 83 (5/6) Kho n tiòn nµy îc Òn bï chñ yõu cho c c hé d n chþ u thiöt h¹i vò c y n qu l u n m, cµ phª, mý a, ao c. TÊt c c c hé (100%) ng êi Kinh ë th«n B nh S n vµ th«n Ph ng QuÝ Òu îc nhën kho n Òn bï nµy. TiÒn Òn bï cho ao c lµ lín nhêt (cã hé Õn 40 triöu ång), sau ã lµ tiòn Òn bï cho c y mý a, c y n qu. Sè hé d n téc îc nhën lo¹i Òn bï nµy rêt Ý t, nõu cã th kho n tiòn còng nhá (xem b ng 1). ng tr ëng th«n Kµ Bµy cßn cho biõt, tõ n m 1996, BQL dù n Yali th«ng b o lµ kh«ng îc trång c y l u n m trªn Êt sï bþ ngëp ë lßng hå, chø trång c c c y ng¾n ngµy th«i. Nh ng mét sè hé ng êi Kinh hä trång mý a vµ tiõp tôc duy tr vµ trång míi nªn hä vén îc Òn bï. Hä cßn c i t¹o ruéng lóa n íc thµnh diön tý ch ao c Ó kª khai, îc Òn bï. Cßn ng êi d n téc thët thµ, nhµ n íc b o kh«ng trång lµ kh«ng, nªn îc Ý t tiòn Òn bï. a sè hé d n téc lµ kh«ng cã Òn bï c y cèi. Mét sè gia nh cho ng êi Kinh thuª Êt trång c y, khi Òn bï th ng êi Kinh (chñ c y) îc nhën tiòn nh ng ng êi chñ Êt ch¼ng îc nhën. ng Phã chñ tþ ch x Kroong cho biõt: Trung b nh th cø mçi hé ng êi d n téc Ba Na vµ R Ngao ë x Kroong nhën îc ång tiòn Òn bï c c lo¹i c y trång vµ ao c, trong khi ã mçi hé ng êi Kinh, x Sa B nh nhën îc gçn 20 triöu. Nã tuú c c «ng Òn bï «ng tiªn con. Nh ng ng êi mµ biõt lµm hµi lßng c n bé Òn bï sï nhën îc nhiòu tiòn h n. Mäi ng êi d n Òu cho lµ viöc tý nh to n thiöt h¹i c c lo¹i c y trång vµ c c lo¹i Òn bï mµ hä nhën îc lµ ch a tá t êng vµ c«ng b»ng. + TiÒn di chuyón må m. Trong sè 45 hé iòu tra, cã 11 hé nhën îc tiòn di chuyón må m, chiõm 24,4%. Th«n M ng La, kh«ng cã hé nµo di chuyón v kh«ng bþ ngëp. Th«n B nh S n, mét sè hé ch a cã Êt lµm nghüa Þ a nªn ch a di chuyón må m. Sè tiòn di chuyón må m còng kh c nhau. Lµng Kroong Kl, Kroong Ktu, mçi ng«i mé di chuyón îc nhën ång, nh ng ë lµng B nh S n vµ Kon kngo 15

16 Kl, chø îc nhën cã / mé. Tuy nhiªn, ng êi d n kh«ng hióu v sao kho n tiòn Òn bï di chuyón mæ m ë c c lµng l¹i kh c nhau. + TiÒn hç trî s n xuêt sau khi di chuyón. Kho n nµy îc gäi lµ tiòn khuyõn n«ng. Theo c c «ng tr ëng th«n M ng la, B nh S n, Kµ Bµy th Ban Òn bï tønh cho biõt b nh qu n mçi hé sau khi di chuyón Õn n i ë míi îc hç trî 3 triöu ång. Trong ã bao gåm tiòn c y gièng, ph n bãn vµ 1 triöu ång b»ng tiòn mæt Ó ch n nu«i. Nh ng trong tæng sè 45 hé iòu tra ë c c lµng chø míi cã 11 hé nhën îc 1 triöu ång tiòn hç trî ch n nu«i (24,4%), trong ã Lµng Kµ Bµy cã 3/9 hé, lµng B nh S n - 5/10 hé vµ Kroong Kl cã 4/7 hé îc nhën. C c lµng kh c nh M ng La, Ph ng QuÝ, Konkngo Kl ch a cã hé nµo trong sè c c hé iòu tra îc nhën. ChØ cã 8/45 hé iòu tra îc nhën c y gièng (nh n, bêi lêi, xoµi) vµ ph n bãn ( ¹m, l n, kali), trong ã B nh S n 5 hé, Kroong Kl 2 hé vµ Kµ Bµy 1 hé. ChÊt l îng cña c c lo¹i h¹t gièng lµ rêt kðm vµ do nhiòu ng êi d n vén cßn ph i lo l¾ng tõng b a n, bªn c¹nh ã hä kh«ng cã kh n ng Çu t vµ ch m sãc khu v ên cña m nh. H n n a, ng êi d n téc l¹i kh«ng am hióu viöc lµm v ên vµ trång c y n qu, nªn hä chø cã thó trång nh ng lo¹i c y mµ hä nhën îc vµ hçu hõt c y lµ kh«ng thó sèng îc. Cã mét sè hé b n ph n ho häc cho c c cöa hµng ng êi Kinh hoæc æi lêy g¹o. Cã nh hg hé l¹i dïng mét triöu ång tiòn khuyõn n«ng Ó mua g¹o hoæc c c å dïng kh c nh µi, gi êng. Ng êi d n kh«ng biõt râ hä sï îc nhën bao nhiªu c y, bao nhiªu ph n bãn c c lo¹i, trþ gi bao nhiªu tiòn vµ cßn îc nhën bao nhiªu n a. Cã hé võa nhën tiòn, võa nhën c y. Cã hé l¹i chø îc nhën c y kh«ng cã tiòn hoæc cã tiòn kh«ng cã c y vµ ph n bãn. Ng êi d n, nhêt lµ bµ con d n téc Òu kh«ng biõt lµ m nh sï îc nhën nh ng lo¹i g, sè l îng, chêt l îng ra sao vµ trþ gi cña chóng lµ bao nhiªu. NhiÒu hé nhën c y gièng phµn nµn vò chêt l îng c y kh«ng tèt. Cho Õn nay ch ng tr nh Òn bï gçn nh kõt thóc nh ng ng êi d n vén kh«ng biõt lµ m nh sï îc nhën lo¹i Òn bï nµo kh c hay kh«ng. Hç trî l ng thùc: ViÖc hç trî l ng thùc cho d n vïng lßng hå cã hai lo¹i. Nh ng hé bþ ngëp nhµ ph i di dêi gäi lµ d n t i Þ nh c (T C). C c hé nµy, theo chõ é chung îc trî cêp 6 th ng l ng thùc, Þ nh møc 20 kg thãc/ng êi/ th ng. Trªn thùc tõ, bµ con ng êi d n téc ë c c lµng T C kh«ng biõt chý nh x c vµ râ rµng sè l îng g¹o mµ hä sï îc nhën, ph t cho bao nhiªu th nhën bêy nhiªu th«i, lêi cña mét ng êi d n. Nh ng hé kh«ng ngëp nhµ, chø ngëp Êt s n xuêt îc trî cêp l ng thùc tý nh trªn diön tý ch Êt s n xuêt cña tõng hé bþ ngëp trong lßng hå theo kh n ng sinh lîi cña tõng h¹ng Êt sau khi khêu trõ c c kho n chi phý Çu t hîp lý vµ tuú thuéc vµo c c lo¹i c y trång trªn diön tý ch Êt ã îc Òn bï. VÝ dô, 1 ha Êt lóa n íc cã thó thu îc 10 tên, chi phý Çu t cho 1 ha quy æi ra thãc lµ 7 tên, do vëy hä sï nhën îc Òn bï 3 tên. C«ng viöc nµy rêt phøc t¹p vµ cçn cã iòu tra kh ch quan, 16

17 tý nh to n chi tiõt râ rµng, c«ng b»ng nªn ch a lµm ngay îc. ChÝ nh v vëy, viöc Òn bï cho c c hé ë diön nµy vén ch a thùc hiön. Nh ng hé mêt nhiòu Êt s n xuêt nh ng kh«ng dêi nhµ, kh«ng îc hç trî l ng thùc, nh ng ch a îc tr Êt s n xuêt cho r»ng hä bþ thiöt thßi so víi nh ng hé dêi nhµ, îc nhën l ng thùc nh ng mêt Ý t Êt s n xuêt, vén tiõp tôc s n xuêt îc trªn Êt cò. L nh ¹o x Ngäc Bay nãi ph n nh iòu nµy víi cêp trªn, ang chê gi i quyõt. Òn bï Êt s n xuêt bþ ngëp VÒ Êt s n xuêt bþ ngëp, chñ tr ng cña BQL dù n lµ khai hoang, c i t¹o, x y dùng ång ruéng trªn diön tý ch Êt b n ngëp Ó cêp cho c c hé d n t i Þ nh c tiõp tôc s n xuêt chø kh«ng tr tiòn trùc tiõp cho ng êi bþ mêt Êt. Mét sè c c hé d n cho biõt tr íc khi di chuyón îc th«ng b o lµ Õn n i ë míi sï îc cêp mçi hé 2 ha Êt s n xuêt. Nh ng cho Õn nay, ch a cã hé nµo trong sè c c hé îc pháng vên nhën îc Êt Ó s n xuêt. Mét ng êi d n îc hái tr lêi: Chóng t«i rêt thý ch ng«i nhµ míi, mæc dï nã nhá. Nh ng l¹i ãi v kh«ng cã Êt canh t c Ó nu«i sèng gia nh. Nhµ n íc høa cêp Êt nh ng îi m i mµ vén ch a îc. Ng êi d n kh«ng thó sèng nõu kh«ng cã Êt. ng Phã chñ tþ ch x Kroong nãi r»ng: Nh n chung, ng«i nhµ míi èi víi ng êi d n téc lµ rêt tèt, hä ch a bao giê gi m m tíi ng«i nhµ nh vëy. Tuy nhiªn, ng êi d n l¹i ãi v kh«ng cã Êt. èi víi ng êi d n téc th viöc lµm c«ng n l ng lµ hõt søc míi l¹. B y giê, hä ph i lµm thuª cho ng êi Kinh víi c«ng lao éng lµ ång/ngµy. Mµ ng êi Kinh th kh«ng thó cã viöc Ó thuª hä hµng ngµy îc. Hä lµm sao mµ cã thó sèng nµ thiõu Êt îc. L nh ¹o Þ a ph ng ë c c lµng vµ x t i Þ nh c Òu b o c o lµ kh«ng cßn Êt canh t c cho ng êi d n n a. HÇu hõt Êt cßn l¹i b y giê lµ Êt trèng chñ yõu lµ cá tranh, kh«ng thó canh t c, thëm chý trång s¾n còng kh«ng lªn. PhÇn Êt b n ngëp kh«ng thó chuyón sang Êt trång lóa n íc îc. Mét sè hé nãi r»ng sï b n nhµ vµ mua ng«i nhµ kh c rî h n. TiÒn chªnh löch ã dïng Ó mua Êt canh t c vµ l ng thùc. Khi îc hái hä cã kõ ho¹ch chuyón i u, th mäi ng êi tr lêi lµ chóng t«i còng ch a biõt n a. y lµ vên Ò hõt søc bøc xóc cña nh n d n ë c c lµng t i Þ nh c. HiÖn t¹i, Ó cã Êt s n xuêt, c c hé n«ng d n ph i tù gi i quyõt b»ng bêt cø c ch nµo cã thó îc, nh : + Mua Êt Ó s n xuêt. y lµ tr êng hîp cña c c hé cã tiòn Òn bï c c lo¹i c y trång. Gi thuª 1 ha Êt åi lµ 1 triöu ång/n m, nh bµ NguyÔn ThÞ T m ë th«n B nh S n ph i bá ra 17,5 triöu ång Ó mua 5 sµo 2 Êt trång lóa n íc. ng NguyÔn V n Kú ë B nh S n còng chi ra 2 triöu Ó mua 5 sµo Êt trång s¾n. ThÕ nh ng rêt Ý t hé cã kh n ng mua Êt s n xuêt nh thõ nµy, chø cã 4/ 45 hé iòu tra mua Êt. 2 1 sµo = m 2 17

18 + T¹m thuª Êt Ó s n xuêt l ng thùc. y lµ tr êng hîp kh«ng ñ tiòn Ó mua Êt hoæc chñ Êt kh«ng muèn b n. Êt trång s¾n trªn åi víi gi thuª 1 sµo lµ Õn ång/ n m. Khã kh n cña nh ng ng êi thuª Êt lµ kh«ng biõt îc chêt l îng Êt nªn thuª ph i Êt xêu, trång s¾n kh«ng tèt, Êt thuª ë xa n i ë, ch m sãc, b o vö khã kh n. MÆt kh c, n y sinh t m lý kh«ng æn Þ nh Çu t ch m bãn, sî chñ Êt kh«ng cho thuª tiõp c c mïa sau. V vëy nªn n ng suêt c y trång thêp. + Cè g¾ng i t m Êt rõng Ó ph t thªm c c réy míi. y lµ tr êng hîp cña a sè bµ con d n téc Ý t ng êi. Do kh«ng cã tiòn mua vµ thuª Êt trång trät cã s½n, phçn do thãi quen ph t n ng lµ réy, nªn hä cø i t m Êt rõng dï lµ c c m nh rêt nhá, cã khi xa nhµ hµng ngµy êng i bé hä vén i. C nhµ kðo lªn rõng lµm réy suèt c tuçn, thø b y vò lµng i nhµ thê, chiòu chñ nhët l¹i quay lªn réy. îc biõt ng êi d n téc cho ng êi Kinh thuª Êt vµ hä s½n sµng ph t rõng lµm réy nõu ng êi Kinh thuª. y lµ mét p lùc n a lªn viöc b o vö rõng vµ t i sinh rõng, vèn gæp rêt nhiòu khã kh n. + Lµm m ín. NhiÒu hé ë th«n Kµ Bµy, th«n Konkngo Kl kh«ng cã c ch nµo kiõm îc Êt Ó s n xuêt µnh i lµm thuª, th êng lµm cho ng êi Kinh c c c«ng viöc n gi n nh chæt mý a, lµm cá cµ phª, cao su, cuèc v ên, n¹o vðt giõng mçi ngµy ng êi lín îc tr ång, trî em ång. Vµo thêi ióm hiön t¹i, cã hé kðo c nhµ i lµm thuª. Nh ng c«ng viöc cã tý nh mïa vô vµ kh«ng ph i ai còng cã viöc. ë Konkngo Klah, nhiòu phô n lµm nghò ång n t. Mét phô n nãi r»ng: Hµng ngµy, t«i th êng ra b i r c, kh«ng xa y l¾m Ó thu l îm nhùa vµ quçn o cò. T«i th êng b n nhùa cho nh ng ng êi thu mua ë thþ x, cßn quçn o th mang vò nhµ cho gia nh dïng. Trung b nh thu îc ång/ngµy, ñ Ó mua g¹o vµ muèi cho con. Cßn thþ t th chþ u, l u l¾m råi nhµ t«i ch a éng tíi miõng thþ t. nh gi cña ng êi d n ë lµng T C vò viöc Òn bï + VÒ nhµ: a sè c c hé ng êi Bana, R ngao Òu cho r»ng nhµ míi x y cao r o, s¹ch sï, t êng vµ cét kiªn cè. C c nhµ îc quy ho¹ch Ñp, cã iön s ng. Mét sè ng êi nãi r»ng, nõu kh«ng cã Òn bï cña nhµ n íc th ng êi d n téc kh«ng biõt Õn bao giê míi îc ë nhµ x y. Nh ng hä còng kh«ng hµi lßng vò nh ng nh îc ióm cña nhµ míi nh nhµ kh«ng cã bõp rêt khã kh n cho nh ng hé nghìo kh«ng cã tiòn lµm thªm bõp; cçu thang yõu sî trî em, ng êi giµ lªn xuèng bþ ng ; nhµ bþ dét, nøt t êng; nhµ chët, chø Ó lµm chç ngñ; sµn ghðp v n cong vªnh, bþ mät, kh«ng ch¾c ch¾n. a sè c c hé ng êi Kinh ë B nh S n, Kroong vµ Ph ng QuÝ Òu phµn nµn vò chêt l îng nhµ xêu vµ kióu d ng, thiõt kõ kh«ng tiön cho sinh ho¹t, kh«ng cã bõp vµ chuång tr¹i ch n nu«i. Theo hä nõu îc nhën tiòn vµ nh ng nhµ cã iòu kiön thªm tiòn vµo x y theo ý thý ch th tèt h n. C i khã lµ hä muèn thay æi thiõt kõ còng kh«ng 18

19 îc phðp. Ng êi d n cho r»ng nõu hä îc tham gia ý kiõn vµo viöc x y dùng nhµ ë cho m nh th tèt v c n nhµ èi víi cuéc sèng gia nh hä lµ rêt quan träng. + VÒ tiòn Òn bï c c lo¹i. V tiòn Òn bï nhiòu lo¹i gåm tiòn hoa mµu c c lo¹i, tiòn di chuyón nhµ vµ å ¹c, tiòn di chuyón må m, tiòn hç trî khuyõn n«ng vµ thêi gian thùc hiön lµm nhiòu ît nªn ng êi d n, nhêt lµ ng êi d n téc kh«ng n¾m îc mét c ch râ rµng hä îc nhën nh ng lo¹i tiòn g, nhën bao nhiªu, cßn bao nhiªu. iòu nµy g y nªn nghi ngê vµ nhçm lén cho ng êi d n. Ngay c tr ëng th«n còng kh«ng gi i thý ch îc cho ng êi d n hióu. T¹i th«n Konkngo Kl, x Ngäc Bay, c c hé d n nhën îc mét b n danh s ch nhën tiòn Ó c c hé ký vµo nh ng ch a ph t tiòn, d n nghe nãi cø ký i råi nhën tiòn sau. ThËm chý, bè mñ i lµm réy v¾ng nhµ th con nhá ký thay. TiÒn Òn bï hoa mµu hiön nay kh«ng thó x c minh l¹i îc v n íc ngëp hõt, d n cho lµ viöc nh gi vµ møc chi tr kh«ng chý nh x c, kh«ng c«ng khai, kh«ng c«ng b»ng. + VÒ ph n bãn vµ c y gièng: Ch a c«ng khai Þ nh møc ph t cho c c hé, gi trþ vµ chêt l îng còng nh sè l îng c y c c lo¹i vµ ph n bãn cho tõng hé. + Ò Êt s n xuêt. Tr íc y, ng êi d n îc th«ng b o lµ khi vò lµng míi, mçi hé sï îc cêp 2 ha Êt s n xuêt. Nh ng hiön nay têt c c hé Òu ch a cã Êt s n xuêt. y lµ iòu lo l¾ng nhêt cña ng êi d n t i Þ nh c. Trªn thùc tõ, t¹i Þ a ióm lµng míi, l nh ¹o x vµ tr ëng th«n cho biõt lµ kh«ng cßn quü Êt Ó cã thó cêp cho d n. PhÇn lín Êt cßn l¹i Òu lµ Êt cá tranh, c»n cçi, kh«ng thó canh t c îc, trång s¾n còng kh«ng thó lªn îc. C«ng viöc khai hoang, x y dùng ång ruéng, c i t¹o vïng Êt b n ngëp theo chñ tr ng cña dù n ch a îc tiõn hµnh. Trong lóc, ng êi d n kh«ng cã Êt, kh«ng s n xuêt îc l ng thùc nu«i sèng gia nh tr íc m¾t vµ l u dµi. V thõ, cã mét sè hé toan tý nh Õn chuyön i t m mét n i ë míi. Cã nhµ míi, cã tr êng häc, cã iön, cã g i n a nh ng kh«ng cã Êt s n xuêt th bµ con còng kh«ng thó sèng îc, cßn khæ m i th«i. ng th«n phã th«n Konkngo Kl nãi nh vëy VÒ cuéc sèng cña ng êi d n ë lµng míi nh gi cña ng êi d n vò cuéc sèng cña hä ë lµng míi îc tëp trung vµo c c mæt sau y: c c nguån thu nhëp Ó m b o êi sèng hiön t¹i, nhµ ë vµ iòu kiön sinh ho¹t, kh n ng tiõp cën c c dþ ch vô y tõ, gi o dôc, êi sèng v n ho vµ sinh ho¹t tý n ng ìng. VÒ m b o l ng thùc. Tõ khi vò lµng míi, nguån thu chý nh cña c c hé d n lµ l ng thùc nh g¹o, ng«, s¾n bþ mêt i nghiªm träng do kh«ng cã Êt s n xuêt. Khi îc hái vò l ng thùc trong n m qua, trong sè 42 hé cã tr lêi th chø cã 4 hé kh«ng thiõu l ng thùc, chiõm 9,5% sè hé iòu tra. C c hé cßn l¹i Òu thiõu n nh sè liöu ghi trong b ng 2 sau: 19

20 B ng 2. T nh h nh m b o l ng thùc cña 42 hé trong n m qua Sè th ng thiõu l ng thùc Sè hé % Kh«ng thiõu th ng nµo 4 9,5 ThiÕu tõ 1 Õn 3 th ng 9 21,4 ThiÕu tõ 4 Õn 6 th ng 8 19,1 ThiÕu tõ 7 Õn 9 th ng 14 33,3 ThiÕu tõ 10 Õn 12 th ng 7 16,7 Tæng sè ,0 Sè hé ñ l ng thùc n trong n m qua hoæc thiõu tõ 1-3 th ng lµ nh ng hé ng êi Kinh, cã thãc d ra khi cßn ë lµng cò mang vò nhµ míi. C c hé ng êi d n téc kh c Òu thiõu n, kh«ng chø thiõu g¹o mµ ng«s¾n còng kh«ng cã. Hä nãi r»ng nõu chý nh phñ kh«ng cêp Êt cho hä th nªn cêp g¹o cho hä. HiÖn t¹i hä tr«ng chê vµo g¹o hç trî vµ i lµm thuª lêy tiòn mua g¹o hµng ngµy. ë lµng Kon kngo Kl x Ngäc Bay, cã Ý t hé cã s¾n kh«míi thu ho¹ch trªn phçn Êt thuª, chê b n Ó lêy tiòn tr tiòn thuª Êt, kh«ng d m n. ng A Sióh, ngµy 13/1/2001 c íi vî cho con trai, mêi bµ con hµng xãm c lµng mµ chø nêu mét nåi c m 3 kg g¹o, 1 kg mì lîn, 2 con vþ t do bµ con a Õn, 1 vß nhá r îu cçn vµ luéc mêy nåi l s¾n lµm rau. ng nãi n i lµng cò cã 3-4 ha Êt, ra y kh«ng cã Êt, ngµy th êng n l s¾n, rau bëy b¹ th«i, m c íi còng vëy, bµ con anh em còng kh«ng ai cã mµ gióp ì. Nh ng hé ãi, Êt v ên quanh nhµ bá kh«ng, kh«ng cã vèn trång c y. Lo i lµm thuª vµ kiõm c i n hµng ngµy nªn kh«ng thó ch n nu«i t ng thªm thu nhëp îc. Ngoµi ra, do ë xa rõng, kh«ng thu h i îc c c l m s n phô nh m ng, nêm, c c lo¹i rau, cñ n îc nªn kh«ng cã nguån bæ sung cøu ãi. Rõng le tù nhiªn ë c c åi quanh c c lµng cò tr íc y, n i d n b n th êng h i m ng, lêy cñi, ch n th bß nay bþ ngëp trong lßng hå. VÒ nhµ ë vµ iòu kiön sinh ho¹t n i lµng míi. Bµ con cho r»ng, trung b nh mçi ng êi cã 3-5 m 2 nhµ ë èi víi gia nh n«ng th«n lµ chët. H n n a nhµ x y kiªn cè nh ng kh«ng cã ch i, kh«ng cã hµnh lang, thiõu c c c«ng tr nh phô nh nhµ bõp, nhµ vö sinh, giõng n íc, chuång tr¹i. V ên trèng, kh«ng cã trång îc c y cèi g, gia sóc, gia cçm Ý t nªn khung c nh n i ë c m thêy trèng tr i, kh«ng îc Êm cóng nh n i lµng xãm cò. Nguån cung cêp n íc s¹ch ë c c lµng t i Þ nh c còng îc l nh ¹o th«n, x vµ bµ con quan t m (xem nh bªn). Trung b nh 6-8 hé dïng chung mét giõng n íc îc dù n x y dùng. Nh ng do ë trªn åi cao, giõng n«ng nªn bµ con thiõu n íc sinh ho¹t, nhêt 20

21 lµ thêi gian nöa sau mïa kh«(th ng 2-4). Vµo thêi ióm iòu tra, ë th«n Mang La cã Õn 6 trong sè 9 giõng quan s t gçn hõt n íc, n íc ôc á, trong ã cã 2 giõng lµ kh«ng cßn n íc. ng tr ëng th«n M ng La cho biõt, do dïng chung, nªn ph i dëy sím i lêy n íc, i lóc 3-4 giê s ng th lêy îc n íc s¹ch, i muén th lêy n íc ôc. Dïng chung giõng, kh«ng chø bþ thiõu n íc mµ cßn mêt vö sinh do trî em t¾m röa quanh giõng, n íc bèn, n íc giæt xµ phßng, r c r ëi r i vµo giõng. Mét sè giõng x y tuy míi sö dông nh ng b¾t Çu h háng nh nøt, sôp nòn (xem nh bªn). Mét sè giät n íc tù nhiªn ë c c lµng bþ ngëp, bµ con d n b n bþ mêt nguån n íc sinh ho¹t. HiÖn tr¹ng thiõu n íc cho thêy, nõu trång c y trong v ên còng kh«ng thó cã n íc Ó t íi vµo mïa kh«. L nh ¹o c c x vµ c c th«n b n oµn Õn nghiªn cøu Òu cho r»ng viöc cung cêp n íc sinh ho¹t, n íc n, n íc t¾m, t íi c y, cho gia sóc, gia cçm uèng còng lµ vên Ò bøc xóc ë c c lµng t i Þ nh c. Gi i ph p bµ con Ò nghþ lµ x y thªm giõng, µo giõng ph i ñ é s u Ó cã n íc ngçm tèt, x y èng cèn thën. KÌm theo ã lµ lµm thªm nhµ t¾m m b o vö sinh chung. NhiÒu ng êi cßn Ò cëp Õn viöc kh o s t vµ x y hö thèng n íc tù ch y ë nh ng n i cã má n íc tù nhiªn. Theo «ng phã chñ tþ ch x Kroong, th cçn cã sù iòu tra nh gi l¹i nhu cçu cña ng êi d n, cã ý kiõn cña bµ con vò têt c c c mæt, Ó gióp hä æn Þ nh cuéc sèng n i ë míi. ChÊt èt: VÊn Ò chêt èt còng îc ng êi d n quan t m. KÕt qu iòu tra 45 hé t i Þ nh c cã c c ý kiõn nh sau: Lo¹i Sè hé % hé iòu tra Cã ñ chêt èt cho gia nh 13 28,9 T¹m ñ nh ng t ng lai sï thiõu 8 17,8 HiÖn kh«ng ñ chêt èt 20 44,4 Kh«ng cã ý kiõn nh gi 4 8,9 Tæng sè Cñi tõ rõng, tõ khai ph n ng réy lµ nguån chêt èt chñ yõu cña c c hé ë lµng t i Þ nh c. Cã Õn 44,4 % sè hé thiõu cñi, nhêt lµ mïa m a. C c lµng Þ nh c Òu ë xa rõng, i lêy cñi lµ viöc mêt nhiòu thêi gian vµ lao éng, nhêt lµ lao éng phô n. Cã 28,9% sè hé cã ñ cñi un. y lµ nh ng hé cã xe bß kðo, cã lao éng vµ ng êi Kinh biõt tý ch tr cñi khi cã thêi gian rçi, cã lao éng vµ cã nguån cñi thu h i îc. Nãi chung nguån chêt èt cña ng êi d n kh«ng æn Þ nh vµ ch a cã nguån p øng cho l u dµi. 21

22 TiÕp cën víi c c dþ ch vô gi o dôc vµ y tõ. nh gi cña ng êi d n vò kh n ng tiõp cën víi gi o dôc vµ y tõ ë c c lµng t i Þ nh c rêt kh quan. C c lµng míi Òu cã tr êng tióu häc, bönh x, cã ñ gi o viªn vµ y t. êng s i l¹i dô dµng. VÊn Ò lµ cuéc sèng kinh tõ cña hçu hõt bµ con cßn thiõu n nªn trî em ang tuæi i häc ph i tham gia víi bè mñ kiõm n hµng ngµy nªn kh«ng häc îc bao nhiªu. Ng êi d n kh«ng cã tiòn chi phý cho con em häc hµnh vµ ch a bönh. MÆc dï tiòn häc phý cho mét em häc líp 1 lµ ång/th ng, nh ng còng nhiòu hé kh«ng ñ kh n ng chi tr. ChÞ em phô n cho r»ng thiõu n íc sinh ho¹t trî em vµ phô n chþ u nhiòu bönh vò da, m¾t vµ vö sinh. C c bönh mµ ng êi d n téc quen dïng c c lo¹i l (thuèc d n téc), nay ë xa rõng hoæc rõng t i sinh bþ khai hoang lµm n ng réy, trång mý a cµ phª nªn c¹n nguån l. Trong khi ã, thuèc t y d îc th kh«ng hióu biõt mêy, kh«ng cã tiòn mua. So víi lµng cò tr íc y th tiõp cën víi c c dþ ch vô y tõ, gi o dôc hiön ¹i, nh ng dþ ch vô ßi hái ph i tr tiòn th cã vî dô dµng h n. Nh ng kinh tõ cña ng êi d n ch a cho phðp tiõp cën nh vëy, trong khi c ch sö dông ph ng ph p vµ d îc liöu truyòn thèng còng kh«ng cßn c héi. A ThÇng, lµng Konkngo kl nãi nhµ m nh au muèn i tr¹m x kh m bönh, mua thuèc th kh«ng cã tiòn, i vµo lêy l thuèc còng khã t m îc, rõng xa råi, hõt l råi. VËy lµ chþ u chõt th«i. Nh n thêy hiöu b n thuèc cña ng êi Kinh ã nh ng kh«ng cã tiòn th cã vµo u îc, chþ u th«i. Sinh ho¹t v n ho vµ tý n ng ìng cña ng êi d n ë n i t i Þ nh c. Hai ho¹t éng céng ång chý nh cña bµ con d n téc ë c c lµng t i Þ nh c lµ i lô nhµ thê Tin Lµnh vµ sinh ho¹t lô héi nhµ r«ng, n i tô tëp cña thanh niªn nam n trong b n. Nhµ thê Mang La îc x y dùng l¹i khang trang, Ñp Ï (xem nh bªn) lµ n i i lô vµo chñ nhët hµng tuçn cña bµ con ¹o gi o cña c c lµng t i Þ nh c ë ThÞ x Kon tum vµ huyön Sa ThÇy. Bµ con d n b n cho biõt, hiön nay i lµm réy xa vµ ph n t n, ai t m îc Êt ë u th lµm, v ch a îc cêp Êt s n xuêt, nªn viöc hµng tuçn ph i bá réy trë vò i lô mêt nhiòu thêi gian võa nh h ëng Õn viöc i lô, võa nh h ëng Õn c«ng viöc s n xuêt. ViÖc trau dåi kinh sö còng bþ nh h ëng. Mçi lµng t i Þ nh c îc nhµ n íc x y dùng cho mét nhµ r«ng míi, cét gç, m i lîp b»ng t«n, to Ñp, cã s n réng (xem nh bªn). y còng îc lµm n i häp bµ con th«n xãm khi cçn thiõt. Nh ng sinh ho¹t lô héi còng kh«ng cßn îc nh khi ë c c lµng cò. Mét mæt vò lµng míi b íc Çu gæp khã kh n vò êi sèng nªn sinh ho¹t nhµ r«ng còng ph i bá. N m nay, lµng Kon ngo ch a tæ chøc lô nhµ r«ng nh mäi n m v kh«ng cã g¹o míi thu ho¹ch mïa. Mét sè hé, trong khi dän vò lµng míi, cã c i cång chiªng còng b n i 22

23 råi. ng A SÝ uh nãi kh«ng cã cóng c m míi, kh«ng cã cång chiªng, kh«ng cã cñi èt lµ kh«ng vui, lµ kh«ng cã héi lµng. Ng êi d n t i Þ nh c cho r»ng, tõ ngµy vò lµng cò c c sinh ho¹t nhµ r«ng, lô héi, nhµ thê Òu khã kh n h n, kðm vui h n. C c sinh ho¹t oµn thó ch a tæ chøc îc. Mäi ng êi Òu lo lµm n, æn Þ nh cuéc sèng nhµ m nh cßn chët vët. ë c c lµng t i Þ nh c cña ng êi Kinh, ph ng tiön th«ng tin nh µi, ti vi, video míi s¾m kh phæ biõn, do Ý t nhiòu nhµ nµo còng cã tiòn Òn bï hoa mµu nh mý a, ao c. NhiÒu hé cßn s¾m îc c xe m y tèt, cã vèn Çu t v ên cµ phª, më hµng qu n, dþ ch vô xay x t. Nh ng bµ con d n téc th kh«ng mêy hé cã, trõ mét sè kinh tõ kh nh tr ëng b n, c n bé x. Tãm l¹i, so víi lµng cò tr íc y, cuéc sèng cña ng êi d n n i lµng míi t i Þ nh c gæp nh ng khã kh n chý nh sau y: 1. Møc s n xuêt l ng thùc sót kðm, sè hé thiõu n vµ sè th ng thiõu n trong n m cao. Nguyªn nh n lµ ch a cã Êt s n xuêt, kh«ng cã Êt lµm lóa n íc nh ë lµng cò d íi lßng hå. 2. Dï cã nhµ míi, lµng xãm quy ho¹ch khang trang h n, nh ng cuéc sèng thiõu c c nguån thu nhëp c b n cña nhµ n«ng nh n«ng s n, l m s n, ch n nu«i. Khã kh n nhêt lµ bµ con ng êi d n téc. 3. V lo ch a ñ c i n hµng ngµy nªn kh n ng tiõp cën c c dþ ch vô y tõ vµ gi o dôc thêp. Khai th c c y rõng lµm thuèc còng rêt khã kh n. 4. Do hoµn c nh sèng thay æi, møc é giao l u víi ng êi Kinh nhiòu h n, giao th«ng, th«ng tin ph t trión, rõng tù nhiªn bþ suy tho i, c c nguån tµi nguyªn h i l îm kh«ng cßn nªn tý nh tù cung, tù cêp cña c c hé ång bµo d n téc bþ nh h ëng. Trong khi ã, c së v n ho vµ kinh tõ vèn cã cña c c hé ch a cho phðp tiõp cën víi kinh tõ thþ tr êng, dï sèng bªn c¹nh mét thþ tr êng n«ng nghiöp ph t trión (c y c«ng nghiöp). NÕu kh«ng cã Êt s n xuêt, kh«ng cã n ng réy ng êi d n dçn sï i lµm thuª trµn lan, kh«ng cã kõ sinh nhai, êi sèng cña bµ con r i vµo thõ ch«ng chªnh, mêt æn Þ nh. 5. Trong nhiòu tr êng hîp, viöc Òn bï cßn nhiòu bêt cëp, nhiòu ng êi vén ch a nhën îc ñ c c mét sè kho n Òn bï. Do cã nhiòu kho n Òn bï, v l¹i thùc hiön nhiòu lçn lµm cho ng êi d n sù lén lén, nhiòu ng êi kh«ng biõt râ hä îc h ëng nh ng g. iòu nµy g y nªn sù ngê vùc trong d n chóng. 6. Theo nh l nh ¹o ë c c x vµ ng êi d n ë c c x t i Þ nh c th Ban qu n lý dù n Yali ch a tõng thùc hiön iòu tra vò nhu cçu cña ng êi d n vò vên Ò nhµ, Êt vµ nguån n íc sinh ho¹t, nh ng vên Ò thiõt yõu cña cuéc sèng. ChÝ nh quyòn Þ a ph ng ë cêp x vµ th«n vµ ng êi d n bµy tá mong muèn Ban qu n lý dù n Yali vµ c c c quan h u quan cã nh ng gi i ph p gióp hä æn Þ nh cuéc sèng, ch¼ng h¹n: 23

24 CÊp Êt, g¹o vµ thiõt kõ hö thèng canh t c cho ng êi d n ë mçi lµng, t¹o c«ng n viöc lµm, t¹o thu nhëp cho ång bµo; TÊt c c c kho n Òn bï cã thó thùc hiön nªn lµm cµng sím cµng tèt. C c kho n Òn bï cã thó thanh to n nªn râ rµng, Ó mäi ng êi d n cã c héi ßi hái nh ng quyòn lîi cña m nh; Ch ng tr nh ph t trión n«ng th«n, nh ch ng tr nh khuyõn n«ng, tý n dông, y tõ, gi o dôc... cçn îc thùc hiön ång bé Ó c i thiön cuéc sèng cña ng êi d n. 24

25 3.2. C c lµng d íi Ëp Æc ióm ph n bè cña c d n vïng h¹ l u Ëp Yali D y nói Ch Pr«ng ch¹y däc theo bê s«ng Sª San, ng n c ch mét sè lµng ng êi Gia Rai Þ nh c ven s«ng víi cao nguyªn bazan mµu mì chiõm phçn lín l nh thæ huyön Ch P h vµ huyön Ia Grai. HÇu hõt c d n trong cao nguyªn trång cao su, cµ phª, h¹t tiªu. Cßn c c lµng sèng trªn d y nói Ch Pr«ng vµ ven s«ng th lµm n ng réy trªn nói vµ i qua s«ng lµm réy, thu h i l m s n bªn d y Ch Mom R y, thuéc huyön Sa ThÇy, tønh Kon Tum. nh h ëng cña Ëp Yali chñ yõu èi víi c c lµng ven s«ng vµ sau ã lµ mét sè lµng bªn trong nh ng ho¹t éng sinh sèng cña hä liªn quan nhiòu Õn s«ng Se San. Cã 4 lµng sèng ven s«ng lµ Lµng Dip, lµng Nó, Lµng Dom vµ Lµng Bi, trong ã 3 lµng îc iòu tra (xem b ng 4). Cã mét sè lµng phý a sau, c ch bê s«ng 1-3 km nh lµng Doch 2, Doch 1, lµng Õch, trong ã lµng Doch 2 îc iòu tra. Ng êi c c lµng nµy Òu lµ ng êi d n téc Gia Rai, hä sèng l u êi ë ã. C c lµng Õch, lµng Dom tr íc y d n ë r i r c däc s«ng. Sau n m 1980, thùc hiön chý nh s ch Þ nh canh, Þ nh c, hä ph i dêi nhµ vµo phý a trong, xa bê s«ng h n Ó lµm cao su, cµ phª theo Hîp t c x hoæc theo n«ng tr êng Ch P h. Nh ng ng êi d n téc kh«ng quen lµm c y c«ng nghiöp, hä vén thý ch ë gçn s«ng, nh c, lµm réy ven bê. B ng 4. Th«ng tin vò c c lµng nghiªn cøu Tªn lµng Lµng Dip, x Ya Mn«ng, HuyÖn Ch P h Lµng Nó, x Ia Krai, HuyÖn Ia Grai Lµng Dom, x Ya Krai HuyÖn Ia Grai Lµng Doch 2, x Ya Mn«ng HuyÖn Ch P h Þ a lý Sè hé Ven s«ng C ch Ëp Yali 15Km Ven s«ng C ch Ëp Yali 25 Km Ven s«ng C ch Ëp Yali 30 Km C ch bê s«ng 1,2-2km C ch Ëp Yali 10 Km D n téc 126 Gia Rai Kinh (4 hé) 43 Gia Rai 79 Gia Rai 58 Gia Rai C c lµng nµy kh«ng c ch xa nhau l¾m nõu tý nh theo êng s«ng vµ nõu tý nh theo êng chim bay th cµng gçn h n. Nh ng kh«ng cã êng nµo cã thó i gçn îc, êng s«ng th th c vµ gònh thuyòn kh«ng thó i îc, êng bé th men theo êng rõng ven s«ng cã v ch hióm trë. ChØ cã c ch vßng ra quèc lé 14 råi theo êng x ng c i vµo c c th«n. êng vµo c c b n nµy còng rêt khã i, v ît qua d y nói cao Ch Pr«ng, mïa m a kh«ng cã lo¹i xe nµo cã thó vµo îc. i bé ph i mêt 2 ngµy. Nhãm nghiªn cøu vµo lµng Dip vµ ph i ngñ ªm ë b n. Tõ lµng Dip sang lµng Nó, theo dßng s«ng chø chõng 10 km, nh ng i «t«ph i mêt 1 ngµy. Do c ch trë nh vëy nªn giao th«ng vµ th«ng tin Õn c c lµng nµy rêt khã kh n, vµo mïa m a kh«ng thó liªn l¹c îc. 25

26 Tõ l u êi, s«ng Sª San ãng vai trß quan träng èi víi êi sèng ng êi d n ë c c lµng nµy. KÕt qu iòu tra ë trªn cho thêy, s«ng Sª San lµ nguån cung cêp n íc n, n íc t¾m giæt, n i nh b¾t c, h i rau d¹i vµ êng i l¹i cña hçu hõt c c hé d n ven s«ng. Con s«ng, n íc s«ng g¾n bã víi êi sèng hµng ngµy cña hä. Duy nhêt cã lµng Dip, hai n m nay cã hö thèng n íc tù ch y do UNICEF gióp ì x y dùng. Nh ng hä chø lêy n íc n uèng cßn trî em vén thý ch t¾m s«ng, ng êi lín i lµm qua s«ng nªn th êng t¾m giæt n íc s«ng. Nh ng n m 1990 vò tr íc, ho¹t éng i vµng trªn s«ng Kr«ng P«K«kh nhén nhþ p do l îng vµng sa kho ng ë s«ng nµy cã tr l îng lín, sau ã lan xuèng o¹n s«ng Sª San, ng êi Kinh vµo lµm råi thuª ng êi Gia Rai ë lµng, dçn dçn d n b n tù i vµng b n cho ng êi Kinh. Nh ng nay th kh«ng cßn vµng. Theo lêi kó cña tr ëng th«n Dãch 2, ng êi d n th«i µo vµng tõ n m 1997 do Êt c t th i ra khi thi c«ng Ëp lµm cho viöc µo vµng trë nªn khã kh n h n nhiòu. ng ta cßn cho cho biõt nõu muèn i µo vµng n a th ph i µo Êt rêt lµ s u. iòu nµy rêt nguy hióm, bëi v n íc lín s tõ Ëp xuèng sï kh«ng ch¹y kþ p nh h ëng tõ sau khi x y dùng thuû iön Yali X y Ëp Yali lµm thay æi chõ é thuû v n cña s«ng Sª San ë vïng h¹ l u. C m nhën vò sù thay æi mùc n íc s«ng îc bµ con b¾t Çu ph t hiön tõ n m ng Siu Vi ë lµng Dip cho biõt, mïa m a n m 1996, n íc ôc nhiòu, lóc ã «ng ang lµm th«n tr ëng vµ ra ngoµi x hái th îc biõt do ¾p Ëp trªn Yaly. Mïa kh«n m ã th thêy mùc n íc s«ng c¹n h n nh ng n m b nh th êng tr íc ã. Mïa m a n m 1998, thêy n íc s«ng d ng tõ tõ chø kh«ng cã c c c n lò m¹nh nh c c n m tr íc nh ng mïa kh«th n íc còng Ý t h n, c c b i ë hai bªn bê s«ng nh«lªn. D n lµng x xµo lµ Giµng ë Yali lµm thay æi s«ng, muèn s«ng ch y i n i kh c. Nh ng hái ngoµi x, huyön th biõt do ng n Ëp trªn th c Yali nªn n íc bþ gi l¹i trªn ã. N m ã th Lµng Dip îc nhµ n íc lµm cho hö thèng n íc tù ch y lêy tõ khe suèi trªn nói xuèng lµm n íc n. Sang n m 1999, mïa m a mµ n íc s«ng kh«ng nhiòu, n íc ch y nhñ, cã lªn th lªn tõ tõ vµ n íc ôc h n dßng s«ng b nh th êng. Kho ng th ng 7-8 m lþ ch (th ng 9-10 d ng lþ ch) th cã mét c n lò lín trµn vò lµng. N íc s«ng lªn to, ch y Çm Çm vµ ét ngét d ng lªn rêt nhanh, n íc lªn ngëp 7 nhµ ë d íi thêp, ngëp nhµ må, lµm æ vµ tr«i nhiòu c y gç to ë bªn bê s«ng. Lò vò vµo buæi s ng, tçm 9 giê s ng, kho ng 1 ngµy th n íc rót. Tr êng cêp I bþ ngëp vµ häc sinh kh«ng thó tíi tr êng. Sau ã cßn mét vµi lçn n a nh ng n íc nhá h n. N m 2000, míi cã 1 lçn. Lóc Çu th d n lµng kh«ng biõt, ét ngét qu. Nh ng sau nµy nghe tiõng n íc vò Çm Çm trªn nói lµ bµ con dï ë u, ë nhµ hay ë trªn n ng Òu ngèng tai lªn nghe ngãng vµ ch¹y vò nhµ. NÕu nghe tiõng n íc vò gçn th kh«ng thó ch¹y kþ p îc. Ai ë bªn kia s«ng th ph i chê n íc rót míi vò îc. 26

27 nh h ëng cña c n lò x Ëp lçn Çu tiªn n m 1999 Do n íc lò vò ét ngét nªn bµ con kh«ng biõt Ó phßng chèng lò. Lò vò lµng Dip vµo lóc 9-10 giê s ng, Õn lµng Nó, lµng Dom vµo lóc 2-3 giê chiòu vµ kðo dµi kho ng nöa ngµy míi b¾t Çu rót. ã lµ lóc d n b n ang i lµm réy bªn kia s«ng, thuyòn éc méc îc buéc vµo gèc c y bôi nhá ë bê s«ng, n íc lªn bþ cuèn tr«i mêt. Lµng Dip mêt 7 thuyòn, lµng Nó mêt 11 thuyòn, lµng Dom mêt 6 thuyòn, trþ gi mçi thuyòn kho ng 1-1,5 triöu tuú theo ký ch th íc to nhá kh c nhau. Ngoµi ra cßn bþ cuèn tr«i c c tµi s n kh c nh lîn, gµ, thãc lóa Ó trªn réy ven s«ng, muèi, chµi l íi... (xem b ng 6). Nh ng réy lóa, réy s¾n, rau mµu, ç, l¹c... ë n i thêp ven s«ng còng bþ cuèn tr«i hoæc ng m n íc thèi cñ. Nh ng thiöt h¹i cña ång bµo còng îc thèng kª, th«ng b o cho x biõt nh ng ch a cã d n lµng nµo îc Òn bï hoæc trî gióp kh¾c phôc hëu qu. TÝ nh riªng ë lµng DÝ p, tæng thiöt h¹i vò thuyòn lµ ång. Mét ng êi d n Þ a ph ng nãi d n c c n i bþ b o, lôt còng cã hç trî mµ d n bþ lò Yali th ch a cã gióp ì g c, chóng t«i kh«ng ßi hái nhµ n íc u, nh ng «ng iön Yali ph i nãi víi d n chø. ThiÖt h¹i do n íc x tõ Ëp Yali do ng êi d n nh gi îc tr nh bµy ë b ng 5. B ng 5. Nh ng g thiöt h¹i do lò x n íc hå Yali n m 1999 (Theo nh gi cña d n) Tªn lµng Lµng Dip C c hé iòu tra R Ch m Lã (tr ëng th«n) R Ch m Nach R Ch m Hyinh Siu Vi/ Zi Nhin Siu Lur R Ch m Zu«t R Ch m Blinh A ai A Duªp R Lan Phyuh R Ch m Ken ThiÖt h¹i NgËp vµ mêt mïa 7 ha réy lóa xen víi u ñ, rau mµu c c lo¹i Kho ng 2 ha s¾n bþ thèi 1 ha Ëu, mì, l¹c bþ thèi 60 m 2 lóa n íc NgËp v ên chõt xoµi, æi Tr«i 7 thuyòn (1-1,5 triöu /chiõc) 7 hé bþ ngëp mêt muèi, å ¹c trong nhµ 3 con lîn, kho ng 50 con gµ MÊt chã, mìo (kh«ng tý nh îc) Tr«i mêt 4 kho thãc Ó trªn réy MÊt chµi, l íi th trªn s«ng Xãi lë bê s«ng, c y cèi to nh dçu r i, sao xanh bþ æ, tr«i Sôt lë nhµ må ChÕt nhiòu c nhá 27

28 Tªn lµng Lµng Nó Lµng Dom Lµng Doch 2 C c hé iòu tra R Ma Bên (giµ lµng) R Lan Thang Siu C i R Lan Ty Pui Chel Pui But R Lan Phich A Dan ChÞ L¹ng (b n qu n) MÊt 10 thuyòn ThiÖt h¹i 4 hé mêt réy lóa, s¾n, kho ng 5 ha Cã 7 ng êi bþ lët thuyòn, kh«ng ai chõt, bþ th ng 1 ng êi 3 nhµ bþ tr«i nhiòu å ¹c, dông cô s n xuêt Tr«i 2 kho thãc trªn n ng, bªn kia s«ng Lîn, gµ, chã mìo (kh«ng tý nh îc) 2 con bß bþ tr«i MÊt nhiòu chµi l íi vµ cçn c u Xãi lë bõn ß, bê s«ng Nghe tin ë lµng Bi cã ng êi chõt MÊt 6 thuyòn gç i lµm réy Ó ngoµi s«ng Chñ yõu thiöt h¹i trªn n ng, lµng nµy ë cao, kh«ng nh h ëng Õn nhµ ë cña d n 3 hé bþ ngëp réy lóa, s¾n, ng«, cµ, mì, ít.. (gçn 1 ha) Cã mêy nhµ mêt l íi nh c Nghe tin lµng Bi (x B12) cã 2 ng êi chõt R Ch m Ngher D n lµng nh c trªn s«ng, chø dïng bì, lóc lò vò chø tr«i mêt bì th«i Cã mêt Ý t chµi l íi Kh«ng cã thiöt h¹i vò réy vµ hoa mµu Bê s«ng xãi lë nhiòu N íc Ëp x xuèng ôc vµ bèn, m i Õn b y giê míi trong trë l¹i 28

29 Nh Ò cëp ë phçn trªn, khi n íc lò vò th nhiòu ng êi d n vén cßn ang lµm réy ë phý a bªn kia s«ng. Hä kh«ng thó qua s«ng Ó vò nhµ îc, bëi v n íc s«ng d ng cao, thuyòn th bþ cuèn tr«i. Hä ph i ë ã tíi h«m sau, khi n íc rót vµ cã ng êi mang thuyòn sang a vò. Hä ph i nhþ n ãi suèt thêi gian ã. TrÎ em i cïng bè mñ th khãc c ªm v sî hæ. NhiÒu ng êi d n ë lµng Dãch ph i i bé hõt 1 ngµy êng qua tønh Kon Tum vò nhµ. Ngoµi nh ng thiöt h¹i vò tµi s n nãi trªn, rêt may lµ t¹i c c lµng nghiªn cøu kh«ng cã ng êi nµo bþ thiöt m¹ng. Nh ng cã tin cho biõt cã 2 ng êi ë lµng Bi bþ chõt vµ mét ng êi ë lµng Nó bþ th ng. Ng êi d n, nhêt lµ phô n vµ trî em lu«n lo sî c n lò do x n íc Ëp Yali vò. Theo ng êi d n khi n íc x, mùc n íc lªn cao trõng 5-10 m. Nh ng c n lò nh vëy lµm cho ng êi d n däc s«ng lo sî, hoang mang. V kh«ng biõt nªn d n b n cßn cho lµ Giµng næi giën, trõng ph¹t v éng Êt, éng n íc, éng trêi. HiÖn nay th hä bít sî v biõt r»ng lò lµ do x n íc tõ Ëp Yali xuèng. D n b n còng îc c n bé x gi i thý ch lµ do x n íc lçn Çu, kh«ng th«ng b o tr íc Ó d n ven s«ng biõt phßng tr nh, nh ng nay th Ëp æn Þ nh, n íc îc x tõ tõ ch¹y m y iön. Ban qu n lý dù n Yali th«ng b o hä th êng b o cho ng êi d n tr íc khi s lò 5 ngµy. Nh ng, hä thõa nhën hä kh«ng cã kh n ng b o cho ång bµo ë n i xa vµ êng i l¹i khã kh n. Ng êi d n lµng DÝ p nãi r»ng gçn y hä míi nhën îc th«ng b o vò x n íc, nh ng c c lµng cßn l¹i nãi hä ch a tõng îc th«ng b o. ThÕ nh ng nhiòu ý kiõn cña ng êi d n c c lµng nµy vén lo sî vì Ëp Yali th sï nguy hióm Õn êi sèng cña hä. Ng êi d n cßn nãi r»ng vµo mïa kh«, cöa Ëp ãng, mùc n íc s«ng thêp Õn møc mµ hä cã thó léi qua s«ng îc, iòu mµ tr íc y ch a tõng x y ra. Vµo mïa m a hä kh«ng cßn qua s«ng lµm réy îc n a, bëi v thuyòn cña hä bþ cuèn tr«i tõ ît x lò Çu tiªn. Cho tíi nay hä vén ch a lµm îc thuyòn kh c, bëi v mçi chiõc thuyòn nh vëy trþ gi 1 triöu ång, thùc tõ kho n tiòn nµy kh«ng nhá èi víi ång bµo ë y. Hy väng r»ng, nh ng thiöt h¹i do x n íc sï îc kh¾c phôc vµ æn Þ nh khi c c tæ m y cßn l¹i i vµo ho¹t éng. MÆc dï vëy, cçn cã nh ng nghiªn cøu kh c vò t c éng cña Ëp Yali tíi kõ sinh nhai cña ng êi d n, nh ng ng êi sèng phô thuéc vµo con s«ng hµng êi nay. ång thêi t m ra c c gi i ph p Ó gióp hä ng Çu víi nh ng khã kh n vµ æn Þ nh cuéc sèng. T c éng cña Ëp tíi nghò c vµ êi sèng thuû sinh Tr íc hõt lµ t c éng cña chõ é thuû v n vµ dßng ch y Õn c c nguån tµi nguyªn mµ ng êi d n khai th c vµ sö dông l u nay. Nguån lîi c s«ng Sª San kh«ng ph i lµ nguån thu tiòn mæt cña ng êi d n v hä kh«ng b n cho ai nh ng c lµ nguån dinh d ìng quan träng cña ng êi d n c c lµng ven s«ng. Tr íc y hçu hõt c c hé d n Òu n c s«ng. Do cã nhiòu c vµ dô b¾t nªn mét ng êi th l íi qu ng chµi cã 29

30 thó chia cho c b n cïng n. Anh R Ch m Lã, tr ëng th«n Dip cho biõt, n m 1996, 1997 nh mét mî l íi îc 3-4 gïi c, nh ng nay chø îc mêy con th«i, îc Ý t c mµ mêt nhiòu thêi gian. Do ã, ng êi d n b y giê ph i n c bión do con bu«n ng êi Kinh mang vµo b n hµng ngµy, gi /kg (xem nh bªn). HiÖn nay, b nh th êng kh«ng cã x lò, mùc n íc s«ng c¹n, nhêt lµ vò mïa kh«, n íc ch y nhñ, x c c y, cµnh l thèi r a nªn c kh«ng sèng îc. C c lo¹i c mêt i nhiòu, nhêt lµ c c loµi c lín vµ ngon nh c l ng, c anh vò (c tap), c chuèi (c t i), c tr¾ng (c kl h), c cß kì, c b«ng lau... y lµ nh ng lo¹i c ph n bè tù nhiªn trong vïng Þ a éng vët cña l u vùc s«ng Mª K«ng, thý ch hîp víi chõ é thuû v n cña l u vùc s«ng nµy. Sù thay æi nµy cña l u vùc gçn d íi Ëp cã thó lµm cho c c lo¹i c nµy lïi vïng ph n bè cña chóng xuèng vïng xa h n phý a d íi h¹ l u cña s«ng Mª K«ng. Ng êi d n quan s t thêy nhiòu c bét chõt trªn s«ng khi s n íc. Hä th êng i l îm vò n. NhiÒu loµi trong sè ã ng êi d n ch a tõng biõt. îc biõt y lµ nh ng loµi c îc nu«i ë hå Yali. Ch¼ng ai biõt v sao mµ c l¹i chõt. Khi c n bé nghiªn cøu hái n c chõt ã cã sî kh«ng, th hä tr lêi cã, nh ng ch¼ng cã c i g kh c. C c loµi kh c nh rïa mai mòm, tr íc y ng êi d n th êng b¾t îc còng kh«ng cßn n a. ång thêi, n íc c¹n còng sï lµm mêt m«i tr êng cña mét sè loµi c, t«m vµ gi p x c n thøc n tçng y, tçng mæt, c c d cæn h u c b n ph n huû trong n íc, c c lo¹i Êu trïng, bä gëy truyòn bönh nh sèt rðt, th ng hµn... Cïng víi sù mêt i hoæc suy gi m sè l îng c c thó c c loµi éng thùc vët thuû sinh, ven bê... gãp phçn lµm suy gi m sù a d¹ng sinh häc cña vïng nµy vµ liªn quan Õn c Khu B o tån thiªn nhiªn Ch Mom R y ë bªn Sa ThÇy. Nh ng nghiªn cøu cô thó h n vò mæt nµy còng cçn îc thùc hiön mét c ch tø mø vµ khoa häc h n. Khi îc hái vò viöc ngñ qua ªm trªn s«ng Ó nh b¾t c, mäi ng êi Òu tr lêi kh«ng cßn d m ngñ trªn thuyòn vµ trªn bì n a. Hä th êng lµm c i lòu c ch bê s«ng 15 m, nõu kh«ng sï kh«ng thó ch¹y kþ p khi n íc æ vò. Ng êi d n Þ a ph ng còng Ò cëp tíi sù xãi lë bê s«ng do x Ëp. ång thêi, n íc lín còng kðo tr«i nhiòu c y gç ven s«ng (xem nh bªn). Sù thay æi chêt l îng n íc N íc s«ng lµ nguån tµi nguyªn quan träng èi víi sinh ho¹t cña ng êi d n c c lµng ven s«ng. Cã Õn 94% sè hé vén dïng n íc s«ng n uèng vµ 100 % hé t¾m 30

31 giæt ë s«ng. Trong sè 4 lµng Õn nghiªn cøu chø cã lµng Dip sö dông n íc tù ch y trªn nói xuèng nh ng vén cßn nhiòu hé hoæc nhiòu lóc hä ph i dïng n íc s«ng. Nguån n íc c¹n vµ bþ «nhiôm ch¾c ch¾n lµ cã nh h ëng Õn søc khoî ng êi sö dông. RÊt tiõc v thêi gian vµ kinh phý h¹n chõ, chóng t«i ch a thùc hiön îc viöc nh gi c c chø sè lý ho häc Æc tr ng cho chêt l îng n íc. Hy väng lµ trong thêi gian tíi chóng t«i cã c héi Ó xem xðt vên Ò chêt l îng n íc thuû vùc s«ng Sª San sau ngµy ¾p Ëp. Nh ng b»ng c m quan, ng êi d n còng c m nhën îc sù thay æi møc n íc vµ chêt l îng n íc s«ng. Mùc n íc c¹n, dßng ch y kh«ng th êng xuyªn, chç c c vùc n íc s u xuèng lµm tån äng c c s n phèm tù nhiªn tý ch tô vµ ph n huû trong n íc nh cµnh, l c y rõng, x c chõt éng vët... trong iòu kiön n íc kh«ng trao æi (kh«ng ch y hoæc ch y yõu) l u ngµy sï lµm nhiôm bèn nguån n íc tù nhiªn con s«ng nµy. Thêi gian l u tån é ôc n íc l u trong iòu kiön n íc øng. MÆt kh c ng êi d n còng cho biõt, mùc n íc c¹n, dßng ch y yõu, nghüa lµ sù èi l u c c tçng n íc yõu nªn mïa kh«, trêi n¾ng nhiöt é n íc gia t ng, nhêt lµ tçng n íc mæt lµm chõt mét sè c vµ rau d¹i vèn thý ch nghi víi iòu kiön n íc ch y, m t vµ trong s¹ch nh rau b«ng tang, rau dín, rau ¾ng mét nguån rau tù nhiªn ù c ng êi Gia Rai dïng mét c ch quen thuéc vµ phæ biõn hµng ngµy. Tr ëng th«n Doch 2 kó r»ng: Tr íc khi x y Ëp Yali, th êng th êng trai g i cïng nhau i h i l ngoi ven s«ng. H i l ngoi lµ mét trong nh ng nðt v n ho cña ång bµo m nh, nh ng b y giê mêt c c lo¹i rau råi, mêt l ngoi råi. Sù h nh thµnh mét hå chøa nh n t¹o, mµ lßng hå kh«ng îc dän s¹ch tr íc khi chøa n íc, mét diön tý ch rõng le, c y bôi, ång cá, Êt trång mý a, cµ phª, c y trång c c lo¹i... lµ mét kho chêt h u c ph n huû dçn dçn trong mét thêi gian dµi, t¹o nªn mét hå chøa cæn h u c khæng lå. ChÊt th i tõ trªn hå nµy khi x n íc còng gãp phçn nh h ëng Õn chêt l îng n íc phçn s«ng phý a d íi Ëp. Khi x lò, c c cæn x y dùng, Êt, cæn bª t«ng, d n b n gäi lµ n íc xi m ng, éng vët chõt khi qua turbine nh c c lo¹i c nhá, r¾n, rïa, Õch nh i mµ ng êi d n nh n thêy ë vïng h¹ l u... lµ sù nh h ëng l u dµi Õn nguån n íc sinh ho¹t cña ng êi d n vïng d íi Ëp. Nh ng sinh ho¹t chung mét dßng s«ng nh t¾m röa, giæt giò, tr u t¾m s«ng... trong iòu kiön cã dßng ch y th êng xuyªn nh tr íc y, møc é nh h ëng cña c c lµng ven s«ng Ý t h n. B y giê trong iòu kiön l îng n íc Ý t h n, dßng ch y chëm th nh h ëng lén nhau khi dïng chung dßng n íc lµ kh«ng thó tr nh khái. Ph i ch ng ã lµ mét trong nh ng nguyªn nh n gia t ng trong n m qua cña c c bönh l y truyòn qua n íc nh mèn ngøa, ghî lë, au m¾t... mµ bµ con ph n nh trong phiõu iòu tra. MÆt kh c, mét l îng d h¹i cña ph n ho häc, thuèc b o vö thùc vët tr«i xuèng tõ c c hö canh t c ven bê ( ån iòn cµ phª, cao su, chì, mý a...) tr i dµi trªn hµng chôc c y sè thuû vùc sï l u tån trong iòu kiön n íc äng hoæc ch y yõu, n íc c¹n... còng lµ mét nguyªn nh n lµm «nhiôm nguån n íc s«ng. DÜ nhiªn, trong khu«n khæ nghiªn cøu nµy còng kh«ng thó chø ra îc nh ng dêu hiöu Þ nh l îng cña chóng. 31

32 Tãm l¹i, nh ng t c éng cña viöc x y dùng nhµ m y thuû iön Yali èi víi ng êi d n c c lµng d íi Ëp, îc xem xðt qua hai lo¹t nh h ëng chý nh. ã lµ nh ng thiöt h¹i do viöc x lò n m 1999, tr íc khi ãng toµn bé Ëp, chuèn bþ cho khëi éng c c tæ m y ph t iön. Nh ng t c éng l u dµi h n lµ sù thay æi chõ é thuû v n cña con s«ng Sª san, thay æi mùc n íc vµ chêt l îng n íc sï nh h ëng Õn sinh ho¹t vµ êi sèng cña ng êi d n ë c c lµng, vèn l u êi g¾n bã víi con s«ng. Sù t c éng vò m«i tr êng lµ l u dµi vµ cã nh ng mæt nh h ëng ch a thó x c Þ nh ngay b y giê îc. Nh ng g thêy îc ( îc ghi trong c c b ng 6) chø lµ nh ng nh h ëng ban Çu dô nhën thêy nhêt. 32