TWINTIGSTE EEUSE LITURGIESE VERNUWING. Waarheen? Vorentoe of agteruit?

Transcription

1 1. Inleiding In die S kriflig 3 TWINTIGSTE EEUSE LITURGIESE VERNUWING Waarheen? Vorentoe of agteruit? D w arsoor die w êreld sukkel die K erk van C hristus vandag m et die ellende van b etreklik of heeltem al leë kerke; m et duisende en d erduisende belydende lidm ate wiat n et nie m eer kerk toe gaan nie. Vir h ierdie m ense het die erediens eintlik n niksseggende leegheid of vero u d erd e verveligheid gew ord. V ir hulle is die k erk as in stitu u t n volledige nul op n ko n trak. D w arsoor die w êreld w ord d aar g espartel, gew erk en gebid vir die eenheid van die C hristelike kerk; m et alle m ag en k rag w ord gepoog cm elke Sondag se belydenis van,, n heilige, algem ene C hristelike k e rk w eer n sigbare, w aarneem baar-w erklike in stitu êre gestalte te gee. M eestal w ord hierdie eenheid en geestelike volheid gesoek in die Ou, of liew er die Jong K erk, k o rt na P in k ster, in die eerste eeue van sy N ieu-t estam entiese bestaan. M.a.w. herlew ing, vernuw ing en eenheid w ord gesoek d eu r teru g te kyk agtertoe, na die goeie ou ty d aan die begin van die C h ristelik e ja a rte llin g. Is dit reg? Moet die K erk nie vorentoe kyk nie, na die Voleinding, na die volm aakte gevuldheid van die nuw e Je ru sa le m nie? Om h ierdie vraag te m idde van die huidige nood van Laodisensiese louheid en lam heid en oneindige versk eu rd h eid suiw er te beantw oord, m oet ons die K erk oor die hele aard e in die oog hou m aar elkeen m oet ook m et die W oord en Gees van God sy hand in eie boesem steek. W are herv o rm in g en b e k e rin g begin altyd tuis. 2. Quo Vadis, Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika? Die blad E en ^ p ra a t van een, heilige, algem ene, C hristelike k e rk en voer n ernstige en stew ige pleidooi vir die eenheid van die drie A frikaanse kerke. H ulle m otivering begin m et die A kte van U ittreding van die G ereform eerde K erk in En God geve, dat wij nog eens alien één w orden, zoowel in dienst als in le e r. By die diepgaande ontleding van die saak en toestande w ord op p. 5 n sp o tp ren t gevoeg: tw ee p redik antsfig u re staan by n skaal w aarop n psalm - en gesangboek blykbaar teenoor m ekaar afgew eeg w ord, en roep dan ern stig B roer K oster, bring gou die nagm aalservies, die sangboek se v erskil is nie m eer sw aar genoeg nie! M any a tru e w ord is spoken in je s t. H ier het ons ineen, bym ekaar, bg. tw ee groot sake van die k erk oor die hele w êreld, nl. liturgiese vernuw ing (om die leë kerke w eer vol te kry) en kerklike geskeidenheid (w at in die weg staan van kerklike een h eid ). V ir die gew one kerkvolk het die liturgiese verskille tussen die A frikaanse kerke nog altyd die m eeste opgeval en was die bekendste sedert 1859 to t en m et vandag. Die antw oord van die Potchefstroom se studente^ stel eg ter duidelik: As k e rk e n g em eenskap like geloof, d.w.s. n gem eenskap-

2 4 In die Skriflig like belydenis het, b eteken dit dan ook dat d aar geen prinsipiële verskille tussen hulle is nie? Nee, sekerlik nie, anders m oet m ens b ereid w ees om jou kerk prinsip ieel te vereenselw ig m et Rome, w ant laasgenoem de bely byvoorbeeld ook die T w aalf A rtik els... n Belydenis m oet slegs as akkoord van gem eenskap beskou w ord w anneer hy bind en die kerk hom ook handhaaf, m.a.w. bereid is om te reform eer. n Belydenis m oet in funksie wees, anders o ntstaan n modalite itsk e rk. V erd er w ord besw aar gem aak teen n stelling in E en, nl. dat d aar geen prinsipiële verskille tu ssen die A frikaanse kerke b estaan nie en ook teen bg. sp o tp ren t, w at o.a. as onw aar bestem pel w ord. W ie is nou reg? B evat die sp o tp rent n elem ent van w aarheid of is dit totaal onjuis? M.a.w. is die geskeidenheid van die k erk e net n kw essie van sangboeke en kelkies, of is d it iets m eer, of iets heeltem al anders? D iegene w at die A fskeiding veroordeel bew eer dikw els d at die gesangekw essie deurslaggew end was, m aar dit nie m oes wees nie of nie m eer kan w ees nie of nie m eer hoef te wees nie. D aarteenoor stel die G ereform eerde apologete gew oonlik dat die gronde vir afskeiding eintlik k erk regtelik en konfessioneel was. Soms gee enkeles selfs toe dat die liturgiese kw essies eintlik m aar bysaak en hoegenaam d nie deurslaggew end was nie. D aar w ord gew oonlik duidelik gestel d at d it om n eenheidssaak gegaan het: In leer, diens en tu g is teruggegryp na die ou beproefde gerefo rm eerd e pad, soos n a d e r vasgelê d eu r die Sinode van D ordrecht ( ).=* H ierdie saak sy eenheid was histories van sy begin af baie sterk toegespits op die sg. gesangekw essie, die p u n t van die ysberg w at v ir alm al die m aklikste en m eeste sig b aar was. As ons dan sê d at die sp o tp ren t van Stellenbosch tog die w aarheid sk ertsend sê, dan bedoel ons dat die ysberg nog hoegenaam d nie gesm elt het nie. D ieselfde spits is nog m aar steeds die sigbaarste en m akliks-aanw ysbare. Dit gaan nog altyd oor die innerlik e eenheid van belydenis, k erk reg erin g en liturgie. Vir die G ereform eerde K erk in Suid-A frika b eteken dit (en vir alle an d er k erk e) om steeds m aar die hand in eie boesem te steek; om onder leiding van die H eilige Gees Gods W oord steeds as enigste vorm en m aatstaf aan te lê en hom op grond daarvan rekenskap te gee van sy huidige plek, roeping en taak in die K erk van C h ristus in In hierdie studie gaan dit v eral om die liturgiese vernuw ing, nl. om die leë kerke vol en die dooie lidm ate ak tief te kry. D it kan eg ter nooit sonder verband m et die vraag na k erk een h eid nie: die kerk is n geestelike eenheid in C hristus m aar die eenheid behoort ook in stitu tê r en liturgies to t openbaring te kom. 3. God, die H eilige Gees, werk oral Ons G ereform eerdes m oet ons nooit v erbeel dat God, die H eilige Gees, n et binne die G ereform eerde K erk w erk nie.^ N et so m oet an d er hulle egter ook nie w eer v erbeel d at Hy glad geen seggenskap in die G eref. K erk h et nie. Ook S atan w erk en woel nie n e t in een

3 In die Skriflig 5 of an d e r kerk nie m aar oral en juis m iskien onder die C hristene die in ten sie fste sover dit horn gegun w ord. 0 n s m ag nooit beginsels verg eet of n enkele suiw ere beginsel prysgee nie. M aar net so m in m ag ons feite en w erklikhede u it die oog verloor. Die F ariseërs h et bew eer dat hulle dieselfde beginsels as Jesus toegedaan was, m aar tog was Hy vir hulle n struikelblok en m oes Hy gekruisig w ord. Ons m ag en m oet wel die m etodism e van n W esley op S kriftu u rlik e gronde k ritiseer, m aar ons m ag nie v ergeet dat hy in sy yw er vir die Evangelie m yl te perd afgelê het nie. Bloot m enslik bekyk sou n m ens Sjina vir die C hristendom afskryf, m aar w anneer jy verneem van Sjinese, w at uit anti-w estersheid die Bybel nie m eer in m oderne W esterse tale nie m aar v/el in die oorspronklike G rieks wil lees, dan besef jy dat die b e w aa rd e r van Isra el ook nie in Sjina slu im e r of slaap nie. In ons vashou aan die Skrif m ag ons nie verval to t Biblisism e nie, m aar ons m oet altyd onthou dat God hom in heide S k riftu u r en n a tu u r openbaar, nl., deur die skepping, onderhouding en regering van die hele w êreld (A rt. 2 NGB.); ons m oet die w erk van God se Gees ook liturgies in die geskiedenis raak sien en erk en sonder om to t een of an d er tradisionalism e te verval. 4. Die diep-innerlike eenheid van belydenis en liturgie G enoem de sp o tp ren t van E en suggereer dat die lied in die erediens en die v/yse van nagm aalgebruik (m et of sonder kelkies) eintlik m iddelm atige sake is w at op hulleself nie in stitu êre geskeidenheid regverdig nie. H ierteen o o r red e n e e r die G ereform eerdes d at die handhaw ing van die belydenis deurslaggew end is en by im plikasie niks ein tlik m id d elm atig kan w ees nie. Op die probleem van w an n eer afskeiding geregverdig is of nie, wil en kan ons nie h ier ingaan nie. Ons wil hier die eenheid van die k erk in die oog hou as goddelike opdrag en vir die m ens roeping en toekom sideaal. V ernuw ing of v eranderin g van die litu rg ie van elke kerk m oet dan sodanig wees d at dit gehoorsaam bly aan hierdie opdrag en steeds die uiteindelike eenheid van die k erk van C hristus bev order. Die k erk is die liggaam van C hristus, n lew ende organism e, veel m eer d elikaat en veel m eer w erd as die lewe van enige individuele m ens. D aarom kan en m ag ons nie in en m et die K erk eksp erim en teer soos som m ige dit g raag wil doen nie. n K erk m oet al k laar dood wees voordat iem and op hom begin ek sp erim enteer anders sal hy sek er van die eksperim ent sterf. W aar die kerk na sy m enslike k an t siek van die sonde is, m ag en m oet wel daarop kundig en versigtig g eopereer w ord, biddend in die besef dat aan n heilige organism e gew erk w ord. L iturgiese bene en arm s, selfs ore of ander skynbaar nuttelose organe, m ag ook nie sonder m eer afgesny w ord nie al m oet alle ongesonde en selfs kw aadaardige gew asse sjiru rg ies of m edies verw yder w ord. Om hierdie sjiru rg ie en genesing, insover as w at dit m enslike taak en verantw oordelikheid is, reg te kan uitvoer m oet die geestelike

4 6 In die Skriflig anatom ie en fisiologie van die Liggaam van C hristus baie deeglik en volledig b estu d eer w ord. Die verskeidenheid van organe m et hulle onderskeie en besondere funksies m oet geken v/ord, m aar altyd in verband m et die eenheid van die E en Gees w at d eu r en in hulle alm al w erk (vgl. 1 K or. 12 en 13). D aarom m ag en kan ons die liturgie as diens of w erk van die volk, nooit skei en losm aak van die leer, belydenis of dogm a w aarin m ens op die W oord van God antw oord nie (selfs al sou dit dikw els in die geskiedenis lyk asof die dogm a slegs die w erk van haarkloofspesialiste is). Dit w ord vandag taam lik algem een, van verskillende k ante erken. L escrauw aet, n Room s-katoliek, sê w el d at in die dogm atiek steeds die bew ussyn van tegenover de heresie te sta a n m eespreek, terw yl in gebed en k erkdiens die oorheersende die besef is van voor de H eer te sta a n ; hy noem die N ederlandse H ervorm de K erk n sterk teologiserende gem eenskap, m aar De h artslag van deze kerkgem eenschap w ordt b e te r w aargenom en in h aar sam enkom sten als gem eente des K eren dan in h a a r theologische facu lteiten.' G olterm an, L ector vanw ege de A lgem ene Doopsgezinde Sociëteit aan de G em eentelijke U niversiteit te A m sterdam, stem saam m et Van d er Leeuw dat litu rg iek n dogm atiese vak is en p ra a t v e rd e r m et enige b eperking van die liturgie as gezongen dogm a. Benoit, w at in ekum eniese verband katolieke en p ro testantse liturgieë op die E uropese V asteland vergelyk, sê d at liturgiese vernuw ing aan beide kante gedra is d eur leerstellige ontw aking. The L iturgy, indeed, moves in th e serene and m ajestic dom ain of the g reat dogm atic affirm ations. It is, as has been said, prayer w oven w ith dogm a (k u rsiv erin g van my, D.M.). Hy haal iem and aan w at gesê het th at the faith of th e C hurch was to be le a rn t in its litu rg ie. Selfs uit die u iters adogm atiese krin g van die W êreldraad van K erke hoor ons dat a wide sp read crisis of fa ith a g ter die huidige Crisis of W orship lê; P erhaps for the sake of the w orld, the next A ssem bly should be m ore theological.^" H ierdie intiem e en onlosm aaklike verband tussen leer en liturgie was d a a r van die begin af en wel só d at die W oord altyd (reed s in die O.T. en begin van die N.T.) n in tegrerende deel van die erediens w as. D elling sê: In a way w hich, in the ancient w orld, is forshadow ed only in Judaism, C hristian W orship lives by the W ord... Thus the service is not only a m eans of propaganda, but th e place w here God H im self creates new life th ro u g h th e W ord, by m eans of h earin g and believing. Hy beskryf ook die k o ntras tussen die C hristelike erediens en die blinde en w oordelose Dionysiaanse ek stase. ^ D it kan ook nie anders nie. Die k erk is die liggaam van C hristus en Hy is die V leesgew orde W oord. Hy reg eer sy K erk d eu r sy W oord (die Bybel as kanon) en Gees. Hy is die B ruidegom en sy B ruid m oet noodw endig m et liefdesw oorde antw oord op sy Liefdes- W oord. H ieru it kom die belydenis vanself gaandew eg in geykte vorm na vore, m aar tog bly dit in w ese die antw oord van sp rekende liefde op sy W oord.i^

5 O m dat die K erk as B ruid van C hristus uit m ense van verskillende tye en om standighede, van verskillende volkere en tale bestaan, spreek dit vanself d at die W oord m etterty d in baie tale sou kom (B ybelvertalings). N et so kom ook die antw oord daarop in baie verskillende tale. H ierdie verskeidenheid loop tot in die ewige heerlikheid en eer van die nasies in die nuw e Jeru salem (O penb. 21 ; 24 27) en is dus hoegenaam d nie onrein nie en het dus niks m et die sonde en sy gevolge te doen nie. T eenoor hierdie nie-sondige verskeidenheid en veelvuldigheid staan die geskeurdheid van die K erk ten gevolge van die sonde. Dit is n et in die geskeidenheid van baie kerke selfs onder een volk m et een taal nie, m aar dit bestaan ook in die gedagte-gespletenheid, n soort van skisofrenie binne in die kerk, Vv'aardeur W oord en sakram ent nie net v erkeerdelik geskei w ord nie, m aar selfs teenoor m ekaar. H ierd eur gaan die eenheid van en in die liturgie, w at Jesus C hristus ons gegee het, verlore. Hy m oet as V leesgew orde W oord (Seun van God en Seun van die M ens) wel deeglik en duidelik onderskei w ord van die geopenbaarde W oord, die H eilige Skrif. M aar hierdie onderskeiding m ag nooit n antitetiese geskeidenheid w ord nie. In die O.T. is die W oord tog die p rofesie dat Hy sou kom. W anneer Hy gekom h et in die Nuwe T estam ent verduidelik en verkondig H yself die W oord en stu u r dit self oor die w êreld uit d eu r m iddel van sy K erk. Die Paasfees verkondig profeties d a t Hy sou kom om as die Lam van God geslag te w ord en die nagm aal h erin n er d at Hy gekom h et en w eer sal kom om te oordeel die lew ende en die dode. N et so is beide besnydenis en doop tekens en seëls van die inlyw ing in die verbond van God in Jesus C hristus. Die teen stellin g tussen W oord en sak ram en t in die liturgie is gew oonlik die vrug van n verskeidenheid van leer en belydenis, w at dikw els in in stitu êre geskeidenheid en selfs antitese vasgelê is. Om dit te beoordeel is nodig d at ons kortliks aandag gee aan die litu rg iese gang d e u r die eeue heen. 5. Liturgiese ontwikkeling deur die eeue heen In die Skriflig In die jo n g k e rk die eerste eeue na Christus.^* B aum stark, n toegew yde Room s-katolieke leek, sê dat ons in die litu rg ie bew us w ord van die lew ende h a rt van die K erk. In the p ray er w hich ascends to th e T hrone of God, in the fulness of S acram ental G race w hich descends on the com m on life of the faithful, we are m ade conscious of the pow erful stream of life w hich pulsates thro u g h th e M ystical Body of C h ris t... N ever can such living activity be paralysed into the rig o u r of an im m obile and dead form alism. H ierdie kernw ese van die liturgie m oet volgens hom o n veranderd en identies d eur al die eeue heen bly, m aar die liturgiese vorm e is krag ten s hulle eieaard onderw orpe aan n gedurige proses van evolusie. V erskille van ras en taal, asook die besondere genius van elke volk ( all of th em things crea te d and w illed by God ) be-

6 8 In die Skriflig paal die variasie van liturgiese vorm e, w at baie intiem verband hou m et die geskiedenisg ang en -gebeure van w êreld en K erk. Hy m eld v e rd e r dat veral aan die begin van die liturgiese ontvi^ikkeling dokum ente en am ptelike stukke baie skaars w^as. N ogtans kan die gang van sake gedeeltelik g erek o n stru eer w ord d eu r m iddel van n vergelykende studie van die nog-bestaande gew eldige verskeidenheid van ritu sse in die Room s-katolieke K erk, die Siriese K erke w at w eer m et Rome verenig is, die A rm eense, die K optiese, Abessynse, B isantynse K erk, e.s.m. Hy wil van die vergelykende liturgie n eksakte en em piriese w etenskap m aak. Hy v erk laar die Roomse bondigheid in die liturgie teenoor die G riekse w ydlopigheid uit die Latynse liefde vir held erh eid en die G riekse voorliefde vir die estetiese en retoriese. Hy noem ook nog ander voorbeelde uit Spanje, Gallië, e.s.m. Hy vergelyk die invloed van Jerusalem, as heilige stad, m et dié van Rome en K onstantinopel, w^at ook w êreldlike en kerklike m agsentra v/as. Die liturgie-historikus m oet w aak vir vooroordele en vooropgestelde skem a s en hy wil as Room s-katoliek die dogm a en die fe ite voor hom onvoorw aardelik aan v aar. E en van die b elangrikste feite is dat die apostels aan die begin in die jong k erk geen vaste vorm gegee het nie. Hoewel d aar alte dikw els pogings aangew end is om n bepaalde vorm selfs to t n bepaalde apostel persoonlik te herlei, strook dit geensins m et die historiese feite nie. D it is veelal n algem een-m enslike neiging om on die m an ier gesag aan n bepaalde vorm te p ro b eer toeken. H ierdie stelling van B aum stark stem ook presies ooreen m et w at ons in die Nuwe T estam ent vind. Die grondbeginsels van die liturgie w ord wel duidelik gegee, m aar geen vaste vorm voorgeskryf nie (soos bv. wel in die M osaïese w ette van die O.T. vir die A ronitiese p riesterdiens gegee was n ie). U it die byna oneindige hoeveelheid en verskeidenheid van m ateriaal w at d eu r B aum stark, beide u it veral die eerste eeue van die W esterse en die O osterse K erk aangehaal en bly k b aar goed beheers w ord, p ro b eer hy dan sekere ontw ikkelingsw ette vasstel. D it gaan vir hom v eral om tv/ee teenstellinge, nl. dié van u n ifo rm iteit teenoor verskeid en h eid en gestrenge soberheid teenoor oorvloedige rykheid. Die ontw ikkelingslyn loop steeds van verskeidenheid, dikw els van blote im provisasie, na uniform iteit, en nie andersom nie; v erd er steeds van soberheid na rykheid. Hy staaf dit m et vers en k ap ittel uit die geskiedenis. D aar gaan e g ter een baie belangrike ontw ikkeling teen h ierdie tw ee rigtings i.v.m. die liturgiese lees van die H eilige Skrif in. E ers w ord die hele Skrif sistem aties gelees. Byna orals w ord die Skrif gaandew eg al m in d er en m in d er in die erediens gelees. M ettertyd verdw yn dit byna heeltem al. N et so w ord die psalm gesang ook steeds sk ra le r en sk ra le r to td at dit feitlik verdw yn. H ierdie teen - ontw ikkeling of aftakeling verk laar B aum stark uit die fragilitas carnis, sw akheid van die vlees. Die ontw ikkeling van oorspronklike eenvoud to t oorvloedige rykheid h et inkortinge noodsaaklik gem aak en die godsd iensyw er h et afgeneem en dan h et die S k rifle sin g en psa lm gesang in die slag gebly. (D us nie n e t n ontw ikkeling in Suid-A frika

7 In die SkrifUg 9 en op an d e r plekke in die w êreld g ed u ren d e die negentiende eeu alleen nie, m aar van oudsher. K ursivering van my, D.M.) Die ontwikkeling vind ook in die p red ik in g v an die P a tristie se eeu. n A nder ontw ikkeling h et E ngberding eerste aangedui. Leerstellige elem ente h et in die liturgiese prosa toegeneem. Van die vierde tot die sew ende eeu verskyn die teologie eers in die liturgie en m etterty d ook die polem iese teologie van die preke. Voor d aardie tyd het die gem eenskappe in die k erk die sake in stin k tief g e ste l.' Davies vestig die aandag daarop d at die geloofsbelydenis w at deesdae by die nagm aal in baie liturgieë voorkom nie altyd so geskied het nie. D it is volgens horn in 473 in A ntiochieë, g edurende die vroegsesde eeu in K onstantinopel en in 589 in Spanje teenoor die A riane ingevoer en 1014 in die Roomse m is geyk. Hy m een die bedoeling was steeds in tro v ert, anti-m issionêr en eksklusief.^" (H ierop kom ons la te r w eer terug, in verband m et sending en liturgie.) 5.2. A n n die ein d e va n die M iddeleeue Hoewel d a a r baie duidelik in die k erk n et na die tyd van die apostels g een vaste litu rg iese vo o rsk rif w as nie, soos re ed s a an gedui, was d aar tog n sekere eenheid w aarna die m oderne k erk alte dikw els terugverlang. Im G ottesdienst lebt die G em einde, e n tfaltet sich und w ird au ferb au t zum Leibe C hristi durch den H eiligen Geist. Von h ier aus bezeugt die K irche im W erk d er D iakonie die H errlichkeit G ottes, denn d er G ottesdienst d er K irche h alt die T ur offen fiir die H eiligung d er W elt.^^ Die vaders h et in die O erkerk nie die innerlike en die uitw endige geskei nie en ook aan geen individualism e of spiritualism e speelruim te gegee nie. Am A nfang steht nicht die U niform itat, sondern die lebendige Fulle d er Mannigfaltig k eit. W oord en sakram ent v erk eer saam in hulle godgegew e eenheid, en is nie, respektiew elik, afkom stig uit sinagoge en heidense m isteriedienste nie.^ Hoew el d a a r dus geen liturgiese eenvorm igheid w as nie, was d a a r geen innerlike skidsofrenie en ook geen kerklike geskeidenheid nie, aanvanklik selfs ook byna geen nie-sondige differensiasie volgens taal en k u ltu u r nie. D aar was ook (in m oderne taal gesê) geen eksperim ente nie, m aar slegs im provisasie. (H ierdie verskil tu ssen eksperim ent en im provisasie kan nie genoeg beklem toon w ord nie. Die K erk as Liggaam van C hristus kan en m ag nie fu n g eer sonder leiding van die H eilige Gees nie. O nder leiding van die H eilige Gees kan en m oet wel, soms, geim proviseer w ord, m enslik gesproke. D it is ook h ier baie belangrik d at die Skrif as afgesluite kanon nie onm iddellik van die begin af d a a r was nie en ook nie konfessie in geykte vorm nie. Ons kan hier wys op die ered ien ste gehou onder leiding van die H eilige Gees soos beskryf in die boek H andelinge. M et die H eilige Gees kan egter in die K erk as lew ende Liggaam van C hristus hoegenaam d nie geeksp erim en teer w ord nie en sonder die H eilige Gees nog m inder. H ieroor la te r m eer.) D eur die gang van eeue kom d a a r geleidelik a llerle i d iffe ren sia sie, sowel die nie-sondige op g rond van ta a l en k u ltu u r as die

8 10 In die Skriflig in stitu têre geskeidenheid a.g.v. die sonde g epaard m et die verw arde en g esplete denke in die K erk. L. F en d t onderskei litu rg iek as deel van die p rak tiese teologie, w at o.a. sig m oet rekenskap gee van die prinsip iële grondslae van die saak en ook m oet help m et die uitbou en opbou van die liturgiew etenskap, w at eintlik deel vorm van kerk- en dogm ageskiedenis. Hy beskryf dan die sesvoudige uitgang van die M iddeleeuse liturgie soos volg: Die L uthers-konserw atiew e L u th er was geen anti-k atoliek nie, hoew el hy skerp en sterk k ritiek gehad het op die Room s-katolieke litu rg ie w aarin hy die p reek gem is en die fabels en leuens, w at g ebruik is, saam m et die grondbeginsel van w erkheiligheid verw erp het. H ierby voeg J. Moffat^^ dat L u th er die didaktiese funksie van die liturgie teenoor die M iddeleeuse m assa-onkunde sterk beklem toon het, m aar tog baie goed besef h et d a t die didaktiek by die volw assene C hristen w eer die w are godsdiens kan versm oor. D aarom wil hy geen ju s liturgicum hê nie en sny hy slegs die dinge u it w at d irek teen die W oord gaan. Hy is gesteld op die historiese kontin u iteit in die liturgie. Tog stel hy teenoor die Room s-katolieke kerk-en-sakram ent die P ro testan tse W oord-en-sakram ent. G em eentelike sang en gebed kom nou by horn to t h ulle reg D ie A nglikaans-konserw atiew e Volgens F en d t is d a a r baie ooreenkom ste en skakelinge tussen die A nglikaanse en L u therse liturgie, m aar tog is eg. vir hom sedert 1552 m eer reform iert-,katholisch as L uther-,katholisch..., o.a. d eu rd at heelw at w at L u th ers is geskrap is ten gunste van P etru s M artyr, Johannes a Lasco en biskop H ooper. U iteindelik speel die sta a t ook in E ngeland in die liturgie n rol, w at eintlik n êren s anders voorkom nie. Tot vandag toe kan die E ngelse Com m on Prayer Book nog nie v eran d er w ord sender goedkeuring van die Engelse P arlem en t nie Die R eform atoriese N eubau In hierdie opsig is Zwingli volgens F en d t die hoof- en deurslaggew ende figuur. Hy sê dat die L u th eran e nog van na die m is g aan g e p ra a t het, al is d aar by die b etrokke diens n et gepreek. H ierteenoor h et Zwingli en Calvyn baie duidelik die preekdiens en die nagm aaldiens geskei, hoew el hulle albei opgebou h et u it voorhande M iddeleeuse m ateriaal. V olgens C. J. Cadoux^» was Zwingli se stan d p u n t dat slegs dit w at in die Skrif is, in die liturgie toegelaat m ag w ord, terw yl L u th er n et d it wou uitgooi w at d irek teen die Skrif indruis. Zwingli b ep erk die nagm aalviering to t vier k eer p e r ja a r en han d h aaf steeds n baie nou verband tussen k erk en staat. Tog is die m oderne K ongregasionaliste baie verskuldig aan Zwingli. (0 n s G ereform eerdes volg vandag sy voorbeeld van v ier k eer nagm aal p e r ja a r en nie Calvyn nie.)

9 Die voortbou van Calvyn op Zwingli, w ord d eur J. S. Whale^^ onder die volgende hoofpunte gestel: teenoor die p rie ste r hierargie w ord in die liturgie die plerom a van die u itverkorenes gestel as die..constitutive reality of C hrist s C hurch ; w aar L u th er klem gelê h et op die genade as troos, d aar beklem toon Calvyn dit as grond w at to t d ankbaarheidsdiens verplig; die beklem toning van die soewerein iteit van God betek en liturgies die volledige en daadw erklike aanvaarding van God se teenw oordigheid in die liturgie. W hale wys daarop dat die C alvinistiese verw erping van sim boliek en ornam ente, nie anti-esteties was, nie n m inagting van die mooie nle, m aar gebore is uit n besef van die oorw eldigende w erklike teenw oordigheid van God self. D aar is niks kouds of kaals aan die liturgie van Calvyn en sy volgelinge nie. Die w arm te en yw er het gebrand in die nuutontdekte W oord m et sy rykdom en in die daadw erklike deelnam e van die gem eente d eu r die godverheerlikende sang. Slegs w anneer hierdie H ervorm ingsgloed begin w egsterf het, het die sg. kaal m ure en soberheid, w at nou sielloos en geesloos gew ord het, die aandag en k ritiek van vyande g ereg verdig D ie P uriteins-b ybelse V olgens F en d t begin die P u ritein e heeltem al n u u t m et totale verw erping van die Room s-katolieke tradisie (ons sou sê: heeltem al biblisisties). Hy vra dan k rities of die k erk so K erk kan bly as dit die liturgiese tradisie to taal wil negeer? A. G. M atthew s 22 sien die P u ritein e egter bale m eer positief. H ulle het, soos andere, gesoek na w at John Owen genoem het the old glorious beautiful face of C h ristianity. Teenoor die A nglikane het hulle die W oordbediening absoluut sentraal gestel, ja, to t sewem aal p e r w eek is gepreek. A lle form uliergebede is afgeskaf, m aar d aar is intens en veel gebid, sodat die hele lewe een rad ik ale liturgie was, diens van die volk aan God. D it blyk o.a. u it baie P u ritein se dagboeke Die Tridentyns-konserw atiew e F en d t wys ook op die T ren tse kodifisering van die M iddeleeuse ritusse. D it was wel n kodifisering m et seleksie, m aar sen d er kritiek en sonder om sekere elem ente soos die L u th eran e en A nglikane te verw erp. S.i. kan ons Ig. tw ee rigtinge nie reg w aard eer as ons nie die,,katolieke raaksien w at hulle m et T ren t gem een het nie. In die T ren tse kodifisering h et ons m iskien die grootste en sterk ste voorbeeld van w at B aum stark een van die w ette van liturgiese ontw ikkeling genoem het, nl. unifo rm iteit, nie aan die begin nie, m aar aan die einde, in h ierdie geval in die Room s-katolieke K erk aan die einde van die M iddeleeue D ie O osters-konserw atieive In die Skrifiig 11 F en d t d ateer reed s teen 1200 die O osterse litu rg ie toe die bisantynse litu rg ie ë van C hrysostom os en dié van B asilius aan-

10 12 In die Skriilig v aar is as openlike uitsonderinge na dié van die ganse O rtodokse C hristenheid. Hy sien die W esterse w eg-ontw ikkeling ook as n k ritiek op die O osterse op dieselfde wyse as w at T re n t re a g e e r op die k ritie k van die H ervorm ing. Van groot belang is h ier die feit dat die k erk taal in die W esterse K erk L atyn was. D it h et gou vir die G erm ane en a n d e r nuwe volkere in die liturgie van die k erk slegs n g eleerd e en dus vreem de taal gew ord. H ierteenoor was die G riekse taal die volkstaal en het dit as sodanig m eer die eenheid tu ssen k erk en volk gehandhaaf.^^* Die O osterse k erk was ook m eer geneë om aan die volkstale in sy sendingw erk en u itb reid in g liturgiese erkenning te gee.^ (w ord vervolg) P ro f. dr. D. C. S. van d e r M erwe. Potchefstroom, F eb ru arie Een herderlike brief aan die Reformatoriese Teologiese Studente te Potchefstroom, Pretoria en Stellenbosch, vanaf Stellenbosch in September Teologiese Studente-Skakelblad, Potchefstroom, Jg. 1, Nr. 1, G. C. P. van der Vyver: Ds. Dirk Postma in Die Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika , Potchefstroom, p H. du Plessis: Die Missiologie as n Teologiese Wetenskap, Potchefstroom, 1960, p. 24, waar hy A. Kuyper: Encyclopaedie der Heilige Godgeleerdheid, II, pp aanhaal. 5 H. Algra: Het Wonder van de Negentiende Eeu, Wever, Franeker, 1965, p S. F. Brenner: Ways of Worship for new Forms of Mission, Friendship Press, New York, Ook J. G. Davies: The Spirit, The Church and the Sacraments. An experimental Liturgy, J. F. Lescrauwaet: De Liturgische Beweging onder de Nederlandse Hervormden in Oecumenisch Perspectief, Brand, Bussum, 1957, p W. F. Golterman; Liturgiek, De Erven F. Bohn, Haarlem, 1951, pp. 1 en 8. 9 J. D. Benoit: Liturgical Renewal, S.C.M. Press, London, 1958, p. 56 en Uppsala Work Book for the Assembly Committees, p. 78 en J. L. Heiberg in ongepubliseerde kollege-diktaat. 12 D. G. Delling: Worship in the N.T., London, 1962 (vertaal uit die Duits), pp. 92, 103, D. C. S. van der Merwe: Antieke denkwette en moderne Sending, in Die Saailand is die Wêreld, Pretoria, J. H. Bakhuizen van den Brink in n lesing voor die studente van die Teologiese Skool, Potchefstroom, A. Baumstark: Comparative Liturgie (vertaal uit die Frans), Mowbray, London, 1958, pp. 1, 8, 21 22, J. G. Davies: Worship and Mission, S.C.M. Press, 1966, p C. Mahrenholz in: Leiturgia, Stauda, Kassel, 1954, p. VIII. 18 R. Stahlin: Die Geschichte des christlichen Gottesdienst von der Urkirche bis zum Gegenwart, in Leiturgia, Kassel, 1954, pp. 3 4, 13.

11 In die Skriflig J. Moffat; Luther in:..christian Worship, ed. N. Micklem. Oxford University Press C. J. Cadoux;..Zwingli. in:..christian Worship, 1954, pp J. S. Whale: Calvin. in bg...christian Worship, pp A. G. Matthews: The Puritans, in bg. Christian Worship, p H. S. Franks:..Christian Worship in the Middle Ages, in bg...christian Worship, p S. Neill:,.A History of Christian Missions". Hodder and Stoughton, 1965.