Vò Quang ViÖt. bêt b nh ¼ng ph i t¹o ra nh ng lîi Ých lín nhêt cho nh ng ng êi kh«ng may m¾n nhêt trong x héi.

Transcription

1 C së triõt lý vµ kinh tõ chýnh trþ cña së h u: ý nghüa cña së h u trý tuö èi víi nòn kinh tõ míi Vò Quang ViÖt Tãm t¾t: BÊt cø nòn kinh tõ nµo còng cã nhiòu lo¹i së h u vµ quyòn sö dông së h u còng bþ luët ph t h¹n chõ. Së h u cã thó b¾t nguån tõ lao éng, thiªn nhiªn ( Êt ai, hçm má, v.v.), vµ nh ng iòu kiön mµ thiªn nhiªn ban cho tõng ng êi (th«ng minh, kháe m¹nh, may m¾n). Gi trþ thþ tr êng cña së h u t¹o ra l¹i cßn bþ chi phèi bëi cung cçu trªn thþ tr êng. Do ã së h u kh«ng thó chø gi i thých b»ng lao éng vµ nõu qui Þnh gi trþ së h u trªn c së lao éng th thþ tr êng kh«ng thó ho¹t éng. ViÖc x c Þnh quyòn së h u lµ c së triõt lý vµ ph p lý Ó nòn kinh tõ vën hµnh. Ph t trión nh»m môc Ých n ng cao êi sèng vët chêt vµ tinh thçn cña céng ång. Nh ng céng ång cã æn Þnh trªn c së ång thuën th céng ång míi tån t¹i vµ kinh tõ míi ph t trión óng tiòm n ng. Sù ång thuën ßi hái nh ng bêt b nh ¼ng cçn cã Ó thþ tr êng ho¹t éng h u hiöu ph i dùa trªn khõ íc x héi mµ sù bêt b nh ¼ng ph i t¹o ra nh ng lîi Ých lín nhêt cho nh ng ng êi kh«ng may m¾n nhêt trong x héi. Chóng ta h y thö t ëng t îng cã mét ng êi ¾m tçu l¹c lªn mét hoang o mµ tr íc ã ch a cã ai Æt ch n tíi, mét nh n vët tùa Robinson Crusoe. Ó sèng, anh ta cã thó b¾t c trªn bión, s n thó rõng, h i hoa qu d¹i hoæc råi còng cã thó tù trång cêy. C mét vïng thiªn nhiªn d êng nh thuéc vò anh ta. Nh ng Õn mét ngµy nµo ã, l¹i cã mét nhãm ng êi l¹c lªn cïng hßn o ã. VÊn Ò trë nªn phøc t¹p v anh ta ph i èi xö hoæc èi phã víi con ng êi kh c. Chóng ta h y gi dô r»ng tõng c nh n trªn hßn o ã Òu lµ nh ng ng êi duy lý, tøc lµ hµnh éng dùa vµo týnh to n h n thiöt, nh vëy gi i ph p sï nh thõ nµo? Cã thó kó Õn nh ng t nh huèng sau: a) Ng êi Õn Çu tiªn cã thó lëp luën víi nh ng ng êi míi Õn lµ toµn bé thiªn nhiªn trªn hßn o thuéc anh ta v anh ta lµ ng êi Õn Çu tiªn (qui t¾c ng êi Õn tr íc) vµ do ã nh ng ng êi míi tíi sï ph i lµm c«ng cho anh ta Ó sèng, nh vëy anh ta sï chø sèng trªn søc lao éng cña ng êi kh c. iòu nµy dü nhiªn chø cã thó thùc hiön îc nõu nh thiªn nhiªn u i ñ Ó ng êi ta cã thó kiõm h n nhu cçu sèng tèi thióu vµ nõu nh mäi ng êi chêp nhën lëp luën cña anh ta; b) Lµ ng êi duy lý, anh ta cã thó tù l îng søc biõt r»ng t nh huèng trªn sï kh«ng thó tù tån t¹i l u dµi v cã thó nh ng ng êi kh c sï tæ chøc chèng l¹i. Anh ta cã thó tù Ò nghþ hoæc ång ý víi Ò nghþ cña ng êi kh c lµ mäi ng êi îc sö dông thiªn nhiªn mét c ch b nh ¼ng (qui t¾c mäi ng êi b nh ¼ng h ëng thô thiªn nhiªn kh«ng do con ng êi t¹o ra). Cã nhiòu c ch sö dông thiªn nhiªn b nh ¼ng. Mét sè tµi nguyªn nh bión cã thó lµ cña chung, mäi ng êi Òu cã quyòn khai th c (qui t¾c së h u chung) nh ng phçn h ëng thô lµ dùa vµo chýnh søc lao éng c nh n t¹o ta, nãi n«m na lµ h i s n ng êi nµo b¾t îc ng êi ã h ëng (qui t¾c së h u riªng dùa trªn lao éng). Còng cã thó thiªn nhiªn nh Êt ai thay v thuéc së h u chung, îc chia ång Òu cho tõng ng êi Ó lµm n i ë hoæc trång trät nh lµ së h u riªng. PhÇn chia thuéc quyòn sö dông cña ng êi îc chia, vµ mäi ng êi sï sèng dùa vµo søc lao éng cña m nh. Nh ng t nh huèng trªn tõng s y ra trong lþch sö loµi ng êi. Còng cã thó toµn bé thiªn nhiªn lµ cña chung vµ mäi ng êi lµm vþöc tëp thó vµ h ëng thô theo mét ph ng ph p nµo ã do tëp thó quyõt Þnh (qui t¾c

2 së h u tëp thó, iòu nµy îc c c n íc x héi chñ nghüa tr íc y thö nghiöm, nh ng tr íc ã ch a tõng lµ hiön t îng s y ra trong lþch sö loµi ng êi). c) Thay v gi i ph p sè hai, anh ta cã thó lµ mét nhµ chýnh trþ giái, l«i kðo mét sè ng êi theo m nh, chia cho hä quyòn lîi vµ cïng sèng dùa trªn søc lao éng cña ng êi kh c. y c b n chø lµ biõn t íng cña t nh huèng (a). ChØ víi mét thý dô n gi n nh trªn chóng ta thêy lµ së h u cã thó ph t trión theo nhiòu h íng kh c nhau, h nh thøc së h u nµo thµnh h nh lµ tïy thuéc vµo èi t îng (bþ) së h u (bión d êng nh phæ biõn thuéc së h u chung, Êt ai phæ biõn thuéc sì h u riªng). X héi loµi ng êi trong lþch sö phøc t¹p h n thõ vµ gi i ph p còng phøc t¹p kh«ng kðm. H nh thøc vµ nguyªn t¾c së h u ph t trión vµ biõn ho theo thêi gian tïy thuéc vµo tr nh é s n xuêt kinh tõ, ph t trión cña lþch sö, nh h ëng cña v n ho. ThÕ hö con ng êi nèi tiõp nhau vµ cµng ngµy cµng «ng trong khi thiªn nhiªn h u h¹n do ã Æt ra vên Ò thõa kõ vµ ph n phèi tµi s n tù nhiªn. Ngoµi ra, kh«ng gian kh«ng ãng kýn nh hoang o mµ lµ mét kh«ng gian më do ã nhiòu x héi kh c nhau ph i èi phã víi nhau. Quan träng nhêt lµ sù ph t trión cña s n xuêt t¹o nªn thæng d cho phðp chuyªn m«n ho lao éng, tých lòy t b n, ph t minh t¹o ra c«ng cô s n xuêt vµ ph ng ph p s n xuêt cã kh n ng n ng n ng suêt lao éng ngµy cµng cao, ngµy cµng lµm quan träng thªm vai trß cña trý tuö. NÒn kinh tõ thõ giíi ngµy cµng chuyón æi sang nòn kinh tõ th«ng tin, do ã vai trß cña së h u trý tuö ngµy cµng quan träng. Cuéc c¹nh tranh hiön nay vµ s¾p tíi kh«ng ph i lµ chiõm h u Êt ai, tµi nguyªn thiªn nhiªn, c«ng cô s n xuêt mµ lµ chiõm h u tµi nguyªn trý tuö, éc quyòn së h u trý tuö. y lµ nh ng kõt luën chýnh mµ bµi nµy muèn a tíi. Nh ng nguyªn t¾c vò së h u bao gåm së h u tµi nguyªn thiªn nhiªn, së h u kõt qu cña søc lao éng tay ch n vµ trý tuö, vµ së h u c«ng cô s n xuêt îc chêp nhën réng r i ngµy h«m nay ph i cã lý do tån t¹i cña nã. Þnh luët sinh tån cña Darwin khi p dông vµo x héi loµi ng êi kh«ng thó kh«ng nãi lªn søc m¹nh cña nh ng nguyªn t¾c cßn tån t¹i. Þnh luët nµy khi p dông vµo x héi kh«ng nªn hióu theo nghüa luët tån t¹i cña kî m¹nh mµ nªn hióu theo nghüa nh ng g tån t¹i cho Õn ngµy nay lµ v nã cã søc thých øng vµ phï hîp víi sù ph t trión cña x héi, dï r»ng kh«ng nhêt thiõt nã sï tiõp tôc tån t¹i trong t ng lai. Nh ng nguyªn t¾c tån t¹i Ó trë thµnh tëp tôc, v n ho, luët thµnh v n v chóng gióp cho x héi loµi ng êi kh«ng nh ng tån t¹i mµ cßn ph t trión, thay v i Õn hñy diöt. Nh ng nguyªn t¾c vò së h u sï cßn tån t¹i trong t ng lai hay îc thay b»ng c c nguyªn t¾c míi còng tïy thuéc vµo c c iòu kiön ph t trión vµ c c cuéc Êu tranh x héi trong t ng lai. Tr íc khi i vµo tr nh bµy vµ phª ph n c c lý luën vò nguån gèc së h u cña t y ph ng nãi chung, chóng ta cçn t m hióu qua thõ nµo lµ së h u vµ c c lo¹i h nh së h u hiön ang tån t¹i. Së h u tµi s n nãi chung ThÕ nµo lµ së h u vµ lo¹i h nh së h u Së h u gåm mét tëp hîp c c quyòn 1 : 1) QuyÒn sö dông vët së h u; 2) QuyÒn cho phðp hoæc lo¹i trõ ng êi kh c sö dông; 3) QuyÒn chuyón nh îng; 4) QuyÒn Þnh o¹t, kióm so t vët së h u. 1 Andrew Reeve, "The Theroy of Property Beyond Private Versus Common Property," Political Theory Today do David Held chñ biªn, Stanford University Press, California,

3 Ng êi së h u cã quyòn sö dông vët m nh së h u nh cã thó lµm nhµ trªn miõng Êt m nh cã, nhµ m nh së h u chø cã m nh míi îc sö dông (quyòn sö dông)vµ cã quyòn kh«ng cho ng êi kh c Æt ch n tíi (quyòn cho phðp hoæc lo¹i trõ ng êi kh c sö dông). Hä còng cã thó b n, cho kh«ng vët së h u cho ng êi kh c, hoæc cho con ch u hoæc ng êi kh c thõa kõ sau khi chõt (quyòn chuyón nh îng). Hä cã thó Ëp bó vët m nh së h u, ph nhµ m nh x y nhµ kh c (quyòn Þnh o¹t, kióm so t vët m nh së h u). Nh ng quyòn nµy thët ra lµ do x héi giao cho, cho nªn kh«ng cã týnh tuyöt èi, ng êi së h u kh«ng thó muèn lµm bêt cø iòu g èi víi vët m nh së h u còng îc. Môc tiªu sö dông cña ng êi cã quyòn së h u kh«ng i ng îc víi lîi Ých chung cña céng ång. V lîi Ých chung cña céng ång, c c x héi Òu Æt ra nh ng h¹n chõ nhêt Þnh èi víi quyòn së h u. ë nhiòu n íc hiön nay, ng êi së h u m nh Êt trong khu vùc îc dµnh riªng lµm nhµ ë, kh«ng thó x y x ëng m y trªn ã nh»m b o vö méi tr êng yªn tünh vµ kh«ng «nhiôm cho céng ång. M nh Êt îc x héi quyõt Þnh lµ Ó dïng lµm n«ng nghiöp kh«ng thó em x y nhµ m y. Hä còng kh«ng thó Ëp i c n nhµ mµ x héi cho lµ cã gi trþ lþch sö. Hä kh«ng thó cêm nhµ n íc x y con êng qua m nh Êt cña hä nõu nh hä îc Òn bï theo gi thþ tr êng vµ qua ã nhµ n íc biõn Êt t cña hä thµnh Êt c«ng dùa trªn häc thuyõt l nh vùc tçm cao (doctrine of eminent domain). Nh vëy tïy tõng tr êng hîp mµ x héi cã thó h¹n chõ hoæc lêy i mét trong nh ng quyòn cña quyòn së h u dï ngay ë x héi t b n. Nh thõ râ rµng lµ nhµ n íc thay mæt x héi h¹n chõ quyòn tù do t h u. QuyÒn t h u vµ h¹n chõ îc luët ph p c c n íc x c Þnh tïy theo lo¹i h nh (bþ) së h u vµ ngµy cµng bþ giíi h¹n bëi c c luët quy vïng (zoning laws), luët vµ c c qui Þnh vò b o vö søc kháe, an toµn, m«i tr êng vµ gi trþ lþch sö. Së h u tµi s n îc viõt trong luët La M (kho ng n m 1 Õn 250 sau c«ng nguyªn), Þnh nghüa lµ c c quyòn, c c u i, vµ (quyòn) lùc mµ mét con ng êi ph p lý cã èi víi sù vët. Dï kh«ng îc x c Þnh râ viöc trao quyòn së h u cho ng êi ang cã nã, x héi La M lu«n lu«n c«ng nhën iòu nµy. Vµo cuèi thõ kû thø 12, hö thèng ph p luët cña Anh c«ng nhën mét thø quyòn gçn víi quyòn t h u hiön nay vò Êt ai cña t iòn, quyòn cña giíi quý téc bþ h¹n chõ vµo viöc thu t«. QuyÒn t h u îc chýnh thøc c«ng nhën ë Anh n m 1689 (Bill of Rights). Lo¹i h nh së h u Lo¹i h nh vët së h u gåm c c lo¹i nh sau: Tµi s n vët chêt kh«ng do con ng êi t¹o ra (thiªn nhiªn vµ tµi s n do thiªn nhiªn t¹o ra nh : Êt ai, bçu trêi, rõng, bión, tµi s n tù nhiªn trªn rõng, trong bión, d íi lßng Êt); Tµi s n vët chêt do søc lao éng con ng êi t¹o ra (hµng ho tiªu dïng, c«ng cô s n xuêt); Tµi s n trý tuö (kõt hîp gi a lao éng trý ãc cña ng êi s ng t¹o, kõt qña lao éng trý tuö cña loµi ng êi vµ cña "trêi" ban - trý th«ng minh); Tµi s n b n th n con ng êi: søc kháe, quyòn tù do vµ trý tuö. Së h u nh vëy kh«ng chø lµ tµi s n vët chêt, mµ quan träng h n lµ së h u b n th n cña c nh n hay nãi réng ra lµ nh n quyòn. QuyÒn t h u b n th n bao gåm quyòn sö dông vµ b o vö th n thó, quyòn t h u c c gi trþ mµ b n th n t¹o ra do søc lao éng cña m nh, vµ quyòn tù do c nh n vµ b nh ¼ng víi ng êi kh c. VÊn Ò nµy chø îc Æt ra mét c ch hö thèng vµo Çu thõ kû thø Xem Encyclopedia Britanica, cã thó lêy tõ m¹ng Britanica.com. 3

4 Së h u trý tuö Së h u trý tuö gåm c c quyòn vò b»ng s ng chõ (patents), t c quyòn (copyrights) vµ nh n hiöu (trademarks, service marks). B»ng s ng chõ vµ quyòn së h u b»ng s ng chõ do luët ph p c«ng nhën vµ giao cho ng êi s ng chõ ra nghö thuët h u dông (useful art) míi, m y mãc vµ dông cô míi, chêt liöu míi, còng c c hoµn thiön míi sau ã. LuËt ph p c c n íc vµ quèc tõ cho Õn míi y kh«ng cêp b»ng s ng chõ cho nh ng Þnh luët, ph ng ph p, chêt liöu, th«ng tin cã thó lêy tõ thiªn nhiªn mµ kh«ng th«ng qua t¹o t c, pha chõ. ChÝnh v vëy c c nhµ nghiªn cøu kh«ng thó lêy b»ng s ng chõ khi t m ra c c chêt liöu vµ c c gièng c y míi t m thêy trong thiªn nhiªn. Hä còng kh«ng thó lêy b»ng s ng chõ cho c c Þnh luët khoa häc, c c Þnh luët to n häc, vët lý, ho häc, hay c ch gi i to n. Ngoµi ra do môc Ých cña viöc b o vö quyòn s ng chõ lµ khuyõn khých s ng t¹o øng dông, luët ph p ßi hái c«ng bè néi dung cña b»ng s ng chõ nh»m môc Ých ph t huy s ng t¹o cña ng êi kh c. Nhµ vët lý vµ to n häc Newton ng êi Æt nòn t ng cho khoa häc hiön nay kh«ng thó lêy b»ng s ng chõ vò bêt cø kh m ph vµ ý t ëng nµo cña «ng ta. Einstein còng vëy. Ng êi Æt nòn t ng cho sù ph t trión cña m y týnh iön tö hiön nay lµ nhµ to n häc Von Neumann còng kh«ng thó lêy b»ng s ng chõ vò ý t ëng viõt ch, sè, m thanh thµnh c c con sè nhþ ph n (0,1) îc bióu hiön b»ng éng t c më, ãng do cã cã thó truyòn vµ ra lönh m y týnh lóc Çu tiªn th«ng qua c c bãng Ìn bët lªn hoæc t¾t i. T c quyòn vµ quyòn lµm hay kh«ng lµm b n sao èi víi c c c«ng tr nh s ng t¹o bao gåm c c c«ng tr nh v n ch ng, kþch, m nh¹c, nghö thuët (héi ho¹, iªu kh¾c), phim nh vµ c c c«ng tr nh trý thøc kh c îc xuêt b n hay ch a xuêt b n. Ngoµi gi trþ kinh tõ, y cßn thó hiön nguyªn t¾c b o vö c týnh (personality) hay nh n quyòn cña b n th n ng êi s ng t¹o, do ã kh«ng cho phðp ng êi kh c s a ch a hoæc c«ng bè c c c«ng tr nh s ng t¹o nõu kh«ng cã sù ång t nh cña t c gi. T c quyòn theo luët quèc tõ hiön nay kh«ng c«ng nhën t c quyòn vò ý t ëng (idea, concept) hay chñ Ò viõt (subject matter of writing) mµ chø c«ng nhën c ch diôn ¹t ý t ëng (form of expression). C c t c gi cã thó diôn ¹t cïng mét ý t ëng cña t c gi tr íc hä b»ng mét c ch kh c mµ kh«ng x m ph¹m t c quyòn. V vëy mµ ta thêy t c gi ý t ëng c b n cña phçn mòm b ng týnh iön tö theo hµng vµ cét (spreadsheet) 3 kh«ng thó lêy b»ng s ng chõ hay lêy t c quyòn vò ý t ëng ã, mµ chø cã thó lêy t c quyòn vò phiªn b n phçn mòm. Ng êi kh c kh«ng thó tù ý lµm b n sao phçn mòm mµ kh«ng îc phðp cña ng êi cã b n quyòn, tuy nhiªn bêt cø ai còng cã toµn quyòn tù lµm phçn mòm t ng tù nh ng víi nh n hiöu kh c. ã lµ lý do ta thêy cã spreadsheet cña Lotus ra êi c¹nh tranh víi c c phçn mòm t ng tù cña c c c«ng ty tr íc nã, vµ míi y lµ Excel ra êi c¹nh tranh vµ gçn i Õn chç tiªu diöt Lotus. Hai phçn mòm nµy kh«ng kh c nhau vò ý t ëng còng nh kh n ng gi i quyõt vên Ò. Nh n hiöu lµ ch, tªn, dêu hiöu dïng trong th ng m¹i Ó ghi dêu nguån gèc hµng ho vµ dþch vô vµ Ó ph n biöt chóng víi c c hµng ho vµ dþch vô kh c. Nã gióp cho c«ng ty b o vö chêt l îng s n phèm cña m nh mµ kh«ng bþ hµng gi c¹nh tranh. Ph p luët c c n íc còng cêm c nh n hiöu nh i víi lý do lµ cã thó lµm ng êi tiªu dïng hióu lçm. ThÝ dô cã ng êi nh i nh n hiöu McDonald (c«ng ty lµm å n nhanh) ë Mü Ó lµm McBagel cho mét lo¹i b nh m kh c bþ cêm. 3 ý t ëng c b n cña phçn mòm nµy lµ cho phðp thiõt lëp c c liªn hö to n häc gi a c c con sè trªn hµng vµ cét Ó khi c c con sè c së thay æi, kõt qu sï thay æi theo. PhÇn mòm nµy cho phðp dô dµng týnh to n so s nh kõt qña khi c c gi Þnh thay æi. 4

5 Venice ë ý lµ n i Çu tiªn trªn thõ giíi c«ng nhën b»ng s ng chõ. ã lµ vµo cuèi thõ kû thø 15, sau ã lµ ë Anh vµo thõ kû thø 16 qua viöc quan toµ cho phðp nhµ xuêt b n éc quyòn t c phèm. N m 1710, ¹o luët Anne (Statue of Anne) chýnh thøc ra êi c«ng nhën luët t c quyòn, h¹n chõ b o vö trong 28 n m. LuËt t c quyòn sau ã îc c«ng nhën ë Denmark (1741), Mü (1790), Ph p (1793). QuyÒn vò së h u lóc tr íc îc ghi lµ do Õ quyòn ban cho toµn d n, sau ã khi d n quyòn thay thõ Õ quyòn, quyòn lùc trao quyòn îc ghi lµ c quan quyòn lùc ¹i diön nh n d n, 4 ã lµ lý do duy nhêt vµ kh«ng cã lý do nµo kh c ngoµi lý do ã îc trých dén. Tèi Cao Ph p ViÖn Mü coi lµ vi hiõn khi toµ cêp d íi diôn gi i luët t c quyòn cho phðp b o vö d kiön th«ng tin cña ng êi ng êi bá vèn vµ bá søc lao éng tæ chøc lêy th«ng tin v toµ d íi cho r»ng luët t c quyòn b o vö kõt qu lao éng ( n lönh Feist v. Rural Telephone.) Th«ng tin lµ tõ tù nhiªn chø kh«ng do lao éng t¹o ra. Riªng së h u trý tuö ë Mü îc x c Þnh ngay trong HiÕn Ph p Liªn Bang, ch ng 1, iòu 8, giao cho quèc héi quyòn quyõt Þnh [luët ph p vµ biön ph p] " Èy m¹nh ph t trión khoa häc, nghö thuët h u dông b»ng c ch b o m quyòn sö dông cña t c gi vµ ng êi ph t minh trong mét thêi h¹n èi víi s n phèm viõt vµ ph t minh cña hä." 5 LuËt quèc tõ vò b o vö t c quyòn îc 14 n íc ký kõt ra êi n m 1886 îc gäi lµ C«ng íc Berne (Berne Convention). C«ng íc Toµn CÇu VÒ T c QuyÒn (The Universal Copyright Convetion) n m 1952 c«ng nhën t c quyòn cña ng êi n íc ngoµi nh ng êi trong n íc. C«ng íc quèc tõ B o vö B»ng S ng ChÕ C«ng NghiÖp (International Convention for the Protection of Industrial Property) ra êi ë Ph p n m 1883, sau ã HiÖp Þnh vò Hîp T c B»ng S ng ChÕ (Patent Cooperation Treaty) ra êi n m 1970 nh»m t¹o mét trung t m quèc tõ thu nhën b»ng s ng chõ îc cêp ë c c n íc vµ a ra méu n chung. 6 C quan quèc tõ iòu hµnh c c th ng th o vµ thi hµnh vò së h u trý tuö lµ World Intellectual Property Organization (WIPO - Tæ Chøc ThÕ giíi VÒ Së H u TrÝ TuÖ). ë Mü, luët 1790 vò b»ng s ng chõ b o vö quyòn së h u b»ng s ng chõ trong 14 n m vµ t c quyòn trong 20 n m. LuËt n m 1976 t ng thêi gian t c quyòn lªn b»ng nh ng n m t c gi ang cßn sèng céng thªm 50 n m sau ã vµ îc p dông cho têt c c c t c quyòn tr íc ã. N m 1998, luët t ng thêi gian b o vö së h u b»ng s ng chõ lªn thªm 20 n m vµ t c quyòn thªm 20 n m n a nh»m ¹t t ng ng víi luët Liªn HiÖp u ch u. LuËt tõ n m 1976 x c Þnh râ thªm quyòn së h u t c quyòn bao gåm: sao b n, ph n ph t, b n, lµm b n t ng tù, tr nh diôn, tr ng bµy. LuËt ph p vò së h u trý tuö ngµy cµng nh»m nhiòu h n vµo môc Ýnh b o vö th ng quyòn, nõu kh«ng nãi lµ t¹o éc quyòn kinh doanh thay v môc Ých Èy m¹nh ph t trión khoa häc vµ nghö thuët øng dông nh ghi trong hiõn ph p Mü. Vi ph¹m luët tõ n m 1998 bþ coi lµ téi h nh sù thay v lµ vi ph¹m d n sù cçn îc Òn båi. LuËt t c quyòn ngµy cµng lµm khã kh n cho c«ng viöc gi o dôc nh lµm b n sao tµi liöu, bµi viõt ph n ph t, chiõu h nh cho sinh viªn häc tëp mæc dï ë mét møc nµo ã îc b o vö bëi quyòn sö dông chýnh ng (fair use right). ChiÒu h íng ë c c n íc tiªn tiõn lµ ngµy cµng cã týnh chêt t¹o éc quyòn së h u trý tuö. Nã còng ngµy cµng gæp sù chèng èi m¹nh h n cña giíi trý thøc, c c c së gi o dôc, c c viön nghiªn cøu. VÊn Ò éc 4 Theo M. Rose, Authors and Owners: The Invention of Copyright, Harvard University Press, 1993 hay Shelly Warwick, "Is Copyright Ethical? An Examination of the Theories, Laws and Practices Regarding the Private Property Ownership of Intellectual Work in the United States", 1999,coi trªn m¹ng 5 Article 1, Section 1 empowers congress "to promote the progress of science and the useful arts, by securing for limited times to authors and inventors the exclusive right to their respective writingss and discoveries." 6 Nguån cña lþch sö së h u trý tuö lµ Encyclopedia Britanica, cã thó lêy tõ m¹ng Britanica.com. 5

6 quyòn së h u trý tuö tuö trong qu tr nh toµn cçu ho hiön nay vµ t ng lai sï îc bµn kü trong phçn cuèi cïng cña bµi viõt. Nãi tãm l¹i, quyòn t h u Æc biöt lµ quyòn t h u b n th n kh«ng ph i lµ tiªn thiªn mµ tiõn ho trong qua tr nh h nh thµnh x héi vµ Êu tranh x héi, tõ x héi cña luët cña kî m¹nh Õn x héi dùa trªn khõ íc x héi. Qu tr nh ã kh«ng chø dùa trªn sù ph t trión cña t duy duy lý mµ cßn trªn sù ph t trión cña lùc l îng s n xuêt vµ quan hö s n xuêt. Cã lï Marx lµ ng êi duy nhêt ph n tých gi n tiõp t h u trªn c së lþch sö nh vëy. Tr íc khi tr nh bµy quan ióm cña Marx, ta h y i qua c c t duy vò së h u îc coi lµ th«ng lö hiön nay. Quan ióm vò nguån gèc së h u LuËn thuyõt nguån gèc së h u lµ tõ lao éng cña John Locke ( ) Cã thó nãi John Locke lµ ng êi cã nh h ëng lín nhêt trªn quan ióm hiön nay vò së h u, hay cã thó gäi nh Marx lµ quan ióm t s n vò së h u ë c c n íc ph ng t y hiön nay. John Locke ng êi Anh, ra êi tr íc Jean-Jacques Rousseau ( ) vµ c ch m¹ng t s n Ph p T c phèm Second Treatise on Government (LuËn ThuyÕt Thø Hai vò ChÝnh QuyÒn) 7 xuêt b n n m 1680 bµn vò së h u vén cã nh h ëng rêt lín èi víi c c nhµ lµm luët vµ luët gia cho Õn hiön nay. Locke sö dông th nh kinh Ó bµn vò vai trß cña chýnh quyòn vµ t h u, nh ng ã chø lµ c ch an toµn Ó ph n b c quan ióm thçn quyòn cña vua chóa khi vua chóa cßn ang cçm quyòn sinh s t. Quan ióm nµy cho r»ng v ng quyòn lµ do th îng Õ giao cho. Locke cho r»ng môc Ých cña chýnh quyòn lµ b o vö c c quyòn tù nhiªn (natural rights) cña c«ng d n. QuyÒn tù nhiªn bao gåm quyòn vò b n th n (life), tù do (liberty), vµ së h u (property) mµ c«ng d n khi sinh ra lµ ng nhiªn ph i cã. Khi chýnh quyòn kh«ng b o vö c c quyòn nµy, c«ng d n cã quyòn vµ bæn phën lët æ chýnh quyòn. y lµ luën ióm Thomas Jefferson dïng Ó viõt b n Tuyªn Ng«n éc LËp cña n íc Mü T t ëng Locke cã thó coi lµ rêt c ch m¹ng lóc ã. QuyÒn tù nhiªn theo Locke lµ do th îng Õ ban cho tõng ng êi khi sinh ra do ã con ng êi cã quyòn cã tµi s n vµ cã quyòn chung èi víi thiªn nhiªn. "Thiªn nhiªn lµ tõ th îng Õ ban chung cho mäi ng êi, cho con ng êi kh n ng duy lý (reason) nh»m sö dông chóng mét c ch tèt nhêt cho cuéc sèng vµ tiön nghi." Kh«ng cã ai ngay lóc Çu cã éc quyòn t h u èi víi thiªn nhiªn." Nh ng g v ît ngoµi phçn cña [c nh n], thuéc vò ng êi kh c." ý thøc lµ Êt ai, thiªn nhiªn h¹n hñp, Locke cho r»ng con ng êi cã hai bæn phën quan träng: b o m nh ng ng êi kh c còng cã tµi s n vµ kh«ng îc Ó phý tµi s n thiªn nhiªn. Th îng Õ trao cho con ng êi thiªn nhiªn, nh ng còng ßi hái con ng êi lao éng. Locke cho r»ng thµnh qña mµ c nh n t c éng lªn thiªn nhiªn b»ng søc lao éng cña m nh lµ thuéc vò së h u riªng cña ng êi ã. Lý thuyõt nguån gèc cña së h u lµ lao éng b¾t nguån tõ Locke. Locke cho r»ng con ng êi cã quyòn tù do b n lao éng cña m nh cho ng êi kh c, tých lòy tµi s n lµ kõt qu cña b n th n lao éng m nh, (do ã ng êi cã tµi s n uîc Locke coi lµ ng êi lµm viöc ch m chø, ng êi kh«ng tµi s n lµ do l êi biõng). ChÝnh quyòn lµ dùa trªn khõ íc cña nh ng ng êi tù do, nh ng quyòn bá phiõu chø thuéc vò nh ng ng êi cã tµi s n (ngçm hióu lµ nh ng ng êi lao éng thùc sù). DÜ nhiªn, luën thuyõt cña Locke cßn qu n gi n Ó gi i quyõt c c vên Ò rêt thùc tiôn nh : (1) Thiªn nhiªn hay nãi chung lµ tµi s n kh«ng do lao éng con ng êi t¹o ra lµ cña chung, nh ng Locke kh«ng a ra gi i ph p së h u chung nh thõ nµo mµ ngçm trong 7 T c phèm nµy cã thó lêy trªn internet, 6

7 t duy cña Locke lµ mçi ng êi sï tù dïng hay x héi sï chia cho kh«ng qu møc cã thó tù lao éng trªn nã. Locke ch a t ëng t îng tíi t nh tr¹nh khan hiõm nh hiön nay a Õn t nh tr¹ng nh ng ng êi sinh sau Î muén sï kh«ng îc h ëng phçn chia nµo c. Hay ph i chia l¹i? Hay mét h nh thøc së h u chung nµo ã? (2) Con ng êi dï sinh ra bêt cø ë u còng lµ con ng êi vµ cã quyòn h ëng tµi s n thiªn nhiªn, do ã quan ióm cña Locke vò thiªn nhiªn, nõu i Õn chç tën cïng gi i ph p ph i trªn c së toµn cçu chø kh«ng thó trªn c së quèc gia; (3) NÕu chø cã lao éng quyõt Þnh t h u th têt cha mñ còng cã quyòn t h u èi víi tµi s n tõ lao éng cña con c i, v b n th n êi sèng con c i cã îc lµ do lao éng (nu«i nêng, dëy dç) cña bè mñ? (4) ë mét thêi ióm nµo ã, t h u îc thùc hiön tõ thuë xa x a trong qu khø, t h u nµy cã thó chýnh ng (tõ lao éng hoæc ph n chia c«ng b»ng) hay kh«ng chýnh ng ( n c íp, bãc lét, thõa kõ), x héi sï gi i quyõt c c tµi s n kh«ng chýnh ng nh thõ nµo? (5) Liªn quan Õn lao éng s n xuêt, kõt qña kh c nhau tïy thuéc vµo søc kháe, ng êi m¹nh kî yõu, ng êi gæp may m¾n sinh ra b nh th êng, ng êi kh«ng may tët nguyòn, Locke kh«ng t m c ch gi i quyõt hoæc coi nh kh«ng ph i lµ vên Ò. Locke d êng nh cho r»ng kh«ng cã vên Ò khan hiõm vµ viöc gi i quyõt c c tµi s n kh«ng chýnh ng lµ qua mét cuéc c ch m¹ng, xo bá x héi cò Ó dùng nªn mét x héi dùa trªn khõ íc gi a nh ng ng êi lao éng. LuËt ph p cña c c n íc hiön nay vò Êt ai vµ tµi nguyªn kh«ng gièng nhau, nh ng hçu hõt Òu c«ng nhën quyòn t h u Êt ai, dï lµ trong qu khø xa x«i cã nguån gèc chiõm dông tr i phðp, v kh«ng thó gi i quyõt kióu håi tè. Hä mæc nhiªn chêp nhën sù råi dùa trªn nguyªn t¾c ng êi tíi tr íc hoæc chêp nhën quyòn t h u do kh«ng cã tranh chêp quyòn t h u trªn trong mét thêi gian dµi. iòu nµy thµnh nguyªn t¾c gäi lµ estopol trong luët quèc tõ. Lao éng cña bè mñ nh»m gi o dôc con c i îc coi lµ bæn phën lµm cha mñ do ã viöc cha mñ cã quyòn èi víi t h u cña con c i kh«ng îc x héi thõa nhën. Nãi chung xö lý cña luët ph p nh vëy lµ nh»m b o m gi trþ v n ho (liªn hö gi a cha mñ vµ con c i) hoæc b o m æn Þnh, chêp nhën sù råi, dï ng êi ang së h u Êt tíi tr íc hay t íc o¹t. VÒ tµi nguyªn thiªn nhiªn kh c hçu nh c c n íc Òu coi lµ tµi s n c«ng. LuËt quèc tõ còng thõ, nõu kh«ng Êt cña ng êi ViÖt chiõm cña ng êi Chiªm, ng êi Khmer hoæc cña ng êi Mü chiõm cña c c bé l¹c da á ph i bþ tr l¹i nguyªn chñ. Chñ nghüa vþ lîi (utilitarianism) Chñ nghüa vþ lîi lµ luën thuyõt thø hai cã nh h ëng lín Õn lý luën ph p lý vò së h u, Æc biöt lµ së h u trý tuö. KÕt qña a Õn së h u trý tuö kh«ng nhêt thiõt lµ do lao éng nhiòu hay Ýt mµ nhiòu khi chñ yõu lµ do Æc týnh tù nhiªn (trêi) ban cho, ng êi cã trý th«ng minh tuyöt vêi kî kh«ng cã; ng êi cã hoa tay nghö thuët ng êi kh«ng cã. Quan träng h n c lµ kõt qu trý tuö cña ng êi nµy ph i dùa vµo kõt qu trý tuö cña ng êi i tr íc vµ nhiòu thõ hö tr íc. Nã còng dùa vµo trý tuö îc b o vö b»ng b»ng s ng chõ hoæc t c quyòn hoæc trý tuö vò nguyªn lý kh«ng îc b o vö. ChÝnh v vëy nguån gèc t h u kh«ng chø ë lao éng. Theo chñ nghüa vþ lîi, môc Ých chýnh cña viöc b o vö t h u trý tuö h u dông lµ nh»m ph t huy nã. T duy vþ lîi (utility) do Jeremy Bentham ( ) Ò x íng, xuêt hiön Çu tiªn trong quyón C c Nguyªn Lý ¹o øc Vµ Ph p Lý NhËp M«n. 8 Bentham cïng víi John Stuart Mill ( ), triõt gia vµ nhµ kinh tõ næi tiõng, võa lµ häc trß võa lµ b¹n 8 An Introduction to the Principles of Morals and Legislation (1789), Ch ng I, Of The Principle Of Utility (VÒ Nguyªn Lý h u lîi), coi trªn internet, 7

8 cña Bentham lëp ra chñ nghüa vþ lîi (utilitarianism). John Stuart Mill xuêt b n cuèn Chñ NghÜa VÞ Lîi n m Bentham cho r»ng luët ph p cçn nh»m t¹o lîi Ých x héi chø kh«ng chø ph n nh c i hiön lµ; r»ng con ng êi theo uæi kho i l¹c (pleasure), tr nh au khæ (pain) vµ v vëy nguyªn lý vþ lîi... ång t nh hay kh«ng ång t nh víi bêt cø hµnh éng nµo tïy theo nã lµm t ng hay lµm gi m h¹nh phóc cña bªn liªn quan... kh«ng nh ng mäi hµnh éng cña c nh n mµ cßn mäi biön ph p cña chýnh quyòn. Trªn c së chñ nghüa vþ lîi, c c nhµ lý luën vò ph p lý cho r»ng viöc b o m quyòn t h u vò s ng chõ, t c phèm trong mét thêi h¹n nhêt Þnh lµ biön ph p nh»m ph t huy s ng t¹o cña con ng êi, qua ã c x héi Òu îc h ëng lîi do nh ng s ng t¹o Êy mang l¹i. S ng chõ kh«ng chø dùa vµo lao éng cña ng êi s ng chõ mµ cßn dùa vµo tri thøc chung cña nh n lo¹i (kõt qña cña lao éng trý ãc) do ã kh«ng thó gi i thých viöc h ëng b»ng s ng chõ b»ng thuyªt lao éng mµ ph i dùa vµo thuyõt vþ lîi v nh thõ lµ lµm lîi cho mäi ng êi. Chñ nghüa vþ lîi trong kinh tõ häc cña John Stuart Mill 9 trë thµnh c së cho lý thuyõt kinh tõ thþ tr êng hiön ¹i. Con ng êi c nh n, dï lµ ng êi tiªu thô hay nhµ doanh nghiöp, îc coi lµ con vët duy lý tù hµnh éng riªng lî trªn c së tèi u ho lîi Ých (utility) cña m nh trong iòu kiön cho s½n cña c nh n vµ trªn thþ tr êng (nh tµi s n ban Çu, gi thþ tr êng). Khi tõng con ng êi hµnh éng nh vëy trªn thþ tr êng, thþ tr êng sï tù iòu chønh qu n b nh cung cçu, cung øng cho c nh n nh ng iòu kiön vò gi c îc coi lµ cã s½n vµ nòn kinh tõ nãi chung sï ¹t møc tèi u. ThuyÕt vþ lîi bá qua t c éng vþ lîi qua l¹i cña ng êi nµy èi víi ng êi kh c, còng nh nh ng hµnh éng îc gäi lµ tëp thó. Ch¼ng h¹n hµnh éng cña mét sè ng êi a Õn viöc hä giçu cã trong khi nh ng ng êi kh c nghìo i, kh«ng ph i lµ iòu lý thuyõt nµy quan t m, nhêt lµ èi víi viöc nghìo i t ng èi, miôn lµ tæng thó lîi Ých cña c x héi t ng thªm lªn. Pareto chên chønh lý thuyõt nµy b»ng nguyªn t¾c îc gäi lµ tèi u Pareto, cho r»ng cã thó coi lµ tèi u nõu lîi Ých cña x héi t ng mµ kh«ng cã lîi Ých cña ai bþ gi m. C c quan ióm dùa trªn kinh tõ kh c Landes vµ Posner 10 cho r»ng luët së h u cã c së kinh tõ lµ nh»m ph t huy viöc ph n phèi vµ sö dông hiöu qña tµi nguyªn, nh ng nã ph i t¹o îc sù c n b»ng óng ¾n gi a sö dông vµ lîi Ých cña t c gi nh»m khuyõn khých s ng t¹o. Nghiªng vò b o vö lîi Ých t c gi nhiòu qu sï t ng phý tæn sö dông, nh ng nghiªng vò sö dông nhiòu qu sï lµm gi m týnh khuyõn khých. Lý thuyõt kinh tõ cña Coase vµ Demetz cho r»ng h y Ó thþ tr êng iòu éng vµ t c gi vµ ng êi sö dông sï gi i quyõt víi nhau th«ng qua hîp ång, kh«ng cçn luët t c quyòn. 11 Coase îc gi i Nobel vò kinh tõ v nh h ëng lín cña «ng ta èi víi viöc diôn dþch luët ph p hiön nay. 9 The Principles of Political Economy (1848). Ngoµi ãng gãp lín vò triõt häc, Æc biöt lµ kinh tõ, Mill cßn lµ ng êi cæ vâ tù do c nh n chèng l¹i sù can thiöp cña x héi vµ chýnh quyòn, cæ vâ quyòn b nh ¼ng cña phô n, c«ng oµn vµ thiªn c nh t. 10 W.M. Landes & R.A. Posner, 1989, An Economic Analysis of Copyright Law, Journal of Legal Studies, Vol. 28, 1989, R.H. Coase 1960, The Problem of Social Contract, The Journal of Law & Economics, 3, 1-44 vµ H. Demsetz, 1967, Toward A Theory of Property Rights, The American Economic Review, 57 (2),

9 Quan ióm cña Marx vò së h u VÒ ¹i thó, quan ióm vò së h u cña Marx kh gièng John Locke. ã lµ: (a) nguån gèc cña së h u lµ tõ lao éng; (b) tµi s n thiªn nhiªn kh«ng do con ng êi lµm ra lµ cña chung. Gi i ph p cña Locke nãi chung lµ t h u ho. Marx ph n tých lao éng trªn tiõn tr nh ph t trión kinh tõ míi, trong ã cã nh ng yõu tè míi: (a) vai trß ngµy cµng trë nªn quan träng cña t b n; (b) t b n tých lòy n»m trong tay giai cêp t b n cã nguån gèc tõ bãc lét lao éng; (c) s n xuêt cã týnh tæ chøc tëp cao. V nh ng lý do trªn Marx coi gi i ph p lµ c«ng h u ho hoæc tëp thó ho s n xuêt, tøc lµ céng s n chñ nghüa kh«ng nh ng nh»m tëp hîp tých lòy chung mµ cßn tæ chøc lao éng chung. Nãi lµ gi i ph p th kh«ng hoµn toµn óng v Marx cho r»ng ph n tých cña m nh cã týnh khoa häc, do ã nã cho ta thêy ra tiõn tr nh têt yõu cña lþch sö, tøc lµ sù tù diöt vong cña t b n chñ chñ nghüa. Gi i ph p c ch m¹ng lµ lµm cho qu tr nh têt yõu nµy Õn må ch«n nhanh h n mµ th«i. Ph n tých cña Marx vò nh h ëng cña kü thuët, kinh tõ èi víi së h u vµ tæ chøc x héi trong lþch sö còng nh tiõn tr nh lþch sö nãi chung îc Engels óc kõt trong quyón Nguån Gèc Gia nh, T H u vµ Nhµ N íc 12 dùa vµo c c ghi chó Marx Ó l¹i vµ c«ng tr nh nh n chñng häc cña Morgan. Theo Engels, khi s n xuêt ch a cã thæng d, thiªn nhiªn cßn thõa th i, ch a khai th c hõt, con ng êi cçn hîp t c khai th c vµ b o vö lén nhau tr íc thiªn nhiªn, Êt ai, tµi nguyªn thiªn nhiªn th êng lµ cña chung. Thêi ¹i nh thõ îc Marx vµ Engels gäi lµ thêi kú céng s n nguyªn thñy. Tµn d cña thêi kú nµy trong x héi ViÖt Nam lµ ruéng c«ng trong lµng x, lóc tr íc kia thuéc céng ång, nh ng sau ã thuéc nhµ vua. Lao éng th êng dùa trªn nguyªn t¾c ng êi nµo lµm ng êi ã h ëng, nh ng v cçn hîp t c èi phã víi thiªn nhiªn mµ nhiòu ho¹t éng còng cã týnh c ch chung (nªn Ó ý t«i kh«ng dïng ch tëp thó ë y) vµ thô h ëng theo mét m«h nh nµo mµ ng êi tham gia ång ý. Khi s n xuêt cã thæng d, chuyªn m«n ho lao éng îc thùc hiön, thñ c«ng t ch riªng khái n«ng nghiöp, kü thuët do ã ph t trión, s n xuêt kh«ng ph i Ó tù tiªu mµ Ó trao æi, nh ng ång thêi qu tr nh nµy còng a Õn ph n ho x héi. Bé téc m¹nh vµ kî m¹nh n¾m quyòn vµ hä cã thó sèng dùa vµo søc lao éng cña ng êi kh c, t h u trë thµnh phæ biõn, kó c viöc biõn con ng êi trë thµnh t h u cña ng êi kh c nh chõ é n«lö ë x héi cæ Hy L¹p, La M vµ ë n íc Mü sau nµy. ChÕ é n«lö biõn i khi lîi Ých kinh tõ do nã t¹o ra thua kðm c c h nh thøc tæ chøc lao éng kh c. Thùc tõ, x héi kh«ng lµ mét hoang o, chø cã mét nhãm ng êi, hay lµ mét x héi nhá bð vµ x héi ã sï tan biõn i khi mäi ng êi v mét lý do nµo ã kh«ng cßn ë trªn ã. LÞch sö loµi ng êi b¾t Çu b»ng c c x héi nhá bð, liªn kõt x héi dùa trªn c së gia nh, huyõt thèng, vµ ph t trión thµnh bé l¹c, vµ råi nh ng liªn bé l¹c còng dùa trªn liªn hö huyõt thèng ban Çu. Nã ph i trao æi vµ èi phã víi mét hoæc nhiòu x héi kh c còng dùa trªn liªn hö gia nh, huyõt thèng. Do Êt ai ngµy cµng trë nªn h¹n chõ, Êt ph n chia hoæc sö dông bëi gia nh lóc Çu chø cã týnh t¹m thêi sau trë thµnh t h u. ý thøc vò Êt riªng cña bé l¹c, èi nghþch víi Êt cña bé l¹c kh c Æt nòn t ng cho l nh Þa cña l nh chóa, vua chóa vµ quèc gia sau nµy. Qui t¾c ng êi chiõm dông Çu tiªn Ó gi i thých vò t h u Êt ai, l nh thæ quèc gia chø lµ tëp tôc chêp nhën kõt qña cña sù råi, Ó tr nh gi i quyõt tranh chêp b»ng b¹o lùc chiõn tranh gi a nhiòu c nh n, bé l¹c hay quèc gia. Kinh tõ trªn c së s n xuêt nh»m trao æi t¹o ra tçng líp th ng gia. Bãc lét thæng d dùa trªn kh c biöt gi gi a gi b n ra vµ gi mua vµo. ChØ khi c ch m¹ng kü thuët ra 12 Frederick Engels, The Origin of The Family, Private Property and the State, in the Light of the Researches of Lewis H. Morgan, International Publishers, New York, Second Edition 1972, Fourth Printing

10 êi, cã kh n ng n ng cao n ng suêt qua sö dông m y mãc vµ chuyªn m«n ho cao h n, quan hö giai cêp t s n vµ v«s n trong s n xuêt míi ra êi, t¹o nªn tçng líp t s n giçu cã ch a tõng cã trong lþch sö. Qu tr nh s n xuêt dùa vµo tých lòy t b n do bãc lét thæng d lao éng t¹o ra. KÕt qña s n xuêt theo Marx ph n tých lµ do søc lao éng t¹o ra. TriÕt lý nµy kh«ng ph i lµ míi l¹. John Locke nãi tr íc ã. C i míi l¹ lµ Marx sö dông thµnh tùu cña khoa häc kinh tõ Ó ph n tých vên Ò nguån gèc cña c i trong nòn kinh tõ t b n chñ nghüa mét c ch khoa häc h n, mét nòn kinh tõ kh«ng ph i nh»m môc Ých s n xuêt Ó tù tiªu dïng hoæc trao æi hµng ho thæng d kh«ng cçn Õn mµ lµ nh»m môc Ých ngµy cµng lµm t ng t b n bá ra ban Çu sau mçi qu tr nh s n xuêt. Trong mçi qu tr nh s n xuêt t b n chñ nghüa, sau khi trõ chi phý cho lao éng chõt ph n nh gi trþ cña nguyªn vët liöu vµ c«ng cô t liöu s n xuêt dïng trong s n xuêt, phçn cßn l¹i lµ gi trþ thæng d mµ Marx coi lµ gi trþ d«i ra do giai cêp t b n bãc lét tõ ng êi lao éng. (Coi s å Ýnh kìm èi chiõu quan ióm cña Marx vµ quan ióm c c nhµ kinh tõ thþ tr êng.) PhÇn ãng gãp cña t b n (m y mãc, nhµ x ëng) mµ Marx gäi lµ lao éng chõt îc týnh vµo gi trþ hµng ho mµ ng«n ng kinh tõ hiön nay gäi lµ chi phý khêu hao tµi s n cè Þnh (depreciation hay consumption of fixed capital). VÊn Ò tr l i cho ng êi bá vèn trong t b n tµi chýnh vµ t b n s n xuêt hµng ho, Marx lëp l¹i quan ióm cña Aristotle coi ã lµ iòu kh«ng tù nhiªn. 13 Dï kh«ng nh¾c tíi Adam Smith, quan ióm nµy kh«ng kh c Adam Smith. C hai Òu cho ho¹t éng trung gian týn dông nh»m huy éng t b n cña ng êi tiõt kiöm chuyón sang ng êi s n xuêt cçn t b n lµ ho¹t éng phi s n xuêt. Cã lï Marx coi vèn nh lµ kõt qña cña t íc o¹t lao éng cña ng êi kh c trong qu khø. Ho¹t éng týn dông kh c ho¹t éng cho vay næng l i. (CÇn Ó ý ng êi cho vay næng l i, lîi dông thêi c mêt mïa, gæp sù cè mµ cho vay c¾t cæ ng êi cçn vay tiòn. y lµ mét lo¹i ho¹t éng n»m ngoµi thþ tr êng hoæc kh«ng cã thþ tr êng iòu phèi. Nªn nhí r»ng thþ tr êng kh«ng ph i lµ iòu tù nhiªn do bµn tay v«h nh iòu éng mµ cçn thiõt cã m«i tr êng ph p lý h u hiöu nh»m b o m thþ tr êng ho¹t éng h u hiöu) 14. ChÝnh ho¹t éng cho vay næng l i lµm nhiòu ng êi trong thêi Hy L¹p cæ ¹i vµo thiªn niªn kû tr íc thiªn chóa gi ng sinh mêt hõt tµi s n Êt ai îc chia vµ ph i î nhµ, î Êt råi b n con c i i thµnh nªn n«lö, tíi møc cø 1 ng êi tù do l¹i cã 4 ng êi n«lö. 15 Khi cã thþ tr êng týn dông cã tæ chøc, kh«ng thó kh«ng coi nh ng ho¹t éng nµy, ch¼ng h¹n ho¹t éng týn dông cña hö thèng ng n hµng, lµ nh ng ho¹t éng s n xuêt. Nã còng ph i chi phý cho nguyªn vët liªu ( iön, n íc, iön tho¹i, nhµ cöa) vµ lao éng sèng Ó t¹o ra dþch vô trung gian tiòn tö. C c nhµ M c XÝt ch¾c còng kh«ng tõ chèi chêp nhën ióm nµy. VÊn Ò kõ tíi lµ tr l i cho ng êi bá tiòn dï hä kh«ng bá søc lao éng vµo viöc t¹o ra hµng ho cçn Õn vèn hä bá ra. DÜ nhiªn hä kh«ng tham gia s n xuêt, l i göi ng n hµng kh«ng ph i lµ iòu "kh«ng tù nhiªn" nõu nh x héi muèn hä h¹n chõ chi tiªu, Ó dµnh vµ th«ng qua hö thèng týn dông cho c c nhµ s n xuêt m în Ó ph t trión s n xuêt. Ngoµi ra cßn cã yõu tè rñi ro. Ng êi bá tiòn cho vay, hay ng êi lµm dþch vô trung gian tiòn tö, kh«ng thó kh«ng týnh Õn kh n ng ng êi vay kh«ng hoµn tr, kh n ng l¹m ph t lµm mêt gi trþ tiòn thu l¹i îc, kh n ng hµng s n xuêt ra nh ng kh«ng b n îc. Kh«ng thó coi l i lµ tõ thæng d lao éng, mµ thæng d lao éng chø cã thó týnh sau khi trõ l i vèn trung b nh. (Coi s å quan hö trong nòn kinh tõ thþ tr êng.) 13 Karl Marx, Capital, Encyclopedia Britanica, Vol. 50,1952, ch ng 5, trang iòu nµy t c gi bµn kü trong bµi T m hióu vò néi dung thó chõ trong kinh tõ thþ truêng ë ViÖt Nam, héi th o Liege Frederick Engels, s d, ch ng 4, The Rise of The Athian State. 10

11 S å Quan HÖ Trong NÒn Kinh TÕ Hµng Ho Theo Marx (Nguån: Capital - T B n) 1. NÒn kinh tõ tù s n tù tiªu, nh ng cã thæng d cçn trao æi: trong nòn kinh tõ nµy, hµng s n xuêt d thõa (tøc lµ kh«ng cã gi trþ sö dông èi víi ng êi s n xuêt ra nã) îc trao æi Ó lêy hµng ho kh c cã gi trþ sö dông èi víi hä nh ng mµ hä kh«ng s n xuêt îc. TiÒn chø lµ vët trung gian. Hµng ho trao æi trªn c së nganh gi trao æi. Quan hö îc diôn t nh sau: Hµng TiÒn Hµng 2. NÒn kinh tõ hµng ho : trong nòn kinh tõ nµy, môc Ých chýnh trong trao æi lµ t ng t b n ban Çu. y lµ nòn kinh cã t b n th ng m¹i. TiÒn thu îc sau khi trao æi th êng ph i lín h n tiòn (t b n) ban Çu. Gi trþ thæng d lµ sù kh c biöt gi a tiòn (2) vµ tiòn (1). Quan hö îc diôn t nh sau: TiÒn (1) Hµng TiÒn (2) 3. T b n tµi chýnh: t b n tµi chýnh xuêt hiön tõ l u (cho vay), Ýt nhêt lµ tõ thêi Hy L¹p La M cæ ¹i, tiòn cho vay lêy l i Ó t¹o ra tiòn nhiòu h n. Marx lëp l¹i lêi Aristotle, trong T B n, coi nh iòu kh«ng tù nhiªn. S å nh sau: TiÒn (1) TiÒn (2) 4. NÒn kinh tõ t b n chñ nghüa: Quan hö còng nh t b n th ng m¹i. Môc Ých chýnh lµ t ng t b n ban Çu. Nh ng tiòn (1) lµ t b n îc sö dông lµm vèn cho s n xuêt hµng ho. Quan hö gièng s å 2 ë trªn, nh ng néi dung liªn hö phøc t¹p h n vµ îc Marx ph n tých theo s å sau, víi mòi tªn chø sù chuyón æi tõ chi phý s n xuêt ë bªn tr i sang gi trþ hµng ho ë bªn ph i vµ víi c c chi tiõt chuyón æi: Chi phý s n xuêt (týnh theo gi trao æi) Gi trþ hµng ho t¹o ra (gi trao æi) = = Lao éng chõt gåm Chi phý nguyªn liöu (Toµn bé chi phý îc a vµo gi trþ hµng ho ) Chi phý khêu hao (tµi s n cè Þnh) (Toµn bé chi phý îc a vµo gi trþ hµng ho ) + Lao éng sèng Chi phý lao éng (Toµn bé chi phý îc a vµo gi trþ hµng ho ) + Gi trþ thæng d Trong quan hö nµy, chi phý s n xuêt lµ lao éng chõt (lao éng x y ra nh»m t¹o lªn nguyªn liöu vµ tµi s n cè Þnh dïng trong s n xuêt) îc a vµo gi trþ trao æi cña hµng ho míi. Chi phý lao éng sèng còng nh vëy, do ã sù kh c biöt gi a gi trþ trao æi cña hµng ho míi lµm ra vµ chi phý lµ gi trþ thæng d do chýnh lao éng sèng t¹o ra. S å Quan HÖ Trong NÒn Kinh TÕ Hµng Ho Trong Kinh TÕ ThÞ Tr êng Ó gi i thých, cã thó b¾t Çu b»ng quan hö t b n tµi chýnh, sau ã Õn t b n th ng m¹i vµ råi tíi t b n s n xuêt. 5. T b n tµi chýnh: gièng nh s å 3 cña Marx, nh ng céng thªm c c yõu tè gi i thých t¹i sao cã sù kh c biöt gi a tiòn (2) vµ tiòn (1). Ng êi cã vèn cho vay lµm hµnh éng t¹m ho n chi tiªu Ó cho ng êi kh c m în vèn do ã cã båi hoµn. Trong tr êng hîp th«ng qua hö thèng týnh dông, hö thèng nµy s n xuêt dþch vô trung gian do ã ng êi vay vµ ng êi cho vay Òu ph i tr chi phý. S å míi cã d¹ng nh sau: Rñi ro Båi hoµn cho chê îi TiÒn (1) + Chi phý dþch vô trung gian TiÒn (2) (nõu lµ ng n hµng) Gi trþ thæng d 6. T b n th ng m¹i: gièng nh s å 2 cña Marx, nh ng ë y cã thªm chi phý trung gian bu«n b n (Ýt nhêt týnh b»ng lao éng cña ng êi trung gian), mét ho¹t éng s n xuêt mµ Ma rx theo truyòn thèng Adam Smith kh«ng thõa nhën, coi nh ho¹t éng phi s n xuêt. S å míi nh sau: Chi phý trung gian bu«n b n TiÒn (1) Hµng + C c yõu tè tr cho vèn ban Çu (nõu cã) TiÒn (2) Gi trþ thæng d 7. T b n s n xuêt; còng gièng nh s å cña Marx, chø kh c lµ ph i céng thªm c c chi tr cho vèn ban Çu bá ra nh s å 5. Trong kinh tõ thþ tr êng, nõu cã c¹nh tranh hoµn h o, gi trþ thæng d sï kh«ng tån t¹i. Lý do t«i tr nh bµy trong bµi T m hióu vò néi dung thó chõ trong kinh tõ thþ truêng ë ViÖt Nam (Héi th o Liege 1999), nªn kh«ng lëp l¹i ë y. 11

12 i vµo ph n tých t b n th ng m¹i hay t b n s n xuêt, ngoµi b n th n c c ho¹t éng nµy lµ ho¹t éng s n xuêt, lu«n lu«n cã vên Ò vèn ban Çu. Vai trß cña vèn ban Çu kh«ng nh ng kh«ng kh c vèn t b n tµi chýnh mµ cßn thªm nh ng vên Ò rñi ro s n xuêt. T b n s n xuêt ph i èi phã víi rñi ro lµ hµng ho t¹o ra kh«ng îc thþ tr êng chêp nhën. LiÖu hä cã îc h ëng g khi chêp nhën rñi ro kh«ng? C u hái nµy lµ trªn c së lu n lý chø kh«ng dùa trªn ph n tých kinh tõ. VÒ mæt kinh tõ, gi trþ thæng d cã hay kh«ng, lín hay nhá cßn tïy thuéc vµo gi trþ trao æi mµ hµng ho s n xuêt ra îc thþ tr êng s½n sµng chêp nhën. Gi trao æi kh«ng chø dùa vµo vên Ò ngang gi, tøc lµ chø ph n nh chi phý s n xuêt. S n phèm míi mµ thþ tr êng cçn cã thó cã gi rêt cao, t¹o nªn lîi nhuën hay gi trþ thæng d siªu ng¹ch. LiÖu cã hîp lý khi chóng ta coi gi trþ thæng d siªu ng¹ch ã lµ do lao éng sèng t¹o ra kh«ng? Lao éng sèng nµy, kh«ng h n g lao éng trung b nh ë n i s n xuêt kh c, t¹i sao l¹i cã may m¾n h ëng phçn lîi nhuën siªu ng¹ch nõu ta gi Þnh t b n kh«ng îc h ëng? Cã thó nãi Marx còng ý thøc vò siªu thæng d, vên Ò trao æi kh«ng ngang gi, nh ng cho r»ng nõu cã c¹nh tranh, c c nhµ s n xuêt bþ buéc ph i øng dông kü thuët míi, siªu thæng d hay viöc kh«ng ngang gi sï bþ xo bá. 16 Nh ng chýnh v n gi n ho, ãng b ng c c yõu tè éng trong x héi, nh»m ph n tých, Marx bá qua vai trß chêp nhën rñi ro cña ng êi bá vèn tøc lµ cña giai cêp t s n trong nòn kinh tõ, mét yõu tè cùc kú quan träng nh»m ph t trión kinh tõ. Tuy vëy, c c yõu tè Æc biöt cña thþ tr êng, mµ ta nh n d íi con m¾t míi trong nòn kinh tõ hiön ¹i, nh rñi ro, vèn tµi chýnh dùa vµo viöc h¹n chõ chi tiªu, s n phèm míi v n v n kh«ng lµm thay æi ph n tých c b n cña Marx lµ gi trþ thæng d, nõu cã sau khi trõ i c c yõu tè vèn vµ rñi ro, lµ kõt qña cña lao éng sèng. Sau khi týnh têt c c c chi tr nõu cã cho c c yõu tè trªn, thæng d lao éng vén cã thó tån t¹i. Vµ ã lµ bãc lét lao éng. Gi trþ thæng d tõ lao éng chø biõn mêt trong ho¹t éng kinh tõ cã thþ tr êng c¹nh tranh hoµn h o. Vµ vai trß cña nhµ n íc trong viöc xo bá bãc lét lao éng lµ t¹o thþ tr êng gçn víi thþ tr êng c¹nh tranh hoµn h o, tøc lµ víi th«ng tin hoµn h o. iòu nµy t«i th o luën trong mét bµi viõt tr íc y nªn sï kh«ng lëp l¹i ë y. 17 VÒ së h u trý tuö, mæc dï Marx kh«ng viõt râ ra nh ng ta cã thó hióu lµ theo quan ióm cña Marx, chi tr cho quyòn së h u s ng chõ, t c quyòn kh«ng kh c g chi tr cho chi phý khêu hao c c lao éng chõt b nh th êng kh c nh m y mãc, c«ng tr nh x y dùng nõu nh s ng chõ vµ t c quyòn îc chêp nhën lµ tµi s n (t b n) nh ng lµ tµi s n v«h nh. VÊn Ò lµ lµm sao o gi trþ trý tuö. Gi trþ trý tuö kh«ng thó chø o b»ng lao éng, tøc lµ b»ng "ph ng tiön sèng tèi thióu nh»m b o m kh n ng t i s n xuêt søc lao éng" nh Marx nãi dï lµ gi trþ nµy cã týnh Õn møc é phøc t¹p còng nh tr nh é häc vên cña lo¹i lao éng Æc biöt. C b n lµ gi trþ trý tuö trong s ng chõ vµ t c quyòn ph i o b»ng gýa trþ biªn t¹o thªm lªn qua ãng gãp cña nã vµo viöc t ng n ng suêt lao éng kh«ng ph i chø cho hiön t¹i mµ cßn cho t ng lai. NÕu nh gi trþ trý tuö nµy cã thó o l êng îc, th viöc chi tr, cã thó rêt lín, sï ph i i vµo tói ng êi së h u s ng chõ vµ t c quyòn. NÕu s ng kiõn p dông t¹o ra lîi nhuën siªu ng¹ch nh vëy, liöu ng êi cã s ng kiõn cã îc thõa h ëng lîi nhuën siªu ng¹ch hay nã thuéc vò lao éng sèng cña ng êi trùc tiõp s n xuêt? Mét sè iòu ph n tých ë trªn thùc ra îc chêp nhën trªn thùc tõ ë ViÖt Nam, nh l i ký göi tiòn, l i vay tiòn, chi tr cho viöc sö dông së h u trý tuö. Ph ng ph p lµm thèng kª tµi kho n quèc gia ë ViÖt Nam còng îc x y dùng trªn c së ph n tých trªn 16 Coi Capital, s d, ch ng 12, trang Vò Quang ViÖt, T m hióu vò néi dung thó chõ trong kinh tõ thþ truêng ë ViÖt Nam (Héi th o Liege 1999). 12

13 dùa theo chuèn thèng kª Liªn Hîp Quèc. 18 DÞch vô nhµ n íc, ng n hµng, th ng nghiöp, gi o dôc, y tõ vµ c c dþch vô kh c trong nòn kinh tõ îc coi lµ c c ho¹t éng s n xuêt. Nã kh«ng cßn îc coi lµ phi s n xuêt nh hö thèng dùa vµo t t ëng Marx thêi kú cßn Liªn X«. Tuy nhiªn nh ph n tých, bãc lét thæng d lao éng theo nghüa cña Marx vén tiõp tôc nõu nh cã thþ tr êng éc quyòn hoæc gçn nh éc quyòn. Tæng kõt vò nguån gèc së h u Locke vµ Marx rêt gçn nhau trong viöc gi i thých nguån gèc cña së h u. Theo hä, së h u thiªn nhiªn kh«ng do con ng êi lµm ra ph i lµ së h u chung, së h u do con ng êi lµm ra cã nguån gèc tõ lao éng. Tuy nhiªn nõu chø lêy yõu tè lao éng mæc dï týnh tíi kh c biöt vò chêt l îng (th«ng minh, søc kháe, cã tay nghò, ch m chø) Ó gi i thých nguån gèc së h u th kh«ng Çy ñ, kh«ng thó gi i thých îc mäi nguån gèc cña tµi s n. T¹o nªn tµi s n, cßn cã c c yõu tè cçn a vµo gi i thých: ã lµ may m¾n, nhþn chi tiªu chþu khã tých lòy Ó t¹o vèn ban Çu, ãc m¹o hióm s½n sµng chëp nhën rñi ro. ViÖc gi i quyõt vên Ò së h u trong lþch sö x héi loµi ng êi mang nhiòu h nh thøc kh c nhau, tõ së h u céng s n nguyªn thñy, tíi quyòn cña kî m¹nh, cña nhµ vua, vµ råi i tíi quyòn t h u c nh n theo luët Þnh. T h u kh«ng gi m i mµ ngµy cµng ph t trión nhêt lµ trong hö thèng thþ tr êng hiön nay lµ v nã lµ c së b o m quyòn tù do c nh n, b o m viöc sö dông hiöu qña tµi s n trong s n xuêt (tµi s n ë y gåm c s n phèm l u bòn vµ kh«ng l u bòn vµ tµi s n trý tuö). NÕu chø cã quèc h u th chýnh quyòn têt cã quyòn hµnh thèng so i èi víi c nh n v nã cã thó kióm so t îc nhu cçu thiõt yõu nhêt cña con ng êi lµ miõng n, lµ lao éng Ó sinh tån, ch a nãi Õn nã cã thó bãp chõt tù do t t ëng vµ Çu ãc s ng t¹o. Sù sèng cßn cña h nh thøc x héi nµo ã, vµ hiön nay lµ mét thó chõ x héi îc x y dùng trªn mét c së ph p lý nhêt Þnh, lµ tïy thuéc vµo thó chõ ã cã t¹o sù ång thuën trong x héi ã hay kh«ng. Sù ång thuën îc bióu hiön qua ph p luët vµ c c chýnh s ch x héi. Riªng vò së h u, ång thuën víi thó chõ x héi bao gåm: ång thuën vò c c b o m tù do cña c nh n Ó mçi ng êi thùc hiön quyòn lµm ng êi cña m nh; ång thuën vò thó chõ sö dông vµ b o vö tµi s n chung; ång thuën vò thó chõ ph n phèi kõt qu cña qu tr nh s n xuêt ång thêi b o m îc hiöu qña trong s n xuêt, trong sö dông hiöu qu s n xuêt, trong viöc ph t huy trý tuö. H nh thøc së h u (tëp thó, quèc doanh, hay t nh n) cã phï hîp hay kh«ng lµ tïy thuéc vµo viöc x héi cã ång thuën hay kh«ng, tøc lµ nã cã ph n nh týnh c«ng lý hay kh«ng. ång thuën nh vëy mang h nh thøc khõ íc x héi. John Rauls trong t c phèm cã nh h ëng lín hiön nay, A Theory Of Justice (Lý ThuyÕt vò C«ng Lý), 19 cho r»ng nh ng nguyªn t¾c c n b n cña c«ng lý bao gåm: 18 United Nations, System of National Accounts KÓ tõ n m 1993, c c nhµ kinh tõ vµ thèng kª thõ giíi quyõt Þnh ång ý coi t c quyòn lµ ho¹t éng s n xuêt, do ã chi tr cho t c quyòn lµ chi phý s n xuêt, kh«ng ph i lµ dùa vµo ph n phèi l¹i tõ thæng d nh tr íc y. y lµ iòu thay æi quan träng trong ý niöm kinh tõ vµ thèng kª. Riªng vò s n xuêt b»ng s ng chõ, viöc coi nã mét ho¹t éng s n xuêt kh«ng ph i lµ iòu bµn c i, tuy nhiªn ch a îc chêp nhën v b»ng s ng chõ phøc t¹p h n. B»ng s ng chõ ra êi kh«ng nhêt thiõt îc thþ tr êng chêp nhën sö dông, vµ kh«ng biõt Õn bao giê thþ tr êng míi chêp nhën do ã viöc nh gi nã gæp khã kh n. NÕu ch a îc chëp nhën th gi trþ nã b»ng sè kh«ng, nh ng khi îc chêp nhën gi cña nã lµ gi thþ tr êng s½n sµng tr. Nh vëy thêi ióm cã thó biõt gi lµ thêi ióm îc chêp nhën ë t ng lai, trong khi s n xuêt l¹i lµ hiön t¹i. ViÖc nh gi trþ s n xuêt l¹i lµ ë thêi ióm nã îc s n xuêt chø kh«ng ph i t ng lai. 19 John Rawls, A Theory Of Justice, 1999, Revised edition, Harvard University Press. XuÊt b n lçn Çu

14 Mçi ng êi cã quyòn b nh ¼ng ßi hái mét danh môc thët Çy ñ c c quyòn c b n vµ quyòn tù do ngang nhau, danh môc nµy ph i gièng nhau cho mäi ng êi; vµ trong danh môc nµy, c c quyòn tù do chýnh trþ ngang nhau, vµ chø nh ng quyòn nµy, ph i îc b o m gýa trþ óng ¾n cña nã. Sù bêt b nh ¼ng vò x héi vµ kinh tõ lµ nh»m môc Ých tho m n hai iòu kiön: thø nhêt, sù bêt b nh ¼ng Êy ph i g¾n víi c c vþ trý vµ chøc vô më réng cöa cho mäi ng êi víi týnh b nh ¼ng óng ¾n vò c héi; vµ thø hai sù bêt b nh ¼ng Êy ph i t¹o ra lîi Ých lín nhêt cho nh ng ng êi kh«ng may nhêt trong x héi. Nãi mét c ch n gi n h n, Rauls ph n b c quan ióm cña ph i vþ lîi cho r»ng chø cçn t ng tæng lîi Ých cña c x héi lªn lµ ñ. Rauls còng ph n b c lý thuyõt tèi u Pareto, t ng lîi Ých cña mäi ng êi nh ng kh«ng lµm lîi Ých tuyöt èi cña ai gi m. Rauls cho r»ng bêt b nh ¼ng vò x héi vµ kinh tõ hoæc do nh ng iòu kiön Çu tiªn kh c nhau, hoæc do thiªn nhiªn t¹o ra (cã søc khoî b nh th êng hoæc tµn tët, th«ng minh hoæc kh«ng th«ng minh, v n v n) hoæc lµ iòu kh«ng tr nh îc (mçi ng êi cã mét vþ trý, chøc vô cao thêp kh c nhau trong x héi) do ã thó chõ x héi chø cã thó óng ¾n (theo nghüa c«ng lý) nõu nã b o m tù do c b n vµ t¹o ra lîi Ých cao nhêt cho nh ng ng êi kh«ng may m¾n nhêt trong x héi. ång thuën ßi hái chuyón biõn Ó thých nghi víi iòu kiön míi cña c hö thèng thó chõ. ã lµ Þnh luët sinh tån theo h íng thuyõt sinh tån cña Darwin khi p dông vµo ph n tých x héi nh Ò cëp tíi ë Çu bµi nµy. TrÝ tuö vµ t ng lai héi nhëp cña c c n íc ang ph t trión CÇn cã c i nh n míi vò lao éng trý tuö vµ së h u trý tuö khi mµ kinh tõ th«ng tin, kinh tõ dþch vô ngµy cµng chiõm mét bé phën lín trong nòn kinh tõ, vµ lµ bµn ¹p rêt quan träng thóc Èy qu tr nh ph t trión kinh tõ. Trong nòn kinh tõ mét sè n íc tiªn tiõn nh Mü, dþch vô t¹o ra h n 70% tæng s n l îng quèc néi (GDP), vµ dþch vô t ng nhanh lµ dþch vô cã hµm l îng trý tuö cao. Gi trþ trý tuö, kh«ng nh c c hµng ho th«ng th êng kh c, kh«ng ph i o chñ yõu b»ng thêi gian lao éng bá ra mµ lµ gi trþ thþ tr êng s½n sµng chêp nhën tr v ãng gãp cña nã vµo ph t trión n ng suêt nãi chung (coi thªm gi i thých ë ghi chó 16). T ng n ng suêt lao éng ång nghüa víi viöc t ng thu nhëp mµ kh«ng ph i mêt thªm chi phý vò tµi s n vµ nguyªn vët liöu. HiÖn t îng t ng n ng suêt lao éng ë Mü nh ng n m gçn y a kinh tõ n íc nµy trë l¹i thêi kú vµng son cña nh ng n m 60. Tõ , n ng suêt lao éng t ng b nh qu n n m lµ 3%. Tõ 1973 Õn 1992, n ng suêt t ng b nh qu n n m chø cßn 1,1%. Nh ng tõ n m 1997 Õn nay, n ng suêt t ng b nh qu n n m lµ 2,7% vµ míi y nhêt lµ 3% n m Cßn qu sím Ó cho lµ t ng n ng suêt ë møc cao nµy lµ kõt qña cña c«ng nghö m y týnh vµ th«ng tin míi v cho Õn n m 1997, c c nhµ kinh tõ, sau rêt nhiòu nghiªn cøu kh c nhau, Òu kh«ng t m thêy nh h ëng cña c«ng nghö m y týnh trong nòn kinh tõ nãi chung sau trªn 20 n m Çu t vµo chóng. HiÖn t îng nµy îc nhµ kinh tõ cã gi i Nobel liªn quan Õn nghiªn cøu vò n ng suêt vµ ph t trión Robert Solow gäi lµ "computer paradox" (nghþch lý m y týnh iön tö). Nh ng còng cã thó hiön t îng míi nµy lµ më Çu cho nòn kinh tõ míi, khi c«ng nghö míi b¾t Çu cã hiöu qña. 21 Vµ nh vëy ta cµng thêy râ lµ gi trþ kõt qña cña trý tuö kh«ng thó mét ngµy mét b a mµ thêy îc, kh«ng thó nh gi lóc nã îc "s n xuêt" b»ng chi phý s n xuêt. 20 Bureau of Economic Analysis, US Department of Commerce. Sè liöu míi nhêt dùa vµo sè liöu vò GDP chønh lý theo nguyªn t¾c míi cña SNA. 21 Alan S. Blinder, "The Intenet and The New Economy", Brookings Institute, January

15 TrÝ tuö cçn thiõt cho mäi nòn kinh tõ, tõ th îng cæ cho Õn hiön ¹i, nh ng nòn kinh tõ míi sï chñ yõu lµ nòn kinh tõ trý tuö. C c n íc tiªn tiõn Òu ý thøc rêt râ vò iòu nµy. ChÝnh v thõ mµ cã sù chuyón biõn lín trong chiõn l îc ph t trión vò th ng m¹i vµ kinh tõ c c n íc tiªn tiõn nh»m n¾m lêy vµ b o vö quyòn së h u trý tuö th«ng qua luët ph p quèc gia vµ luët quèc tõ, Æc biöt lµ th«ng qua c c hiöp Þnh quèc tõ cña Tæ Chøc Th ng M¹i Quèc TÕ (WTO) vµ Tæ Chøc Quèc TÕ VÒ Së H u TrÝ TuÖ (WIPO). LuËt Liªn HiÖp u Ch u (European Union) vµ luët Mü t ng thêi gian b o hé tµi s n trý tuö (nh Ò cëp tíi ë phçn trªn). Liªn HiÖp u Ch u th«ng qua luët ßi hái c c n íc thµnh viªn ra luët b o vö t c quyòn cña ng êi thu nhëp th«ng tin èi víi ng n hµng d kiön. ChÝnh quyòn Clinton n m 1996 còng lµm t ng tù nh ng bþ toµ n xö vi hiõn ( nh¾c Õn ë phçn trªn) vµ sau ã Quèc Héi Mü còng b c bá vµo n m 1998 v th«ng tin, d kiön lµ tõ quan s t tù nhiªn, kh«ng thó cã t c quyòn trªn tù nhiªn. 22 Tuy vëy dùa vµo quan ióm cña chýnh quyòn Clinton, têt c nh»m t¹o thõ lùc cho xuêt khèu tõ Mü v sau sù tan r cña Liªn X«, Mü kh«ng cçn ph i nh îng bé Ó mua chuéc c c n íc kh c, Phßng CÊp B»ng S ng ChÕ vµ Nh n HiÖu (Patent and Trademark Office) - PSCNH- thuéc Bé Th ng M¹i Mü cêp b»ng s ng chõ v ît khái nh ng th«ng lö tr íc y lµ kh«ng cêp cho nh ng g thuéc tù nhiªn, kh«ng cêp cho ý niöm. CÊp cho ng n hµng d kiön nh nãi bþ toµ n b c bá. HiÖn nay cßn nhiòu b»ng s ng chõ g y x«n xao trong d luën. ã lµ b»ng s ng chõ cho mét c«ng ty thuèc ë Mü vò DNA cña mét ng êi ë Nam Mü, m¾c HIV nh ng cã søc Ò kh ng kh«ng ph t trión thµnh AID (SIDA) vµ nhiòu chêt îc rót tõ th o méc ë Nam Mü. Tranh luën vò cêp b»ng s ng chõ cho viöc t chuçi DNA (DNA sequence) lµ thý dô quan träng kh c 23. B»ng s ng chõ còng îc cêp cho mét bêm (one click), tøc lµ ý t ëng chø bêm mét lçn lµ mua îc hµng cho c«ng ty Amozon.com. Vµ hiön nay cßn nhiòu tr êng hîp kh c nh vëy kh«ng thó nãi hõt. C c c«ng ty Mü ang æ x«xin b»ng s ng chõ cho ñ mäi lo¹i ý niöm nh»m t¹o éc quyòn trong t ng lai. DÜ nhiªn, PSCNH cã thó tiõp tôc cêp, c c c«ng ty sö dông kh«ng xin phðp cã thó bþ kiön vén tiõp tôc Êu trong toµn n. NÕu thua theo luët míi n m 1998, hä cã thó bþ xö lµ téi ph¹m, chø kh«ng chø båi th êng nh luët tr íc y vµo n m 1908 vµ Míi y nhêt, PSCNH tuyªn bè lµ sï xðt l¹i viöc cho b»ng s ng chõ mét bêm (New York Times, 1/4/2000). NÕu nh n vµo t nh h nh ë Mü ta thêy g? ( u ch u còng ch¼ng kh c, nõu nh ta thêy hä cho b»ng s ng chõ d kiön). Ph i ch ng ã lµ chiòu h íng chñ nghüa Õ quèc kióu míi? V hä cã kh n ng quan s t, thu thëp d kiön vò mäi mæt trªn thõ giíi vµ vò trô, cã tiòn lµm tr íc, hä cã thó lêy b»ng s ng chõ vò mäi hiön t îng tù nhiªn trªn thõ giíi? Vµ nh vëy ph i ch ng hä cã kh n ng kióm so t têt c? ChiÕn l îc Õ quèc kióu míi ã ang h nh thµnh vµ ang bþ giíi trý thøc (dü nhiªn trý thøc kh«ng thó hióu lµ ng êi cã b»ng cêp) vµ c c tæ chøc x héi c«ng d n chèng èi. ChiÕn l îc ã ph n l¹i sù tiõn bé cña nh n lo¹i vµ kh«ng thó tån t¹i. Nh nhën xðt ë trªn, nh ng g kh«ng t¹o ång thuën sï khã lßng tån t¹i. Tuy nhiªn quan ióm kh«ng ång thuën tõ phýa c c n íc ang ph t trión ph i îc tæ chøc trong mét mæt trën chýnh trþ vò c«ng luën. LuËt quèc tõ vµ b o vö s n phèm trý tuö kh«ng thó Ó mét vµi n íc tiªn tiõn quyõt Þnh råi sau ã dån vµo häng c c n íc ang ph t trión. Tr íc søc ph t trión nh vò b o cña khoa häc, s ng chõ nµy nhanh chãng bþ s ng kiõn kia thay thõ, thõ nh ng luët ph p c c n íc ph t trión l¹i i vµo con êng 22 Michael C. McFarland, SJ., 1999, Intellectual Property, Information, and the Common Good. Coi trªn m¹ng internet, 23 James G. Silva, Esq., 2000, Copyright Protection Of Biology Works: Into The Dustbin Of History? Coi trªn m¹ng internet, 15