UDK ISSN Tema broja STRUKTURALNA VIKTIMIZACIJA. ČASOPIS O VIKTIMIZACIJI, LJUDSKIM PRAVIMA I RODU Br. 1, godina 12. Mart 2009.

Transcription

1 UDK ISSN ČASOPIS O VIKTIMIZACIJI, LJUDSKIM PRAVIMA I RODU Br. 1, godina 12. Mart Temide (Themis), Mramorna statua iz Ramnusa, 300 st. e., Atina, Narodni muzej Tema broja STRUKTURALNA VIKTIMIZACIJA

2 Izdaje: Viktimološko društvo Srbije i Prometej, Beograd Sva prava zadržana. Zabranjeno je svako umnožavanje ili preštampavanje bez dozvole izdavača Adresa redakcije: Viktimološko društvo Srbije, Dositejeva 1a, Beograd, tel/fax: , vds@eunet.rs Savet časopisa: Dr Nataša Mrvić-Petrović, Dr Slobodan Savić, Dr Ivana Stevanović, Dr Branislava Knežić, Počasni članovi Saveta časopisa: Dr Dušan Cotič, Dr Gerd Ferdinand Kirchhof (Nemačka, Japan) i dr Mark Groenhuijsen (Holandija) Glavna i odgovorna urednica: Dr Nevena Petrušić Zamenica glavne i odgovorne urednice/urednica teme broja: Dr Vesna Nikolić-Ristanović Sekretarka redakcije: Marina Kovačević-Lepojević Tehnička urednica: Jasmina Nikolić Redakcija časopisa: Dr Nevena Petrušić, Dr Vesna Nikolić-Ristanović, Dr Slobodanka Konstantinović-Vilić, Dr Oliver Bačanović (Makedonija), dr Jo-Anne Wemmers (Kanada), Dr Biljana Simeunović-Patić, mr Ruth Jamieson (Velika Britanija) i mr Sanja Ćopić Kompjuterska obrada sloga: Tatjana Stojković UDK ISSN Tiraž: 500 primeraka Štampa: Prometej Izdavanje ovog broja finansijski je pomoglo: Ministarstvo nauke Republike Srbije

3 ČASOPIS O VIKTIMIZACIJI, LJUDSKIM PRAVIMA I RODU Br. 1, godina 12. Mart Tema broja Strukturalna viktimizacija ČLANCI Human trafficking and legalized prostitution in the Netherlands Dina Siegel...5 Antropologija seksualne eksploatacije Velibor Lalić Želimir Kešetović...17 Trgovina ljudskim organima Ljiljana Stevković...33 OSTALE TEME PRIKAZI SKUPOVA Različite porodice, ista ljubav izazovi godine Zorica Mršević...47 Obeležavanje desetogodišnjice našeg časopisa Temida Nevena Petrušić Vesna Nikolić-Ristanović Marina Kovačević-Lepojević Konferencija Perpetrator Research in Global Context Jelena Grujić PRIKAZI KNJIGA Vesna Nikolić-Ristanović Preživeti tranziciju: svakodnevni život i nasilje nad ženama u postkomunističkom i postratnom društvu Slobodanka Konstantinović-Vilić Gerry Johnstone i Daniel Van Ness Handbook of Restorative Justice Sanja Ćopić... 85

4

5 JOURNAL ON VICTIMISATION, HUMAN RIGHTS AND GENDER No 1, vol. 12, March 2009 Theme Structural victimization SPECIAL ISSUE ARTICLES Human trafficking and legalized prostitution in the Netherlands Dina Siegel...5 Anthropology of sexual exploitation Velibor Lalić Želimir Kešetović...17 OTHER ISSUE ARTICLES CONFERENCE REVIEWS BOOK REVIEWS Trafficking in human organs Ljiljana Stevković...33 Different families, same love chalenges of the 2008 Zorica Mršević...47 Ten years anniversary of our journal Temida Nevena Petrušić Vesna Nikolić-Ristanović Marina Kovačević-Lepojević Conference Perpetrator research in global context Jelena Grujić Vesna Nikolić-Ristanović Surviving transition: everyday life and violence in postcommunist and postwar society Slobodanka Konstantinović-Vilić Gerry Johnstone i Daniel Van Ness Handbook of restorative justice Sanja Ćopić... 85

6 Strukturalna viktimizacija TEMIDA Mart 2009, str ISSN: DOI: /TEM S Human trafficking and legalized prostitution in the Netherlands Di n a Si e g e l* On 1 October 2000, the Netherlands became the first European country to legalize prostitution as a profession, with its rights and duties. On the other hand, this new Dutch law excluded those sex workers, who come from outside the EU. The majority of women working in the sex industry, who are considered illegal migrants in the Netherlands, had two choices: either leaving the country or disappearing into the illegal criminal circuit. For law enforcement and assistant services, it became extremely difficult to control the sector. In this paper, the consequences of the Brothel Law are presented. What happens with illegal non-european sex workers in the Netherlands, how the problem of human trafficking is constructed in Dutch media and combated in the country, what could be learned from the Dutch case? The paper aims to answer these questions and contribute to the general study on human trafficking and voluntary prostitution in Europe. Keywords: prostitution, human trafficking, legislation, Netherlands The Brothel Law A small bronze figure of a woman stands centrally located in the Red Light District of Amsterdam. The woman is waiting for a client at an open door. The title is Belle, and it says: Respect sex workers all over the world. This is a Prostitute Monument, which was placed here in 2007 by the Prostitution Information Center (PIC). The message is clear prostitution is a profession as any other work, it should be respected and protected. * The author is Professor of Criminology at the Willem Pompe Institute, Utrecht University, The Netherlands. d.siegel@uu.nl 5

7 Dina Siegel On 1 October 2000, the general ban on brothels was lifted in the Netherlands. With this legislation, the Netherlands became the first European country, which legalized prostitution. The main aim was to legalize the adult, voluntary prostitutes (male and female) who possess a valid municipality permit, certifying that it has fulfilled the legal requirements to operate. (Daalder, 2007). In return, every sex worker has to submit an income tax declaration and pay taxes, as in any other legal profession. Another official aim of the new legislation was to contribute to the governmental efforts for combating organized crime by introducing harsh punishments for offenders, who use violence, who exploit minors and who are involved in trafficking of humans for sexual exploitation. The intention of the law was to offer European sex-workers social security and protection from criminal gangs. However, together with new developments concerning prostitution as a normal profession, other, more negative aspects became clear. The most important was that sex-workers from outside the EU were excluded from the law. Those non-european women who were working in legal brothels were banned from working in a legal environment. Two consequences could be expected as a result: either that they would leave the country for their homeland or for another European country, or that they would disappear into the illegal circuit becoming vulnerable to illegal entrepreneurs and various forms of criminal activities. In the present paper I focus on the consequences of the new Dutch law in regard to human trafficking, illegal (and therefore often invisible prostitution) and the efforts of Dutch justice and police to keep control on the situation. The question is what could be learned from this Dutch experience with legalization of prostitution and its (possible) mistakes. Human trafficking There is a broad literature on the social phenomenon of human trafficking, in addition to a huge number of governmental and nongovernmental reports. The diversity of definitions, moral judgments and stereotypes of offenders and victims is great. Human trafficking is considered interchangeably an immigrant offence, organized crime activity, illegal labour, exploitation, deception, one of human smuggling variants, etc. 6

8 Temida In general, human trafficking for prostitution could be understood in the context of the international debate on voluntary versus non-voluntary (forced prostitution), with a special emphasis on persons from non-eu countries. In addition, human trafficking is also often associated with transnational organized crime. The members of criminal organizations, mainly from East European origin are believed to kidnap, deceive, sell and force young women to travel abroad, where they are exploited and mistreated in shabby brothels and window prostitution. In the last years these crime groups have even perfected their lies and recruitment methods by offering East European women jobs in high-tech companies, asking them to sign written contracts, which look authentic, or even setting up career days with promises of profitable and respectful jobs (Hughes and Denisova, 2001; Hughes, 2002, Siegel and Yesilgoz, 2003). The cross-border aspect is important in this context, because it emphasizes the link between migration and prostitution (Spencer, 2008:57). Different studies, however showed that such a link is sometimes very vague and often either there is no evidence of organized crime involvement (Siegel, 2005), or there is trafficking in a local, regional context (so-called loverboys phenomenon in the Netherlands, see Bovenkerk e.a., 2006). The poor economic situation in East European countries plays an important role in the explanation of human trafficking. While some authors argue that traffickers take advantage of low salaries and the high level of unemployment in East European countries in order to recruit young women for work in prostitution abroad (Bruinsma and Meershoek, 1999), in other sources, the economic situation is explained as a push factor for women to make their free choice to look for better financial opportunities abroad (Siegel, 2005). In my on-going research among the Russian-speaking sex workers in the Netherlands I have found that most of them make their calculations, get information on conditions and dangers for potential sex work from friends and connections who work in the Netherlands, and finally make their decision to go abroad. Most of them never had any contact with organized crime and nobody forced them to leave for the Netherlands in order to work in sex industry. I do not exclude, however, the possibility that there are other women who could be possibly forced or manipulated to work in prostitution, as presented in numerous publications on this subject in the last years. These controversial initial thoughts of explanation form the basis for a debate on voluntary versus non-voluntary prostitution. 7

9 Dina Siegel Voluntary prostitution versus human trafficking Prostitution in the Netherlands occurs in different settings: window prostitution (mainly in Red Light districts of big cities), prostitution in official sex-clubs and brothels, escort prostitution, 06- prostitution (refers to call girls), sex services in massage and beauty parlors, couple clubs and saunas, home prostitution and streetwalking. The last one is considered the most dangerous and vulnerable to organized crime and exploitation activities. The distinction between voluntary and forced prostitution is important especially for social workers and NGOs: naive girls, forced into prostitution, allegedly need their protection and help, in contrast to independent sex workers, those fallen women, who choose prostitution as occupation and therefore deserve all evils (Doezema, 2000; Markovska and Moore, 2008). In literature about voluntary and forced prostitution, serious doubts have been expressed about one-sided stereotypes of women as innocent victims seduced by men the merciless pimps who violently force them into prostitution (Hughes and Denisova, 2001; Siegel and Yesilgoz, 2003; Janssen, 2001; Siegel and de Blank, 2008). Different authors showed, however that many women made their own conscious choice to work in prostitution voluntarily and perceive themselves as independent businesswomen. In addition, the prevailing image of a female prostitute as a victim of trafficking was challenged as well. According to the data of Van Dijk on prostitution related human trafficking in the Netherlands during the period , 25% of offenders appeared to be women (Van Dijk, 2002). Research on different ethnic groups of sex-workers in the Netherlands (Siegel, 2005; 2007; Korf, 2005, Janssen, 2007, etc.) showed that most of them arrived to improve their economic situation, to support families and children who remained at home in their native countries. But there were also other push-factors, such as adventure, a combination of travel and business, etc. (Siegel, 2007). There are about sex-workers in the Netherlands (De Rode Draad, 2004; Gemeente Amsterdam, 2006). About 20% works in window prostitution (4.000 sex workers). In approximately prostitutes worked in Amsterdam, from them 25% (2000) in window prostitution, 25% in sex clubs, 49% in escort and at home, and 1% in street prostitution (Gemeente Amsterdam, 2006). Of all sex workers in the Netherlands, the largest group consists of non-eu women the statistic data varies from 65 to 80 percent 8

10 Temida (Janssen, 2007; De Rode Draad, 2004, etc.). In a research on clandestine prostitution in Amsterdam in 2004, East European and West African women prevailed (Korf, e.a., 2005:130). Migrant women who are involved in the sex industry are either constructed as being legitimate victims and to be so defined have to present themselves as trafficked women or they are seen as accomplices and deported to their country of origin if possible (Spencer, 2008: 48). The role of the media is important in this context. Support measures (crack-downs) that are presented as mechanisms to cull people-trafficking, may confirm the public s perceived fears of immigrants as the other, which can add to the moral panic that is popularized through the media and political agenda (Markovska and Moore, 2008: 122). The media and various NGO s are spreading, in the Netherlands, images of non-european women as victims of human trafficking. On the other hand, the Dutch media repeatedly present the migrant sex-workers as illegal and even criminal, associated with other illicit activities, such as drugs and arms trafficking, violent robberies, etc. Such a black and white picture which is often reduced to a victims-offenders presentation is not relevant any longer in the complex context of migrations and new forms of regulation of prostitution in the 21st century. In case of voluntary sex work, a combination of being a victim (either of pimps or of poor socio-economic conditions in their native countries) and an offender (often associated with illicit behaviour and illegal status) may lead to confusion and, therefore, demands much more detailed analysis on the part of story-makers as well as politicians, assistant services and researchers. It would be wrong, on the other hand, to claim that all sex workers (legal and illegal) are working voluntarily in the Netherlands, enjoying rights and privileges. Diverse cases concerning forced prostitution that took place in the last years show that the human trafficking for sexual exploitation phenomenon, though exaggerated in the media, does exist in the Netherlands (Coster van Voorhout, 2009). In 2007, a Turkish gang was dismantled who was running a prostitution ring of about 100 women from East Europe and the Netherlands (the so-called Sneep-case) (Van Hout, 2008). It is remarkable, in this case, that such a large-scale human trafficking activity took place in the licensed window prostitution. In 2008, the District Court of Zwolle found, in a specific case of Bulgarian young women, that though there was no evidence of threats, they were 9

11 Dina Siegel exploited because of their vulnerable position, including their illegal status and dependence on offenders (Coster van Voorhout, 2009:65). Combating Human Trafficking Human trafficking in the Netherlands is punishable by law under article 273f Wetboek van Strafrecht (Dutch Criminal Code), which introduces a broad concept of human trafficking, including not only sexual exploitation, but also wider forms of exploitation such as forced labour and trade in human body parts (Korvinus e.a., 2006:286). Since 2000, Dutch police regularly controls sex establishments, to verify that minors or illegal aliens are not working as prostitutes. In 2007, the municipality of Amsterdam withdrew the licenses of 30 different sex businesses, accusing them of breaking the existing laws. However, not only law enforcement takes measures as a result of the prevailing image of human trafficking and the active role of organized crime. The city council of Amsterdam applies also administrative measures, trying to curb brothels in order to cut crime. In 2008, the city council started cleaning up the historic Red Light district, buying up brothels and renting windows to fashion designers. The main idea behind this operation was to combat organized crime groups, which operate in the area, especially East European gangs. These criminal organizations allegedly traffic women from the former Soviet Union and other East European countries for window prostitution and brothels. Closing up of the brothels became possible since 1 June 2003, when the Public Administration Probity in Decision-Making Act (BIBOB - Wet Bevordering Integriteitsbeoordelingen door het Openbaar Bestuur) entered into force. According to this law, administrative authorities are allowed to decide on whether or not to grant a permit, subsidy or building contract to an organization or a company. They may refuse this if they only suspect that criminal activity or presence of criminal group in any form is involved. In 2007 and 2008, two of the most famous sex clubs in Amsterdam were closed under this BIBOB law. Another measure to combat organized crime, including forced prostitution, taken by municipalities of different Dutch cities was closing up the streetwalking zones. In Amsterdam the Theemseweg, an official place for streetwalking prostitution was closed in When after introducing the Brothel Law in 2000 many non-eu prostitutes left the legal brothels and window prostitution in the Red Light District, many of them came to work 10

12 Temida on the Theemseweg. The majority of these prostitutes were illegal migrants from East Europe. However, in 2003, the city council stated that many of these women were victims of human trafficking and there were signs of organized crime activities in the area, such as illicit trade in hard-drugs and arms. The closing up of the Theemseweg led to pushing these illegal prostitutes further to the arms of violent organized crime groups, to a wider spread of street prostitution around Amsterdam and other Dutch cities, to the displacement of the problem and loss of control and of ability to provide medical and psychological assistance. Effects of the legalization nine years later For generations the Netherlands has had the reputation of a very liberal, tolerant, open country, where the spirit of free entrepreneurship prevailed and where there were plenty of opportunities to engage in any kind of business and occupation. Becoming the first European country that decides to legalize prostitution is therefore a logical and not unpredicted step. The question is however, what are the effects of this legalization? Did prostitution become an equal and socially accepted occupation? Did Dutch authorities achieve their goals in combating organized crime and human trafficking? And what happened with the illegal sex workers who had no luck to have an EU citizenship? In , the researchers of the Dutch Verwey Jonker Institute tried to make some first estimations of the effect of the legislation (Goderie et al. 2002). Their conclusion was that one year after the introduction of the law, prostitutes without a legal status in the Netherlands were not only still active in sectors that were difficult to control, such as streetwalking and escort (call) business, but they were also present in licensed window prostitution and in sex clubs, much like the situation before In 2006 in a new evaluation of the law and its implementation was conducted by the Regioplan (Dekker, e.a. 2006). The conclusion was that in spite of the efforts of the law enforcement there were still minors and illegal immigrants in the Dutch sex industry. Especially escorts (and call-services) were extremely difficult to control, because they were not territorially organized and therefore out of a municipal license-policy (ibid: 86). In addition, it looks like that in the illegal circuit there came a new wave of sex- 11

13 Dina Siegel workers, who advertised and communicated with their clients via websites and mobile telephones (ibid). The interviews with the licensed sex workers about their social position in Dutch society showed that it was not improved since the introduction of the new law. Sex workers did not get more respect and acceptance, the image of an independent sex worker remained negative and was often associated with criminality (ibid). The recent research of the Scientific Research and Documentation Center of the Ministry of Justice emphasized that there appeared a paradoxical situation: where formerly commercial operation was prohibited and is now legalized, prostitutes and operators feel that the regulations have become stricter, whereas in practice it is a matter of stricter enforcement (Daalder, 2007:94). The police are inspecting licensed sex businesses more often than non-licensed (Daalder, 2007:93). In the non-licensed businesses, therefore, the number of illegal foreign nationals is reduced (ibid: 97). On the other hand, the illegal sector remains almost unapproachable for research. It is very difficult to estimate the extent of both voluntary and forced prostitution particularly in clandestine clubs and escort services. Conclusion A Prostitute Monument in the Red Light District in Amsterdam symbolizes the new Dutch legislation of prostitution as an equal, legal and respected profession, without the negative consequences of the Brothel Law. Similar to other West European countries and in contrast to the wide publicity, there is still not enough empirical data in the Netherlands on these consequences. And when there are no facts and knowledge, there is a lot of imagination and fear. The image of the Netherlands, as a country where everything is permitted with its legalized prostitution and which attracts and facilitates human traffickers from all around the world is a myth. Human trafficking actually became the main target of the Dutch authorities and one of the reasons to introduce the new legislation. However, as a social phenomenon human trafficking is limited in Dutch media and in public debate to a vague generalized abstraction, which does not distinguish between voluntary independent sex workers and the cases of violent exploitation (as mentioned above). 12

14 Temida From various evaluation reports and criminological research, the conclusion could be drawn that in spite of the legalization and strict inspections, the non-eu sex workers, mainly from East Europe, are still active in both legal and illegal prostitution in the Netherlands. Legalization has also done nothing to diminish the taboo associated with the sex trade. There is still discrimination and stigmatization of this profession. Many prostitutes face, for example, refusals of banks to grant mortgages. Though there is almost no public discussion of the moral side of prostitution (in contradiction to, for example, the Scandinavian countries) especially migrant prostitutes are often associated in the media with illicit activities and crime. Such stereotypes and stigmatization of prostitutes, in combination with moral panic on violent human trafficking and organized crime activities led to drastic measures from the side of the local municipalities. Closing streetwalking zones and applying the BIBOB law to refuse licenses for sex businesses are some of them. The local decision of the city council of Amsterdam to transform the Red Light District from an organized crime meeting place into the art and design center is another result of the changing legislation. Only tourists who come to the sin-city of Amsterdam for sex and drugs, but for Rembrandt and Van Gogh are welcome from now on. In my view, this is just wishful thinking! 13

15 Dina Siegel References ABC (2004) Amsterdam: De Rode Draad Bovenkerk, F, Van San, M., Boone, M., Boekhout van Solinge, T. and Korf D. (2006) Loverboys of modern pooierschap. (Loverboys or modern souteneurship). Amsterdam/ Antwerp: Augustus. Bruinsma, G. and Meershoek, G. (1999) Organized Crime and Trafficking in Women from Eastern Europe in the Netherlands, in Williams, Ph. (ed.) Illegal Immigration and Commercial Sex. The New Slave Trade. London: Frank Cass, pp Coster van Voorhout, J. (2009) Human trafficking for labour exploitation. A framework for implementation of the crime of human trafficking for labour exploitation as defined in the European Council Framework Decision in EU countries. Utrecht: Kennispunt Faculteit Recht, Economie, Bestuur en Organisatie Daalder, A. (2007) Prostitution in the Netherlands since the lifting of the brothel ban. WODC: deel 249a. The Hague: BJU. Dekker, H., Tap, R. and Homburg, G. (2006) Evaluatie opheffing bordeelverbod. De sociale positie van prostituees (Evaluation lifting brothel ban. The social position of prostitutes 2006). Amsterdam: Regioplan/WODC. Doezema, J., (2000), Loose Women or Lost Women? The re-emergence of the myth of white slavery in contemporary discourses of trafficking in women, in: Gender Issues, vol. 18, no.1, pp Gemeente Amsterdam (2006) Hulp, advies- en gezondheidscentrum voor prostitutie en uitbreiding opvang en ondersteuning voor slachtoffers van mensenhandel. (Help, adviceand health center for prostitution and extension of absorption and assistance for victims of human trafficking) Goderie, M., Spierings, F. en Ter Woerds, S. (2002) Illegaliteit, Onvrijwilligheid en Minderjarigheid in de Prostitutie Een Jaar na de Opheffing van het Bordeelverbod. (Illegal, Forced and Minor Prostitution One Year After Lifting the Brothel Ban). Den Haag: Verwey Jonker Instituut. WODC Ministry of Justice. Hughes, D. (2002) Trafficking for Sexual Exploitation: The Case of Russian Federation. IOM. Hughes, D. and T. Denisova (2001) The Transnational Political Criminal Nexus of Trafficking in Women from Ukraine, Trends in Organized Crime 6 (3 & 4), pp Janssen, M-L. (2007) Reisende sekswerkers: Latijns Amerikaanse vrouwen in de Europese prostitutie. (Traveling sex-workers: Latin American women in the European prostitution). Apeldoorn: Het Spinhuis 14

16 Temida Korf, D., Van Vliet, E., Knotter, J. and M. Wouter (2005) Tippelen na de zone. (Picking up behind the zone) Amsterdam: Rozenberg. Korvinus, D., Koster, D. en De Jonge van Ellemeet, H. (2006) Mensenhandel: het begrip uitbuiting in art. 273a SR, TREMA, 7, pp Markovska, A. and Moore, C. (2008) Stilettos and steel toe-caps: legislation of human trafficking and sexual exploitation, and its enforcement in the UK and the Ukraine, in: Van Duyne, P., Harvey J., Maljevic, A., Scheinost, M., Von Lampe, K. (eds.) European crime-markets at cross-roads: Extended and extending criminal Europe. Nijmegen: Wolf Legal Publishers, pp Siegel, D. (2005) Recent Trends in Women Trafficking and Voluntary Prostitution: Russian-speaking Sex-Workers in the Netherlands, Transnational Crime, 4 (1), pp Siegel, D. (2007) Nigeriaanse madams in de mensenhandel in Nederland, (Nigerian madams in the human trafficking in the Netherlands), Justitiele Verkenningen, 33 (7), pp Siegel, D. and De Blank, S. (2008) Vrouwen die in vrouwen handelen. De rol van vrouwen in criminele netwerken (Women who traffic women. The role of women in human trafficking networks), Tijdschrift voor Criminologie 50 (1), pp Siegel, D. and Yesilgoz, Y. (2003) Natashas and Turkish men: new trends in women trafficking and prostitution, in: Siegel, D., Van de Bunt, H. and Zaitch, D. (eds.) Global Organized Crime. Trends and developments. Dordrecht: Kluwer Academic Publisher, pp Spencer, J., 2008, Media constructing organized crime concepts in an extended criminal Europe: Trafficking women for sexual exploitation, in: Van Duyne, P., Harvey J., Maljevic, A., Scheinost, M., Von Lampe, K. (eds.) European crime-markets at cross-roads: Extended and extending criminal Europe. Nijmegen: Wolf Legal Publishers, pp Van Dijk, E. (2002) Mensenhandel in Nederland (Human trafficking in the Netherlands ). Zoetemeer: KLPD. Van Hout, L. (2008) Schone Schijn. De signalering van mensenhandel in de vergunde prostitutiesector. (Beautiful Shine. Signals of human trafficking in licensed prostitution sector). Master thesis. Erasmus University Rotterdam 15

17 Dina Siegel Dina Siegel Tr go vi na lju di ma i le ga li zo va na pro sti tu ci ja u Ho lan di ji Pr vog ok to bra go di ne Ho lan di ja je po sta la pr va evrop ska ze mlja ko ja je le ga li zo va la pro sti tu ci ju kao pro fe si ju, uz od go va ra ju će re gu li sa nje pra va i oba - ve za. Sa dru ge stra ne, ovaj no vi ho land ski za kon je is klju čio sek su al ne rad ni ce/ke ko ji do la ze iz ze ma lja van Evrop ske uni je. Ve ći na že na ko je su ra di le u seks in du stri ji, a ko je su se sma tra le ile gal nim mi grant ki nja ma u Ho lan di ji ima le su dva iz bo ra: ili da n a p u s te z e m lju ili da s e uk lju če u il e gal n e k r i mi nal n e ak ti v n o s ti. Z a k r i mi na li s tič ke slu žbe i slu žbe za po dr šku, po sta lo je ve o ma te ško da kon tro li šu sek tor. U ovom ra du, pred sta vlje ne su po sle di ce Bor del za ko na. Šta se de ša va sa ne e vro plja ni ma za posle nim u seks in du stri ji, ka ko je pred sta vljen pro blem tr go vi ne lju di ma u ho land skim m e d i j i m a i k a ko m u s e su p r o t s t a v i t i, s t a m o ž e m o n a u č i t i i z s l u č a j a H o l a n d i j e? C i lj ovog ra da je da pru ži od go vor na ova pi ta nja i da ge ne ral no do pri ne se ba vlje nju proble mi ma tr go vi ne lju di ma i do bro volj nom pro sti tu ci jom u Evro pi. Ključ ne reč i: pro sti tu ci ja, tr go vi na lju di ma, prav na re gu la ti va, Ho lan di ja 16

18 Strukturalna viktimizacija TEMIDA Mart 2009, str ISSN: DOI: /TEM L An tro po lo gi ja sek su al ne eks plo a ta ci je Ve li b o r La li ć*, Že li m i r Ke še to v i ć U radu autori p osm atraj u se k sua l nu ek sp loatacij u iz antrop ološke p e rsp ektive, o dno - sno osvetljavaju racionalnu, etičku, emotivnu i mitološku dimenziju ljudske seksu - al nosti. Nakon situiranj a fenom ena u društ veni, o dnosno istorijsk i kontek st, autori nešto de taljnije posmatraju seksualnu eksploataciju u savremenoj epohi, da bi na tragu rele - vantnih mislilaca zaključili da pitanje ukidanja seksualne eksploatacije nije formalno - prav no, već po li tič ko i eko nom sko pi ta nje. Na i me, za pre va zi la že nje sek su al ne eks plo a taci je ni su do volj ne prav ne nor me, već us po sta vlja nje istin ski rav no prav nih po li tič kih i ekonom skih od no sa u sa vre me nim dru štvi ma. Ključ ne re či: sek su al nost, eks plo a ta ci ja, tr go vi na lju di ma, an tro po lo gi ja Uvod Trgo vina lju di ma u svr hu sek su al ne eks plo a ta ci je ak tu el na je na uč no - istra ži vač ka te ma. Ka da se go vo ri o sek su al noj eks plo a ta ci ji ter min tr go vi na ljudima 1 po stao je uobi ča jen u te o ri ji i prak si. Iako če sto tek sto vi o sa vre menoj tr go vi ni lju di ma po či nju sa te zom o raz li ko va nju ovog poj ma od pro stitu ci je po kri te ri ju mu do bro volj no sti, fe mi ni sti/fe mi nist ki nje kri ti ku ju ta kav * Mr Ve li bor La lić je is tra ži vač u De fen do lo gi ja cen tru za bez bjed no sna, so ci o lo ška i kri mi no loška is tra ži va nja u Ba nja lu ci, RS, BiH. lalicv@teol.net D r Ž el im i r K e š e t o v i ć j e d o c e n t n a Fa k u l t e t u b e z b e d n o s t i U n i v e rz it et a u B eog r ad u, kzelimir@yahoo.com 1 Op šir ni je šta se sma tra tr go vi nom lju di ma vi di: Pro to col to Pre vent, Sup pres and Pu nish Traf ficking in Per sons, Espe ci ally Wo men and Chil dren, Sup ple men ting the Uni ted Na ti ons Con vention Aga inst Tran sna ti o nal Or ga ni zed Cri me, Uni ted Na ti ons

19 Ve li bor La lić, Že li mir Ke še to vić pri stup jer sma tra ju da ne ma do bro volj ne pro sti tu ci je 2, od no sno da je ona re zul tat te ških eko nom skih uslo va i in fe ri or no sti že ne u dru štvu. Da bi iz begli te spo ro ve, ko ri sti mo ter min sek su al na eks plo a ta ci ja ko ji ob u hva ta raz ne vi do ve is ko ri šća va nja sek su al no sti u dru štve nom pro sto ru. Mo že se pri me ti ti da sek su al na eks plo a ta ci ja ima du bo ke ko re ne u isto - ri ji ljud skog ro da i da je pri sut na go to vo u svim kul tu ra ma sa vre me nog sve ta, bez ob zi ra na eko nom sku raz vi je nost, po li tič ko ure đe nje ili re li gij sku pri padn os t s t an ovni š t v a. Po jam ljud ske s e k su al no s ti v r lo je kom p le k s an i mo že s e po sma tra ti sa ra znih aspe ka ta po put bi o lo škog, psi ho lo škog, kul tur nog, po litič kog, prav nog, fi lo zof skog, te o lo škog ili re li gij skog. Po i ma nja ljud ske sek sual no sti me nja la su se u za vi sno sti od kon kret nih isto rij skih i dru štve nih pri li ka. U sa vre me nom sve tu pri sut na je ra zno vr snost sek su al nih iden ti te ta, kao što su he te ro sek su al nost, ho mo sek su al nost (žen ska ili le zbij ska i mu ška ili gej), bi seksu al nost, za tim tran sek su al nost i sa mim tim pri sut ni su ra zni mo da li te ti sek sualn e e k sp l oa t a ci je. An tro p o lo šk i pri s tup va ž an je z a ra z u m e va nje fe no m e na sek su al ne eks plo a ta ci je, ma da u do sa da šnjim is tra ži va nji ma to me ni je po sveće na a d ek v at na p a žnja. An tro p o l o šk i p ri s tup n e ko m dr u š t ve no m p ro b l e mu po la zi od uni ver zal ne ljud ske pri ro de, od ljud skih po tre ba i vred no sti i na či na ka ko se te po tre be is po lja va ju i za do vo lja va ju u kon kret nim dru štve nim i istorij skim pri li ka ma. An tro po lo gi ja pro u ča va ono što je za jed nič ko za sve lju de, bez ob zi ra na dru štve ne, kul tur ne ili lič ne raz li ke. Isto rič nost i kon zi stent nost sek su al ne eks plo a ta ci je u ve ći ni kul tu ra oprav da va či nje ni cu da se sek su al na eks plo a ta ci ja po sma tra i s an tro po lo škog sta no vi šta. Cilj ovog ra da je ste da uka že na zna čaj an tro po lo škog pri stu pa u is tra ži vanju ra znih ob li ka sek su al ne eks ploa ta ci je, bez pre ten zi je da se ula zi u du blju a n a li z u ovo g ko m p l e k s n o g p r o b l e m a. U r a du će s e p r vo g o vo r i ti o n e k i m aspek ti ma sek su al no sti, za tim će se u krat kim cr ta ma iz lo ži ti isto rij ski kon tekst sek sualne ek s p lo a t a ci je, na kon če ga će se uk a z a ti na o d nos ljud ske pri ro de, s av rem en o g d r u š t v a i s e k su al n e e k s p l o a t a ci j e. K a o i z vo r p o d a t a k a u ovo m radu korišćena je re le vant na so ci o lo ška i fi lo zof ska li te ra tu ra i dru gi se kun - dar ni izvori o sek su al noj ek s plo a ta ci ji. 2 Pr o s t i t u ci j o m s e s m at r a ( l at. Pr os t it ut i o b l u d ) o bl i k m e nt a ln o - s oc ij a ln i h d ev ij ac ij a; o pš tenj e ž en a s a m u š k a r cim a b e z e m oc ion a ln o g o dn os a p r i i zb or u p a r tn er a, v rš enj e s e ksua ln i h o dn os a u z n a k n a du (B o š kov i ć M il o, K ri mi n ol ošk i l e ksiko n, Ma ti ca srp ska, Uni ver zi tet u No vom Sa du, 1999, s t r. 28 0). Po r e d ž e ns ke, p os toj i i m uš k a p r os t it u c ij a. O pš i rn ij e v id i: M il os av lj ev i ć B r a nko, So ci j a l n a pa to lo gi ja i dru štvo, Institut za kriminološka i sociološka istraživanja, Beograd, 1997, str

20 Temida Raz li či te di men zi je sek su al no sti D r u š t v en a s t v a r n o s t j e v i š e s l o j n a. O n a o b u hv a t a r a c i o n a l n o l o g i č k u (lo gos), etičku (etos), emo tiv nu (eros) i mi to lo šku (mi tos) di men zi ju. Raz u me - va nje po na ša nja zah te va po zna va nje du bin skih struk tu ra du ha i te la (Šu šnjić, 2002: 175). Na ra ci o nal nom ni vou u svim isto rij skim epo ha ma mo že se pra ti ti ta kav od nos pre ma sek su al no sti. To je od nos dru štve ne mo ći i ne mo ći. Ka ko J. Ba u dril lard na vo di, od in du strij ske re vo lu ci je do sa da, ma te ri jal na do bra, je zik i sek su al nost do ži vlja va ju sve o bu hvat ni pre o bra žaj ko ji ka rak te ri še ši re nje po liti č ke e kon om i j e ili p ro du b lj i v a nj e z a ko n a v re d n o s ti (B a u d r il lard, 19 91: 130). Ot to We i nin ger tvr di da je pro sti tu ci ja kao po ja va svoj stve na sa mo čo ve ku, u ži vo tinj skom sve tu ne ma pro sti tu ci je (We i nin ger, 2007: 338). M. Fo u ca ult ukazu je da sek su al nost ni je ne što pri rod no da to, već da je kon stru i sa na de lo vanjem dru štve nih nor mi. Fo u ca ult sma tra da je sek su al nost uvek po ve za na sa dru štve nom mo ći i ni je od u vek po sto ja la već je stvo re na kroz pro ces raz vo ja du štva i da tek u mo der nom dru štvu po sta je svo ji na čo ve ka (Fo u ca ult, 1992). U današnjem sve tu, po seb no u ne raz vi je nim i si ro ma šnim dru štvi ma, margina li zovane dru š t ve ne gru p e če s to ni su vla sni ci s vo je sek su al no s ti. Naj b o lji po ka za te lji su pro da ja de ce i že na u svr hu eks plo a ta ci je u ne kim kul tu ra ma, re ci mo kod Ro ma, za tim u In di ji ili Ni ge ri ji (La lić, 2007: 40 i 17). U sa vre me noj ci vi li za ci ji, ko ja ne stva ra uslo ve za du blje raz u me va nje ulo ge i zna ča ja sek sualno s ti u ljud skom ro du, sek su al nos t ima ko m er ci jal no zna če nje tj. zna če nje robe. Dakle, u sa vre me nim dru štvi ma vr ši se pro iz vod nja, raz me na i po tro - šnja sek su al no sti. Ako pri hva ti mo tu te zu, mo gu će je go vo ri ti o po li tič koj ekono mi ji sek su al no sti i sek su al ne eks plo a ta ci je. Po što je sek su al nost ro ba kao i sva ka dru ga, onaj ko ras po la že ve ćom ko li či nom dru štve ne mo ći pri vi le go van je u od no su na dru ge. Eko no mi ja je uvek ra ci o nal na de lat nost či ji je cilj ostvar iv a nj e mate r i jal n e v re d n o s ti. Ta ko j e i s a s e k su al n o š ću, o na s e če s to ko r i s ti kao sred stvo za pro me nu po lo ža ja po je din ca u dru štve noj struk tu ri, na na čin da p o j edina c up o tre b i s vo ju s e k su al nu p r i v lač n os t ili s vo ju s e k su al n os t k ao ro bu. Taj spoj je vr šen ra ci o m, p ro r a ču n o m ili r a ču ni co m (k al k u lu s o m). S e k- su al na ek sp lo a t a ci ja na ra ci o nal noj rav ni mo že se shva ti ti i na sle de ći na čin: sek su al nost ima upo treb nu i pro met nu vred nost, pa on da za što ne ku pi ti seks ako je do stu pan na tr ži štu i na taj na čin za do vo lji ti svo ju sek su al nu po tre bu? Sek su al na eks plo a ta ci ja mo že se po sma tra ti i iz sle de će per spek ti ve: žr tve su že ne i deca, a ko ri sni ci naj če šće mu škar ci. Čo vek vre me nom sti če ve ću dru - štve nu moć, od no sno pe nje se na dru štve noj le stvi ci, dok isto vre me no pa da 19

21 Ve li bor La lić, Že li mir Ke še to vić na bi o lo škoj, či me opa da nje go va sek su al na pri vlač nost kod su prot nog po la. Ono što je kon stan ta je ste da sek su al ni ukus osta je isti kao i ka da je čo vek bio mlad. 3 Ukus je kon stan ta, i on se te ško me nja. Sa dru ge stra ne mla de že ne vi so ko ko ti ra ju na bi o lo škoj le stvi ci i sek su al noj pri vlač no sti, dok mno ge od njih na dru štve noj le stvi ci sto je ni sko. Pro stor iz me đu je ste ne vi dlji vi pro stor sek su al ne eks plo a ta ci je. Taj od nos je eko nom ski od nos ili pro stor po li tič ke eko no mi je sek su al ne eks plo a ta ci je. Ovaj pri stup je mo gu će i produ bi ti, pa po sma tra ti ku po vi nu sek su al nih uslu ga u slu ča ju pro sti tu ci je kao prost ob lik raz me ne, a raz li či te ob li ke ko ha bi ta ci je part ne ra iz me đu ko jih po sto ji dis kre pan ca u fi zič kom iz gle du, sta ro sti i eko nom skoj, od no sno društve noj mo ći u ko me po red fi zič ke sek su al no sti po sto ji i pri vid raz me ne ose ća nja, kao znat no kom plek sni ji ob lik raz me ne. 4 Sek su al nost ima i etič ku kom po nen tu. Sva ko dru štvo ima dru štve ne nor me ko je re gu li šu shva ta nja sek su al no sti, od no sno ono što se sma tra kao do bro ili kao zlo ka da je sek su al nost u pi ta nju. Pri me ra ra di, hri šćanska eti ka u po jam sek su al no sti uve la je po jam sti da. Sva ki sek su al ni od nos mi mo brač ne za jed ni ce nije prihvatljiv sa sta no vi šta hri šćan ske eti ke. Hri - šćan ska eti ka sek su al nost svo di na bi o lo šku funk ci ju (Sve to Pi smo sta rog i no vo ga z a ve t a: 20 03) 5 pri to me ne gi ra ju ći dru ge di men zi je sek su al no sti p o p u t du h ov n e ili mit ske. D enis D id e rot, p ro s ve ti te lj, u s vo joj k nji zi Put oko sve ta Lu ja An to a na od Bu gan vi la, a ka sni je i u do dat ku knji ge, kri ti kovao je hri šćan ske sek su al ne nor me. U jed nom pa su su sta rac sa Ta hi ti ja ukora va Bu gan vi la i nje go ve pri ja te lje za to što su do ne li zlo evrop ske ci vi li zaci je, uklju ču ju ći i sek su al ni stid i kri vi cu, u nje go vu ze mlju (Pery, 2000: 175). Me đu tim, te ško da mem bra ne hri šćan ske eti ke mo gu za u sta vi ti po li tič ku 3 Iako ne ma si ste mat skih is tra ži va nja o sta ro snoj struk tu ri ko ri sni ka sek su al nih uslu ga, ne mo že se tvr di ti da su u ve ćem bro ju ko ri sni ci sek su al nih uslu ga sre do več ni i sta ri ji mu škar ci, ali mo že se re ći da su pri sut ne ten den ci je ko je uka zu ju na to. Pri me ra ra di, li ca ko ja su li še na slo bo de u Re pu bli ci Srp skoj (BiH), u Der ven ti i Ba nja lu ci to kom i 2008, ko ja se te re te za tr go vi nu lju di ma u svr hu sek su al ne eks plo a ta ci je su eko nom ski do bro sto je ći mu škar ci sta ri je do bi, ili ka ko se u žar go nu ka že v rem e šn e lo kal ne ga zde. Vi di: S. Ka rić, Pre sje čen la nac p ro s ti t u ci j e, Ne za vi sne no vi ne, Ba nja Lu ka, , N. Mo ra ča, O p t u že ni p e d o f i l i p u šte ni iz p ri t vo ra, Ne za vi sne no vi ne, Ba nja Lu ka, Ta ko đe, kao pri mer mo že se na ve sti skandal u ve zi pro sti tu ci je na Prav nom fa kul te tu u Sa ra je vu Ode lje nje u Tu zli, u ko ji su ume ša ni uni ver zi tet ski pro fe so ri. Vi di: Pri ve de ne stu dent ki nje zbog pro sti tu ci je, Ne za vi sne no vi ne, Ba nja Lu ka, U tom smi slu da nas po či nje da se go vo ri i o sub kul tu ri spon zo ru ša, ma da fe no men ni je ogra ni čen is klju či vo na že ne. 5 i bla go slo vi ih Bog i re če im Bog: Ra đaj te se i mno ži te se, i na pu ni te ze mlju, i vla daj te njom (Pr va knji ga Moj si je va ko ja se zo ve Po sta nje gla va 28, stra na 1.). 20

22 Temida eko no mi ju sek su al ne eks plo a ta ci je. To je isto kao i sa re gu lar nom eko nomi jom. Na i me, ka da bi se eko no mi ja ru ko vo di la prin ci pi ma eti ke on da bi pro pa la, eti ka je ta ko ja bi tre ba la da se pri la go di eko no mi ji a ne obr nu to. Za što bi bi lo dru ga či je i sa po li tič kom eko no mi jom sek su al ne eks plo a ta ci je zar one ne po či va ju na istim prin ci pi ma!? Iz me đu osta log, kao jed no stavan do kaz ove tvrd nje mo že se na ve sti uče sta lost sek su al nih skan da la u ko je je uklju če no i sve šten stvo, po seb no ka to lič ke cr kve. 6 U an tič kom sve tu pri stup sek su al no sti bio je sasvim dru ga či ji, znat no li be ral ni ji od hri šćan - skog shva ta nja. U an tič kom gra du Efe su, pri me ra ra di, bor del se na la zio na lo ka ci ji iz me đu ču ve ne Celzusove bibli o te ke i dru gih ključ nih me sta dru - štve nog ži vo ta (Er dem gil, 2006: 82). In te re san tan je po da tak da je Cel zuso va bi bli o te ka bi la po vezana podzem nim pro la zom sa bor de lom (Mi jal - ko vić, 2005: 27). Pro sti tu ci ja u Efe su bi la je le gal no za ni ma nje. Čo vek or gani zu je svoj pro stor na na čin ka ko mu je or ga ni zo van duh, što go vo ri u ko joj me ri je sek su al nost za u zi ma la va žno me sto na le stvi ci vred no sti an tič kog čo ve ka. Što se ti če shva ta nja sek su al no sti u bu di zmu, iako je seks nor ma lan deo la ič kog ži vo ta, Bu da je ge ne ral no imao lo še mi šlje nje o nje mu. Od ba civao ga je kao se o sku stvar (ga ma dham ma, D. I,4), tj. k ao pro s tu, ne ra f i ni ra nu i pro f anu. Ra z u me vao je da p o ja ča na že lja z a čul nim z a do volj s t vi ma (ka macch an d a) iza zi va fi zič ki i psi hič ki ne mir i da to skre će na šu pa žnju sa du hov nih aspi ra ci ja i ome ta me di ta ci ju. Ohra bri vao je svo je ozbilj ni je la ič ke sled be ni ke da o gr aniče s vo j e s e k su al no p o na š a nje ili da p ri hv a te ce li b at (b rah m a c a r iya). O d m on ah a i m o n a h i nj a s e, n a r av n o, o če k i v a l o d a p o š t u j u z a ve t ce li b a t a. Me đu tim, is ku stvo po ka zu je da uzi ma nje za ve ta ce li ba ta, a da ni smo sprem ni za to, je ste sve dru go sa mo ne ko ri sno. Kon stant na bor ba pro tiv i po ri ca nje sek su al ne že lje mo že stvo ri ti vi še pro ble ma ne go što ih re ša va. Tre će od pet pra vi la mo ra la, osnov nih pra vi la bu di stič ke eti ke, ka že da bi tre ba lo iz be ga va ti zloupotrebu sek sa. U tom smi slu bi lo ka kav seks ko ji bi uklju či vao eks plo a - ta ci ju, ne po šte nje i pri si lu ili ko ji na bi lo ko ji na čin ni je do bro vo ljan, pred stav lja k ršenje tre će g Pra v i la. 7 Pri stup ljud skoj sek su al no sti u islam skoj re li gi ji znat no je li be ral ni ji u od no su na hri šćan stvo. Sek su al nost se shva ta kao priro dan deo ljud skog ži vo ta, ali je si tu i ra na u brač noj za jed ni ci, pri če mu čak i Ku ran, a po go to vo še ri jat ski pro pi si, pri lič no pre ci zno utvr đu ju eko nom ske 6 Op šir ni je vi di: Cat ho lic sex abu se ca ses abuse_cases. Veb sajt po se ćen Na ve de no pre ma Dham mi ka, S., Bu di zam i sek su al nost, na dhammika/seks.html, Veb sajt po se ćen

23 Ve li bor La lić, Že li mir Ke še to vić i dru ge od no se i pra va i oba ve ze su pru žni ka. Že na ima zna čaj nu eko nomsku sa mo stal nost, a ide ja pro da je sek su al nih uslu ga, od no sno pro sti tu ci je je stro go za bra nje na. 8 Na re dna di men zi ja sek su al no s ti je s te eros. Ona tre ba da da od go vor na pi ta nje ko ju ulo gu eros ima u du hov nom raz vo ju čo ve ka. Iako se u sa vre men i m s hv at anj i m a u n a u č n i m, f i l o z o f s k i m i či s to e ti č k i m o k v i r i m a d e l o v a nj e ero sa po sma tra iz me đu kraj no sti mo ra li zma ili ero skog bi o lo gi zma (Ma cu kas, 2005: 102), oba shva ta nja ni su u sta nju da de fi ni šu on to lo gi ju ero sa već se z ado voljavaju nje go vim mo ral nim ili f i zi o lo šk im opi si va njem u o d no su na dru - štve no okru že nje. Pri sta li ce mo ra li zma ve ru ju da je ero sni (lju bav ni) čin do zvoljen samo u okvi ri ma do zvo lje nih gra ni ca, pr ven stve no bra ka. Pri sta li ce ero - snog bi o lo gi zma od ba cu ju ova kva shva ta nja i sma tra ju ne pri hva tlji vim sva ku e tič k u i p r av nu re gu li s a n os t u p o ja v a ma e ro sn o g in s tink t a. Ap o l o g e te ov ih shva ta nja go vo re o slo bo di ero snih od no sa ko ji su je di ni u sta nju da obezbe de zdrav i slo bo dan raz voj lič no sti (Ma cu kas, 2005: 102). Za go vor ni ci i jednih i dr ugih shv a t a nja z a p o s t a v lja ju an tič ko mi to l o ško i f i l o zof sko shv a t a nje ero sa, kao si le ko ja go spo da ri ka ko ko smič kim ta ko i eg zi sten ci jal nim raz mera ma, dru gim re či ma ne što bo žan sko što po kre će i sam ži vot (Ma cu kas, 2005: 106). O to me je pi sao Pla ton u svo joj Go zbi gde su se be sed ni ci oku pi li da sva ki od njih da po hva lu bo gu Ero tu bo gu lju ba vi. U be se di So kra to voj, ko ja je svo jom sna gom za se ni la ka zi va nja dru gih be sed ni ka, So krat ka zu je šta mu je re k la Diotima, s ve š te ni ca iz Man ti ne je u Ar k a di ji, ze mlji v ra če va i pro ro k a. Erot je spoj Po ra si na vi ška, iz o bi lja i Po ni je osku di ce ko ja če zne za iz o biljem. Di o ti ma ka že da Erot ni je ni do bar ni loš, u sre di ni je iz me đu mu dro sti i ne zna nja (Pla ton, 2003: 67). Kao de mon (tj. duh) eros je osku dan i ne pot pun ali is tov rem en o te ži p u n o ći i ce lo v i to s ti (M a cu k as, 20 05: 113). O ni ko ji ho će da ra đa ju te lom vi še na gi nju že na ma i pre da ju se to me ob li ku lju ba vi, dok b rem eniti u du hu r a đa ju l ep šu i b e smr t nu d e cu tj. v r li nu i mu dros t (Pla to n, 2003: 76). Erot je per so ni fi ka ci ja stva ra lač ke žud nje ko ja po či nje u sfe ri čul nog, p o s tep eno se us pi nje i na k ra ju do sp e va do s a mo g le p o g. Di o ti ma go vo ri o tri ste pe na le po te. Pr vi je fi zič ka le po ta, le po ta te la na osno vu ko je se sti če po jam le po te. Dru ga di men zi ja ero ta ili ero sa je ste du šev na le po ta ko ja eg zisti ra u eti ci i mo ra lu. Na kra ju, po sled nji vid ero tič kog us pi nja nja je ste sa zna- 8 Na ve de no pre ma Kotb, G.H., Se xu a lity in Islam, dis ser ta tion, ava i la ble at com/dissertations/islam%20dissertation.pdf,veb sajt po se ćen

24 Temida nje, du hov ni us pon i spo zna ja ko ja omo gu ća va vr hun ski stva ra lač ki i du hov ni us pon po je din ca i dru štva. 9 I de je o ko ri šće nju s ek su al ne en er gi je ra di s ti c a nja v i še s ve s ti i ot va ra nja svo jih skri ve nih si la i spo sob no sti vr lo su sta re i nji ho ve ko re ne mo že mo prati ti u fi lo zo fi ji is toč nih na ro da. Čo vek ras po la že sa znat no vi še sek su al ne energi je ne go što mu je po treb no za pro du že nje vr ste i po sta vlja se pi ta nje na ko ji na čin tu e n e r gi ju p o tro ši ti (O usp e nsk y, 20 02: 581). Tr an s fo r ma ci ja s e k su al n e ener gi je u du hov nu ener gi ju omo gu ća va unu tra šnju evo lu ci ju čo ve ka. Si ste mi koji priznaju tran s for ma ci ju sek su al ne ener gi je u du hov nu mo gu se p o de li ti n a: a) sis tem e ko j i d o p u š t a ju m o gu ć n os t t r an s f o r m a ci j e s e k su a l n e e n e r gi j e u uslovima nor mal nog pol nog ži vo ta i nor mal nog tro še nja sek su al ne energije i b) sis te me ko ji do pu š t a ju tran s for ma ci ju s a mo u uslo vi ma uz dr ž a va nja o d p olnos ti p o put Bu di zma i Hri šćan s t va (O usp ensk y, 20 02: 597). Tan tri z am, dok tri na ko ja se ja vlja oko IV ve ka u In di ji, sma tra da sek su al ni čin mu škar ca i že ne do vo di do uskla đi va nja ener gi ja ko je omo gu ća va ju skla pa nje čo ve ka k ao mik rokosmo s a s a ma k ro ko smo som. Tan tri z am se ne pre t va ra da ne zna za sek su al ne na go ne ne go ih pro gla ša va naj vi šim iz ra zom bo žan ske ener gi je (Va ren ne, 1990: 11). U n o v ij e v re m e u o d n o su na drev na u če nja, ana li tič k a psi h o l o gi ja C. G. Jung - a i njego vo tu ma če nje i uskla đi va nje ani me i ani mu sa mo že se na ve - sti kao pri mer za du hov ni rast čo ve ka. Jung go vo ri o pro ce su in di vi du a ci je ili stva ranja jedin stve ne, pot pu ne i sa mo o stva re ne lič no sti, što je i cilj čo ve ko - vog ži vo ta. Taj pro ces od vi ja se u ne ko li ko fa za to kom čo ve ko vog ži vo ta. Pr vo treba učiniti s ve snim t am nu s tra nu lič no s ti, dru ga je s te su sret sli ke du še, p o pra vi lu za mu škar ce ani ma je fi gu ra žen skog ro da, a za že ne ekvi va lent unutra šnje fi gu re je ani mus mu škog ro da (Stein, 2007: 144). Ka da se ele men ti su prot nog po la iz di fe ren ci ra ju otvo ren je put ka sop stvu ko ji je po sled nja stani ca na pu tu sa mo o stva re nja (Ja co bi, 2000: 183) ili obo že nja (Je ro tić, 2002). Sek sualnost po se du je i mit sku di men zi ju. Mi to vi su usme ne pro zne pri - po ve sti ko je se, u dru štvu u ko jem se raz vi ju, sma tra ju isti ni tim pri ka zi ma ono ga što se de si lo u da le koj pro šlo sti (Csa po, 2008: 13). Mit se mo že de finis a ti k ao pri p o ves t ko ja s e sma tra dru š t ve no va žnom. B o go v i su va žni ji o d he ro ja, he ro ji od obič nih lju di. Ta ko se raz li ku ju mi to vi, le gen de i baj ke (Csa po, 2008: 20). Mi to vi su mo sto vi iz me đu in te lek ta i emo ci ja, mi to vi su i ele men ti re li gi je. Uz mi to ve idu i ri tu a li i ob re di ka ko bi se do bi la sklo nost nat pri rod nih 9 Op šir ni je vi di po go vor i ob ja šnje nja Pla to no vog de la Mi lo ša N. Đu ri ća u Pla ton (2003) G o z b a ili o lju ba vi, Be o grad: De re ta. 23

25 Ve li bor La lić, Že li mir Ke še to vić si la. Mit sa dr ži u se bi ne što iz vor no, ar he tip sko i uka zu je na naj vi še du hov ne m o gućn os ti čo ve k a. R i tual j e mit u p r ak si, nj e g ov sp o lj ni, v i dlji v i o b lik. Sve po zna te kul tu re za sno va ne su na mi to vi ma, ko jim na od re đen na čin oprav dava ju po sto ja nje dru štve nih in sti tu ci ja. Nji ho vo naj ve će is ho di šte je kri za, sta nje ka da je na ru šen uobi ča jen red stva ri. Mi to vi se ba ve naj ra zno vr sni jim po treb ama; r atov i ma, k r i z a ma, ro đe nj e m, b r a ko m, smr ću (Ko ko v ić, : 6 6). M it je po ve zan sa sim bo lom, ali ni je sa mo sim bol. Sim bo li iz ra nja ju iz ar he tip ske osno ve lič no sti, oni na sta ju spon ta no, po seb no u vre me ve li ke po tre be. Simb ol pret vara pri ro d nu ener gi ju u kul tur ne i du hov ne ob li ke (Stein, 20 07: 98). Sek su al na po tre ba je jed na od te melj nih ljud skih po tre ba i ti me je lo gič no da se sek su al nost u ra znim kul tu ra ma pred sta vlja kroz sim bo le, mi to lo gi ju i ri tual. Broj ni su pri me ri iz ra znih kul tu ra, po put mi to va iz hin du i zma o Šak ti ili ženskom aspek tu bo ga Ši ve, za tim iz ved ske re li gi je o bo gi nji Adi ti, iran ski mit o bo gi nji Ana hi ti, va vi lon ski o Ištar, egi pat ski o Isis, he len ski mit o Afro di ti (Ve ljačić, 1958). Ono o če mu se u mi tu pri ča u ob re du se igra (Šu šnjić, 2004: 142). Prime ra ra di u hra mu Afro di te na tvr đa vi u Ko rin tu hi lja de sek su al nih ro bi nja služi lo je bo gi nju. Ta ko đe po sto je po da ci iz XV ve ka p.n.e. o po sto ja nju hram ske pro sti tu ci je u Va vi lo nu u sklo pu ne go va nja bo gi nje Me li te bo gi nje plod no sti (Bo ško vić, 2002: 276). Isto rij ski kon tekst sek su al ne eks plo a ta ci je Teško je pra ti ti po čet ke po ja ve sek su al ne eks plo a ta ci je na osno vu isto - rij skih iz vo ra, ma da se mo že pret po sta vi ti da po če ci da ti ra ju od pe ri o da od ka da je na sta la raz me na pred me ta i sim bo la u isto ri ji ljud skog ro da, što zna či od sa mih nje nih po če ta ka. Kao što je već spo me nu to, po sto je broj ni pi sa ni i ma terijalni tra go v i o p o s to ja nju pro s ti tu ci je u an tič kom p e ri o du i v re me nu po sle. Tr go vi na lju di ma u svr hu sek su al ne eks plo a ta ci je ta ko đe ni je no vi fe nomen. Kra jem 19. i po čet kom 20. ve ka or ga ni zo va ne kri mi nal ne gru pe iz Azi je sla le su že ne iz Ki ne u SAD kao i že ne iz is toč ne Evro pe u ze mlje Ju žne Ameri ke. Ta prak sa po zna ta je pod na zi vom be lo ro blje. Ve li ka eko nom ska kri za , D r u g i s ve t s k i r at, s t v a r a nj e g vo z d e n e z a ve s e i z m e đu z e m a lj a Istoč nog i Za pad nog blo ka, pred sta vlja li su pre pre ku za raz voj tr go vi ne lju - dima. Sovjetski Sa vez je bio za tvo re na dr ža va u ko joj je kre ta nje bi lo ogra - ni če no. Ras pad ove ve li ke ze mlje u kom bi na ci ji sa po ve ća nom per so nal nom mo bil no šću glo bal nog do ba pod sta kli su po rast tr go vi ne lju di ma u po sled njoj 24

26 Temida de ce ni ji 20. ve ka (Shelly, 2003: 121). Te ško je pro ce ni ti obim tr go vi ne lju di ma u svr hu sek su al ne eks plo a ta ci je u sa vre me nom sve tu, ma da se pro ce nju je da se go di šnje pro da oko uglav nom že na i de ce pre ko me đu na rod nih grani ca kao i mi li o ni unu tar na ci o nal nih gra ni ca. 10 Sek su al na eks plo a ta ci ja ni je is klju či vo pro blem sa vre me nog do ba već fe no men ko ji ima du bo ke ko re ne u isto ri ji. Kroz isto ri ju no vi ob li ci dru štve nih or ga ni za ci ja i dru štve nih od no sa me nja li su for me sek su al ne eks plo a ta ci je, ali je ona bi va la uvek pri sut na, sa mo u raz li či tom ob li ku i obi mu. Svest o slo bo di kroz isto ri ju je na pre do va la, kao i prav ni stan dar di o za šti ti in te gri te ta čo ve ka. To je ve li ki ko rak na pred i jed na ve li ka, istin ska mo guć nost da se ovaj fe nom e n suz b ij e. M e đu tim, o g ro m an e ko n o m sk i dis p a r i te t i z m e đu r a z v i j e n o g i ne raz vi je nog sve ta pred sta vlja sna žnu pro tiv te žu toj mo guć no sti. Po sto ja nje ade k vatnih prav nih me ha ni z a ma ko ji ma se spre ča va ju ra zni ob li ci sek su al ne e k sp loat acij e, k ao i r a z voj s ve s ti u dr u š t v u o tim p o ja v a ma m o gu p o zi tiv no uti ca ti na nji hov obim, ali ih ne mo gu bit no iz me ni ti. Oni de lu ju po po vr ši ni i ne do ti ču se ko re na pro ble ma, ko ji le ži u eko nom skom dis pa ri te tu, od no sno u od no si ma mo ći i ne mo ći, i, de lom, u ljud skoj pri ro di. Ljud ska pri ro da, dru štvo i sek su al na eks plo a ta ci ja U an trop o l o ško m p ri s tu p u p o treb no je p o ći o d d ve an tro p o lo ške r av ni: fi lo zof sko-an tro po lo ške i so ci jal no-an tro po lo ške. Fi lo zof ska an tro po lo gi ja ima za za da tak da ot kri je ljud sku su šti nu, uni ver zal nu ljud sku pri ro du, a so ci jal na antrop ol ogija na s to ji da is tr a ži k a ko p o s to je ć a or ga ni z a ci ja dr u š t va uti če na ljud sku pri ro du, od no sno u ko joj me ri joj od go va ra. O po ja vi tre ba da da sud fi lo zof ska an tro po lo gi ja, jer po zi tiv na na u ka sa svo jim me to da ma ne mo že u p otpunos ti da ob ja sni ovaj fe no m en. Na u k a te ži da s ve ra ci o nal no ob ja sni i is ku stve no pro ve ri, me đu tim, čo vek ni je sa mo ra ci o nal no bi će, već i bi će ko je ima iracional nu stra nu. Fi lo zof ska an tro po lo gi ja tra ga za uni ver zal nim obe - lež ji ma ljud ske pri ro de, za onim što je za jed nič ko svim lju di ma bez ob zi ra na dru štve ne i kul tur ne raz li ke (Šu šnjić, 2005: 124). Ši rok je spek tar oso bi na ko je čo ve k a čin e čo ve ko m. Iz m e đu os t a l o g čo ve k j e b i će sl o b o d e, m o r al no b i će, eko nomsko bi će, bi će ko je tro ši (ho mo con su mens), bi će na de... Čo vek je bi će bez ko nač ne de fi ni ci je. Iako se u li te ra tu ri na vo di da je sek su al na eks plo a ta ci ja 10 U.S. De part ment of Sta te, Traf fic king in Per sons Re port te.gov/g/tip/rls/ ti prpt/2008/ors. Veb sajt po se ćen

27 Ve li bor La lić, Že li mir Ke še to vić globalni feno men, mo že se s a pra vom re ći da je ona is to rij sk i i an tro p o lo šk i fe no men, ko ji je pri su tan u svim dru štvi ma, u svim isto rij skim epo ha ma. A ko s e n ek a lj u d s k a o s ob in a, ver o v a nj e, i d e j a, v r e d n o s t, u s t a n o v a i td. ob na vlja i p o na vlja kroz ve ko ve ljud ske po ve sti, on da je to znak da ona ni je ne što slu čaj no, već ne ko nu žno obe lež je vr ste čo vek (Šu šnjić, 2005: 130). Pi tanje šta je su šti na ljud ske pri ro de vr lo je slo že no i na nje ga ni je mo gu će da ti p o t p u n o d g o vo r. U ovo m r ad u p r ik az a će s e s a m o n e k a o d s hv a t a nj a, ko j a su s a m o f r a g m e n t i m o g ući h ko mp l e ks n i j i h t u m a če nj a. F. N i e t z s ch e s m a t r a da je su šti na ljud ske pri rode volja za moć. Nje gov ni hi li zam sa sto ji se u ru še - nju sva kog po sto je ćeg filozofskog, ver skog ili mo ral nog si ste ma. Tra di ci o - nal no se mi sli lo da u sve tu vla da red i za kon, da sve tom vla da lo gos, a ne ha os. Ni etzsche sma tra da je su šti na sve ta u to me da on ni je lo gi čan i ra zu man, ne go da je ha o ti čan i spon tan. Ra zum vr ši ogra ni čen uti caj na ljud sko po na ša nje: im pul si, na go ni, in s tink ti, s ve sile isp o d p o v r ši ne o d re đu ju ljud sko p o na š a nje u ve ćoj me ri ne go š to to či ni logičk a s ves t. Ži vo tom ne upra vlja ju ra ci o nal ni, ve ć ira ci o nal ni prin ci pi (Ni et z sche, 20 03). S. Freud, ot ac psi ho a na li tič ke te o ri je, sma - trao je da se su šti na čo ve ka ne na la zi u nje go voj kul tu ri, već u bi o lo škoj i psiho lo škoj s truk tu ri. Id (ne s vesni de o čove ko ve lič no s ti, na go ni) p o k ri va ono š to zo ve mo ljud sk a pri ro da, p ojmovi e go (s ve sno u čo ve ku) i su p er- e go (nad s ve sni di o čo ve ko ve lič n o s ti) p o k r iv aju o n o š to zo ve m o k ul tu r a, o d n o sn o o b i č aj n e, mo ral ne, prav ne, ide o lo ške, kulturne nor m e. Su p er e go kon tro li še naš e go, a pre ko nje ga kon tro li še id (Freud, 1979: ). Freud je u cen tar na gon ske struk tu re čo ve ka sta vio li bido, seksualni na gon ko ji od re đu je čo ve ko vo po na - š a nj e. Lj u d s k i n a g o n i te ž e d a b ud u z ad o vo lj e n i, to j e p r i n ci p z a d o vo lj s t v a, on da je po prin ci pu re al nosti sve bolesno što ome ta da na gon bu de za do vo - ljen. Freud sma tra da je o graničavanje z a do vo lje nja na go na pre d u slov kul tu re, i da j e is to r i ja čo ve k a is to r ija p otisk iv anja. Sv i lju di ima ju na g o n e b e z o b z i r a na nji ho vu kul tu ru i na čin ži vo ta, i an tro po lo ška je či nje ni ca da su svi lju di po to m e slič ni. Kul tur n e norm e spreč av aju na go n e da s e n e o m e t a no z a do vo lje, pre ma to me, one su pre ma psihoanalitič koj te o ri ji na si lje i zlo čin nad na gon - skom pri ro dom čo ve ka. Freud navodi da ten den ci ja kul tu re da ogra ni či sek su - al ni ži vot ni je ni šta ma nje oče vid na od dru ge da pro ši ri krug kul tu re ) (Freud, 1979a: 310). On da lje ka že da ve ro vat no mo že mo s pra vom sma tra ti da je znač aj s e k su al n o g ži vo t a k ao v rela sreće, da k l e, z a is p u nja v a nj e na š e g ži vot n o g ci lja znat no uma njen (Freud, 1979a: 312). Sva ka kul tu ra spu ta va na go ne, što je znak bo le sti, i sto ga je čo ve ku ne la god no u kul tu ri (Freud, 1979a). Kul tu ra tre ba da na đe put k a ko da se nagoni z ado vo lje na dru š t ve no pri hva tljiv na čin, 26

28 Temida tj. da se na đe kom pro mis između nagona i nor me, pri ro de i kul tu re. Agre siv ni na go ni z a do vo lja va ju se u t akmičarsk im igra ma, sek su al ni na gon z a do vo lja va se u in sti tu ci ji bra ka, što je dru štve no pri hva tljiv na čin. Ka kav to ima zna čaj za s a v re me nu sek su al nu ek s ploat aciju? Da bi se to po ja sni lo po treb no je ana li zi ra ti od nos in sti tu ci je bra ka i di namič nih pro me na ko je se de ša va ju u sa vre me nom sve tu, tj. ka ko te pro me ne uti ču na struk tu ru i funk ci ju bra ka i u ko joj me ri ta in sti tu ci ja omo gu ću je za dovolj e nj e s e ksu a l n o g n a g o na na a d e k v a t an na čin. Pro m e n e s tr uk tu re b r a k a, u k l j u č uj uć i i p o r o d i c u, i z a z v a n e su m i g r a c i j a m a, ko n f l i k t i m a, d i n a m i č n o m s av r em en o m e ko n o m i j o m, j e d n o m r e č j u p o g a đ a j u j e d n a ko i r a z v i j e n e i nerazvijene ze mlje. U ne raz vi je nim ze mlja ma či ni o ci ko ji uti ču na kom pletnost po ro di ce je su dru štve ne kri ze, ra to vi i mi gra ci je. Za raz vi je ne ze mlje sve se vi še go vo ri da su sta ra dru štva, ima ju ći u vi du sta ro snu struk tu ru i pad na tali te ta, po što mla di lju di ne za sni va ju po ro di ce. 11 U glo bal nom do bu sve vi še je bra kova gde su pru žni ci ži ve i ra de u dru gim de lo vi ma s ve ta. Či nje ni ca je da po rodica i brak vi še ni su tra di ci o nal ni, pa su ti me u kri zi tra di ci o nal ne seksu al ne norme. Dru štve ni pro ce si uti ca li su na tran sfor ma ci ju bra ka, ali dru - š t ve no ne mo že tran s for mi s a ti na gon sko, na go ni tra že z a do vo lje nje i te že da se pri lagode no vom dru š t ve nom ok ru že nju. 12 Ima ju ći u vi du no ve dru š t ve ne okol no sti u ve ći ni dru šta va sa vre me nog sve ta, mo glo bi se pret po sta vi ti da su oni je dan od či ni la ca ko ji uti ču na po rast tra žnje za sek su al nim uslu ga ma na glo bal nom ile gal nom tr ži štu. Za raz li ku od Fre u da ko ji sma tra da je re pre siv na ci vi li za ci ja ne mi nov nost, od no sno da su na če lo užit ka i na če lo zbilj no sti ne pomir lji vi, H. Mar cu se sma tra da je mo guć ob lik ne na sil ne ci vi li za ci je bez po ti skiva nja ero sa, i da je mo gu će po mi ri ti prin cip užit ka i zbilj no sti, na gon i kul tu ru. An ta go ni stič ki od nos bi se pro me nio u ko rist prin ci pa užit ka. U tom smi slu bi e ros, životni na g o ni, osl o b o di li s e u n e slu će nim r a z m e r a ma (M ar cu s e, : 125). Mar cu se sma tra da je mo gu ća ne re pre siv na eg zi sten ci ja u ko joj je rad no vre me (tj. te ški rad) sve den na mi ni mum, i da ta kva eg zi sten ci ja ko ja je oslobo đe na do mi na ci je mo že da bu de sa mo re zul tat kva li ta tiv ne dru štve ne pro- 11 Pri me ra ra di, ze mlje Evrop ske uni je se su o ča va ju sa tren dom opa da nja bro ja sta nov ni ka. Po pro ce na ma Evrop ske ko mi si je, uko li ko se ne ga tiv ni tren do vi na sta ve, do go di ne u Evropi bi će ma nje 18 mi li o na de ce i mla dih lju di ne go što ih ima da nas. Vi di: employment_social/news/2005/mar/demog_gp_en.html. Veb sajt posećen Sli ko vi to taj od nos pri ka zu je sle de ća iz re ka u dje lu A. Scho pen ha u er-a : Na tu ram ex pel les fur ca, ta men usque re cur rent ili Pri ro du is te raj bi čem, ona će se opet vra ti ti. Iako Scho penha u er ovu iz re ku ko ri sti ka da go vo ri o ho mo sek su al no sti, ona se od no si na či ta vo pod ruč je ljud ske sek su al no sti (Scho pen ha u er, 2003: 75) 27

29 Ve li bor La lić, Že li mir Ke še to vić me ne za sno va ne na te melj no dru ga či jem is ku stvu bit ka, od no su čo ve ka i prirode, i temelj no dru ga či jim e g zi s ten ci jal nim o d no si ma (Mar cu se, : 14). E. Fromm sma tra da se raz u me va nje ljud ske psi he i ljud ske pri ro de mo ra za sniva ti na ana li zi čo ve ko vih po tre ba. Naj ja če sna ge ko je mo ti vi šu čo ve ko vo po naša nje pro iz la ze iz uslo va nje go ve eg zi sten ci je, iz ljud ske situacije, a ne, ka ko je Freud sma trao, iz li bi da kao osnov ne ljud ske sna ge ko ja mo ti vi še ljud ske stra sti i že lje (Fromm, 1984: 25). E. Fromm ka že da osnov ne po tre be ko je su ključ za is pi ti va nje ljud ske si tu a ci je je su: po tre ba za udru ži va njem sa dru gim na su prot nar ci z mu, p o tre b a z a p re v a z i la že nj e m bi lo stva ra njem ili ra za ra njem (ako ne mo gu da stva ram svet, mo gu da ga uni štim), po tre ba za uko re nje no šću i si gur no šću, po tre ba za ose ća njem iden ti te ta i po tre ba za okvi rom ori jen ta ci je i ve ro va nja. Uko li ko i jed na od ovih po tre ba ni je za do vo lje na, re zul tat je lu di lo. Ka kva bi tu mo gla bi ti ve za sa, re ci mo, tr go vi nom lju di ma u svr hu sek su al ne eksploatacije u sa vre me nom do bu? Pri me ra ra di, ži vi mo u di na mič nom vre - m e nu, punom pro m e na, u ko me se mno ge tra di ci o nal ne z a je d ni ce ra z a ra ju p o d utic aj e m gl o b a li z a ci j e, ži v i m o u v re m e nu p o li tič k ih i e ko no m sk ih k ri z a, gde je čo ve ku one mo gu će no ostva ri va nje nje go vog stva ra lač kog po ten ci ja la, ži vi mo u ne si gur nom sve tu glo bal nih mi gra ci ja, kri za i ra to va, u ko me je čo vek li šen svog ko re na i ti me ose ća ja pri pad no sti od re đe noj dru štve noj gru pi. Martin He i deg ger bi re kao da čo vek u sve tu ni je kod ku će. Čo vek ko ji je iz bačen iz tra di ci o nal nog na či na ži vo ta, tj. iz svo jih dru štve nih le ži šta, ne mo že da z ad o volji ove p o tre b e, o n p o s t a j e r a nji v na r a z n e zl o u p o tre b e, uk lju ču ju ći i raz ne oblike sek su al ne eks plo a ta ci je. Sa vre me no dru štvo otu đe no je od po je - din ca i ti me ni je pri la go đe no čo ve ku i nje go vim pri rod nim po tre ba ma. Što se ti če K. Marx-a, nje go va mi sao je slo je vi ta i ov de ne će bi ti reč o nj emu k a o i d e o l o gu, ve ć k a o o f i l o zo f u hu ma ni s ti. Po nj e mu, čo ve k j e b i će mo guć no sti. Za nje ga, mo guć nost (mö glic hke it) je an tro po lo ški i me to do lo ški po jam (Šu šnjić, 2002: 111). Sa sta no vi šta fe no me na tr go vi ne lju di ma kao jednog od do mi nan tnih ob li ka sek su al ne eks plo a ta ci je, vi đe nje K. Marx-a mo gli b ism o t um ači ti n a n a či n d a j e či nj e ni c a d a s e u d a n a šnj e m s ve t u g o d i šnj e pro da vi še mi li o na lju di, ali po sto ji i mo guć nost da se ta po ja va spre či. Ta ko đe je či nje ni ca da u sve tu po sto je re gi o ni u ko jim ve ći na sta nov ni štva ži vi is pod gr a ni ce siroma š t v a, i up r a vo su t a p o d r uč ja, re gi o ni p o re k la žr t a va tr go v i n e lju di ma. Ta ko đe je či nje ni ca da se za po tre be na o ru ža nja go di šnje u sve tu tro ši s ed a ms tot in a o s a m d e s e t m i li j a r d i d o l a r a i d a j e p o p r o ce n a m a Uj e d i nj e n i h na ci ja go di šnje po treb no če tr de set mi li jar di do la ra da se zna čaj no sma nji global ni pro blem si ro ma štva (Pe čuj lić, 2002: 185), ko ji je je dan od ključ nih či ni- 28

30 Temida la ca ko ji do pri no se tr go vi ni lju di ma. Sa dru ge stra ne, po sto ji i mo guć nost da se pro blem si ro ma štva u sve tu zna čaj no sma nji, kao i mo guć nost da se sredstva za na o ru ža nje upo tre be u hu ma ni je svr he. Marx sma tra da kri tič ki mi sli lac stal no upo re đu je či nje ni ce sa mo guć no sti ma, ko je su u nji ma skri ve ne, za roblje ne ili za le đe ne po sto je ćom or ga ni za ci jom dru štva. Kri tič ka te o ri ja tra ga za mo guć no sti ma ko je se mo gu ostva ri ti i u to me se raz li ku je od uto pi je, ko ja je po pri ro di stva ri neo stva ri va. Što se so ci jal no-an tro po lo škog aspek ta ti če, so ci jal na an tro po lo gi ja ob u- hv a t a p rob l em e r a z vo ja čo ve k a i nj e g o ve dr u š t ve n e sre di n e. R a z li či ti ti p o v i dru štve nih si ste ma u svo jim dru štve nim usta no va ma raz vi ja ju raz li či te me hani zme, ko ji od re đe ne oso bi ne kod ljud skih bi ća ili raz vi ja ju ili one mo gu ća va ju. Kri ti ka neo li be ra li zma sa sto ji se u shva ta nju da eks trem ni neo li be ra li zam forsira je dnu crtu ljud ske pri ro de, a to je mo ti va ci ja z a b o ga će njem i e go i z am. Jed no od tih kri tič kih shva ta nja obra zla že da du hov ni etos eks trem ne ver zi je n e o lib er alizma te ži da z a do bi je mo ral ni le gi ti mi te t, da pro dre do naj du b ljih slo je va psi he, da for mi ra so ci jal ni ka rak ter i emo tiv ni stav. Bez ob zir na kon kuren ci ja, velike dru štve ne ne jed na ko sti, od su stvo dru štve ne so li dar no sti i ose - ć a nja z a d r u g e t u m a če s e k a o i z r a z g e n e t sko g ko d a. Iz b e s k r aj n o b o g a to g kod a lju ds ke p r i ro d e, i z d vo j e n j e s a m o j e d an re d lju d sk ih cr t a i m o ti v a ci ja. Vuč ja kon ku ren ci ja i bez ob zir ni ego i zam iz jed na če ni su sa ce li nom ljud ske priro de (Pe čuj lić, 2002: 193). Kri ti ka dru šta va biv šeg SSSR-a po la zi od shva ta nja or ga ni zo va nog kri mi na la kao no ve for me auto ri ta ri zma. Pro pa šću ko mu ni zma, ana li tičari su za klju či li da gra đa ni ma vi še ne će bi ti ogra ni čen pri stup in forma ci jama, da im ne će bi ti ogra ni če na slo bo da kre ta nja, ili da će bi ti pri mo - ra ni da se po ko ra va ju moć noj cen tral noj dr ža vi. Me đu tim, de si lo se da or gani zo va ni kri mi nal pred sta vlja no vu for mu ne dr žav nog auto ri ta ri zma (Shel ley, 1989: 122). Gra đa ni još uvek ži ve u stra hu, ali sa da su za stra ši va ni od ne držav nih ak te ra u for mi or ga ni zo va nih kri mi nal nih gru pa, ko je po sta ju če tvr ta gra na vla sti. Ak te ri za stra ši va nja vi še ni su ko mu ni sti, sa da je to ma fi ja. Autori ta ri zam post so vjet skog or ga ni zo va nog kri mi na la ma ni fe stu je se u sle de ćim p o d r u čj im a: e ko n o m skoj d o mi na ci ji i s tr uk tu r i v la s ti, z a s tr a ši v a nju gr a đa na, pri va ti za ci ji dr žav ne pri nu de, za stra ši va nju do ma ćih i stra nih no vi na ra, pri vati za ci ji dr žav nih re sur sa od stra ne or ga ni zo va nog kri mi na la, spre ča va nju razvo ja ci vil nog dru štva (Shel ley, 1989: 123). De mo krat ska tran zi ci ja oslo bo di la je čo vek a biv še g so vje t sko g dru š t va o d auto ri te t a dr ž a ve i ide o lo gi je, ali ga ni su uči ni li slo bod nim u nje go voj sve sti či ju je po da nič ku struk tu ru to ta li tar ni sis tem obliko vao de ce ni ja ma. U no v im dru š t ve no - eko nom sk im oko l no s ti ma 29

31 Ve li bor La lić, Že li mir Ke še to vić pri vat na imo vi na i ma te ri jal no sti ca nje po sta li su vr li na. Na čin na ko ji je tranzi ci ja vo đe na i psi ho lo ški je pri pre mi la čo ve ka biv šeg SSSR-a za ulo gu ko ju će od i gra ti u no vom si ste mu ne slo bo de. Lju di opet ni su slo bod ni: or ga ni zo va ni krimi nal čini no vu for mu auto ri ta ri zma, či ne ći moć ne gram zi vim, a si ro ma - šne ra nji vim. Ta kav si stem one mo gu ća va raz voj čo ve ka i ne mo že da za do vo lji po tre be ko je pro is ti ču iz ljud ske pri ro de. D o s ada je ob ja šnja van uti caj dru š t ve ne sre di ne na čo ve k a u ra z v i je nim zemljama neo li be ral ne eko no mi je, po tom u ze mlja ma biv šeg SSSR -a. Me đu - tim, tre ba vi de ti ka kav je taj uti caj na lju de u si ro ma šnim ze mlja ma tzv. Trećeg sve ta, ko je ka rak te ri šu: si ro ma štvo, ko lo ni jal no na sle đe, ne sta bil ni po li tič ki sistemi, slabe in sti tu ci je i pri mi tiv ne eko no mi je. Ra za pe tost iz me đu tra di ci o - nal nih vred no sti i di na mič ne kul tu re mo der nog do ba i ne mo guć no sti hva tanja ko ra ka sa sa vre me nim eko nom skim i po li tič kim pro ce si ma ni su ga ran ci ja da p os toj eć a dr u š t ve na o r ga ni z a ci ja u tim ze mlja ma o b e z b e đu j e mi ni mum uslo va za raz voj čo ve ka i nje go vih mo guć no sti. Ova krat ka so ci jal no-an tro po lo ška ras pra va ima la je za cilj da ob ja sni ka ko sa vre me na dru štva sa svo jom or ga ni za ci jom uti ču na čo ve ka i ko li ko od go varaju stvarnoj ljud skoj pri ro di. Ta ko đe, ima la je za svr hu da pri ka že ka ko dru - š t ve n a s t r u k t u r a o b li k u j e p o j e d in ce i s t v a r a o d nj ih p o te n ci j a l n e ko r i sn i ke, trgov ce i žrt ve sek su al ne ek s plo a ta ci je. Za k l j u č a k S e k sua ln a p o t r e b a, k a o b i o l o š k i d e o lju d ske p r i ro d e, j e u ni ve r z a l n a, a li je njena reali z a ci ja kul tur no - is to rij sk i uslo vlje na. Bu du ći da su s ve dru š t ve ne f o rm acij e p o či v a l e n a o d n o si m a n e j e d n a ko s ti, to j e usl o v lj a v a l o p o s to j a nj e r a z li či tih v rs t a s e k su al n e ek s p lo a t a ci je, bi lo da je ona p o či va la na go loj si li i po se do va nju lju di kao stva ri u ve ćoj (ro bo vla sni štvo) ili ma njoj (fe u da li zam) me ri, ili na eko nom skoj mo ti va ci ji (ka pi ta li zam), od no sno ne a de kvat noj ras pode li po sto je ćih re sur sa (glo bal no si ro ma štvo u ze mlja ma Tre ćeg sve ta). Upra vo s to g a s e čin i d a j e i s e k su a l n a e k s p l o a t a ci j a u n i ve r z a l n a d r u š t ve n a p o j a v a. Pit a nj e uk ida nja s e k su al n e e k s p l o a t a ci j e ni j e f o r mal n o - p r av n o ve ć p o li tič ko i e ko n o msko p i t a nj e. N a i m e, z a p re v a z i la že nj e s e k su al n e e k s p l o a t a ci j e ni su d o vo ljn e p r av n e n o r m e, ve ć us p o s t a v lj a nj e is tin sk i r av n o p r av nih o d n o s a u glo bal nim dru štve nim za jed ni ca ma i iz me đu njih. 30

32 Temida Literatura: Baudrillard, J. (1991) Simbolička razmena i smrt. Gornji Milanovac: Dečje novine. Bošković, M. (1999) Kriminološki leksikon, Novi Sad: Matica srpska. Bošković, M. (2002) Socijalna patologija. Novi Sad: Pravni fakultet. Csapo, E. (2008) Teorije mitologije, Beograd: Clio. Dhammika, S., Budizam i seksualnost, na seks.html., pristupljeno Erdemgil, S. (2006) Ephesus. Istambul: Net Turistik Yayinlar A.S. Freud, S. (1979) Nova predavanja za uvođenje u psihoanalizu, Novi Sad: Matica srpska. Freud, S. (1979) Nelagodnost u kulturi, Novi Sad: Matica srpska. Fromm, E. (1984) Zdravo društvo. Zagreb: Naprijed. Foucault, M. (1992) Istorija seksualnosti: volja za znanjem. Beograd: Prosveta. Jacobi, J. (2000) Psihologija Karla Gustava Junga Uvod u celokupno delo. Beograd: Dereta. Jerotić, V. (2002) Individuacija i (ili) oboženje. Beograd: Ars Libri. Koković, D. (2008) Socijalna antropologija sa antropologijom obrazovanja, Banja Luka: Nezavisni univerzitet. Kotb, G.H., Sexuality in Islam, dissertation, available at dissertations/islam%20dissertation.pdf., pristupljeno Lalić, V. (2007) Trgovina ljudima u Bosni i Hercegovini, Banja Luka: Defendologija centar za bezbjednosna, sociološka i kriminološka istraživanja. Macukas, N. (2005) Problem zla, Kragujevac: Kalenić. Marcuse, H. (1964) Eros i civilizacija, Naprijed: Zagreb. Mijalković, S. (2005) Trgovina ljudima. Beograd: Beosing. Milosavljević, B. (1997) Socijalna patologija i društvo, Beograd: Institut za kriminološka i sociološka istraživanja. Nietzsche, F. (2003) Volja za moć. Beograd: Dereta. Ouspensky, P.D. (2002) Novi model univerzuma. Beograd: Metaphysica. Pečujlić, M. (2002) Globalizacija dva lika sveta. Beograd: Gutenbergova galaksija. Pery M. (2000) Intelektualna istorija Evrope. Beograd: Clio. 31

33 Ve li bor La lić, Že li mir Ke še to vić Platon, (2003) Gozba ili o ljubavi, Beograd: Dereta. Shelley, L. (1989) Post-Soviet Organized Crime: A New Form of Authoritarianism, In: Phil Williams (ed.), Russian Organized Cime: The new Threat? New York: Routlegde, str, Shelley, L. (2003), Trafficking in Women: The Business Model Approach, Brown Journal of World Affairs, 1, str Stein, M. (2007) Jungova mapa duše. Beograd: Laguna. Sveto Pismo starog i novoga zaveta, (2003) Beograd: Biblijsko društvo Srbije i Crne Gore. Schopenhauer, A. (2003) Metafizika polne ljubavi prema ženama. Novi Beograd: Neven, IP Knjiga. Šušnjić, Đ. (2002) Metodologija. Beograd: Čigoja štampa. Šušnjić, Đ. (2004) Drama razumevanja. Beograd: Čigoja štampa. Šušnjić, Đ. (2005) Žetva značenja. Beograd: Čigoja štampa. U.S. Department of State, Trafficking in Persons Report gov/g/tip/rls/tiprpt/2008/ors., pistupljeno Varenne, J. M. (1990) Tantrizam. Gornji Milanovac: Dečje novine. Veljačić, Č. (1958) Filozofija istočnih naroda I. Zagreb: Nakladni zavod Matice hrvatske. Weininger, O. (2007) Pol i karakter. Beograd: Feniks Libris. Ve l i b o r La l i ć, Želimir Ke š e t o v i ć Anthropology of sexual exploitation In this paper, the authors observe sexual exploitation from an anthropological perspective. They analyze the rational, ethical, emotional and mythological dimensions of human sexuality. Consequently, after setting the phenomenon in a social and historical context, sexual exploitation is closely observed in the contemporary age. Based on thoughts of relevant thinkers, they make the conclusion that the elimination of sexual exploitation is not an utterly legal issue, but political and economical issues as well. Namely, legal norms are not sufficient to overcome sexual exploitation, but, political and economical relationships in contemporary societies, which will be based on sincere equal opportunities must be established. Keywords: sexuality, exploitation, trafficking, anthropology 32

34 Strukturalna viktimizacija TEMIDA Mart 2009, str ISSN: DOI: /TEM S Tr go vi na ljud skim or ga ni ma Lji lja na Stev ko vić* Tr go vi na organima predstavlja savremeni me đu na ro d ni pro blem ko ji p o sled njih go di na za o ku plja vi še medijsku nego pažnju istraži va ča i pred stav ni ka me di cin skih i za ko no - dav nih in sti tu ci ja. Ovaj rad ima za cilj da uka že na osnov ne oso be no sti ovog seg men ta or ga ni zo va ne k riminalne aktivnosti i u sk ladu sa tim p o ku ša da is tak ne nj e go vu ozbilj nost i nu žnost ak tivnij e prevencij e i suzbijanja. Rad j e p o de lj en na če ti ri te mat ske ce li ne. Na kon u vo d n i h ra z m at ranj a i p o jm ovn o g o dređ enj a, a uto r ka j e d a l a k ra t k u a n a l i z u re g i o n a l n e ras pro stra nje nosti trgovine organima. U nastav ku pri ka zan je kra tak osvrt na in ter na ci o - nal nu me di cin sku i prav nu re gu la ci ju, sa za ključ nim raz ma tra nji ma u za vr šnom de lu ra da. Ključ ne re či: tr go vi na or ga ni ma, or ga ni zo va ni kri mi na li tet, tran splan ta ci ja. Uvod Sv a ko i s t o r i j s ko r a z d o b l j e u r a z vo j u l j u d s ko g d r u š t v a n o s i s p e c i f i č n e probleme. Pro ces glo ba li z a ci je ima uti caj k a ko na le gal ne ta ko i na ile gal ne toko ve d r uš t ve n o g ž i vo t a. K r i m i n a l i te t če s to p r e v a z i l a z i n a c i o n a l n e o k v i r e s t v a r aj uć i i nte r n a c i o n a l n u m r e ž u d o b r o o r g a n i z o v a n i h su b j e k a t a ko j i te ž e ostva ri va nju što ve će ma te ri jal ne ko ri sti. U uslo vi ma tr ži šne eko no mi je ko ja ne za obi lazi ni ovaj aspekt dru štve no ne pri hva tlji vog po na ša nja do la zi do uru - š av a nja s ocijal n e ko h e zi j e i osnov nih dr u š t ve nih v re d no s ti. Sve t f unk ci o ni š e p o principu p o nu de i p o tra žnje. D e hu ma ni z a ci ja ljud sko g te la i bi ća p o s ta je sastavni deo kri mi nal nih ak tiv no sti. Taj trend ne za o bi la zno pra ti i kri mi na li - tet. Raz vo jem na u ke, na ro či to u obla sti me di ci ne, stvo ri lo se po god no tlo za tr go vi nu no vom iz u zet no vred nom i tra že nom ro bom ljud skim or ga ni ma. * Lji lja na Stev ko vić je is tra ži va či ca-pri prav ni ca na In sti tu tu za kri mi no lo ška i so ci o lo ška is tra živa nja, stu dent ki nja post di plom skih stu di ja na Fa kul te tu za spe ci jal nu edu ka ci ju i re ha bi li ta ciju i čla ni ca Vik ti mo lo škog dru štva Sr bi je. stevkovicljiljana@eunet.yu 33

35 Lji lja na Stev ko vić Ne mo guć nost me di cin skih in sti tu ci ja da udo vo lje sve ve ćoj po tre bi po sta lo je ide al na prilika za de lo va nje raz li či tih kri mi nal nih gru pa i cve ta nje ovog seg - men ta ile gal nog tr ži šta, če mu sva ka ko do pri no si lo ša so cio-eko nom ska si tu a- ci ja i bes per spek tiv nost po je di nih ka te go ri ja sta nov ni štva. Iako ne sum nji vo su ro va i vred na sva ke mo ral ne, so ci jal ne i kri vič ne osu de tr go vi na or ga ni ma či ni se ne za vred nu je do volj nu pa žnju. Vi še me dij ski ne go na uč no-is tra ži vač ki pro u ča va na i pri ka zi va na zah te va si ste ma tič ni ju i ozbilj ni ju ana li zu i pri stup. Cilj ovog ra da je da uka že na osnov ne oso be no sti tr go vi ne or ga ni ma i sa mim tim po ku ša da pod stak ne na šu struč nu jav nost na pred u zima nje kon kret nih me ra i ak tiv no sti za nje no spre ča va nje i su prot sta vlja nje. Poj mov no od re đe nje Ka da go vo ri mo o tr go vi ni or ga ni ma u li te ra tu ri se su sre će mo sa vi še pojmo va, po put o r g a n t ra f f i c k i ng, tra n sp la nt co m e r cial ism i tran splant to u- rism. Sv ak a o d ov ih p o ja v a s e z a sni v a na p ri nu d n oj ili d o b ro vo lj n oj p ro da ji or ga na za tran splan ta ci ju i uklju ču je spre gu ve li kog bro ja ak te ra. Za po tre be na šeg ra da poj mov no će mo raš čla ni ti ove tri kri mi nal ne ak tiv no sti. Tra fi king or ga ni ma ( or gan traf f ic king ) de fi ni še se 1 k ao re gru ta ci ja, tran - sport, tran sfer, skri va nje ili pri jem ži vih ili pre mi nu lih oso ba ili nji ho vih or ga na, pri me nom pret nje, si le, ili dru gih ob li ka pri nu de, kid na po va njem, pre va rom, do vođenjem u za blu du ili zlo u po tre bom po zi ci je mo ći i ra nji vo sti, ili da va - njem/pri ma njem od stra ne tre ćeg li ca nov ca ili dru gih be ne fi ci ja da obez be di t r an s f e r ili ko n t ro lu n a d p o te n ci ja l nim d o n o ro m, a s ve u ci lju e k s p l o a t a ci j e u vi du ukla nja nja or ga na za tran splan ta ci ju (The Dec la ra tion of Is tan bul on or gan traf fic king and tran splant to u rism) 2. Tra n sp la n ta ci o n a ko m e r ci j a li za ci j a ( tra n sp la nt co m e r cial ism ) pred sta vlja po li ti ku ili prak su tre ti ra nja or ga na kao ro be ši ro ke po tro šnje, uklju ču ju ći njih o v u p r od aju, k u p o v i nu ili u p o t re b u u ci lju os t v a r i v a nj a m a te r i j a l n e d o b i ti Član 3 UN Pro to ko la o pre ven ci ji, su prot sta vlja nju i ka žnja va nju tr go vi ne lju di ma, na ro či to že na ma i de com Ova de fi ni ci ja kao i pre o sta le dve da te su u sklo pu Istan bul ske de kla ra ci je o tr go vi ni or ga nima i tran splan ta ci o nom tu ri zmu ko ja je usvo je na na me đu na rod nom kon gre su odr ža nom u Is tan bu lu od go di ne; u ra du kon gre sa uče stvo va lo je 150 is tak nu tih pred stavni ka na uč nih i me di cin skih in sti tu ci ja i or ga ni za ci ja, vla di nih zva nič ni ka, so ci o lo ga i eti ča ra iz ce log sve ta.

36 Temida ( T h e d e cl ar at i o n o f I s t a n b u l o n o r g a n t r a f f i c k i n g a n d t r a n s p l a nt to u r i s m, 2008:1228). Pu to vanje zbog tran splan ta ci je ( tran splant to u rism ) pod ra zu me va kre - t anje organa, do na to r a, pri ma o c a ili tran sp lan t a ci o nih s truč nja k a van ok v i ra na ci onalnih gra ni ca, a sa ci ljem tran splan ta ci je. Pu to va nje zbog tran splan ta - cije postaje tran splan ta ci o ni tu ri zam uko li ko uklju ču je tr go vi nu or ga ni ma i / ili tran splan ta ci o nu ko mer ci ja li za ci ju ili ako su iz vo ri (or ga ni, struč nja ci i transplan ta ci o ni cen tri) po sve će ni obez be đi va nju tran splan ta pa ci jen ti ma iz drugih dr ža va i sa mim tim na ru ša va ju mo guć nost da dr ža va svom sta nov ni štvu obez be di ade kvat ne tran splan ta ci o ne uslu ge (The Dec la ra tion of Is tan bul on or gan traf fic king and tran splant to u rism, 2008:1228). O va ko def inis a na tr go vi na organima p o d ra zu me va ra z li či te vi do ve pri nu de i pre va re i u mno go me je slična s a traf ik in gom u ci lju sek su al ne ek s plo a ta ci je. Žr t ve oba vi da de gra di ra juće trgovine bi va ju s tig ma ti zi ra ne u s vo joj do mo vi ni zbog onog što su uči ni le. Sa mo ral nog aspek ta žr tve sva ka ko pod le žu oštroj osu di, dok u oba slu ča ja uzroci su t akođe go to vo iden tič ni (si ro ma š t vo, ro d na d i s k r i m i n a c i j a, b e s p e r s p e kt i vn o s t). U ve ć i n i s l u č a j e v a s e r a d i o s a m o s t a l n o do ne toj od lu ci da se pro da or gan. Naj če šće je u pi ta nju bu breg zbog to ga što je par ni or gan (sa jed nim se mo že ži ve ti), ali i zbog ve li ke po tra žnje za ovim or ga nom. Ele ment pre va re se ogleda u is pla ći va nju znat no ma nje od do go - vo re n e ma te r i jal n e na d o knad e ili p ak, u p ot p u n o m us k r a ći v a nju ma te r i jal n e kom p en z a ci je. Is tra ži va nje realizovano u In di ji p o k a zu je da su do na to ri do bi ja li pro se č no tre ći nu o d do go vorene sume (G oyal i dr., 20 02:1591). Ne š to dra s tič ni ji pri me ri od no se se na kra đu organa prilikom ru tin skih hi rur ških za hva ta. Sche - p er- Hug hes 3 na vodi primer dvanaes togo di šnje de voj či ce iz Bra zi la ko joj je pri li kom ope ra ci je pre lo ma na no zi od stra njen bu breg. Sva ki po ku šaj prija vlji va nja slu ča ja od strane roditelja za vr ša vao se za ta ška va njem me di cin - skih i prav nih zvanični ka (Scheper-Hug hes, 1998) što uka zu je na or ga ni zo - va nu struk tu ru trgo va ca koja je vrlo če sto u spre zi za pred stav ni ci ma vla - s ti i ne z a mi sli va bez uče šća medicinsk ih s truč nja k a. Ta ko đe, p o da ci Or gans Wa tc h - a u k a z u j u n a r eg r ut ov an j e p o j e d i n a c a, n a j če š će m u š k a r a c a, z a ne sp e ci f ič ne p o slo ve u inos trans t vu pri li kom če ga im bi va po nu đe no da 3 Ču ve na an tro po lo ški nja, di rek tor ka Or gans Watch-a (NVO ko ja se ba vi iden ti fi ko va njem bolni ca, struč nja ka, bro ke ra i sa mih ak tiv no sti tr go vi ne or ga ni ma) i ko o sni va či ca The Bel la gio Task For ca, sa sta vlje nog od is tak nu tih an tro po lo ga, eti ča ra, tran splan ta ci o nih spe ci ja li sta, so ci o lo ga, ak ti vi sta za za šti tu ljud skih pra va i pred stav ni ka za ko no dav nih or ga na (cilj im je is pi ti va nje me di cin skog, mo ral nog i so ci o lo škog aspek ta pro ble ma). 35

37 Lji lja na Stev ko vić is pla te tr o ško ve pre vo z a i smeštaja dona ci jom bu bre ga (Pe ar son, :10). To kom 90-ih go di na pro šlog ve ka usled ne do volj nog bro ja or ga na za transplan ta ci ju na Zapadu i velike ponude Is to ka do šlo je do raz vo ja tran splan - t a ci o no g tu ri zma ko ji se z asniva na tu ri s tič k im aran žma ni ma u In di ji, K i ni, Fi li pi ni ma, Pa k i stanu i Brazilu s a ciljem p o d vr ga va nja tran splan ta ci ji or ga na. Za do vo lja va nje po treba bogatih i očajnih pa ci je na ta za sni va se na eks plo a - ta ci ji si ro ma šnih i još očajnijih p ojedinaca, uz vi so ku pro f i ta bil nost or ga ni z a - to ra ove tu ri s tič ke tu re. Savremena sre d s t va ko mu ni k a ci je (in ter net) obi - lu ju s aj to vi ma ko ji nude all - inclusive tran splan ta ci o ne pa ke te s a ce na ma u ra sp o nu o d američk ih do la ra. U ce nu aran žma na uk lju če ni su put, or gan, tro ško vi preop erativne pri pre me, op e ra ci je i p o sto p e ra tiv nog opo rav ka. Da va lac or ga na (pro da vac) od to ga u pro se ku pri mi od ame rič kih do la ra, a vr lo če sto i znat no ma nje. Ka rak te ri sti ke tr go vi ne ljud skim or ga ni ma Pr vi za be le žen slu čaj pro da je de lo va ljud skog te la do go dio se po čet kom 19. ve ka u Ve li koj Bri ta ni ji ka da je Wil li am Bu er ke ubio 16 oso ba i nji ho va te la pro dao lo kal noj me di cin skoj ško li za obu ku stu de na ta me di ci ne iz ana to mi je. Upra vo ovaj slu čaj bio je po vod za do no še nje pr vog za kon skog ak ta u sve tu ko jim se re gu li šu pi ta nja do na ci je i di stri bu ci je de lo va ljud skog te la (Ana tomy Act iz go di ne) (To ma šić, 2003:8). Iako je tr go vi na ljud skim or ga ni ma i mo ral no i prav no ne do pu sti va evi dent no je da u sve tu po sto je iz ve sni vi do vi uslov no rečeno le gal ne tr go vi ne. Ni je ret kos t da se oba vlja tr go vi na iz me đu t z v. b a nk i t k iv a š t o s a s o b o m n o s i i z ve s n u d o z u o p a s n o s t i p o p r i m a o c a. Zabe leženi su pri me ri ku po pro da je i da lje di stri bu ci je de lo va ske le ta ka da - ver a os ob a z a r a ž nih H I V- o m, nar ko ma na, k a o i p a ci j e na t a ko ji su p re mi nu li o d k arcin om a (B o d y p ar t s scan dal shows risks of tis sue tra de, 2006). Po red ove legalne da le ko za stu plje ni ja je ile gal na, in ter na ci o nal na, do bro or ga nizo va na mrež a tr go v i n e or ga ni ma ko ja se če s to pro te že na v i še kon ti ne na t a. Na sa mom po čet ku tr go vač ko g lan ca va žnu ka ri ku pred sta vlja di ler ko ji igra ključ nu ulo gu ta ko što vr bu je mla đeg i zdra vog do no ra, ili mu se pak do brovolj ni da va lac/pri ma lac obra ća za po moć. Po red di le ra ova kri mi nal na or ga niza ci ja uklju ču je ve li ki bro ja ak te ra ka ko u ze mlji iz vo z a ta ko i ze mlji uvo z a. Ceo pro ces je ne iz vo dljiv bez an ga žo va nja me di cin skog oso blja, a če sto i tu ristič kih agenci ja, pred stav ni ka imi gra ci o nih slu žbi, ca ri ni ka i sl. Na či ni re gru - 36

38 Temida to va nja žr tve, od no sno po ten ci jal nog do no ra, za vi se od sre di ne u ko joj ži ve. Obič no se pr vi kon takt ostva ru je pre ko oso ba iz okru že nja žr tve a uspe šnoj r ea l i z ac ij i cel o g p r o ce s a u m n o g o m e d o p r i n o s i ko r u m p i r a n o s t p r i p a d n i k a po li ci je i lo kal ne vla sti (To ma šić, 2003:53). Prav ci kre ta nja or ga na pra te sa vreme ne pu ta nje ka pi ta la: od ju ga ka se ve ru od ze ma lja tre ćeg ka ze mlja ma pr vog sve ta od si ro ma šnih ka bo ga tim po je din ci ma od oso ba cr ne i žu te bo je ko že ka bel ci ma od mla đih ka sta ri ji ma od ma nje ka vi še pro duk tiv nim i od že na ka mu škar ci ma (Sche per-hug hes, 1998) U ovom pro ce su kre ta nja ro be za pa ža mo iz ve stan, mo glo bi se re ći pri - nud ni, rodni re ci pro ci tet. Na i me, u ze mlja ma tre ćeg sve ta mu ška rac je hra - nite lj p orodice, d o k že na s voj dug vra ća kroz pro da ju bu bre ga bi lo da bi sup r u g p o dm i r i o s vo j e ko c k a r s ke t r o š ko ve i l i d a b i s e o b e z b e d i o d o d at n i pri hod za po ro di cu. Me đu da va o ci ma do mi ni ra ju upra vo že ne, što ima ju ći u v idu njih ov u sla b i ju p o zi ci ju k a ko u p o ro di ci t a ko i u dr u š t v u iz ko g p o ti ču, do vo di u pi ta nje ele ment do bro volj no sti. U is tra ži va nju ko je je spro veo Goyal sa sa rad ni ci ma, pri če mu su is pi ti va li 305 do no ra-pro da va ca iz In di je, od ko jih su 71% či ni le že ne, dve su pri zna le da su bi le pri nu đe ne na pro da ju od stra ne su pru ga (Goyal i dr., 2002:1592). Do bro volj nost osta lih tre ba uze ti sa iz ve snom r ez e r vo m s o b z i r o m n a to d a j e is p i t i v a nj e r e a l i z o v a n o u k r u g u p o r o d i ce. Kao pra vil nost se po ja vlju je či nje ni ca da iako su že ne uglav nom do no ri, one su z natn o ređ e p r i m a o ci, j e r j e t a p r i v i l e gi ja d o s tup na up r a vo mu šk ar ci m a. Osnov ni raz log zbog kog se po je din ci od lu ču ju da pro da ju deo svog te la je ste sir om aš t vo i u g r o ž e n a e g z i s te n ci j a. Sto g a, m o ž e m o u p r kos d o b ro vo lj n o s ti, go vo riti o ele men tu pri nu de bu du ći da ih si ro ma štvo či ni ra nji vim i pod lo - žnim ma ni pu la ci ji. Me đu tim, is tra ži va nja po ka zu ju da ni ovaj dra sti čan ko rak ne re ša va fi nan sij ske pro ble me do no ra. Na pro tiv, če sto do la zi do po gor ša nja u po gle du me seč nih ma te ri jal nih pri ho da, što je po sle di ca sma nje ne rad ne sposob no sti hra ni o ca. Od svih 305 is pi ta ni ka u In di ji 95% kao raz lo ge za pro da ju b ub reg a n ave li su du g o ve. Sv im is p i t a ni ci m a m e s e č ni p r i h o d j e u tre nu t k u is pi ti va nja (šest go di na na kon ope ra ci je) opao za tre ći nu, a čak 74% njih ko ji su kao raz log pro da je na ve li du go ve i da lje su ih ima li (Goyal i dr., 2002:1591). Po red finansij skih, pro da ja bu bre ga sa so bom no si i niz zdrav stve nih pro - 37

39 Lji lja na Stev ko vić blema za do no ra. Lo ši uslo vi za ži vot, ne a de kvat na is hra na i hi gi je na, ne do - sta tak me di cin ske ne ge ne po sred no na kon ope ra ci je i ka sni je, ne mi nov no će re zul ti ra ti ošte će njem pre o sta log bu bre ga i sled stve nom po tre bom za di ja lizom ili pak i sa mom tran splan ta ci jom u ka sni jem ži vo tu. Pre ma Goyal-u i dr. čak 86% pla će nih do no ra je pri ja vi lo po gor ša nje zdrav stve nog sta nja (Goyal i dr, 2002:1589). Pro fil pro da va ca va ri ra u za vi sno sti od re gi o na iz kog po ti ču, pa čak i u okvi ru iste obla sti, pri če mu su svi ni žeg so cio-eko nom skog sta tu sa. Schep er- Hug hes na vo di da u Ni ge ri ji k ao do no ri do mi ni ra ju si ro ma šne že ne c rn e b oj e ko ž e (S c h e p e r- H u g h e s, 20 03:16 45). U M o l d a v i j i, p r e m a i z ve š t a j u Sa ve ta Evro pe, do no ri su uglav nom si ro ma šni mu škar ci uz ra sta go di na iz ru ralnih pre de la, ope ri sa ni u Tur skoj, uz ma te ri jal nu na dok na du od do la ra (Ver mont-man gold, 2003). Kup ci-pri ma o ci or ga na su bo ga ti mu škar ci, sprem ni da se zbog zdrav stvenih p rob l em a u p u s te u il e gal nu tr g o v i nu če s to na s a s v im su p rot n o m k r a ju sve ta od dr ža ve iz ko je po ti ču. Na ku po vi nu se od lu ču ju zbog ne do stat ka or ga na u nji ho voj ze mlji i du gog če ka nja na li sti. Ve ći na njih se na kon ope racije susreće s a ma nje ili vi še ozbilj nim zdrav s t ve nim pro ble mi ma ko ji va ri ra ju o d b lažih infe k ci ja p o s to p e r a tiv n e re gi je, h e p a ti ti s a B i C, ci ro ze je tre p a do pot pu nog od ba ci va nja tran splan ta (Iva nov ski i dr., 2005:564), a u eks trem ni jim slu ča je vi ma do la zi i do smrt nog is ho da (In ston i dr., 2005:560). Mo gli bi smo re ći da su oni, kao i do no ri-pro dav ci žr tve svo je tre nut ne so cio-eko nom ske, od no sno zdrav stve ne si tu a ci je, kao i pre va re od stra ne or ga ni za to ra i re a li zato ra ku po pro daj nog pro ce sa. De ca su po seb no vul ne ra bil na i iz lo že na ri zi ku vik ti mi za ci je tra fi kin gom u raz li či te svr he, pa sa mim tim i sa ci ljem ukla nja nja i pro da je or ga na, po go to vo ako se ima u vi du da se već or ga ni sed mo go di šnja ka mo gu uspe šno transplan ti ra ti od ra sloj oso bi. Za raz li ku od broj nih me dij skih iz ve šta ja o kid na pova nju i ubi stvi ma de ce (uglav nom u Ru si ji, Ita li ji i Al ba ni ji) zbog tr go vi ne njiho vim or ga ni ma, ma lo je po u zda nih po da ta ka ko ji to po tvr đu ju. To kom godi ne u Južnoj Af ri ci usp e šno je okon čan sud sk i pro ces z a ubi s t vo še s to ro de ce uz ra sta iz me đu 4 i 9 go di na či ja su te la pro na đe na bez sr ca, je tre i ge nital nih or ga na za ko ja se pret po sta vlja da su pro da ti ra di ko ri šće nja u ver skim i ma gij skim ri tu a li ma (Sche per-hug hes, 1998). Kra đa i pro da ja or ga na za ma gijske ri tual e je p o s eb no z a s tu p lje na u p o je di nim k ra je v i ma Ni ge ri je i Ugan de (B a e k, ). G l a si n e o t r g o v i ni d e co m d o s e ž u gl o b a l n e di m e n z i j e, p a iako p o u z d an o n e p o t v r đ e n e n a vo d e n a p r e t p o s t av k u o p r i su s t v u u m a nj i m i l i ve ćim raz me ra ma, pro da je nji ho vih or ga na. 38

40 Temida Re gi o nal na ras pro stra nje nost Kao i svaki vid tran sna ci o nalne orga ni zo va ne tr go vi ne (že na ma, mu škarci ma, de com, oruž jem, narkoticima, i sl.) t a ko i tr go vi na or ga ni ma na iz me nič no se kre će sa jed nog na dru gi kraj sve ta, iz si ro ma šni jih u bo ga ti je kra je ve. Ne ke ze mlje p o p ut In di je, K i ne, Pak is t ana, Filipi na, Egip t a i Bra zi la se iz dva ja ju k ao ze mlje iz vo za, od no sno porekla organa za tran splan ta ci ju. Na li sti ovih ze ma - lja u po sled nje vre me sve vi še se na vo de i Mol da vi ja, Bo li vi ja, Pe ru i Tur ska. Kao ze mlje iz ko jih p o ti ču pri maoci organa, o d no sno ze mlje uvo zni ci iz dva ja ju se Austra li ja, Ka na da, Iz rael, Saudijska Arabi ja i SAD. Iz vo ri or ga na su le še vi, si ro - ma šni, e g zi s ten ci jal no ugroženi k ao i dru ge v ul ne ra bil ne k a te go ri je lju di, p o put z a t vo re ni k a, žr ta va ra to va i element arnih ne p o go da, ile gal ni imi gran ti. Azi ja K ina, p op ut In di j e d o s t a du g o j e tre ti r a na k ao p i ja c a o r ga na. Osnov ni iz vor ove iz u zet no tra že ne ro b e bi li su za tvo re ni ci. Či tav pro ces se do sko ro od vi jao pod spre gom vla sti, bu du ći da su te la po gu blje nih za tvo re ni ka na ci o- na li zo va na i u vla sni štvu dr ža ve. To je i za kon ski re gu li sa no go di ne do kumen tom Ru les con cer ning the uti li za tion of cor pes and or gans for the cor pes of exe cu ted pri so ners (Kram, 2001). Ako ima mo u vi du da u Ki ni i za lak ša kri vič na de la po sto ji mo guć nost iz ri ca nja smrt ne ka zne, on da ne iz ne na đu je či nje ni ca d a s e u p r avo n aj ve ći b roj il e g a l nih t r an sp lan t a ci ja o b a v lja t a m o. N a vo di s e po da tak da čak 95% or ga na u Ki ni po ti če upra vo od pre mi nu lih za tvo re ni ka (Surman i s ar., :491). K i ne sk a vla da ne gi ra p o s to ja nje ovo g do ku men t a i pro da je ljud skih or ga na. Raz log to me bi mo gao bi ti u či nje ni ci da dr ža va kao vla snik te la po gu blje nih za tvo re ni ka pro da jom nji ho vih or ga na pro fi ti ra, što je u uslo vi ma glo bal ne osu de ovog ob li ka tr go vi ne pod lo žno ozbilj noj kri ti ci i sank ci o ni sa nju. S ob zi rom na to da se po pro ce ni Am nesty In ter na ti o nal-a u Ki ni go di šnje po gu bi oko za tvo re ni ka i pro da oko nji ho vih or ga na, oprav da na je za bri nu tost zbog či nje ni ce da je broj smrt nih ka zni mo žda po većan upra vo zbog po ve ća ne po tra žnje za tran splan ti ma (Kram, 2001). Na Fi li pi ni ma, gde je tr go vi na or ga ni ma le ga li zo va na, po sto ji mo guć nost s k r a ćenj a z at vo r s ke k a z n e u ko li ko z a t vo r e n i k p r i s t a n e n a d o n a ci j u o r g a n a (Hal stead i Wil lson, 1991:4). Ako ima mo u vi du ne po vo ljan po lo žaj u kom se li ce osu đe no na za tvor sku ka znu na la zi mo gli bi smo za klju či ti da ova kva ve li - kodu šna po nu da ipak pred sta vlja svo je vr sno kr še nje osnov nih ljud skih pra va 39

41 Lji lja na Stev ko vić i ma ni pu la ci ju za tvo re ni ci ma. Iran, je po red Fi li pi na, je di na ze mlja gde je tr govi na or ga ni ma za kon ski do zvo lje na, or ga ni zo va na i kon tro li sa na od dve NVO ko je funk ci o ni šu pod okri ljem vla de. In di ja je po zna ta kao glav ni in ter na ci o nal ni cen tar za (ile gal nu) tran splant aci ju b ub r eg a s a ž i v i h d o n o r a če mu d o p r i n o si v i s o k a s to p a si ro m a š t v a u z ne a de kvat ne i te ške ži vot ne uslo ve. Sve do go di ne ka da je ovaj vid tr gov in e k r im in a li z o v a n, k u p o p ro d a ja o r g a na i o p e r a ci j e su o b a v lja n e p ot p u n o le gal no. Me đu tim, ni kri mi na li za ci ja ni je spre či la tr go vi nu or ga ni ma, već na pro tiv, bi znis je na sta vio da se raz vi ja ile gal no za hva lju ju ći do broj or ga ni zaci ji in dij skog pod ze mlja. Pro ce nju je se da se u In di ji go di šnje pro da oko bu bre ga za ko je da va lac do bi ja pro seč no oko ame rič kih do la ra. La tin ska Ame ri ka Z a ko n o m i z g o d i n e s v a k i s t a n ov n i k B r a z i l a n a ko n s m r t i p o s t a j e po ten ci jal ni do nor uko li ko se ni je iz ri či to to kom ži vo ta pro ti vio to me. Taj za kon fun kci o ni še po prin ci pu pret po sta vlje nog pri stan ka, i po red In di je, za stu pljen je i u Austri ji, Bel gi ji pa i kod nas. Me đu tim, u ze mlji sa iz ra že nim so ci jal nim, et nič kim i kla snim ne jed na ko sti ma ka kav je Bra zil, a ko je de le na ci ju na kla se vero v atnih d o n o r a i p r i m a o c a z a ko n p o d l e že z l o u p o tre b i i ma ni p u la ci ji, p a sa mim tim i raz vo ju stra ha i ose ća ja ugro že no sti, na ro či to kod si ro ma šnih sloje va dru štva. To kom svog op se žnog is tra ži va nja tr go vi ne or ga ni ma Sche per- Hug hes je na i šla na po u zda ne po dat ke o kra đi or ga na u mr tvač ni ci i pre ra - nom pro gla ša va nju mo žda ne smr ti žr ta va ne sre ća, a sa ci ljem što bo ljeg snabde va nja or ga ni ma (Sche per-hug hes, 2000). SAD Upr kos do bro re gu li s a nom zdrav s t ve nom si s te mu, na ro či to u obla s ti tran - sp lan t acij e o r ga na, i u Am e ri ci p o s to j e p ri m e ri k u p o v i n e ži v ih tran splan ta od do no ra ko ji ni su u bli skim, rod bin skim od no si ma sa pri ma o ci ma. Da va o ci po ti ču uglav nom iz In di je, Ni ge ri je, Fi li pi na i Ru si je, i u ze mlju ula ze na hu ma nitar ne vi ze, a sa me ope ra ci je se oba vlja ju u ma njim bol ni ca ma ko je funk ci o ni šu po prin ci pu ni šta ne pi taj, ni šta ne ka ži (Pe ar son, 2004:26). Sche per-hug hes na vodi i p r im e re p r i nu d e, k a da su žr t ve tr a f i k in ga iz Ru si je i Is to č n e Ev ro p e pod pret njom va tre nim oruž jem bi le pri mo ra ne da pro da ju svoj bu breg (Scheper-Hug hes, 2004:42). 40

42 Temida Evro pa Pre ma po da ci ma Sa ve ta Evro pe is toč no e vrop ske ze mlje po sled njih g odi na p os t a l e su iz vo r il e gal nih tr an sp lan t a z a k up ce iz z a p a d no e v rop sk ih ze ma lja i Izra e la. Kao ze mlje iz vo zni ci po mi nju se Mol da vi ja, Esto ni ja, Ru si ja, R um un ij a i G r u z i j a ( Ve r m o n t- M a n g o l d, 20 03). U p i t a nj u j e d o b r o vo l j n a p roda ja u ko j oj su d o n o r i u ve ći ni slu č a j e v a d o b i ja li u g o vo re nu ma te r i jal nu na dok na du, ko ja je u znat noj me ri ma nja od ce ne ko ju pla ća ku pac ( dolara na spram ) i ne do pri no si po bolj ša nju nji ho vog so cio - eko nom skog po lo ža ja. Sche per-hug hes is ti če da je u pe ri o du od go di ne vi še od 300 dr ža vlja na Mol da vi je pro da lo bu breg na ile gal nom tr ži štu (Sche per-hug hes, 2004:104). Ob zi rom da je ovaj vid kri mi na la, uosta lom kao i tr a f i k in g lju di m a u r a z li či te s v r h e i o r ga ni zo v a ni k r i mi na li te t u o p š te, te ško do stu pan kri vič no-prav nom re a go va nju ne tre ba ga za ne ma ri va ti ni ti ne gi ra ti i uma nji va ti nje go vu ozbilj nost, već na pro tiv pri stu pi ti or ga ni zo va noj na ci o naloj i me đu na rod noj sa rad nji u ci lju su zbi ja nja. Što se ti če na še ze mlje do sa da ni je pro ce su i ran ni ti je dan slu čaj tr go vi ne o r ga nima, niti p o s to j e p o da ci o or ga ni zo va noj ile gal noj tr go vač koj mre ži. U čl.388, st. 1 Kri vič nog za ko na RS, u okvi ru od re đe nja bi ća kri vič nog de la tr govi ne lju di ma za ko no da vac de fi ni še i tr go vi nu or ga ni ma i pro pi su je za tvor sku ka znu od 2-10 go di na. Tran splan ta ci ja or ga na je re gu li sa na, mo glo bi se re ći z as t a relim Z a ko nom o uzi ma nju i pre s a đ i va nju de lo va ljud sko g te la u s v r hu le če nja iz gde je u čl. 4 pre ci zi ra no da da va lac po sta je sva ka oso ba na kon smr ti uko li ko se za ži vo ta ni je iz ri či to to me pro ti vi la (To ma šić, 2003:23). Do dat ni pro blem pred sta vlja či nje ni ca da Sr bi ja zbog ne a de kvat ne za kon ske re gu lative ni j e član Euro tr an sp lan t a, ev ro p ske tr an sp lan t a ci o n e o r ga ni z a ci j e koj a s voj i m čl a n i c a m a p r u ž a m o gu ć n os t d i s t r i b u ci j e i r a z m e n e p o t re b nih i kom pa ti bil nih or ga na. Ne po sto ja nje li ste če ka nja, je din stve ne ba ze po da ta ka o po treb nim i do stup nim or ga ni ma, ne do volj no za stu plje na po pu la ri za ci ja k ad a ver i čn e d o n a c i j e, k a o i n e d o s t a t a k a d e k v at n e r e g u l a t i ve p r e d s t a v lj a ju do da tan pro blem za i ona ko ugro že ne pa ci jen te. Upra vo iz tih raz lo ga ne ko lici na pa ci je na ta, pr ven stve no sa Ko so va, una zad ne ko li ko go di na od lu či la se za ile gal nu ku po vi nu i tran splan ta ci ju bu bre ga u In di ji i Pa ki sta nu 4. U svom de se- 4 Pre ma po da ci ma ne fro lo ga i tran splan ta ci o nog hi rur ga sa Voj no me di cin ske aka de mi je u Be o gra du to kom go di ne tri pa ci jen ta sa Ko so va su le če na u toj usta no vi zbog kom plika ci ja na kon ile gal ne tran splan ta ci je bu bre ga u In di ji i Pa ki sta nu. Su de ći po iz ja va ma pa ci jena ta u Sr bi ji po sto je agen ci je ko je orga ni zu ju kom ple tan tu ri stič ki aran žman i cen e v ar i r aj u 41

43 Lji lja na Stev ko vić to g odišnj e m p r a će nju du g o ro č nih e f e k a t a il e gal n e tr an sp lan t a ci j e b u b re ga Iva nov ski i dr. ima li su 16 pa ci je na ta sa te ri to ri je Bal ka na, i to 3 sa Ko so va i 13 iz Ma ke do ni je (Iva nov ski i dr, 2005:563). Upr kos jav nom iz no še nju in for ma ci ja, i re klo bi se po sto ja nju in di ci ja o tran splan ta ci o nom tu ri zmu, iz ne na đu je od sustvo ade kvat ne dru štve ne re ak ci je na ovu po ja vu. Prav ni i me di cin ski okvir Iako evi dent no pred sta vlja kr še nje ljud skih pra va, na ci o nal nih za kon skih od red bi i ma nje ili vi še raz vi je noj mre ži tr go vi ne ljud skim or ga ni ma na glo balnom ni vou, či nje ni ca je da se ovim pi ta nji ma znat no vi še ba ve me đu na rod ne me di cin ske or ga ni za ci je, a ne od go va ra ju ća za ko no dav na te la. UN pro to kol o pre ven ci ji, su prot sta vlja nju i ka žnja va nju tr go vi ne lju di ma, na ro či to že na ma i de com u čl.3 pre ci zno od re đu je i tra fi king u ci lju ukla nja nja or ga na 5. Sve ze mlje ko je su ra ti fi ko va le UN pro to kol o tra fi kin gu su u obave zi da kri mi na li zu ju tr go vi nu or ga ni ma i žr tva ma obez be de ade kvat nu psi ho lo šku i me di cin sku pomoć. I naša ze mlja je na kon ra ti fi ka ci je pro to - ko la kri mi na li zo va la tr go vi nu lju di ma, a u sklo pu to ga i tr go vi nu or ga ni ma 6. Svet ska zdrav stve na or ga ni za ci ja (WHO) u sklo pu Vo de ćih prin ci pa o transplan ta ci ji ljud skih će li ja, tki va i or ga na pre po ru ču je da se za bra ni pri ma nje i da va nje novca u ovoj obla sti, kao i ogla ša va nje ku po pro da je. Ta ko đe, zdravstve nim rad ni ci ma tre ba lo bi za bra ni ti uče stvo va nje u tran splan ta ci ji uko li ko zna ju ili po sum nja ju da je or gan bio pred met ko mer ci jal ne tran sak ci je, kao i bi lo kakvo pri ma nje ma te ri jal ne na dok na de za uslu ge to kom i na kon tran - splan ta ci je (WHO Exe cu ti ve Bo ard 123rd ses sion, 2008:8-11). S ave t Ev rop e (u n as t avk u SE ) u sk l o p u D o d at n o g p ro to ko la Ko n ve n ci ji o ljudsk im pravima i biomedicini vez ano z a tran splan t a ci ju or ga na i tk i va ljud sko g porekla zabranjuje ostvarivanje materijal ne i bi lo ka kve dru ge ko ri sti od ljud - sko g tela i njegovih delova 7. U nas t avku pre ci zno pro pi su je z a bra nu re k la mi ra - nja p otreb e i dos tupnos ti, k ao i s amu trgo vi nu or ga ni ma (Adi ti o nal pro to col to the Convention on the human rights and bi o me di ci ne con cer ning tran splan ta od eura ko li ko ko šta bu breg na cr nom tr ži štu u In di ji, do eura ko li ko ko šta u Pa ki sta nu; in for ma ci je po ti ču iz emi si je B92 is tra žu je emi to va ne god. Po gle da ti u de lu o poj mov nom od re đe nju Po gle da ti čl.388, st.1 Kri vič nog za ko na R Sr bi je Član 21

44 Temida tion of or gans and tis su es of hu man ori gin, 2002:7-8). U okvi ru Pre po ru ke Parlament arne skupš tine Savetu minis t ara je su ge ri s a no da p o zo vu dr ž a ve čla ni ce da pre du zmu niz me ra ka ko bi se ri zik od tr go vi ne or ga ni ma sveo na mi ni mum, da pomognu nadležnim telima SE da raz vi ju efek tiv nu stra te gi ju za su prot sta - vljanje ovom vidu trgovine i da p ozov u dr ž a ve čla ni ce da p o k a žu so li dar nos t i pomognu istočnoevropskim zemljama u re duk ci ji si ro ma štva i stva ra nja si gurno g ok ruženja z a p oslovne inves ticije. Tako đe je iz ra že na p o seb na z a bri nu tos t i propis ana s troga z abrana koriščenja orga na z a t vo re ni k a z a tran splan ta ci ju (čak i uz njihov pris t anak ) budući da su oni p oseb no ra nji va k a te go ri ja ko ja se na la zi u nep ovoljnom p olož aju (Traf fic king or gans in Euro pe, 2004). I ako j e, u sk la du s a p re p o r u k a ma, tr g o v i na o r ga ni ma k r i mi na li zo v a na u svim država čla ni ca ma EU, pi ta nje kri vič ne od go vor no sti ak te ra ni je pre ci zi - ra no u ve ći ni na ci o nal nih za ko no dav sta va. Sto ga je Ver mont-man gold u svom izve štaju pred lo ži la da kri vič no od go vor ni bu du di le ri, po sred ni ci i me di cin - s ko o s ob lj e u k lj u če n i u p r o ce s i l e g a l n e t r a n s p l a n t a c i j e. Pl a će n i d o n o r i, p o pre po ru ci Ver mont-man gold su oslo bo đe ni kri vič ne od go vor no sti bu du ći da ih je te ška eko nom ska si tu a ci ja pri mo ra la na taj čin. Me đu tim, uko li ko do nor po sta ne di ler, sno si kri vič nu od go vor nost. Pri ma o ci/kup ci, iz istog raz lo ga k ao i donori, t a ko đe n e p o d le žu k ri v ič noj o d go vor no s ti. M e di cin sko oso b lje koje pacijentu ko ji se p o d vr gao ile gal noj tran splan ta ci ji pru ž a p o s to p e ra tiv nu ne gu a ne pri ja vi slu čaj ta ko đe je kri vič no od go vor no. Kao deo pre ven tiv nih ak tiv no sti pre po ru ču je se da cen tri za di ja li zu i tran splan ta ci ju svo jim pa ci jenti ma obez be de edu ka tiv ni ma te ri jal o etič kim i zdrav stve nim ri zi ci ma i po sledi ca ma ku po vi ne i pro da je bu bre ga (Ver mont-man gold, 2003). Za ključ na raz ma tra nja G lob alni s vet sk i p o re dak i ja ča nje prin ci p a tr ži šne eko no mi je uti c a li su i na tren do ve raz vo ja kri mi na li te ta ka ko na na ci o nal nom, ta ko i na in ter na ci o- nal nom ni vou. Na pre dak me di ci ne po go do vao je pre tva ra nju ljud skih or ga na u naj vredniju i naj tra že ni ju ro bu na ile gal nom tr ži štu. Iz ra že na ne sra zmern os t i zm eđu p o t r e b e z a o r g a ni m a z a t r a n sp l a n t a ci ju i nj i h o ve d o s t u p n o s ti go to vo da pred sta vlja glo bal ni pro blem ko ji je do pri neo raz vo ju ile gal ne tr gov ine ljudsk im or ga ni ma. O vaj vid ile gal ne, or ga ni zo va ne tr go vi ne z a sni va se na sp rez i r a z li či tih ak te r a, o d di l e r a ko ji v r b u ju žr t ve, o d n o sn o p o te n ci jal n e pri ma o ce i da va o ce, pre ko me di cin skog oso blja, tu ri stič kih agen ci ja, imi gra ci- 43

45 Lji lja na Stev ko vić o nih i ca rin skih slu žbe ni ka, a vr lo če sto i pred stav ni ka vla sti ko ji olak ša va ju ceo pro ces. Do no ri su uglav nom mla đe že ne, cr ne bo je ko že, iz si ro ma šnih slo je va zema lja treće g s ve t a, a p r i ma o ci s t a r i ji, b o ga ti i b o l e sni mu šk ar ci iz ze ma lja tre ćeg sve ta. Tr go vi na or ga ni ma za sni va se na pri nu di i pre va ri, iako se do norpro da vac u ve ći ni slu ča je va svo je volj no od lu ču je da pro da svoj or gan. Upra vo do nor i pri ma lac pred sta vlja ju žr tve ova kve de gra di ra ju će tr go vi ne. Pri mo ra ni si ro ma štvom, od no sno zdrav stve nim pro ble mi ma i pre va re ni od stra ne or gani za to ra i re a li za to ra ku po pro daj nog pro ce sa iz lo že ni su ri zi ku znat nog po gorša nja ka ko ma te ri jal ne si tu a ci je ta ko i zdrav stve nog sta nja. Bu du ći da je ova po ja va po pri mi la glo bal ne raz me re i vi so ki ste pen raz vije no sti, na i šla je na oštru osu du broj nih me đu na rod nih or ga ni za ci ja i in sti tuci ja. Na ša ze mlja je ra ti fi ka ci jom UN pro to ko la o tra fi kin gu po red tr go vi ne ljudi ma kri mi na li zo va la i tr go vi nu or ga ni ma. Me đu tim, ne po sto ja nje ade kvat ne z a ko ns ke r eg u l a t i ve u o b l a s t i t r a n s p l a n t a c i j e o r g a n a, is k lj u če n o s t Sr b i j e i z Euro transp lan t a, ne do vo lj na p o pu la ri z a ci ja k a da ve rič nih do na ci ja i iz u zet no ve li ka po tra žnja pra će na ma lom po nu dom le gal no do stup nih or ga na stva ra ju p o g o dn o tl o z a e k s p l o a t a ci ju zdr av s t ve n o u gro že nih p o j e di na c a. Up r a vo iz ovih raz lo ga na me će se po tre ba ozbilj ni jeg sa gle da va nja ce lo kup ne si tu a ci je u na š oj z em lj i i p re d u z i m a nj e ko n k re t nih p re ve n ti v nih m e r a. Po p u la r i z a ci ja ka da ve rič nih do na ci ja or ga na, edu ka ci ja sta nov ni štva o ko ri sno sti, neo p hodno sti do na ci ja i zdrav stve nim ri zi ci ma ile gal nih tran splan ta ci ja, kao i nu žnost do no še nja ade kvat nih za kon skih do ku me na ta u ve zi sa uzi ma njem i ko ri šćenjem ljud skih or ga na u te ra pij ske svr he su sa mo po čet ni ali bit ni ko ra ci. Literatura: Associated Press, (2006) Body parts scandal shows risks of tissue trade: worried you received cadaver tissue? preuzeto Baek, G. (1996) Body parts trade, TED Case Studies, 5(2), body.htm, preuzeto Council of Europe, (2002) Aditional protocol to the Convention on the human rights and biomedicine concerning transplantation of organs and tissue of human origin, www. conventions.coe.int/treaty/en/treties/html/186.htm, preuzeto Council of Europe, (2004) Trafficking organs in Europe, Parliamentary Assembly Recomendation 1611, 44

46 Temida ranet=ffbb55&blackcolorlogged, preuzeto Goyal, M., Mehta, R.L., Schneiderman, L.J., Sehgal, A.R. (2002) Economic and health consequences of selling kidney in India, Journal of the American Medical Association, 288(12), str Halstead, B., Willson, P. (1991) Body crime: human organ procurement and alternatives for the international black market, Trends and Issues in Crime and Criminal Justice, br.39, str preuzeto Inston, N.G., Gill, D., Al-Hakim, A., Ready, A.R. (2005) Living paid organ transplantation results in unacceptably high recipient morbidity and mortality, Transplantation Proceedings, 37(2), str Ivanovski, N., Popov, Z., Cakalroski,K., Masin, J., Spasovski, G., Zafirovska, K. (2005) Living- unrelated (paid) renal transplantation-ten years later, Transplantation Proceedings, 37(2), str Kram, D. (2001) Illegal human organ trade from executed prisoners in China, TED Case Studies, 11(2) preuzeto Pearson, E. (2004) Coercion in the Kidney Trade, Germany, Eschborn:GTZ Scheper-Hughes, N. (1998) The End of the Body:the global traffic in organs for transplant surgery, University of California, Department of anthropology preuzeto Scheper-Hughes, N. (2000) The global traffick in human organs, Current Anthropology, 41(2), str preuzeto Scheper-Hughes, N. (2003) Keeping an eye on the global traffick in human organs, The Lancet, vol.361, str Scheper-Hughes, N. (2004) Parts unknown: undercover etnography on the the organs-trafficking underworld, Etnography, 5(1), str Surman, O.S., Saidi, R., Purtilo, R., Simmerling, M., Ko, D., Burke, T.F. (2008) The market of human organs: a window into poorly understood global business, Transplantation Proceedings, 40, str Tomašić, Lj. (2003) Trgovina ljudskim organima, Zemun: Kuća štampe The Declaration of Istanbul on organ trafficking and transplant tourism, (2008) Clinical Journal of the American Society of nephrology, 3, str

47 Lji lja na Stev ko vić Vermont-Mangold, G.(2003) Trafficking organs in Europe, Coucil of Europe, Parliamentary Assembly, Document preuzeto Veljković, J. (2007) Crno tržište ljudskih organa. Transkript emisije B92 istražuje emitovano Dostupno na preuzeto WHO Executive board, 123rd session, (2008) Human organ and tissue transplantation, preuzeto Ljiljana Stevković Trafficking in human organs Trafficking in human organs is a contemporary international problem that engages the attention of media more so than researchers and representatives of medical and legislative institutions. The purpose of this paper is to point out the main characteristics of this segment of organized crime, and to try to underline its seriousness and the necessity of more active prevention and suppression. This paper is divided into four thematic parts. After the introduction and terminological determination, the author gives a brief analysis of regional dimensions of trafficking in human organs. In continuation, a brief turn over of international medical and legal regulation, with concluding consideration in the final part of the paper is given. Key word: human organ trafficking, organized crime, transplantation 46

48 Ostale teme TEMIDA Mart 2009, str ISSN: DOI: /TEM M Raz li či te po ro di ce, ista lju bav iza zo vi go di ne* Zo ri ca Mr še vić** Vi še do ga đa ja ozna či lo je kao go di nu ko ja mo ra da osta ne upam će na po zna čajn o m p rog resu u d om enu p ra vn e p rizn atosti ra zl ičiti h asp ekata istop o lni h zaj e dnica ka o i inicij ativam a rad i fo rmiranj a p olitičke volj e koj a p re th odi s vako j p ra vno j p rom eni. M ožd a j e n a jv id l j iv ij i d og ađ a j b i o kad a j e u m aj u kal if o rn i jsk i Vrh o vn i su d o dl uč i o d a le ga li zu je isto pol ne bra ko ve, što je u toj ze mlji od 38 mi li o na sta nov ni ka, da kle broj ča no ve će od ce log re gi o na Bal ka na, ipak osta lo na sna zi sa mo pet me se ci da bi bi lo uki nu to re ferendumom održanom u novembru U tekstu se ipak najviše analiziraju evrop - ska zbi va nja, pre su de evrop skih su do va u Stra zbu ru i Luk sem bur gu, po li tič ke in ter ven ci je In te r gru pe Evrop skog par la men ta, sa op šte nja IL GAe, mar še vi po no sa, dru ge jav ne ak tivno sti kao npr. izložba u Evropskom parlamen tu povodom Dana ljudskih prava, donoše - nja ni za do ku me na ta re le vant nih za EU čla ni ce kao i stal ne pro me ne unu tra šnjih pro pi sa ze ma lja čla ni ca. Go di na je za vr še na UN De kla ra ci jom pro tiv dis kri mi na cje na osno vu seksu aln e o rij e nta cij e i ro dno g i d e ntiteta. Te k st takođ e sad rži i a nalizu n ekoliko ko nk re tnih slu ča je va ostva ri va nja po ro dič nih od no sa iz me đu isto pol nih part ne ra ko ji su ne dav no bi li pre zen ti ra ni evrop skoj jav no sti. K l j u čn e reč i: isto pol ne po ro di ce, skla pa nje bra ka, pri zna va nje isto pol nih za jed ni ca iz van ze mlje skla pa nja, Ka li for ni ja, UN De kla ra ci ja. * ** Ovaj tekst je na stao u to ku re a li za ci je pro jek ta De mo krat ski mo de li una pre đi va nja dru štvene ko he zi je, to le ran ci je, ljud skih pra va i pri vred nog raz vit ka u po li tič kim i in sti tu ci o nal nim pro ce si ma evrop skih in te gra ci ja u Sr bi ji fi nan si ra nog od stra ne Mi ni star stva za na u ku i tehno lo gi ju Re pu bli ke Sr bi je u pe ri o du Dr Zo ri ca Mr še vić je van red na pro fe sor ka Fa kul te ta za evrop ske prav ne i po li tič ke stu di je i na uč na sa vet ni ca In sti tu ta dru štve nih na u ka iz Be o gra da, zmrsevic@beotel.yu 47

49 Zo ri ca Mr še vić Uvod ni dis kurs Niz doga đa ja pol tič kog i prav nog ka rak te ra obe le ži lo je po pro - g r e su u d om e nu p r av n e p r i z n a to s ti r a z li či tih asp e k a t a is to p o l nih z a j e d ni c a kao i ini ci ja ti va ma ra di for mi ra nja po li tič ke vo lje ko ja pret ho di sva koj prav noj pro me ni. De ba te ko je su vo đe ne, sud ske pre su de, te o rij ska i po li tič ka kon frontir a nja, izvo r su ar gu m e na t a u r as p r a v a ma ko j e s e vo d e i u ze mlja ma iz v an EUa, pa ta ko i u Sr bi ji. Po sle pro me na ko je su se de si le na pla nu re for mi prav nog sta tu sa isto pol nih za jed ni ca, ja sno je da su i po ro dič no prav ni od no si suš tinsk i p ro m e nj e ni i o b o ga će ni, k a o i d a j e p ro ši re n o shv a t a nj e p o ro di ce po sta lo to li ko ras pro stra nje no da vi še ni ka da ne mo že da se vra ti una zad na usku de fi ni ci ju po ro di ce kao za jed ni ce že ne, mu škar ca i nji ho ve de ce. Mo žda je naj vi dlji vi ji do ga đaj bio maj ska od lu ka ka li for nij skog Vr hov nog su da da le ga li zu je isto pol ne bra ko ve u ze mlji od 38 mi li o na sta nov ni ka, da kle broj ča no ve će od ce log re gi o na Bal ka na, kao i no vem bar sko re fe ren dum sko p o ni š t avanje te o d lu ke 1 po sle pet me se ci va že nja i pre ko 17 hi lja da sklo plje nih bra ko va (ko ji će na rav no na sta vi ti da va že). Isto vre me no, u Evro pi su pa žnju pri vu kle pre su de evrop skih su do va u Strazburu i Luksemburgu, p olitičke intervenci je In te r gru p e Evrop sko g par la men ta, s ao pš tenj a I LG Ae, m a rš ev i p on os a, d r ug e j av n e a k ti v n o s ti k a o np r. i z l o ž b a u Evropskom parlamentu povodom Dana ljud skih pra va, do no še nja ni za do ku me - nat a relevant nih z a EU članice k ao i s t alne pro me ne unu tra šnjih pro pi s a ze ma lja članica u p ogledu širenja domena pravne pri zna to s ti is to p ol nih z a je d ni ca. I s top o ln i b r a k j e g o d i n e b i o z a ko n i t u H o l a n d i j i, B e l g i j i, Šp a n i j i, K a nadi 2, J už n oj Af r i ci i u am e r ič k im dr ž a v a m a M a s a ču s e t s, Ko n e k ti ke t i p e t m e s e ci u K a li fo r ni ji (M r š e v ić, : ) 3, dok oko 18 ze ma lja isto Pret po sta vlja se da je za bra na u Ka li for ni ji iz gla sa na za hva lju ju ći bi ra či ma iz afro a me rič kih i hi span skih za jed ni ca ko ji isto pol ne za jed ni ce do ži vlja va ju kao per ver zi ju i hir bo ga tih be la ca. Sta ti sti ka po ka zu je da je 70 od sto cr nih gla sa ča u Ka li for ni ji po dr ža lo uvo đe nje za bra ne kao i vi še od po lo vi ne Hi spa no a me ri ka na ca, ko ji či ne go to vo 20 pro ce na ta bi rač kog te la, dok je 53 od sto be la ca bi lo pro tiv. Sve šte ni ci hi span skih cr ka va po zi va li su ne de lja ma svo je pa rohi ja ne da po dr že za bra nu. Ne ka nad ski dr ža vlja ni mo gu da sklo pe isto pol ni brak u 12 od 13 ka nad skih pro vin ci ja i te rito ri ja u to ku sa mo jed nog da na dok je u tri na e stoj dr ža vi Kve be ku to isto mo gu će je di no je pro ce du ra ne što du ža. Pet dru gih dr ža va u SAD da je mo guć nost skla pa nja isto pol ne gra đan ske za jed ni ce ko ji ma omo gu ću ju sva pra va i oba ve ze ko je te dr ža ve pri zna ju bra ko vi ma: Ca li for nia, Con nec ti cut,

50 Temida p o l n i m z aj e d n i c a m a n u d i n e k i o b li k z a ko n i to g p r i z n a nj a 4. Ina če Dan ska je bi la pr va ze mlja u sve tu ko ja je za kon ski re gu li sa la isto pol ne za jed ni ce što se de si lo 1. okto bra Mno ge ze mlje su re gi s tro va nim is to p ol nim pa ro vi ma omo gu ći le ne ka, ve ći nu ili sva pra va i oba ve ze bra ka na osno vu za ko na o re gis tro vano m p ar t n er s t v u, p o ro dič nom p ar t n er s t v u ili gr a đan skoj z a je d ni ci. Te ze mlje uklju ču ju An do ru, Re pu bli ku Če šku, Dan sku, Fin sku, Fran cu sku, Ne mačku 5, Island, Luk s em burg, N o v i Ze land, N or ve šku, Slo ve ni ju, Šve d sku, Švaj c arsku i Ve li ku Bri ta ni ju (Mr še vić, 2008: ) 6. Gren land, ko ji je s a mo u pra vlja - ju ći ad mi ni stra tiv ni deo Dan ske, ta ko đe ima za kon o gra đan skoj za jed ni ci. U dru gim ze mlja ma, kao što su to Ar gen ti na, Austra li ja, Bra zil, Mek si ko i SAD ta kva pra va se do bi ja ju na osno vu grad skih, dr žav nih ili po kra jin skih za ko na. Ne zva nič no, za jed nič ko ži vlje nje isto pol nih part ne ra je po sta lo za konsk i priznato u Aus tri ji, Ko lum bi ji, Hr vat skoj, Ma đar skoj, Izra e lu i Por tu ga lu k ao i u de lo vi ma Austra li je, Ita li je i SAD-a. Šved ski i nor ve ški par la men ti (Mr še vić, 2008: ) 7 će pre ma oče ki va nji ma oza ko ni ti isto pol ni brak u po sle obim nih jav nih ras pra va ko je su u tim ze mlja ma vo đe ne to kom go di ne New Jer sey, New Ham pshi re and Ver mont. U do dat ku to me, još tri dr ža ve (Mejn, Ha va ji i Va šing ton) kao i okrug Ko lum bi ja ši re brač na pra va i na isto pol ne pa ro ve. U ze mlja ma čla ni ca ma Sa ve ta Evro pe u oko 20 ze ma lja omo gu će na je re gi stra ci ja part nerstva, a ot pri li ke isti broj ne ma tu mo guć nost. Ne ko li ko ze ma lja iz ri či to za bra nju je bi lo ka kvo prav no pri zna va nje isto pol nih bra ko va svo jim usta vi ma, dok tri ze mle do zvo lja va ju gra đan ski brak pa ro vi ma istog po la je vla da le vog cen tra kan ce la ra Ger har da Šre de ra usvo ji la za kon o gej za jed ni ca ma ko ji je ho mo sek su al nim pa ro vi ma dao mno ga pra va i pri vi le gi je ko je ima ju ven ča ni pa ro vi. Bri ta ni ja je do zvo li la gra đan sko part ner stvo ko ji ma isto pol ni pa ro vi mo gu da po za ko nu učvr ste svo je part ner stvo od de cem bra Gej pa ro vi ma su omo gu će na pra va u obla stima kao što su rad ni od no si, pen zi je i na sle đi va nje, či me gra đan sko part ner stvo po sta je vr lo slič no he te ro sek su al nom bra ku po obi mu pra va i od go vor no sti. Taj za kon ski pred log bi će vla din pred log, i sve po li tič ke par ti je ka ko one ko je či ne vla da ju ću ko a li ci ju ta ko i opo zi ci je po dr ža va ju taj za kon. Sa tim se je di no ne sla že ma la Hri šćan ska de mo krat ska par ti ja ko ja ima sa mo 6.6 po sla nič kih me sta. 49

51 Zo ri ca Mr še vić Pro ble ma ti zo va nje pi ta nja isto pol nih po ro di ca u Evro pi 9 Jav ne de ba te na te mu isto pol nih po ro di ca, po seb no sa sta no vi šta ljud skih pra va, su če ste, pa je npr. Od bor za prav na pi ta nja i ljud ska pra va Par la mentar ne skup šti ne Sa ve ta Evro pe (PA CE) or ga ni zo vao par la men tar no slu ša nje u Pa ri zu 7. mar ta na te mu Prav no pri zna va nje isto pol nog part ner stva 10. Skup je kon sta to vao da je ne to le ran ci ja pre ma le zbej ka ma, ge je vi ma, bi sek su al nim i tran srod nim oso ba ma još uvek ja sno pri sut na u dru štvi ma dr ža va čla ni ca SE. Za klju čak je ne iz be žno bio da le zbej ke i ho mo sek su al ci mo ra ju da ima ju ista osnov na pra va kao sva dru ga ljud ska bi ća. Kra ljev ska fla man ska bel gijska akade mi ja na u ke i umet no sti je bi la do ma - ćin me đu na ro d no g pa ne la Ra zličite p oro di ce, is t a pra va? p o vo dom 17. ma ja m e đu na ro d no g da na pro tiv homofobija. Tom pri li kom je Mar tin K ri s ten sen 11, p o d pre d se d nik iz vr šno g o db ora ILGA- Euro p e re k ao: Mi mi sli mo da ni je ni na dr ž a v i ni ti na EU da pro pisuju ljudima k a ko tre b a da or ga ni zu ju s vo je ži vo te, već one pre tre ba da pre po zna ju, pri zna ju i po dr že sve ra zno vr sne po ro di ce go di ne je Agen ci ja Evrop ske Uni je za osnov na pra va (EU Agency for Fun da men tal Rights) 1. ju la iz da la Iz ve štaj 12 p o ko me su ne o p ho d ni s tro ži za ko ni u bor bi pro tiv ho mo fo bi je, po žu ru ju ći po li tič ka ru ko vod stva 27 dr ža va čla ni ca da omo gu će isto pol nim part ne ri ma ista pra va i pri vi le gi je ko je uži va ju brač ni p ar tne ri. Is to p ol ni par t ne ri tre ba da do bi ju is ti tret man k a da sk la pa ju bra kove ili re gi stru ju part ner stvo, ili ka da u od su stvu tih mo guć no sti, za sni - va ju de fac to od nos ka da on ima ele men te stal no sti Oba iz ve šta ja ( Raz li či te po ro di ce, Ista pra va? Slo bo da i prav da u EUu: Im pli ka ci je Ha škog pro gra ma na le zbej ke, ge je ve, bi sek su al ne i tran srod ne po ro di ce i nji ho vu de cu i Raz li či te po ro di ce, Ista pra va? Po ro di ce le zbej ki, ge je va, bi sek su al nih i tran srod nih po ro di ce po me đuna rod nim prav nim pro pi si ma o ljud skim pra vi ma ) se na la ze na veb saj tu: Osim pi ta nja prav nog pri zna va nja isto pol nih po ro dič nih za jed ni ca, uče sni ci su raz matr a li i dru go pi ta nje iz do me na za šti te ljud skih pra va LGBT oso ba, a to je slo bo da jav nog oku plja nja i jav nog iz ra ža va nja Po ro di ce raz li či te a lju bav ista Kon fe ren ci ja o LHBT po ro di ca ma u Evro pi, 20. fe bru ar god. Po treb ni su stro ži za ko ni za bor bu pro tiv ho mo fo bi je u Evrop skoj Uni ji, Aso ši je ted pres, 1. ju la, 2008, pristupljeno maja 2008.

52 Temida Dve pre su de evrop skih su do va 13 iz go di ne Le zbej ke, ge je vi i bi sek su al na li ca su po dob ni da usva ja ju de cu (Woc kner, 2008: 718) 14 Ve li ko ve će Evrop skog su da za ljud ska pra va u Stra zbu ru do ne lo je presu du 22.ja nu a ra u slu ča ju E.B. pro tiv Fran cu ske u ko me se ka že da je isklju čenje lica iz apli ka ci o nog po stup ka za usvo je nje de ce je di no zbog nji - h o ve s e ksua l n e o r i j e n t a c i j e d is k r i m i n a to r n o i p r e d s t a v lj a k r š e nj e Ev r o p s ke kon vencije o ljud sk im pra vi ma. Taj Sud je z a k lju čio da je Fran cu sk a pre k r ši la član 14 o z ab r a ni dis k r i mi na ci j e i član 8 o p r a v u na p o š to v a nj e p ri v at no s ti i po ro dič nog ži vo ta Evrop ske kon ven ci je o ljud skim pra vi ma. Ova pre su da ima za po sle di cu da sek su al na ori jen ta ci ja ne mo že vi še da se sma tra kao raz log za spre ča va nje da ne ko usvo ji de te 15. Pra vo na pen zi ju pre mi nu log isto pol nog part ne ra 16 Evrop ski sud prav de u Luk sem bur gu pre su dio je u ko rist isto pol nog pa ra ka da je kra jem mar ta 2008 do neo pre su du ko jom je jed nom gej mu škar cu iz Ne mač ke omo gu će no da pri ma pen zi ju svog pre mi nu log part ne ra 17. Evrop ski sud prav de je pre su dio da od bi ja nje is pla te pen zi je pre ži ve lom part ne ru predsta vlja direkt nu dis kri mi na ci ju na osno vu sek su al ne ori jen ta ci je, ako se nji Ovaj sud je ina če nad zor ni me ha ni zam za pri me nu Evrop ske kon ven ci je i nje go ve od lu ke su oba ve zuju će za 47 ze ma lja čla ni ca Sa ve ta Evro pe ko je su ra ti fi ko va le tu Kon ven ci ju. Evrop ski sud: Ge je vi mo ra ju da ima ju jed na ka pra va da usva ja ju de cu int/tkp197/view.asp?action=html&documentid=827961&portal=hbkm&source=externalbyd ocnumber&table=f69a27fd8fb86142bf01c1166dea398649, CA SE OF E.B. v. FRAN CE, (A p p l i - ca tion no /02), pristupljeno maja Do sa da de fin tiv no ne po sto je do ka zi da su de ca ošte će na ti me što su ih po di za li isto pol ni pa ro vi. Po zna to je ta ko đe da de ca ra stu po di za na od stra ne sa mo hra nog ro di te lja, usvo ji la ca, ba ka i de ka, ili nekh dru gih srod ni ka, u hra nje nič kim po ro di ca ma, ili u ra znim ob li ci ma proši re nih po ro di ca. Ako ni su na uda ru su ko ba, ra to va ili ne kih dru gih dru štve nih ili emo tiv nih us kra će no sti, obič no po ra stu u zdra ve i pro duk tiv ne dru štve ne čla no ve. Tekst iz ja ve za me di je Euro pean Co urt of Ju sti ce (Evrop skog su da prav de) je do stu pan na ECJo vom veb saj tu: pristupljeno aprila Kompletna pre su da je do stup na na ECJo vom veb saj tu: form.pl?lang=en&submit=rechercher&numaff=c-267/06, pristupljeno aprila Slu čaj Ta dao Ma ru ko v. Ver sor gun gswerk der de utschen Büh nen 51

53 Zo ri ca Mr še vić ho va ve za mo že upo re di ti sa he te ro sek su al nim bra kom i pra vi ma su pru žni ka. Tu pre su du, ina če pr vi slu čaj da je ESP pre su dio u ko rist isto pol nog part ne ra, po zdra vi la je ta ko đe i Evrop ska ko mi si ja jer ona ne sa mo što oja ča va prin cip ne di skri mi na tiv no sti na osno vu sek su al ne ori jen ta ci je, već i da lje spe ci fi ci ra pra va re gi stro va nih ho mo sek su al nih part ne ra u obla sti za po sle nja i pro fe si je. Ali isto vre me no Ko mi si ja na gla ša va da je po ro dič no pra vo is klju či vo u ru ka ma dr ža va čla ni ca i da su one slo bod ne da od lu če da li će isto pol ni part ne ri uživa ti ista pra va kao brač ni dru go vi. Stav Ko mi si je je da po sto ji pra vo pre ži ve log part ne ra na pen zi ju sa mo ako su dva re ži ma, na i me brač ni i part ner ski mi nimal no ana log ni. Fran cu ska i Luk sem bu rg ima ju ta kva part ner stva, kao i Če ška, Dan ska, Ne mač ka, Šved ska, Bri ta ni ja, Slo ve ni ja 18. Mar še vi po no sa 2008 ko ji su pro mo vi sa li isto pol ne po ro di ce Svi marše vi /pa ra de po no sa ima ju op šti cilj is ti ca nje vi dlji vo sti eg zi sten - cije is top olno ori jen ti s a nih lju di k ao i uk a zi va nje na p o s to je ću dis k ri mi na ci ju prema njima. Nji hov cilj sva ka ko ni je pro mo vi sa nje pe do fi li je, ho mo sek su al - n o s ti, regr uto v a nj e n o v ih žr t a v a, a naj ma nj e n e na m e t a nj e ce l o m dr u š t v u jed nog mo de la sek su al no sti, ka ko to pro tiv ni ci ovih mar še va obič no na vo de u s vo jim argu m en ti ma p ro tiv, pro ma šu ju ći t a ko su š ti nu tih do ga đa ja. Ina če, sva ke go di ne u me sti ma odr ža va nja pro gram ski slo ga ni se me nja ju, i pre ma t r e nu tn o a kt u e l n im p r i li k a m a, ak ce n at s e s t a v lja na r a z li či te asp e k te b o r b e pro tiv dis kri mi na ci je. I kom plet po ru ka is tak nu tih to kom se zo ne po no sa ši rom sve ta uka zu je upra vo na pra vu su šti nu tih zbi va nja. Oko lju di uze lo je uče šće na še sna e stoj pa ra di po no sa u Bu e nos Aj re su 17. no vem bra (Woc kner, 2007: 709).Oni su se kre ta li od Pla za de Mayo (me sto gde je Eva Pe ron odr ža la svoj ču ve ni go vor sa bal ko na Ka za Ro za de, pred sed nič ke pa la te) do Pla za de los Dos Con gre sos. Ove go di ne te ma pa ra de je bi la Na ša pro sla va je zah tev: za slo bo dom, rav no prav no šću i ra zno vr snošću 19. O rg ani z a to r i m a r š a su p o z i v a li na l e g a li z a ci ju is to p o l nih b r a ko v a, n e sa mo na pri zna va nje gra đan skih za jed ni ca što već po sto ji u glav nom gra du, U EU je di no Bel gi ja, Ho lan di ja i Špa ni ja pri zna ju isto pol nim za jed ni ca ma sta tus bra ka. Na ša pro sla va je zah tev: za slo bo dom, rav no prav no šću i ra zno vr sno šću (Our Ce le bra tion Is a De mand: Fre e dom, Equ a lity, Di ver sity)

54 Temida kao i za usva ja nje no vog an ti di skri mi na tiv nog za ko no dav stva ko je bi sa dr ža lo za šti tu po osno vu sek su al ne ori jen ta ci je i rod nog iden ti te ta. V idlji vos t is to p o l nih lju di i nji ho vo pra vo na lju b av iz ra žen je u Var š a vi 20 sl o ga no m p a r a d e p o no s a: Ži ve ti, vo le ti, bi ti. Ti me se isto vre me no tra ži da se nji ho va pra va pri zna ju, i na taj na čin da se pri zna da su pri pad ni ci gej za jed ni ce deo dru štva B es k rajna lju b av je glav ni slo gan p a ra de u J e ru s a li mu 21. Bo ri mo se za pu no pri hva ta nje da part ne ri istog po la ko ji tre ba da ima ju pra va ista kao i h e te r os e ks ua l n i p a r o v i. Uče s n i c i m a r š a s u k r e n u l i o d Pa r k a n e z a v i s n o s t i, n a s t a v ili su u li co m K r a lj a Da v i d a i z a v r ši li u L i b e r ti b e l p ar k u. Po s ti g nu t j e usp e h u nap re d o v a nju k a p r i hv a t a nju p r a v a p ar t n e r a is to g p o la u p o gl e du na sle đi va nja i usva ja nja de ce, re kao je Jo na tan Ger, iz vr šni di rek tor gej cen tra Je ru sa lim ska otvo re na ku ća, ko ji je or ga ni zo vao pa ra du. Ma ni fe sta ci ja po no sa or ga ni zo va na u Br nu je ima la za cilj da sma nji ni vo homo fobije m e đu Če si ma. Mi že li mo da uk a že mo na sp e ci f ič ne z a kon ske i dru štve ne ne jed na ko sti u Re pu bli ci Če škoj, kao što su ne ki pro ble mi ve za ni za po ro di cu i po di za nje de ce. Ovo godišnja bu ku re štan ska pa ra da po no sa (Woc kner, 2008: 749) pred - sta vlja la je iz raz že lje da se ozva ni či brak me đu ho mo sek su al ci ma i pra vo da usva ja ju de cu, uz isto vre me no po sto ja nje sve sti da Ru mu ni ja još ni je sprem na z a t a k ve kor a ke. H o m o s e k su a l ci su p r o te s to v a l i j oš i š to, p r e m a nj i h o vo m mi šlje nju, cr kva pod sti če ne to le ran ci ju pre ma nji ma. U Ota vi je 24. av gu sta odr ža na de vet na e sta po re du gej pa ra da na ko joj je uče stvo va lo oko 1200 uče sni ka i po sma tra ča (Woc kner, 2008: 749). Učesnici parade ponosa nisu protestovali već su sla vi li svo ju po be du u vi du le ga li - z acije is top olno g brak a u K anadi. Povork a je k re nu la k roz Wel ling ton Stre et do Cit y Hall -a, z aus t avila se ispre d zgrade Par la men t a i s a ve zno g Vr hov no g su da, ins titucija koje su o digrale važnu ulogu u le ga li z a ci ji is to p ol no g bra k a u K a na di. Z a organiz atore ovogodišnje g marš a važno je bi lo da se pro sla ve te p o b e de i na taj na čin uka za ti da mo žda ne ke ne jed na ko sti još uvek po sto je. U Be ču oko lju di se po ja vi lo na tri na e stoj gej prajd, tzv. Du ga pa ra di, da bi po zva lo na po što va nje jed na kih pra va za ho mo seksualce i lezbejke, orga Čet v r t a p a r a d a r avn op r avn os t i u Va rš av i. pristupljeno Po stig nut je uspeh u na pre do va nju ka pri hva ta nju pra va part ne ra istog po la u po gle du na sle đi va nja i usva ja nja de ce, re kao je Jo na tan Ger, iz vr šni di rek tor gej cen tra Je ru sa lim ska otvo re na ku ća, ko ji je or ga ni zo vao pa ra du. 53

55 Zo ri ca Mr še vić ni z a to ri su s aop š ti li.u Be ču 12. ju la ( Wo c k ner, : 743). O rgani z atori su p oz vali da se uči ni kraj dis kri mi na ci ji i da se le ga li zu ju isto pol ni bra ko vi 22 Oko 150 oso ba je 28. ju na uče stvo va lo na pr vom gej praj du u Bu garskoj, ko ji se odr žao u pre sto ni ci So fi ji. 23 Zva nič ni mo to ma ni fe s ta ci je, ko ju je or ga ni zo va la Uni ja bu gar skih gej mu ška ra ca i le zbej ki Dže mi ni je bio: Mo ja po ro di ca: Mi smo maj ke i kćer ke, oče vi i si no vi, bra ća i se stre. Ta pr va u istori ji gej pa ra da u Bu gar skoj odr ža la se upr kos pro te sta i pret nji na ci o na li stič kih gru pa. 24 Pa ra da je bi la po sve će na po ro di ci jer, ka ko ka žu or ga ni za to ri, oni su oče vi i ćer ke, maj ke i si no vi, bra ća i se stre. A u no vem bru 2008, In ter gru pa Evrop skog par la men ta je tra ži la od Bu gars ke d a o m og u ći p r i z n a v a nj e is to p o l n o g p a r t n e r s t v a p i sm o m 25 bu gar skom pre mi je ru Ser ge ju Sta ni ševu u kome su iz ra zi li za bri nu tost zbog či nje - ni ce da na crt za ko na o gra đan skim za jed ni ca ma is klju ču je isto pol na partner stva. Za jed ni ce part ne ra istog i raz li či tog po la za sni va ju se na istom osno vu. To je nji ho va uza jam na pri vr že nost i lju bav iz ja vi li su evrop ski parla men tar ci, Mic hael Cas hman, Lissy Grä ner, Sir pa Pi e ti kä i nen, Raúl Ro me va i Sop hie In t Veld. To je direktna diskri mi na ci ja na osno vu sek su al ne ori - jen ta ci je ako raz no pol ni part ne ri mo gu da re gi stru ju svo ja part ner stva a pa ro vi istog po la ne mo gu. Dis kri mi na ci ja na osno vu sek su al ne ori jen ta ci je je za bra nje na u Evop skoj uni ji i ta za bra na po sto ji u vi še EU do ku me na ta, pod se ća ju pot pi sni ci pi sma. Evrop ska An ti di skri mi na tiv na di rek ti va U le to Evrop ska Ko mi si ja je pred sta vi la na crt Uput sta va o jed na kom tret ma nu ko ji pre d vi đa ju obavezni je dnak tret man b ez ob zi ra na re li gi ju ili uve - re nje, uz ras t in va lid i tet ili seksualnu orijen t a ci ju, u obla s ti ma iz van tr ži š ta ra da i rad nih od no sa ko ji su tradicionalno bili po kri ve ni do sa da šnjim an ti di skri mi h il j ad a j e m a r š i r a l o n a b e č k o j P a r a d i d u g e z a p r a v a h om os e ks ual ac a, A F P e94.html, pristupljeno u julu Odr ža na pr va LGBT pa ra da u Bu gar skoj, 02/07/2008 la bris web labweb@labris.org.yu> Pr va pa ra da ho mo sek su al nog po no sa odr ža na u Bu gar skoj ovog vi ken da, usred na ci o na li stičke opo zi ci je, Bal kan Tra vel lers.com pristupljeno u junu Ceo tekst se mo že na ći ka sni je na saj tu:

56 Temida na ti v nim p ro p i si ma. I ako p re ds t av lja p o mak una p re d, t a An ti di sk r i mi na ti v na di rek ti va (mo žda) ni je naj b olja garancija pro tiv dis k ri mi na ci je is to p ol nih pa ro va (B e u n d e r m a n, ). N a im e, o rg an iz aci j e z a g ej p r a v a s e p la š e d a ev ro p sk a an ti di sk r mi na ti v na di re k ti v a n eće o m ogu ći ti is to p o l nim p a ro v i ma ko ji ži ve u bra ku ili u gra đan skom part ner stvu istu za šti tu kao ka da su u pi ta nju he te rosek su al ni pa ro vi. Ipak, ne ke dos adašnje dis k ri mi na tiv ne si tu a ci je k ao š to su npr. od bi ja nje ban ki da odo bre kre di te isto pol nim pa ro vi ma, bi će za bra nje ne. Po sto ji ipak za bri nu tost što nova Di rek ti va ima od red bu ko ja iz ri či to iz u - zi ma iz te an ti di skri mi na tivne regulative na ci o nal ne za ko ne o brač nim i po ro - dič nim s t a tu si ma i re pro duktivnim pravi ma. Na pr vi p o gle d to ni je š tet no jer se EU i ina če ne ba vi po ro dič nim i brač nim od no si ma i ne po sto ji osnov da se bi lo ko ja ze mlja na te ra da oz akoni is top ol ni brak ili is to p ol ne z a je d ni ce. Ali ovo je pr vi put da se po ro dič ni sta tus ko ji mo že da uklju či i ne slu žbe ne od no se sp e ci f ič no p o mi nje u je d noj ev ropskoj an ti di sk ri mi na tiv noj di rek ti vi. Na pri mer, Por tu ga li ja je ne dav no odbila da jednom ne ven ča nom isto pol nom pa ru odo - bri put no osi gu ra nje ko je je ina če do stup no ne ven ča nom raz no po lnom pa ru. 26 De kla ra ci ja Evrop skog Par la men ta o rav no prav noj pri zna to sti gra đan skog part ner stva De kla ra ci ja Evrop skog Par la men ta o rav no prav noj pri zna to sti gra đan skog p ar t n e rs t v a 27 br. 0076/2008 do ne ta 22. sep tem bra 2008., stu pa na sna gu 15. ja nu a ra Ba zi ra se na jed noj od osnov nih vred no sti Evrop ske Uni je, slo bo di kre ta nja za nje ne gra đa ne po EU Ci ti zens Di rec ti ve, i čl. 21 Po ve lje o osnov nim pra vi ma Ho land ska čla ni ca Evrop skog par la men ta Kat ha lij ne Bu i ten weg (Gro en Links) ra di na iz vešta ju o di rek ti vi i ona bi vo le la da se ceo pa ra graf o is klju če nju va žno sti di rek ti ve ka da su u pi ta nju brač ni od no si pre bri še ali s dru ge stra ne, sve sna je re al no sti. Na i me, ne ke ze mlje kao Polj ska, ve o ma bri nu da li će evrop ska an ti di skri mi na tiv na kam pa nja do ve sti do pri si lja va nja na pri zna va nje isto pol nih bra ko va, part ner sta va i od no sa. Re al nost je ta kva da sva ka ze mja mo že da sta vi ve to i ako bi po me nu ti par agraf iz o stao to bi mo glo da se re al no oče ku je. 0076/2008, EURO PEAN PAR LI A MENT, WRIT TEN DEC LA RA TION DOC+PDF+V0//EN&language=EN, pristupljeno

57 Zo ri ca Mr še vić U osno vi raz lo ga za do no še nje te De kla ra ci je je si tu a ci ja da Fran cu ska 28 ne pri zna je bri tan sku gra đan sku za jed ni cu ni ti do zvo lja va Bri tan ci ma ko ji ži ve u Fran cuskoj da sk lo p e f ran cu sko par t ner s t vo p o o d re d ba ma f ran cu sko g PAC Sa ako već ima ju bri tan sko part ner stvo. To zna či da s jed ne stra ne bri tan sko part ner stvo ne pro iz vo di ni ka kve prav ne po sle di ce tj. ni je pri zna to a s dru ge stra ne pred sta vlja pre pre ku skla pa nju fran cu skog part ner stva, da kle ne ke, i to n e ga tivn e p o sle di ce ip ak pro iz vo di. Bri t an sk i dr ž a va lja ni da k le je di no mo gu da ras ki nu bri tan sko part ner stvo da bi sklo pi li fran cu sko. U prak si je to stvar al o r a zn e p ro b l e m e, na ro či to u p o gl e du p o re z a i na sl e d nih t ak si. S dr u g e stra ne u Bri ta ni ji je pri zna to isto pol no part ner stvo sklo plje no po fran cu skom za ko nu PACS ta ko da je ja sno po sto ja nje vi še stru ke dis kri mi na ci je. M n o g e d r ž a ve čl a n i ce ve ć i m a ju z a ko n s ke o d r e d b e ko j i m a s e p r i z n a j e n e k i v i d gr ađan sk ih z a j e d ni c a is to p o l nih p ar t n e r a t a ko da s e m o že g o vo r i ti o na sta ja nju evrop skog kon sen zu sa po tom pi ta nju. Ali, još uvek se prav na re gu lativa ve o ma raz li ku je od ze mlje do ze mlje, a ta ko đe, ne do sta je i uza - jam no pri zna va nje va že nja ta kvih za jed ni ca i u dru gim ze mlja ma Uni je iz van ze mlje nji ho vog skla pa nja. Ta si tu a ci ja iza zi va te ško će u slo bod nom kre ta nju i na sta nji va nju za mno ge evrop ske gra đa ne. Zbog to ga De kla ra ci ja sa dr ži po ziv evrop skim ze mlja ma ko je ima ju raz li či te aran žma ne u po gle du pri zna va nja is top o lnih z aj e d ni c a da p ri zna ju slič n e in s ti tu te na s t a le u dr u gim ze mlja ma. De kla ra ci ja ta ko đe sa dr ži po ziv Ko mi si ji da na pra vi na crt uput sta va za uza jamno pri zna va nje tih in sti tu ta iz me đu onih dr ža va čla ni ca ko je ima ju za kon ske aran žma ne za pri zna va nje isto pol nih part ner sta va. Iz lo žba u Evrop skom par la men tu: Raz li či te po ro di ce, ista lju bav N a m eđu na ro d ni Dan lju d sk ih p r a v a 10. d e ce m b r a , IL G A - Euro p e 29 je u sa rad nji sa In ter gru pom za pra va LGBT oso ba Evrop skog par la men ta or ga ni zo va la iz lo žbu sli ka u Evrop skom par la men tu pod na zi vom Raz li či te po ro di ce, ista lju bav. Sim bo lič ki zna čaj iz lo žbe je ve li ki, ka ko zbog nje ne pristupljeno u decembru pristupljeno u decembru de cem bra IL GA-Evro pa je ob ja vi la svoj stav po vo dom iz ja va dva čla na Evrop skog par la men ta i me dij skog pred sta vlja nja iz lo žbe Raz li či te po ro di ce, Ista lju bav u Evrop skom par la men tu

58 Temida sa dr ži ne ta ko i me sta odr ža va nja i da tu ma otva ra nja. Ona kao da pred stavlja sa že tak prav ne i po litičke komplek sno sti pro ble ma isto pol nih za jed - ni ca na na čin ka ko su ar ti ku li sa ne u 2008 go di ni. Dva na est vi zu el no-tek stual nih sce na pred sta vlje nih na dva na est pa noa ocr ta va ju sa da šnje iza zo ve i pro ble me sa ko ji ma se su sre ću isto pol ne po ro di ce zbog ne do stat ka prav ne pri zna to sti svo jih za jed ni ca, kao i po zi tiv ni na pre dak po stig nut u Evro pi u po gle du prav no re gu li sa nog sta tu sa LGBT po ro di ca i nji ho ve de ce. Iz lo žba je na pra vlje na da bi po di gla svest i pri vu kla pa žnju na prav ne i dru štve ne pro ble me LGBT po ro di ca i nji ho ve de ce u Evro pi. Njom se obe le ža va še zdese ta go di šnji ca do no še nja Uni ver zal ne De kla ra ci je o ljud skim pra vi ma uz uka zi va nje da se još uvek za tva ra ju oči pred či nje ni com da ne uži va ju svi lju di ista ljud ska pra va i ele men tar nu rav no prav nost. Kao mo to iz lo žbe uzet je ci tat Agen ci je za osnov na pra va (the Fun da mental Rights Agency): Pra va i pred no sti obez be đe na brač nim pa ro vi ma mo ra ju da bu du pro ši re na i na ne ven ča ne isto pol ne pa ro ve, bi lo da su oni sklo pi li ne ki ob lik prav no pri zna te za jed ni ce kroz ne ki vid re gi stro va nog part ner stva gde ta mo guć nost je di no po sto ji ili zbog ne mo guć no sti da sklo pe brak, bi lo da su zbog ne mo guć no sti ma ka kvog prav nog pri zna nja u de facto o d no su ko ji ima do vo ljan ste pen stal no sti da se obez be di jed na ki tret man LGBT lic ma. (IL GA Me dia re le a se, ) Pa no 1: Prav na pri zna tost isto pol nih po ro di ca Broj ne evrop ske ze mlje su prav no pri zna le isto pol na part ner stva i usvo ji le za kon ske od red be ko ji ma su do zvo li li da se ven ča va ju ili skla pa ju re gi stro va na part ner stva. Ti za ko ni se raz li ku ju od ze mlje do ze mlje i obez be đu ju raz li či te ni voe za šti te i pra va. Ipak, još uvek ima evrop skih ze ma lja ko je prav no ne prizna ju isto pol ne za jed ni ce a ne ke su čak usvo ji le prav ne od red be ko ji ma is ključu ju isto pol ne part ne re iz mo guć no sti da sklo pe brak. Pa no 2: Pro blem stan dar di za ci je slič nih in sti tu ta unu tar EU ze ma lja Mno ge evrop ske ze mlje ima ju za ko ne ko ji ma pri zna ju isto pol ne bra ko ve ili re gi stro va na part ner stva, ali ve ći na ne pri zna je va že nje slič nih za ko na drugih ze ma lja. Na pri mer, dve le zbej ke su se ven ča le u Bel gi ji, da bi na sta vi le da uži va ju ista pra va, uza jam ne od go vor no sti i za šti tu iz van Bel gi je, mo gu da se pre s e l e s am o u ve o ma ma li broj EU ze ma lja ko je u s a da šnjem tre nut ku pri - 57

59 Zo ri ca Mr še vić zna ju nji hov brak. Ne do sta tak uza jam no sti u pri zna va nju tih od re da ba re zulti ra u ozbilj nim kr še nji ma jed nog od osnov nih EU prin ci pa slo bo di kre ta nja za sve EU gra đa ne. Pa no 3: Iz ja va jed ne od tra di ci o nal nih po ro di ca o nji ho voj na vod noj ugro že no sti po sto ja njem isto pol nih po ro di ca M i smo je d na, k a ko s e to obič no sma tra tra di ci o nal na p o ro di c a, tj. mi smo ven ča ni par sa de com. Sma tra mo da je sme šno i uvre dlji vo ka da ne ki svešte ni ci kao i sa mo pro kla mo va ni bra ni te lji tra di ci o nal nih po ro dič nih vred no sti, t v rd e d a p r av n o p r i z na v a nj e is to p o l nih p o ro di c a i nji h o ve d e ce p re d s t a v lja pret nju npr. z a na šu p o ro di cu. Mi se pro ti vi mo s va kom ob li ku dis k ri mi na ci je i ne po šte nog tret ma na a sa ti me se isto pol ni pa ro vi i nji ho va de ca još uvek su o č av aju u Ev ro p i. Lju b av n e m a p o l nu ili s e k su a l nu o r i j e n t a ci ju i tre b a d a bu de ob u hva će na i pri zna ta u svim svo jim na či ni ma iz ra ža va nja. Pa no 4: Po ro dič ne pen zi je M n o g i p e n z ij s k i p r o g r a m i nu d e p o s e b n e p o v l a s ti ce p os e bn o z a čl an ove p o ro di ca ali ne pri zna ju le zb ej ske, bi sek su al ne i tran sro dne par tnere k ao članove p o ro di ce. To m o že da os t a v i pre ži ve le p ar t n e re LG B T p orodice b e z f inansijske po dr ške ko ju bi ima li ako bi mo gli da bu du ovla šće ni na pen zi ju svo ga umr log part ne ra a to je uzro ko va no jed no stav no is klju či vo zbog njihove seksualne ori - jen ta ci je ili rod nog iden ti te ta. Ka da su ta kve po vla sti ce odbijene jednoj poseb - noj gru pi na osno v u nji ho ve sek su al ne ori jen ta ci je ili ro dno g identitet a, oni su dis kri mi ni sa ni i zbog to ga tr pe ka ko nji ho va po ro dič na ta ko i eko nom ska pra va. Pa no 5: Asi sti ra na oplod nja le zbej ki Parovi ko je čine osob e ra zličito g p ola ima ju pri s tup b ez b e d noj i me di cin sk i asis tir an oj o p l o dnj i. Lez b ejsk im p arov im a su t a k ve m o gu ć n o s ti če s to p r av n o u sk r aćen e u p rko s f a kt i čko j p r is t up a čn o s t i m o d e r n e te h n o l o g i j e či m e i m s e usk raćuje pravo da imaju s voju biološku de cu. S ob zi rom na teh no lo ške mo gućnos ti i napredak u toj oblas ti medicine, t a k vo is k lju če nje je is k lju či vo mo ti vi s a no lezb ofobijom i pre ds t avlja disk riminaciju na osno v u sek su al ne ori jen ta ci je. 58

60 Temida Pa no 6: Bo ra vak u ze mlji part ne ra/part ner ke U mnogim ev rop sk im ze mlja ma, le zb ej ske, gej, bi sek su al ne i tran sro d ne p o rodice nisu pri zna te u imi gra ci o nom p o gle du. K a da t a k v i p ar t ne ri do la ze iz dru ge ze mlje nji ma se us kra ću je nji ho va osnov na po tre ba da bu du sa svojim dra gim i bli skim oso ba ma, da ži ve za jed no i da za snu ju svo ju po ro di cu u ze mlji svo ga part ne ra. Si tu a ci ja je još te ža za li ca ko ji ma je po treb na vi za da bi uop šte ušli i bo ra vi li u ne koj od EU ze ma lja, dok rad na do zvo la pred sta vlja po se ban, još slo že ni ji pro blem. Pa no 7: Jav ni pro stor kao pro stor zlo či na mr žnje Iz ja va jed nog he te ro sek su al nog pa ra: Mi ne tre ba da bri ne mo ili dva pu ta raz mi šlja mo ka da po ka zu je mo jav no svo ja ose ća nja jed ni pre ma dru gi ma. Že li mo da isto kao i mi, ni jed na le zbej ka, gej, bi sek su al na ili tran srod na oso ba ne mo ra da kri je svo je ose ća je i lju bav ni ti da bu de na pad nu ta sa mo zbog to ga što se usudi la da izrazi svo ju lju bav. Ne ki isto pol ni pa ro vi, le zbej ke, ge je vi, bi sek su a lci i tran srod ne oso be se u Evro pi na dnev noj osno vi su o ča va ju sa mr žnjom, zlou po tre bom i na si ljem sa mo zbog svo je sek su al ne ori jen ta ci je i rod nog identite t a. S am o ma li b roj ev rop sk ih ze ma lja k ri mi na li zu je t a k vo na si lje i mr žnju pre ma LGBT oso ba ma. Pa no 8: Sta nar sko pra vo Evrop ski sud za ljud ska pra va pre su dio je da isto pol ni part ne ri ima ju ista p r a v a k ao i n e ve n č a ni r a z no p o l ni p ar t n e ri u na sl e đ i v a nju s t a nar sko g p r a v a. Ka da ne ka oso ba ko ja je bi la slu žbe no pri zna ti sta nar umre, pre ži ve li part ner ne mo že da bu de iz ba čen od stra ne vla sni ka i ti me po sta ne bes kuć nik. Ipak, ta za šti ta mo že da se pri me nju je sa mo u onim ze mlja ma gde isto pol ni pa ro vi ima ju pri zna to sta nar sko pra vo. U to me je znat na raz li ka iz me đu tih evrop skih ze ma lja i onih u ko ji ma isto pol ni ne ven ča ni pa ro vi i ne ven ča ni pa ro vi raz li čitog po la još uvek ni su prav no pri zna ti. Pa no 9: Pro me na do ku me na ta ne pra ti uvek pro me nu po la Evrop ski sud za ljud ska pra va pre su dio je da tran srod ne oso be u Evro pi mo gu da pro me ne svoj iz vod iz ma tič ne knji ge ro đe nih u skla du sa svo jim 59

61 Zo ri ca Mr še vić no vo ste če nim pol nim iden ti te tom kao i da mo gu da se ven ča ju sa oso ba ma suprotno g p o la. Us k ra ći va nje tran sro d nim oso b a ma mo guć no s ti da do pu ne svoj izvod iz ma tič nih knji ga ro đe nih i do zvo le da se ven ča ju je dis kri mi na - tor no i pred sta vlja kr še nje Evrop ske kon ven ci je o ljud skim pra vi ma. Pa no 10: Sta ra telj stvo na de com Evrop ski sud za ljud ska pra va je pre su dio da je us kra ći va nje sta ra telj stva rodi te lju isklju či vo zbog sek su al ne ori jen ta ci je nad nje nom /nje go vom bi o - l oško m d eco m, dis k r i mi na to r n o i p re d s t a v lja k r š e nj e Ev ro p ske ko n ve n ci j e o ljud skim pra vi ma. Slič no to me, isti Sud je pre su dio da je is klju či va nje le zbej ki, ge je va i bi sek su al nih oso ba iz pro ce sa apli ci ra nja za usvo je nje de ce dis kri mina tor no i da kr ši istu Kon ven ci ju. Ne ga i lju bav su oni naj va žni ji fak to ri u po diza nju de ce a ne sek su al na ori jen ta ci ja nji ho vih ro di te lja. Pa no 11: Pre ži ve la part ner ka/pre ži ve li part ner LGBT po ro di ce mo gu da se su o če sa ozbilj nim eko nom skim te ško ća ma i p rob l emima ko j e re zul ti r a ju iz či nj e ni ce p r av n e n e p r i zna to s ti tih p o ro di c a. Npr. u slu ča ju ka da član po ro di ce umre ili je po vre đen, le zbej ke, ge je vi, bi seksu al ne i tran srod ne oso be ko ji ma se us kra ću je slu žbe no pri zna nje ili dru ge privile gi je koje su omo gu će ne he te ro sek su al nim p o ro di ca ma, mo gu da os ta nu us kra će ni za mno ge pri vi le gi je ko je su nor mal ne za he te ro sek su al ne po ro di ce. Pa no 12: De ca isto pol nih po ro di ca žr tve dis kri mi na ci je D e c a l ez b ej sk ih, g ej, b i s e k su al nih i tr an sro d nih p o ro di c a če s to su žr t ve dis k riminacije zb o g či nje ni ce da mno ge evrop ske ze mlje prav no ne pri zna ju ta kve po ro di ce. De ca u LGBT po ro di ca ma če sto ne ma ju sred sta va i na či na da us po sta ve prav no pri zna ti od nos sa svo jim ne bi o lo škim rodi te ljem, bez ob zi ra na dužinu i du b i nu o d no s a ko ji p o s to ji m e đu nji ma. K a da de c a ima ju s a mo j e d no g k lju č n o g o d r a sl o g u s vo jim ži vo ti ma p o s t a ju iz u ze t no r a nji v a, š to j e sa svim si gur no pro tiv in te re sa de ce, a ta ko đe mo že da do ve de i do pot pu nog kr še nja pra va de ce da bu du od ga ja na od stra ne svo jih ro di te lja. 60

62 Temida S l u č a j e v i Pri li kom ana li zi ra nja prav nih i po li tič kih zbi va nja i di na mi ke nji ho vih prome na uvek tre ba ima ti u vi du da se ra di o kon kret nim lju di ma pa su za to sluča je vi in di vi du al nih ži vo ta va žna ilu stra ci ja. Kao po gle di ko ji do la ze iz nu tra j e d n o g f en om e n a, o n i g o vo r e če s to m n o g o v i š e o d s t a t i s t i č k i h p o d a t a k a, p r av nih d ok u m e na t a i iz ja v a p o li tič k ih li d e r a, o m o gu ć a v a ju ći is to v re m e n o i iden ti fi ka ci o ni most raz u me va nja. Sel ma La ger löf (Tor sten sson : 2008) O ve go dine se sla vi s to p edeset a godi šnji ca o d ro đe nja Sel me L a ger löf. To je bio raz log da se u Šved skoj sni mi dra ma o nje nom ži vo tu. Za vre me bo žić nih pra zni ka u de cem bru 2008, šved ska TV je pri ka za la dra mu pod na zi vom S elm a. Dra ma je o Sel mi L a ger löf, spis ateljici i do bit ni ci N o b e lo ve na gra de, i nje ne dve ve li ke lju ba vi, So f i ji El k an i Valb org O lander 30. Sel ma La ger löf ni ka da ni je otvore no pi sa la o svo joj ho mo sek su al no sti, a to je u nje no do ba bi lo prak tič no ne mo gu će, ali ne ki tragovi ipak mogu da bu du ot kri ve ni u nje nim knji ga - ma 31. Sel ma La ger löf je ina če pra vi he roj u Šved skoj 32, njen lik se na la zi i na bank no ti nov ča ni ce od 20 kru na, ta ko da nje no jav no le zbej stvo da nas pred sta vlja iz vor po no sa i za do volj stva za šved sku LGBT za jed ni cu. Slu čaj Ve so lov ski-pe džet (Bu la to vić, 2008: 6) K a o i mn o gi h e te ro s e k su al ni p a ro v i i is to p o l ni n e re t ko s tr a s t ve n o že l e de cu i sprem ni su na sve mo gu će žr tve da bi to ostva ri li. Su de ći po pri me ru Ka ren Ve so lov ski i Mar te Pe džet ljud ski rod ipak ne će pre sta ti da po sto ji ako se isto pol nim part ne ri ma olak ša eg zi sten ci ja i omo gu ći rav no prav nost. Ve š t ač kom oplo d njom le zb ejke K aren Ve so lov sk i i Mar ta Pa džet is to g da na su na svet do ne le po par bli za na ca. Iako su ih ro di le raz li či te že ne, ova de ca im a ju is te ro di te lj e. Z a njih ovo z ačeće is ko r i š će na j e sp e r ma is to g d o na to r a, a jaj ne će li je sa mo jed ne od njih dve. Po sle oplod nje po dva em bri o na bi la 30 Sel mu je igra la He le na Bergström Od nos iz me đu dve usvo je ne se stre u nje nom ro ma nu Sir Ar ne s Mo ney za in te re so vao je f em in is tk inj e. Njen naj po zna ti ji ro man, Sa ga o Ge sti Ber lin gu adap ti ra na je za ne mi film ko ga je re ži rao Ma u ritz Stil ler. Taj flm je uči nio Gre tu Gar bo slav nom u me đu na rod nim raz me ra ma. 61

63 Zo ri ca Mr še vić su usa đe na u sva ku od že na. Ovaj na čin da se osta ne u dru gom sta nju bio je po sled nji po ku šaj ovih že na da posle tri go di ne do bi ju po tom stvo. Moj bi o lo - ški sat je ku cao. Ne ko li ko desetina hiljada fun ti po tro ši le smo na raz li či te po ku - ša je za če ća i već smo bi le na iz ma ku sna ge. Po ku ša le smo bu kval no sve što su nam le ka ri pred lo ži li i, ka da smo već bi le na ko rak da od u sta ne mo, Mar ta mi je p o nu di la im plan ta ci ju s vojih jajnih ćeli ja. Po mi sli la s am, z a š to da ne?, k a že K a ren Ve so lov sk i (42), ko ja radi k ao terap e ut k i nja. Po sle de vet me se ci Mar ta je ro di la So fi nu i Alek sa, a Ka ren Si je nu i En drua. Njih dve su za hval ne oko li ni što ih ni je osu đ i va la zb o g o d luke da imaju z a je d nič ku de cu. Bi le smo pre sre ć ne kad nam je le kar sa op štio da smo trud ne. Na pre gle du smo ot kri le da je ve li ka š a n s a d a r o d i m o b li z a n ce. Tr enut a k k ad a sm o n a u l t r a z v u k u u g l e d a l e če ti r i ma la sr c a k a ko k u c a ju n e o p isuj e s e reči ma, iz ja v i la j e M ar t a. Pre z a d o vo lj n e smo što su be be bra ća i se stre jer će jed ni dru gi ma kroz ži vot bi ti ve li ka po drška. Na ša po ro di ca je sa da kom plet na, ka žu sreć ne maj ke. Slu čaj Fran cu za Fré dé ri ca (Cru mley: 2008) Fr a n c u z Fr é d é r i c M i n v i e l l e e (37 ), s e n a s t a n i o u A m s t e r d a m u gde je sklo pio brak sa Ho lan đa ni nom Carl No be len-om 2006, što je po holandskom za ko nu mo gu će. Fré dé ric je kao su pru žnik ho land skog dr ža - vlja ni na nor mal no do bio i nji hov pa soš. Na to su ga u fran cu skom konz ul a t u o b av e s t i l i d a j e t i m e i z g u b i o f r a n c u s k o d r ž a v l j a n s t v o s a o b r a - z l o ž e n j e m d a Fr a n c u s k a p r i hv a t a d v o j n o d r ž a v l j a n s t v o s v o j i h g r a đ a n a sa mo u slu ča ju da su do bi li stra no dr ža vljan stvo ta ko što su sklo pi li brak sa stran cem. Po što Fran cu ska ne pri zna je isto pol ni brak, Fré dé ric se ne sma tra da spa da u tu ka te go ri ju (Fran cu ska za oso be istog po la ima gra đan sku za jed ni cu ali ne ma brak). Fré dé ri cov slu čaj iza zvao je do sta me dij ske pa žnje, on je da vao iz ja ve da je dis kri mi ni san, da se ose ća kao Fran cuz i da je lo jal ni gra đa nin svo je ze mlje i da ne ma ni ko pra va da mu od u zi ma dr ža vljan stvo u si tu a ci ji u ko ji ma s e h e ter os e ksu a l n i m Fr a n cu z i m a n e o d u z i m a d r ž a v lj a n s t vo z b o g sk l a p a nj a bra ka sa stran cem, i da je dr ža vljan stvo va žan deo nje go vog iden ti te ta. Fré déric je do bio pi smo iz ka bi ne ta pred sed ni ka Sar ko zi ja ko jim ga pred sed nik obave šta va da se on lič no za lo žio za nje gov slu čaj i da će do bi ti na trag fran cu sko 62

64 Temida dr ža vljan stvo, što se de si lo u ju lu 2008 ka da je Fre de rik po vra tio svo je fran cusko drž avljan s t vo. 33. Za vr šni dis kurs: UN de cem bar ska ini ci ja ti va L e z b ejke, g e j e v i, b i s e k su a l n i, k a o i o n i ko j i su t r a n sr o d n i, t r a n sp o l n i i li me đu pol ni, svi oni su rav no prav ni čla no vi ljud ske po ro di ce i ima ju kao ta kvi sva ljud ska pra va, re kao je Na vi Pllay, UN Vi so ki Ko me sar za ljud ska pra va na d isk u sij i v is o ko g ni vo a o lju d sk im p r a v i m a, s e k su al n oj o r i j e n t a ci j i i ro d n o m iden ti te tu ko ji je odr žan u UN cen tru u Nju jor ku 34. Već ve ko vi ma sta ri kli še da su svi lju di rav no prav ni ali su ne ki ipak rav noprav ni ji, ni je vi še pri hva tljiv. Ni jed nom ljud skom bi ću ne sme ju da se us kra te ljud ska pra va sa mo zbog nji ho ve pret po sta vlje ne sek su al ne ori jen ta ci je ili rodnog iden ti te ta. Ni jed no ljud sko bi će ne sme da bu de pod vrg nu to dis kri mi naciji, nasilju, k r i v ič nim s ank ci ja ma ili zl o s t a v lja nju s a m o z b o g p re t p o s t a v lj e n e s e k sualn e o r i j e n t a ci j e ili ro d n o g i d e n ti te t a. K ao i z a ko ni iz d o b a ap ar t h ej da ko ji su kri mi na li zo va li sek su al ne od no se iz me đu sa gla snih od ra slih oso ba raz liči tih ra sa, iro nič no iz gle da da i da nas op sta ju slič ni za ko ni kao re lik ti ko lo ni ja lizma i ne to le ran ci je a ko ji su ne kon zi stent ni i sa me đu na rod nim stan dar di ma i u po gle du tra di ci o nal nih vred no sti ljud skog do sto jan stva i po što va nja sva kog ljud skog bi ća a ko ji ana hro nič no ne pri zna ju isto pol ne za jed ni ce pristupljeno decembra Po sle pra ve bu re ko ja je po dig nu ta u me di ji ma Min vi el le ju je za po čeo svo jom po ja vom na na slov noj stra ni L ib erasion a u ma ju na šta je pred sed nik Sar ko zi lič no in ter ve ni sao. Po sle par ne de lja taj fran cu ski gra đa nin Am ster da ma je do bio na trag svo je fran cu sko dr ža vljanstvo. Ali šta bi se de si lo da je fran cu ski pred sed nik bio ma nje za in te re so van da po dr ži gej pra va ili ma nje ose tljiv na me dij ski pri ti sak? Ge je vi i le zbej ke mo ra ju da bu du tre ti ra ni kao rav no prav ni čla no vi ljud ske po ro di ce re kao je taj UNov funk ci o ner. 63

65 Zo ri ca Mr še vić Zbog sve ga re če nog, 18. de cem bra 2008, še zde set i šest ze ma lja 35 su po dr ža le UN iz ja vu o ljud skim pra vi ma LGBT lju di 36. Njom je, iz me đu ostalog, iz ra že no uz ne mi re nje zbog na si lja, mal tre ti ra nja, dis kri mi na ci je, is ključe nja, stig ma ti zo va nja i pred ra su da ko je su upe re ne pro tiv lju di u svim ze mlja ma sve ta zbog nji ho ve sek su al ne ori jen ta ci je ili rod nog iden ti te ta, jer ta kve prak se uma nju ju in te gri tet i do sto jan stvo onih ko ji ma se ta kve po ja ve de ša va ju. Ta ko đe je iz ra že na i osu da kr še nja ljud skih pra va ko ja se ba zi ra ju na sek su al noj ori jen ta ci ji i rod nom iden ti te tu gde god se de si li. Iako to ni je oba ve zu juć do ku ment za dr ža ve čla ni ce UNa nje go va vred - nost je ne mer lji ve sim bo li ke ima ju ći u vi du da je već šest de ce ni ja dis kri mi naci ja na osno vu sek su al ne ori jen ta ci je i rod nog iden ti te ta prak tič no ig no ri sa na od stra ne struk tu ra i me ha ni za ma UNa. I ra ni je su me đu tim, slu ča je vi kr še nja pra va LGBT oso ba bi la po kre ta na pred fo ru mi ma UNa kao što je to bi lo u slu ča ju To o nen v Austra lia, u ko me je UN Hu man Rights Com mit tee od lu čio da je seksual na ori jen ta ci ja sta tus ko ji je za šti ćen Me đu na rod nom kon ven ci - jom o gra đan skim i po li tič kim pra vi ma. Ipak osta je či nje ni ca da čak i da nas još uvek veoma ne do sta je je dan me đu na rod ni do ku ment ko ji bi iz ri či to pri zna - vao ljud ska pra va LGBT lju di ma. Pra vo na fi zič ku lju bav oso be po sop stve nom iz bo ru nig de ni je di rekt no pred viđena u glo bal nom si ste mu ljud skih pra va. Ni jed na kon ven ci ja ne pri - zna je pra va sek su al nih ma nji na kao ljud ska pra va. Ne ki me đu na rod ni in strum e n ti b ili su na r av n o tu ma če ni t a ko da o b u hv a t a ju i s e k su al nu o r i j e n t a ci ju ali to ipak ni je isto kao eks pli cit na za bra na dis kri mi na ci je na osno vu sek su - al ne ori jen ta ci je i rod nog iden ti te ta. Zbog to ga je vred nost do ku men ta ko ji je do net u UNu na kra ju go di ne tim zna čaj ni ji, po što pred sta vlja pi o nir ski ko rak i put ka ne iz be žnoj bo ljoj ar ti ku la ci ji neo p hod no sti nji ho ve da lje za šti te na međunarod nom ni vou. Ti me je go di na za i sta za o kru že na i za klju - če na na pra vi na čin kao go di na ko ja će bi ti upam će na kao go di na iz ra že nog Al ba ni ja, An do ra, Ar gen ti na, Jer me ni ja, Austra li ja, Austri ja, Bel gi ja, Bo li vi ja, Bo sna i Her cego vi na, Bra zil, Bu gar ska, Ka na da, Ka po Ver de, Cen tral no Afrič ka Re pu bli ka, Či le, Ko lom bi ja, Hr vat ska, Ku ba, Ki par, Če ška Re pu bli ka, Dan ska, Ekva dor, Esto ni ja, Fin ska, Fran cu ska, Ga bon, Gru zi ja, Ne mač ka, Grč ka, Gvi ne ja Bi sao, Ma đar ska, Island, Ir ska, Iz rael, Ita li ja, Ja pan, Le to ni ja, Lih ten štain, Li tva ni ja, Luk sem burg, Mal ta, Ma u ri ci jus, Mek si co, Cr na Go ra, Ne pal, Ho lan di ja, No vi Ze land, Ni ka ra gva, Nor ve ška, Pa ra gvaj, Polj ska, Por tu ga li ja, Ru mu ni ja, San Ma ri no, Sao To me i Prin si pe, Sr bi ja, Slo vač ka, Slo ve ni ja, Špa ni ja, Šved ska, Švaj car ska, biv ša ju go slo ven ska Re pu bli ka Ma ke do ni ja, Ti mor, Bri ta ni ja, Uru gvaj i Ve ne cu e la. 66 ze ma lja je po dr ža lo UN iz ja vu ko jom se tra že ljud ska pra va za LGBT oso be, Lon don i Njujork 18 de cem bra de cem bra, Euro Qu e er.

66 Temida pro gres a u prav nom i p o li tič kom pri zna va nju s t a tu s a is to p o l no ori jen ti s a nih li ca i nji ho vih po ro dič nih za jed ni ca. Literatura Beunderman, M, (2008) Anti-Discrimination Rule No Guarantee for Europe s Gay Couples, EQUAL, EXCEPT IN MARRIAGE (Ravnopravni, ali ne u braku), 12/17/ :35 AM Bulatović, R, 2008 Lezbejska ljubavna bajka krunisana s dva para blizanaca, 24 sata, str: 6 Crumley, G, (2008) Gay marriage costs him citizenship (Gej brak ga je koštao državljanstva). Time magazine. Avalable from: article/0,8599, ,00.html, pristupljeno januar pristupljeno maj pristupljeno maj Četvrta parada ravnopravnosti održana u Varšavi, pristupljeno ortal=hbkm&source=externalbydocnumber&table=f69a27fd8fb86142bf01c11 66DEA398649, CASE OF E.B. v. FRANCE, Slučaj E.B protiv Francuske (Application no /02), pristupljeno januar pristupljeno aprila 2008 Presuda u celini se može naći na veb sajt-u ECJ s: Slučaj Tadao Maruko v. Versorgungswerk der deutschen Bühnen pristupljeno juli 2008 Održana prva LGBT parada u Bugarskoj, 02/07/2008 labris web BalkanTravellers.com pristupljeno juni 2008 Letter to Bulgarian Prime minister Stanishev Celo pismo premijeru Staniševu se može videti na: 65

67 Zo ri ca Mr še vić EURO-LETTER, ILGA-Europe s monthly electronic LGBT political and legal news bulletin, (Juroleter je mesečni elektronski bilten o LGBT političkim i pravnim novostima). No December Ed Juris Lavrikovs. Euro-Letter is published by ILGA-Europe - the European Region of the International Lesbian and Gay Association (ILGA). ISSN euroletter@ilga-europe.org EUROPEAN PARLIAMENT, WRITTEN DECLARATION, (Pismena deklaracija evropskog parlamenta) 0076/ NONSGML+WDECL+P6-DCL DOC+PDF+V0//EN&language=EN, pristupljeno pristupljeno decembra pristupljeno decembra act_is_no_guarantee_for_europes_gay_couples, pristupljeno 16. decembar Mršević, Z. (2005), Pravna ravnopravnost kao neophodni elemenat suzbijanja diskriminacije. U: Radenka Grubačić (Ur): Čitanka, Edukacija medija, omladinskih i nevladinih organizacija za ljudska prava o lezbejskim ljudskim pravima. Beograd, Labris, str Mršević, Z. (2006), Evropa i mi kako protiv diskriminacije.u: Ljiljana Živković (Ur), Čitanka, od A do Š o lezbejskim i gej ljudskim pravima. Labris, Beograd, str Mršević, Z. (2007), Ljudska prava i seksualna orijentacija. U: M. Rašević, Z.Mršević (Ur). Pomeramo granice. Beograd, Institut društvenih nauka, str Mršević, Z. (2008), Pravna regulativa istopolnih zajednica u Sjedinjenim Američkim Državama, Ur: J. Ćirić. Uvod u pravo SAD. Beograd, Institut za uporedno pravo, str: Mršević, Z. (2008), Istopolne porodice u svetlu dinamike komparativnopravnih promena 10, Pravni život, str Selma the author and forbidden love, pristupljeno decembar LGBT site QX Qruiser: pristupljeno decembar pristupljeno decembar countries back UN statement for LGBT human rights, London and New York 18 decembar decembar, Euro Queer mailing list 66

68 Temida Torstensson Lars, Euro Queer mailing list, 30. decembar Wockner Rex, INTERNATIONAL NEWS #709, 26. novembar, Wockner Rex, INTERNATIONAL NEWS #749, 01. septembar, Wockner Rex, INTERNATIONAL NEWS #743, 21. jul, Wockner Rex, INTERNATIONAL NEWS #718, 28. januar,

69 Zo ri ca Mr še vić Zorica Mršević Different families, same love chalenges of the 2008 The year 2008 by all means will be remembered by several events, which contributed to significant progress in the domain of legal recognition of various aspects of same sex communities. There were also several initiatives contributing to making the political will necessary for legal changes. The most visible one probably was the May recognition of same sex marriage by the Supreme Court of California, which was valid only 5 months before it was cancelled by the referendum held in November Since this American state has 38 million inhabitants, more than the whole Balkan region, the event was visible by the whole world. The paper provides further analysis of mostly European events, e.g. decisions of European courts in Strasbourg and Luxembourg, political interventions by the EU Parliament Intercrop, releases of the ILGA-Europe, gay pride marches, other public activities, e.g. exhibition in the EU Parliament regarding the International Day of Human Rights, adoption of various documents relevant for the EU member states and permanent changes in internal legal provisions of the member states. The UN Declaration against discrimination on the ground of sexual orientation and gender identity concluded the year. The paper also comprises analysis of a few typical cases of implementation of family relations among same sex partners. Keywords: same sex families, same sex marriage, legal recognition of same sex marriage outside countries of the make, California, UN Declaration. 68

70 Prikazi skupova TEMIDA Mart 2009, str ISSN: Obe le ža va nje de se to go di šnji ce na šeg ča so pi sa Tem ida Prav ni fa kul tet, Niš, 26.mart go di ne Po vod o m o b e l e ž a v a nja 10 g o di na ko n ti nu i r a n o g o b ja v lji v a nja na u č n o g ča so pi sa o vik ti mi za ci ji, ljud skim pra vi ma i ro du Te mida, V ik ti mo lo ško dru š t vo Srb i j e, u s ar a d nj i s a Pr av n im f a k u l te to m i z N i š a, o r g a ni z o v a l o j e p ro m o ci ju ča so pi sa i dru gih svo jih iz da nja i ak tiv no sti. Na pro mo ci ji su go vo ri li: dr Ve sna Niko lić- Ris t ano vić, di rek tor ka Vik ti mo lo škog dru štva Sr bi je, za me ni ca glav ne i o d go vorne ure d ni ce Te mi de i pro fe sor ka na Fa kul te tu za spe ci jal nu edu ka ci ju i re habilit aciju u B e o gra du, dr N e ve na Pe tru šić de k a ni ca Prav no g f a kul te t a u Ni šu i glavna i od go vor na ured ni ca ča so pi sa Te mida, dr Slo bo dan ka Kons t an tinov ić-v i lić, pro fe sor k a na Prav nom f a kul te tu u Ni šu i čla ni c a re dak ci je časopisa Temi da i mr Sa nja Ćo pić, pred sed ni ca Uprav nog od bo ra Vik ti mo lo - škog dru štva Sr bi je i čla ni ca re dak ci je ča so pi sa Te mi da. U iz la ga nji ma su pred - sta vlje ne ak tiv no sti Vik ti mo lo škog dru štva Sr bi je, uz po se ban osvrt na ča so pis Te mi da i nje gov do pri nos raz vo ju Vik ti mo lo gi je u Sr bi ji. Pri sutnima su pre do če ni po da ci o po kre ta nju i pro fi li sa nju Te mi de, iz lo - že ni su prin ci pi ure đi vač ke po li ti ke, pre gled te ma ko ji ma su do sa da šnji bro je vi č as op is a b ili p o s ve će n i, p o d a ci o au to r i m a i re ce n z e n ti m a na u č nih r a d o v a, kao i informa ci je o čla no vi ma Re dak ci je i Sa ve ta Temide i ured ni ci ma te matskih bro je va. Prvo o g l e d n o i z d a nj e č a s o p i s a i z a š l o j e i z š t a m p e m a j a m e s e c a godi ne. Od go di ne, ča so pis Te m i d a iz la zi re dov no, če ti ri pu ta go di - šnje. Do po čet ka go di ne, Te mi da je štam pa na pa ra lel no i na srp skom i na en gle skom je zi ku, da bi se na da lje na sta vi lo sa ob ja vlji va njem na srp skom je zi ku. Ra do vi ob ja vlje ni na srp skom je zi ku, sa dr že ap strak te i ključ ne re či na en gle skom je zi ku. Ra do vi stra nih auto ra ob ja vlji va ni su u ori gi na lu ili u pre - vodu. U go di ni ob ja vljen je iz b or ra do va na en gle skom je zi ku. Temida ima sta tus na uč nog ča so pi sa i svr sta na je u ka te go ri ju M52 na Listi časopisa u obla sti društ ve nih na u ka M i ni s t ar s t va z a na u ku i teh no lo šk i ra z voj R e p u b li ke 69

71 Ne ve na Pe tru šić, Ve sna Ni ko lić-ri sta no vić, Ma ri na Ko va če vić-le po je vić Sr bi je, a od go di ne na la zi se i u si ste mu DOI bro je va, bg.ac.rs. 1 Tem e b ro j e v a u d o s a d a šnj im i z d a nj i m a Te mi de su bi le: L išenj e sl ob od e i lj u d ska p rava, Žr t ve rat nih zlo či na i m e đu na ro d no p ravo, N asilj e na d ženam a i dru štve na tran zi ci ja, Na si lje u po ro di ci, Me đu na rod na an ke ta o žr tva ma kri mi nali te ta, Žr tve i kri vič no prav ni si stem, Vik ti mi za ci ja de ce i ma lo letnčka de li kven ci ja, Uz rast kao fak tor vik ti mi za ci j e, Žr t ve ra ta u biv šoj Ju goslaviji, Žrt va u k rivičnom po stup ku, Žr tve tor tu re, Re sto ra tiv na prav da, Že ne u jav nom i po li tič kom ži vo tu, D e ca i m l ad i ka o ž r t ve, Tr g o v i n a l j u d sk i m b i ći m a, Sl už b e za p om o ć ž rt vam a, Na si lje, Istina i po mi re nje, Za šti ta žr ta va i sve do ka, Kri vično delo nasilje u poro - di ci, Pe nal ne te o ri je i prak se, Žr tve i glo ba li za ci ja, Žr tve i or ga ni zo va ni kri mi nal, Mar gi nal ne gru pe i vik ti mi za ci ja, Slu žbe za po moć žr tva ma, Rat ni zlo či ni i ko lektiv no se ća nje, Na si lje u po ro di ci, Žr tve i prav ni si stem, De ca žr tve, Žr tve i me di ji, Al ter na tiv ne sank ci je i pra va žr tve, In sti tu ci je i žr tve, Zdra vlje i žr tve, Vik ti mi za ci ja na rad nom me stu, Re sto ra tiv na prav da i pra va žr ta va, Po moć i po dr ška žr tva ma, Men talni p ore me ća ji i vik ti mi za ci ja, Žr t ve uz ne mi ra va nja, Pravna zaštita žrtava, Stig ma ti za ci ja, Rod, obra zo va nje i ljud ska pra va i Tr go vi na lju di ma. Te me bro je va za go di nu su: Struk tu ral na vik ti mi za ci ja, Mo bing, Cyber vik ti mi za ci ja i Zloči ni b e z žrtava. Bro je vi Te mi de u elek tron skom for ma tu do stup ni su na web s aj to vima: i Z a u k u pn o 11 g o d i n a p o s to j a nj a č a s o p i s a Te m i d a ob ja vlje no je 2744 autor skih stra na u 45 sve za ka. U Te mi di je š tam pa no ukup no 309 ori gi nal nih na uč nih ra do va, pri če mu je 226 (73%) ra do va do ma ćih, a 83 (27%) stra nih auto ra; 78 pri ka za knji ga (36 knji ga do ma ćih, a 42 knji ge stra nih auto ra) i 62 pri ka za na uč nih sku po va (41 u ino stran stvu i 21 u ze mlji). Čla novi Re dak ci je i Sa ve t a Te mi de u pe ri o du od do go di ne bi li su: dr Ve sna Ni ko lić-ri sta no vić, dr Bra ni sla va Kne žić, dr Slo bo dan ka Kon stanti no vić-vi lić, dr Iva na Ste va no vić, dr Mi lan Šku lić, dr Ži vo jin Alek sić, dr Ne ve na Pe tru šić, dr Uglje ša Zve kić, dr Bu di mir Ba bo vić, dr Vo ji slav Đu rić, dr Na ta ša Mr vić-pe tro vić, dr Oli ver Ba ča no vić (Ma ke do ni ja), dr Slo bo dan Sa vić, mr Bi lja na Si me u no vić-pa tić, mr Sa nja Ćo pić, mr Ruth Ja mi e son (Ve li ka Bri ta ni ja) i Ju dith Ar mat ta (SAD). Do po čet ka go di ne ča so pis su ure đi va le glav na i od go vor na uredni ca dr Ve sna Ni ko lić-ri sta no vić i ured ni ce dr Iva na Ste va no vić ( ) 1 70 U ovom me đu na rod nom si ste mu ko ji omo gu ća va pri stup elek tron skim ver zi ja ma re fe rentnih ča so pi sa, po red Tem id e, uklju če no je sve ga još 16 ča so pi sa iz Sr bi je.

72 Temida i mr Biljana Si me u no vić-pa tić ( ). Od po čet ka go di ne ča so - pis ure đu ju dr Ne ve na Pe tru šić kao glav na i od go vor na ured ni ca Te mi de i dr Ve sna Nikolić-Ri sta no vić kao za me ni ca glav ne i od go vor ne ured ni ce. Se kre - t ar k a R edakci j e j e M a r i na Ko v a če v ić- Le p o j e v ić, a te h nič k a ure d ni c a Ja smi na Ni ko lić. Sa da šnju Re dak ci ju ča so pi sa Te mi da či ne: dr Ne ve na Pe tru šić, dr Ve sna Ni ko lić-ri sta no vić, dr Slo bo dan ka Kon stan ti no vić-vi lić, dr Oli ver Ba ča no vić (M a ked on ij a), d r J o - A n n e We mm e r s (K a n a d a), mr Sa nja Ćo pić, mr Bi lja na Si me u no vić-pa tić i mr Ruth Ja mi e son (Ve li ka Bri ta ni ja). Čla no vi Sa ve ta Te mi de su: dr Iva na Ste va no vić, dr Na ta ša Mr vić-pe tro vić, dr Bra ni sla va Kne žić i dr Slobo dan Sa vić. Po ča sni čla no vi Sa ve ta Te mi de su: dr Du šan Co tič, dr Gerd Fer dinand Kir chhof (Ne mač ka, Ja pan) i dr Mark Gro en hu ij sen (Ho lan di ja). R ad o ve p r i s t i g l e z a o b j a v lj i v a nj e d o s a d a j e r e ce n z i r a l o u k u p n o 45 (3 4 do ma ćih i 11 stra nih) re cen ze na ta i to su: dr Pe tar Opa lić, dr Je le na Vlaj ković, dr Že li mir Ke še to vić, dr Ni na Per šak (Slo ve ni ja), mr Na ta li ja Žu nić, dr Ve sna Ni ko lić-ri sta no vić, dr An đel ka Mi lić, dr Zo ri ca Mr še vić, mr Sa nja Ćo pić, Ja smi na Ni ko lić, dr K. Ja is han kar (In di ja), dr Gerd Fer di nand Kir chhoff (Ne mač ka, Ja pan), dr Na ta ša Mr vić-pe tro vić, dr Slo bo dan ka Kon stan ti no vić-vi lić, dr Sa nja Mi li vo je vić (Austra li ja), dr Sa ša Mi jal ko vić, dr Đor đe Alim pi je vić, dr Alek san dar Ju go vić, mr Bi lja na Si me u no vić-pa tić, dr Sla đa na Jo va no vić, dr Du šan Co tič, dr Đorđe Ignja to vić, mr Ruth Ja mi e son (Ve li ka Bri ta ni ja), dr Oli ver Ba ča no - v ić (M akedoni ja), dr G or da na B o ži nov sk a L a že tić (M a ke do ni ja), dr M i o mi ra Ko stić, dr Iva na Ste va no vić, mr Na ta ša Ha nak, dr Zo ran Ilić, dr Ne ve na Pe trušić, dr Mirjana Dok ma no vić, Alek san dar Re sa no vić, dr Ta nja Đu rić-ku zma no - v ić, mr V ladi mir Đ e r ić, dr V i o l e t a Č a če v a (M a ke d o ni ja), dr Br a ni sla v a K n e žić, mr Ma ri ja Lu kic, dr Ivan ka Mar ko vić (Re pu bli ka Srp ska), dr Vik to ri ja Cu cuć, dr Go ražd Me ško (Slo ve ni ja), dr Ma ti jaž Ja ger (Slo ve ni ja), dr Sla vo mir Mi lo sa vljević, dr Ne ven ka Že ga rac i dr Ma ri na Bla go je vić. Ne ve na Pe tru šić Ve sna Ni ko lić-ri sta no vić Ma ri na Ko va če vić-le po je vić 71

73

74 Prikazi skupova TEMIDA Mart 2009, str ISSN: Kon fe ren ci ja Per pe tra tor Re se arch in Glo bal Con text ( Is tra ži va nja o zlo čin ci ma u glo bal nom kon tek stu ) Ber lin, ja nu ar go di ne D r u g a p o r e d u m e đ u n a r o d n a ko n f e r e n c i j a o i s t r a ž i v a nj u h o l o k a u s t a (H o l o c aus t re s e arch) o dr ž a na j e o d ja nu a r a g o di n e u B e r li nu u or ga ni za ci ji Ho lo ka ust is tra ži vač kog cen tra iz Lon do na, In sti tu ta za na pred ne hu ma ni stič ke stu di je iz Ese na i Ne mač ke fe de ral ne agen ci je za ci vil no obra zova nje iz Ber li na. Ovo go di šnja te ma kon fe ren ci je je bi la Is tra ži va nja o zlo činci ma u glo bal nom kon tek stu. Kon fe ren ci ja se odr ža va la u cen tru Ber li na, ulaz je bio pot pu no slo bo dan, pa je i pu bli ka bi la ve o ma broj na i naj ra zli či ti jih uz ra sta i pro fe si ja; ova kav pristup or ga ni za to ra ve o ma do bro re flek tu je ge ne ral ni stav u ne mač koj jav no sti pre ma pi ta nji ma ko ja se na bi lo ko ji na čin ba ve in di vi du al nom i ko lek tiv nom od go vor no šću. Vr hun ski pre da va či sa po zna tih uni ver zi te ta iz ce log sve ta pre zen ti ra li su svo je ra do ve o raz li či tim aspek ti ma cen tral nog pi ta nja ove kon fe ren ci je: ko je su okol no sti ko je uče stvo va nje u ma sov nom zlo či nu či ne pri hva tlji vim? Me đu nji ma, naj po zna ti ja ime na su: Ric hard Ovary (Exe ter), Ha rald Wel zer (Esen), Dan Sto ne (Lon don), Da vid Sil ber klang (Je ru sa lim), Pe ter Lon ge rich (Lon don), Ma rie-ja ni ne Ca lic (Min hen) ali i mno gi dru gi, sa uni ve zi te ta Har vard, Ox ford, Jeil, po tom uče sni ci iz broj nih dr žav nih i dru gih in sti tu ci ja ko je ima ju is ku stva u ve zi sa te mom. Ko n f e r e n ci ju j e o t vo r i o n e m a č k i m i ni s t ar u nu t r a šnj ih p o sl o v a Vo l f g an g Šoj ble (Wol fgang Schä u ble), ko ji je is ta kao ve li ku va žnost is tra ži va nja o po čini te lji ma zlo či na. Na za nje ga naj va žni je pi ta nje z a š to zlo čin ci de la ju ta ko ka ko de la ju - po nu dio je od go vor: Mo ra mo uči ti od isto ri je i pri hva ti ti u svo je sr ce sve od go vo re na ovo pi ta nje. Kon fe ren ci ja je ima la ve o ma in ten zi van pro gram. Pr ve ve če ri kon fe ren ci ja je otvo re na go vo rom mi ni stra Šoj be la, pra će nim sa dva uvod na iz la ga nja. Iz la- 73

75 Je le na Gru jić ga nje Ri čar da Ovej ri ja, pro fe so ra isto ri je sa uni ver zi te ta Exe ter, go to vo je izazva lo ova ci je, i na pra vi na čin po sta vi lo okvir i stan dar de za na red ne da ne. Prof es o r O vejr i j e ist ak ao da istr aživ a nj e o p o či ni te lji ma zl o či na p o s t a v lja ključ no pi ta nje Šta je čo vek, i šta zna či bi ti ci vi li zo van?. Po tom, iz lo žio je niz teš koć a s a koj im a s e suoč av a ovo ist r až i v a nj e, a to j e p re s ve g a či nj e ni c a d a p os toji veoma mal o sličn os ti u psih ol oško m i s o ci jal n o m o b r a s cu p o či ni te lja. N ez avisno o d ovo g izlaganja, treba ist aći da je ova gra na na u ke no vi je g da tu ma, te da je proistek la iz istraživanja o holok a u s tu ko je se de ce ni ja ma o d vi ja lo p o d k ap om sociologije i is torije, a z atim i psi ho lo gi je. Da nas je p o zna to da, osim u ve o ma ma lom pro cen tu slu ča je va sa di sta i psi hič kih bo le sni ka, lju di po sta ju zločinci u o dređenim oko lnos tima koje nje go vo de lo va nje uči ne mo gu ćim. Ip ak, istraživanja i izvan konteksta socijalne psi ho lo gi je se na sta vlja ju. Ovej ri je uka - zao da osim pri stu pa ko ji se ba zi ra na ve ro va nju ko je je Ha na Arent de fi ni sa la kao od su stvo ose ća ja za do bro i zlo kod iz vr ši te lja zlo či na, da nas se raz vi ja i pris tup koji se može def inis ati k ao viđenje zlo či na ca k ao in ter pre ta to ra na si lja, i do dao da je neo hod no od su stvo za bra na da bi zlo bi lo mo gu će. Pr vog rad nog da na odr ža na su če ti ri pa ne la, od ko jih je sva ki imao po tri go vor ni ka; sa dve po lu sat ne pa u ze i sat i po vre me na za ru čak, uop šte ni je bi lo na por no iz dr ža ti ta ko kom plek san pro gram. Evo li ste pa ne la pr vog da na: Pa nel 1 - Who is a Per pe tra tor? The Chan ging Con struc tion and In ter pre tation over Ti me (Ko je zlo či nac? Me nja nje gra đe i in ter pre ta ci je kroz vre me) Pa nel 2 - Ca se Stu di es of Or di nary Per pe tra tors (Studija slučaja: obič ni zločin ci) Pa nel 3 - Ca se Stu di es of Per pe tra tors in the Ho lo ca ust and Ot her Ge no cides in Com pa ra ti ve Per spec ti ve (Stu di je slu ča ja zlo či naca u Holokaustu i dru - gim ge no ci di ma u upo red noj per spek ti vi) Pa nel 4 - In ter di sci pli nary Ap pro ac hes: the So cial Sci en ces - Phi lo sophy Re pre sen ta tion (In ter di sci pli nar ni pri stup: dru štve ne na u ke fi lo zo fi ja predsta vljanje) Dan Sto ne je u iz la ga nju The hi sto ri o graphy of per pe tra tors (Isto ri o grafi ja zlo či na ca) re kao da se ova gra na na u ke raz vi la tek po sled njih de set go di na, iako je pr vih is tra ži va nja bi lo pre oko če tvrt ve ka. Do da nas se, re kao je, či ni lo da je an ti se mi ti zam le pak ko ji je sve u ve zi sa tom te mom dr žao za jed no, ali da je da nas ja sno da is tra ži va nja mo ra ju da se raz dvo je. Do dao je da je to pre sve ga za to što bez ob zi ra na sva sa zna nja, da nas i da lje ne mo že mo da ob jasni mo zbog če ga je ta ko mno go po či ni te lja uče stvo va lo u ho lo ka u stu. Sto ne 74

76 Temida je is ta kao i da je ve o ma va žno da se u is tra ži va nju ne sme za dr ža ti na ono me što je in sti tu ci o nal no mer lji vo, kao što su go vo ri, sli ke, pi sma, iz ja ve, do ka zi. To ni j e d ovo lj n o. Po s to j i mn o g o v i š e i z a osm e ha i z v r ši te lja. U to m smi slu, sma tra on, ve o ma je va žno ba vi ti se kul tur nim okvi rom, jer je isto rij ski gleda no ho lo ka ust kao zlo čin ve o ma ne u o bi ča jen. Zna čaj kul tu ro lo škog okvi ra is ti ca li su i dru gi auto ri na kon fe ren ci ji. On je do dao i da je ide o lo gi ja ve o ma va žna, ali da ne ob ja šnja va sve. D o k ra ja pr vo g da na pre zentirani su radovi o emocijama izv ršitelja, o ženama uče sni ca ma ho lo k a u s ta, o javnom nasilju, metodološk im problemima i drugi. Za nas na ro či to va žan bio je rad Zlo čin ci Ju go sla vi ja ( Per pe tra tors Yugo sla via ) ko ji je pred sta vi la Ma ri-ža nin Ča lić. Ova autor ka je jed na od najce nje ni jih isto ri čar ki na ne mač kom go vor nom pod ruč ju i spe ci ja li zo va na je za pod ruč je biv še Ju go sla vi je. Kod nas je ob ja vlje na tek jed na nje na knji ga So cijal na isto ri ja Sr bi je: (Clio, 2004). Go vo re ći o ka rak te ri sti ka ma et ničkog či šće nja u Bo sni, Ma ri-ža nin Ča lić je is ta kla da je ve o ma in di ka tiv no da ne ma tra go va pi sa nih na re đe nja, bu du ći da je či tav pro ces (et nič kog či šće nja) bio ned vosmi sle no or ga ni zo van. Po tom, da je is to ri ja ovo g p o d ruč ja ko ja je pu na kon fli ka ta ima la uti ca ja na kr va vi ras pad ze mlje, ali da ona ni je do volj na da bi se ob ja sni lo ono što se do go di lo. Svo je iz la ga nje za po če la je po dat kom da je pro ce na Tri bu na la u Ha gu da u biv šoj Ju go sla vi ji ima ne gde iz me đu 15 i 20 hi lja da po či ni te lja zlo či na, a da je tek 200 njih pro ce su i ra no. Do go dio se pot pu ni pre o kret mo ral nog uni ver zu ma, re kla je ona. Kul tu ra na si lja je do šla sa ra tom, ali su joj pret ho di le si ste mat ske pri pre me, do da la je. Ča lić je ta ko đe go vo ri la i o to me da se ne sme za bo ra vi ti da su u ra tu uče stvo va li i lju di ko ji su re gru to va ni iz za tvo ra i iz kri mi nal nih struk tu ra, kao i lju di sa ni ske so ci jal ne le stvi ce me đu ko ji ma su se na šli hu li ga ni i vi kend rat ni ci. Ipak, ne po sto ji ti pičan pro fil zlo čin ca nig de, pa ta ko ni u biv šoj Ju go sla vi ji. Ona je uka za la i na to da su u Ha škom za tvo ru po či ni te lji i or ga ni za to ri zlo či na iz no va stvo ri li jed nu za jed ni cu ko ja ima svo ju re al nost, a ne ma et nič kih gra ni ca zbog ko jih su po čini te lji ra to va li. Kao ve li ki pro blem ona iz dva ja kul tu ru po ri ca nja ko ja da nas ka rak te ri še sve ze mlje biv še Ju go sla vi je ali ko ja je na ro či to ja ka u Sr bi ji. Ča lić m eđutim p o s t a v lja p i t a nj e da li s e p ro ces re gi o nal n o g p o mi re nja o d v i ja na pra vi na čin, jer je pre op te re će no pre ten ci o zno šću i zah te vi ma. D r u g o g d a n a k o n f e r e n c i j e o d r ž a n j e p e t i p a n e l, T h e P a t h L e a d i n g f rom R esearch to Ci ti zen ship Edu ca tion: Tran s fer of K now le d ge and G e ne ral Aspects (Pu te vi ko ji vo de od is tra ži va nja do gra đan ske edu ka ci je: tran sfe ri zna nja i ge ne ralni asp ek ti). Po tom, or ga ni zo va ne su če ti ri pa ra lel ne ra di o ni ce u ok vi ru 75

77 Je le na Gru jić te me De a ling with Per pe tra tors in Ci ti zen ship Edu ca tion From Re se arch to Prac ti ce (Zlo čin ci u gra đan skoj edu ka ci ji od is tra ži va nja do prak se) za ko ju je dato i u vo dn o iz la ga nj e. Po tom, pr u že na je m o guć nos t da s e uče s t v u je na jed noj od sle de ćih ra di o ni ca: Wor kshop 1: Te ac hing and Le ar ning abo ut Per pe tra tors in Scho ols and Non-Formal Edu ca tion (Na sta va i uče nje o zlo čin ci ma u ško la ma i ne fo r mal na edu ka ci ja) Wo r k sh o p 2: Te a c hin g a n d Le ar nin g ab o u t Pe r p e tr a to r s w i t hin M e m o r ia l Si tes (Na sta va i uče nje o zlo čin ci ma u me mo ri jal nim cen tri ma) Wor kshop 3: Te ac hing and Le ar ning abo ut Per pe tra tors in Mul ti-et hnic and Mi gra tion So ci e ti es (Na sta va i uče nje o zlo čin ci ma u multietničkim i migracij - skim društ vi ma) Wor kshop 4: Per pe tra tors in Mo vi es and the Ro le of Film Edu ca tion (Zlo činci u fil mo vi ma i ulo ga obra zov nih fil mo va) Za vr šni po sle po dnev ni pa nel bio je The Ar tist s Per cep tion - a Con tri but i o n to C it iz e n s h i p Edu c a ti o n? (Umet nič ka per cep ci ja do pri nos gra đan skoj edu kaciji). Ko n a čn o, i z d vo j i l a b i h s a z n a nj e s a ko n f e re n ci j e ko j e sm a t r a m i z u z e t n o in spi ra tiv nim za da lja is tra ži va nja, po go to vo iz per spek ti ve re gi o nal nog is kustva. Ne po sto ji je dan tip zlo čin ca, ni ti psi ho lo ški pro fil oso ba pri jem či vih za na si lj e. O ko ln o s ti su te ko j e či n e zl o čin m o gu ćim. S a asp e k t a to g z a k ljuč k a, o t v a r a s e p r o s to r n o vo g p r e i s p i t i v a nj a o d n o s a p r e m a l i č n o j i ko l e k t i v n o j od go vornosti, a u sve tlu pi ta nja vr hun ske od go vor no sti vla sti ko ja uči ni zlo - čine mogućim od go vor no sti ko ja se de fac to pre no si i na sle de će ge ne ra ci je. Zna čaj is tra ži va nja o po či ni te lji ma zlo či na ve o ma je ve li ki i taj fo kus na u ke na zlo čin ce mo že umno go me uka za ti ka ko se za pra vo ma so van zlo čin mo že p re d up red iti ili u b l a ž i ti. Iz re z ul t a t a ov ih is tr a ž i v a nja naj v i š e m o že d a na u či s am a d em ok r a t i j a, ko j a j e d o b r a o n o l i ko ko l i ko j e d o b a r nj e n i m u n o l o š k i si stem. Ko nač no, re če ni ca He ral da Wel ze ra sa jed nog od pa ne la da je da nas, u p r kos s v i m u l a g a nj i m a u is t r a ž i v a nj a, s ve u ve z i h o l o k a u s t a n e o bj a šnj i vo, osim re zul ta ta je jed na ve li ka opo me na i pod sti caj za da lji rad u ovoj obla sti. Je le na Gru jić 76

78 Prikazi knjiga TEMIDA Mart 2009, str ISSN: Dr Ve sna Ni ko lić-ri sta no vić Pr e ž i ve t i t r a n z i c ij u : s vakod n evn i ž ivo t i n a s i l j e n a d že n a m a u p os t kom un is t i čko m i p os t r a tn o m d r uš t v u Slu žbe ni gla snik, Be o grad, 2008, str.215. Knji ga dr Ve sne Ni ko lić-ri sta no vić pod nazivom Pre ži ve ti tran zi ci ju: sva - ko dnev ni ži vot i na si lje nad že na ma u post komunistič kom i po strat nom dru - š t v u p r už a v r e d n a s a z n a n j a č i t a t e l j - k am a i č it ao c i m a o j e d n o m n e d av n o p r o te k l o m v r e m e n s ko m p e r i o d u, ko j i j e o b el ež i o ž i vo te s v ih n as os t a v lja ju ći dubo ke trago ve i kre i ra ju ći na še sud - bi ne. Sto ga, ka ko ka že autor ka: Ova knji ga bi tre ba lo da po nu di jed nu p otresnu sli ku ce ne ko ju su gra đa ni Sr bi je pla ti li to kom de ve de se tih go di na, na jed noj stra ni, i pre sek po zi tiv nih prom e na koj e su u p o re d o p ro iz ve d e n e. Ako se pra vil no shva ti, ona mo že po slu ži ti kao osno va za kre i ra nje stra te gi je za pre va - zi la ženj e n eg a ti v ni h e fe ka ta p ro šlo sti na sva ko dnev ni ži vot lju di pa ta ko i za pre ki da nje ci klu sa na si lja ko je su te ne ga tiv ne pro mene gene ri sa le i umno ži le. Po s e b n a v r e d n o s t k nj i g e j e a rg um e n to v a n o u k a z i v a nj e n a p o ve z a n o s t m a k ro d r u š t ve nih i e ko n o ms k ih p rom en a u z e m lj a m a u t r an z i ci j i (M a đar sk a, Bu gar sk a, Ma ke do ni ja i Sr bija) s a s vakodnev nim ži vo tom lju di, mu ško -žen sk im 77

79 Slo bo dan ka Kon stan ti no vić-vi lić od no si ma, raz li či tim ob li cima nasilja pre ma že na ma (na si lje u po ro di ci, seksu a l n o n a si lj e, tr g o v i na u s v rhu s e ksua l n e e k s p l o a t a ci j e), k a o i p re z e n ti r a nj e ne po sred nog lič nog is ku stva autorke, ko ja je, ka ko ka že, bi la ne sa mo po sma - tra či ca i uče sni ca u svim tim pro me na ma, ne go se ose ća la kao deo sop stve nog uzor ka po što je de li la sud bi nu oso ba ko je su bi le pred met nje nog pro u ča va nja. U Uvo du knji ge opi san je pred met i cilj is tra ži va nja, na ve de ne ka rak te risti ke uzor ka i opi san na čin pri ku plja nja po da ta ka. Pred met is tra ži va nja je is piti va nje uti ca ja dru štve nih pro me na na pro me ne u sva ko dnev nom ži vo tu že na i mu š k ar ac a, z a t i m u t i c aj p ro m e n a u s v a ko d n ev n o m ž i vo t u n a u g ro ž e n os t že na na si ljem, kao i uti caj dru štve nih pro me na, pre sve ga uti caj stva ra nja ci vilnog dru štva i žen skog po kre ta, na od nos ka ko gra đa na, ta ko i dr ža ve, pre ma pro ble mu na si lja. Po sta vljen na ovaj na čin pred met is tra ži va nja je ob u hva tio ispi ti vanje uti c a ja ma k ro pro ce s a na pro ce se ko ji se o d vi ja ju na mi k ro ni vou kroz tri di men zi je: a) uti caj ma kro struk tu ral nih pro me na na mi kro struk tu ral ne promene (na pri mer uti caj eko nom skih struk tu ra), b) uti caj mi kro struk tu ral - nih (pre sve ga me đu po ve za nih rod nih i eko nom sko struk tu ral nih) pro me na na ra nji vost že na pre ma na si lju, c) uti caj mi kro struk tu ral nih na ma kro struk tu ral ne promene (na pri mer, uti caj pro me na u eko nom skom sta tu su na raz voj ci vil - nog dru štva i žen skog po kre ta). Glav ni cilj is tra ži va nja bio je da se is pi ta na ko ji na čin dru štve ne pro me ne u p os t ko mu ni s tič k im i ra tom p ogođenim dru š t vi ma uti ču na ugro že nos t že na na si ljem, pre s ve ga na si ljem u p orodici i tr go vi nom že na ma. K a ko k a že autor k a: Pro u ča va la sam, da kle, pro me ne u ži vot nim pu ta nja ma že na i mu ška ra ca to kom pr vih de set go di na tran zi ci je od ko mu ni zma ka ka pi ta li zmu. Kva li ta tiv nim is tra - ži va njem ob u hva će no je 98 osoba (36 mu šk a ra ca i 62 že ne) s a ko ji ma su oba - vlje ni in ter vjui o uti ca ju druš t venih prome na na nji hov s va ko dnev ni ži vot i o iz lo že no s ti na si lju; 78 ne vladinih organiz a ci ja i 45 ak ti vis t k i nja žen sk ih gru p a, su di ja, advo ka ta, so ci jal nih radnika, istra ži va ča, pro fe so ra, psi hi ja ta ra i psi - h o l o g a. Pr i k u p lj a nj e p o d at ak a z a ist r až i v a nj e au to r k a j e v r ši l a n a n a či n ko j i o m o gu ć a v a s a zna nje o indik atorima dr u š t ve nih p ro m e na na ma k ro ni vou, o in di ka to ri ma pro me na u svakodnevnom ži vo tu lju di i o ka rak te ri sti ka ma na si - lja pre ma že na ma, tj. na či nu na ko ji je ono po ve za no sa pro me na ma u svako d n ev n o m ž i vo tu. Au to rk a s e o p r ed eli l a z a s t r u k t u r a l nu m e to d o l o gi ju k a o glav ni me to do lo šk i pri s tup z a p ovezivanje em pi rij sk ih p o da ta k a s a te o ri jom, tj. za ana li zu uti ca ja ma kro struk tu ral nih i mi kro struk tu ral nih pro me na na na si lje pre ma že na ma i et no gra fi ju, kao istraživač ki pri stup ko ji pod ra zu me va ko ri šće - nje raz li či tih na či na pri kupljanja podata ka. Raz ma tra ju ći bi o graf ske i su bjek- 78

80 Temida tiv no p er cep tiv ne pro ce se p ojedinih že na i mu šk a ra c a, k roz in te r ge ne ra cij sk i i is to rij sk i fo kus (p er sp ek tivni i retrosp ek tiv ni kon cept is tra ži va nja), autor k a je ana li zi ra la u od no su na ši re struk tu ral ne pro me ne u nji ho vim ze mlja ma. Po dat ke o in di ka to ri ma pro me na na ma kro ni vou autor ka je pri ku pi la na osn o v u r asp o l o ž i ve p i s a n e gr a đe o k a r ak te r i s ti k a ma dr u š t ve nih p ro m e na u s va koj p ojedi nač noj ze mlji, k ao i pu tem ana li ze s ta ti s tič k ih p o da ta k a. Po dat ke o u ti c aj u d r u š t ve n i h p r o m e n a n a s v a ko d n ev n i ž i vo t g r a đa n a p r i k u p lj a l a j e pu tem in ter vjua sa obič nim lju di ma (že na ma i mu škar ci ma), sa ak ti vist ki nja ma žen skih po kre ta, na uč nim rad ni ci ma i struč nja ci ma, kao i iz ise ča ka iz štam pe i i z d r ug i h, o b j a v l j e n i h i n e o b j a v l j e n i h, m a te r i j a l a, p r i k u p l j e n i h s p e c i j a l n o z a p o t r eb e ovo g is t r a ž i v a nj a. Po d a ci o ko n k r e t n i m s lu č a j e v i m a n a si lj a n a d že na ma pri ku plja ni su iz do ku men ta ci je raz li či tih or ga ni za ci ja (žen ske gru pe, or ga ni za ci je za po dr šku žr tva ma, dr žav ne usta no ve i sl.), iz no vin skih ise ča ka i dru gih pi sa nih ma te ri ja la. Po dat ke o raz vo ju žen skog po kre ta i po kre ta za p r a v a ž rt av a, k a o i p o d at ke o e f e k t i m a nj i h o v i h i n i ci j a t i v a z a u n a p r e đ e nj e prav ne za šti te že na žr ta va na si lja, autor ka je pri ku pi la pu tem po seb no pri premlje nih upit ni ka, kao i kroz in ter vjue sa ak ti vist ki nja ma i na uč nim rad ni ci ma. Po red Uvo da i Za ključ ka knji ga sa dr ži šest po gla vlja: 1) Dru štve na tran zicija i rat u post ko mu ni stič kim ze mlja ma; 2) Od raz ma kro pro me na na sva ko - dnev ni ži vot lju di, 3) Rod u tran zi ci ji, 4) Na si lje u po ro di ci, 5) Tr go vi na že na ma u svr hu seksu al ne eks plo a ta ci je i 6) Ci vil no dru štvo, fe mi ni zam i in sti tu ci o - nal ne prome ne. Pr vo po gla vlje Dru štve na tran zi ci ja i rat u post ko mu ni stič kim ze mlja ma po sve će no je osli ka va nju post so ci ja li stič ke tran zi ci je i ra ta u ze mlja ma ob u- hva ćenim istra ži va njem (Ma đar sk a, Bu gar sk a, Ma ke do ni ja i Sr bi ja). Autor k a je u ovom de lu iz lo ži la obi lje in for ma ci ja o ka rak te ri sti ka ma ko mu ni stič kog pe rio da i pr vih de set go di ne tran zi ci je, so ci o de mo graf skim, isto rij skim, po li tič kim pro me na ma do ko jih je do šlo u vre me tran zi ci je to kom 1999., i go di ne, eko nom skom raz vo ju to kom pr vih de set go di na tran zi ci je i po seb no o eko nom skim tren do vi ma u Sr bi ji po sle go di ne po sma tra no u re gi o- nal nom i glo bal nom kon tek stu. U okvi ru dru gog po gla vlja Od raz ma kro pro me na na sva ko dnev ni ži vot lju di, autor ka uka zu je na uti caj ko ji ima ju ma kro dru štve ne pro me ne na svako dnev ni ži vot lju di. Kon sta tu je da su eko nom ske i po li tič ke pro me ne ne minov no dovele do pro me na ve za nih za za po sle nost ( zadržati stabilnu zapo - sle nost i ekonom sku si gur nost po sta lo je go to vo ne moguće ), dru štve ni pro izvod i re al ne pri ho de, di stri bu ci ju eko nom ske mo ći ( formalno vlasništ vo žena 79

81 Slo bo dan ka Kon stan ti no vić-vi lić nad pri vat nim fir ma ma ko je za pra vo vo de mu škar ci... pot pu na eko nom ska za visnost že na od mu že va bez ika kve za šti te, ni sko pro fit ni po slo vi ko je oba vlja ju že ne, ne for mal no tr ži šte ra da, si va eko no mi ja.. ), kao i pro me ne u ve zi sa or ga ni za ci - jom ra da i slo bod nim vre me nom. Sve ove pro me ne do ve le su, ka ko kon statuje autork a, do osi ro ma še nja, p a da ži vot no g s t an dar da i k va li te t a ži vo t a u ce li ni. Na psi ho lo škom pla nu do šlo je do opa da nja ose ća nja si gu r no sti, is punj e n os ti i z ad o vo lj s t v a ži vo to m u ce li ni. U k nji zi s e na vo di: Po red stra ha od gla di i straha o d n e za p o sle no sti, naj ra sp ro stra nj e ni ji strahovi m eđu građanim a Sr bi je devede se tih bi li su: strah o d ra ta, strah o d b o le sti i nemogućnosti lečenja, kao i strah od pro te ri va nja, ko ji su ose ća le sve et nič ke gru pe. Jed na od naj bo ljih ilu s t r acij a b e z n a d e ž n e s t am b e n e i u k u p n e si tu a ci j e i z b e gli c a s a d r ž a na j e u re či ma Ra de Vu jo vić, iz be gli ce sa Ko so va: Od ka da sam sti gla sa Ko so va na pra vi la sam ceo krug. Bi la sam kod svih ni ko me ni je is te rao, ali me ni ko ni je ni za dr ža vao...ja sam ti bi la kao pu tu ju ća lu tri ja onaj kod ko ga umrem će da pla ti mo ju sa hra nu. Vo le la bih da umrem ne gde na pu tu...ta ko. Ne gde. U ovom po gla vlju autor ka je na gla si la da si ro ma štvo i pad ži vot nog standar da mno go vi še po ga đa že ne ne go mu škar ce, da je raz vod je dan od najz na č ajnijih f ak to r a že n sko g si ro ma š t v a i da j e e ko n o m sk a k r i z a r a z ve d e nim že na ma do ne la no vi pro blem ko ji ra ni je ni je po sto jao: pre ži vlja va nje. Tre će pogla vlje Rod u tran zi ci ji autor ka je po sve ti la sa gle da va nju uti - c aj a d r uš t ven i h i e ko n o m s k i h p r o m e n a n a mu š ko -ž e n s ke o d n o s e j e r, k a ko p r im eć uj e, rod ne struk tu re u zna čaj noj me ri do pri nose izloženosti žena nasi - lju, posebno na si lju u po ro di ci, sek su al nom uz ne mi ravanju, prostituciji i trgo - vi ni ženama. U o k v i r u o b ja šnj e nja ro d nih i d e n ti te t a u jav nim p re d s t a v a ma, po seb na pa žnja je po sve će na rod noj po de li ra da i mu ško sti i žen sko sti u druš t ve noj tranzi ci ji k a k a pi t a li zmu. Autor k a kon s t a tu je da je od po seb nog znača ja za kre i ra nje spe ci fič nih, mar gi na li zo va nih rod nih iden ti te ta.. ras ko rak iz me đu po sto je će dru štve ne si tu a ci je i kul tur nih (rod nih) mo de la. U Če tvr tom po gla vlju Na si lje u po ro di ci auto r ka po la zi od to ga da je u sklo pu dru štve nih pro me na, na si lje u po ro di ci ši ro ko ras pro stra nje na po ja va i ozbi ljan pro blem. Po ve za nost dru štve nih po ja va sa na si ljem u po ro di ci ob jašnje na je na sle de ći na čin: Osi ro ma še nje, sma njen pri stup pla će nim po slo vi ma, ka o i n esig u r n os t ra d ni h m e sta i o p šta n e iz ve sn ost, p os tal i su zn ača jni fa ktori ri zi ka ranjivosti že na na si ljem u po ro di ci, sma njiv ši mogućnost da žena napu - 80

82 Temida sti na sil nog mu škar ca. Uko li ko to me do da mo spo re pro me ne u za ko no dav stvu i prak si, ši ro ko ras pro stra nje nu ko rup ci ju i pred ra su de u od no su na na si lje u po rodi ci, kao i sna žnu pa tri jar hal nu tra di ci ju u svim is pi ti va nim ze mlja ma, si tu a ci ja u ko joj se na la ze že ne žr tve na si lja u po ro di ci če sto se či ni bez na de žnom. Naj za ni mlji vi je stra ni ce u okvi ru ovog po gla vlja po sve će ne su ana li zi utic aj a d r uš t ven i h, p o l i t i č k i h i e ko n o m s k i h p r o m e n a n a is p o lj a v a nj e n a si lj a u po ro di ci, po seb no part ner skog na si lja. Autor ka uka zu je na dve glav ne po sledi ce pro me na: s jed ne stra ne bo lji so ci jal ni i eko nom ski po lo žaj ne kih mu škarac a dove o je do osna ži va nja mu ško g iden ti te t a i ob na vlja nja tra di ci o nal nih rod nih ulo ga unu tar po ro di ce. S dru ge stra ne, opa da nje so ci jal nog i eko nomskog sta tu sa ve li kog de la mu ške po lu la ci je, kao i po ve ća nje sta tu sne in ko pati bil no sti, so ci jal nog stre sa i so ci jal ne izo la ci je, ta ko đe su po ve za ni sa ri zi kom da že na bu de zlo sta vlja na. Sto ga s pra vom po sta vlja pi ta nje: kako o bjasniti či nje nicu da je mu ško na sil nič ko po na ša nje iz raz ka ko muške moći (hegemon - ska mu škost) ta ko i mu ške ne mo ći (mar gi na li zo va na mu škost)? Od go vor na ovo pita nje se, ka ko sma tra autor ka, mo žda mo že pro na ći u psi ho a na li zi, od no - sno treb a uze ti u ob zir ten zi je iz me đu so ci jal no g i psi hič ko g, k ao i kon f lik te rod nih ulo ga. Dru gi uoče ni pro blem na ko ji autor ka uka zu je u ovom de lu je na si lje pre ma sta ri jim oso ba ma, od ra sloj de ci i srod ni ci ma po ta zbi ni, po ve zuju ći is po lja va nje ovog ob li ka na si lja sa na či nom ži vo ta lju di, po sto ja njem multi ge ne ra cij skih po ro di ca i pro du že nom eko nom skom za vi sno šću od ra sle de ce od ro di te lja. Na kra ju ovog po gla vlja iden ti fi ko va ni su od re đe ni ma kro i mi kro f ak to ri nasilja u p o ro di ci, š to je s vo je vr s tan do pri nos s a gle da va nju eti o lo gi je po ro dič nog na si lja. Pe to po glavlje Tr go vi na ženama u svr hu sek su al ne eks plo a ta ci je po sve - će n o j e j e d n o m gl o b a l n o m p rob l emu t r g o v i n i ž e n a m a u s v r hu s e k su a l n e ek s plo a t a ci je. Autor k a kons t atuje da je p o sle d njih ne ko li ko de ce ni ja p o ve ća na po tra žnja za že na ma kao seksualnim objek ti ma oči gled na ka ko u post ko mu - ni s tič k im, t a ko i u raz vi je nim zemljama. Po re d uk a zi va nja na ras pro s tra nje nos t t r g o v i n e ž e n a m a u c i lj u s e ksua ln e e k s p l o a t a c i j e u z e m lj a m a o b u hv a će n i m is tr a ži v a nj e m ( o grom ni p ro f it ko ji se ost va ru j e u ok vi ru sek s- in du stri j e j e ste jak fak tor ko ji na ra z li či te na či ne pri vla či ka ko p o ten ci jal ne žr t ve ta ko i p o ten ci jal ne tra f i ke re ), u ovom de lu su opis ane k arak te ri s ti ke tr go vi ne že na ma u p o gle du na či na na ma mlji va nja žr t ava, oblik a v ik ti mi z a ci je, f ak to ra ko ji do pri no se ovoj p o j a v i i f a k to r a ko j i o l a k š av aj u t rg ov in u ž e n a m a. N a ve d e n e s u i p o t r e s n e pri če že na ko je su bi le žr t ve ok rutno g i ne čo ve č no g p o s tu pa nja (s tr.150 i 151). Či nje ni ca da je pro sti tu ci ja još uvek ka žnji va u ve li kom bro ju ze ma lja de sti na ci je 81

83 Slo bo dan ka Kon stan ti no vić-vi lić do dat no či ni že ne mar gi na li zo va nim, stig ma ti zo va nim i ne za šti će nim o d na sil nih na ma mlji va ča, vla sni ka bor de la, i ko rum pi ra nih slu žb e ni ka. Mi li ta ri z am i f ak to ri p o ve z a ni s a ra tom ta ko đe, k ako navodi auto r k a, ima ju sna ž an uti caj na p o ja vu i ra z voj pro s ti tu ci je i tr go vine ženama i de com u ci lju sek su al ne ek s plo a ta ci je. Iz lo že nos t že na tr go vi ni u cilju seksualne ek s plo a t a ci je ra s te s a iz grad njom voj - nih ba za, tvr di autor ka i do da je da su iz be gli ce po seb no iz lo že ne vik ti mi za ci ji. Po slednje, še sto po gla vlje knji ge pod na zi vom Ci vil no dru štvo, fe mi ni - zam i in sti tu ci o nal ne pro me ne uno si do zu op ti mi zma u si vi lo ži vo ta ze ma lja u tran zi ci ji. U ovom po gla vlju se uka zu je na po zi tiv ne pro me ne: de mo kra ti zaci ja po li tič kog ži vo ta, plu ra li zam, no ve slo bo de, raz voj ci vil nog dru štva. U tom kon tek stu autor ka raz ma tra for mi ra nje ne vla di nih or ga ni za ci ja, po seb no ženskih gru pa i or ga ni za ci ja u okvi ru žen skog po kre ta. Ve ći na žen skih gru pa u sve če ti ri zemlj e k ra j em de ve de se tih na ne k i na čin se ba vi la pitanj em nasilja prema že na ma, ali sa mo ma li broj njih se ovim pi ta nji ma ba vio kao svo jom glav nom i pre te žnom ak tiv no šću. Ipak, autor ka na gla ša va da ka da je u pi ta nju na si lje nad že nama, inici ja ti ve žen sk ih gru p a k re t a le su se u ne ko li ko pra va c a: pru ž a nje po dr ške žr tva ma na si lja, za la ga nje za za kon ske pro me ne, edu ka ci ja i is tra ži vanje. I upra vo za la ga nje i rad žen skih gru pa u svim ovim seg men ti ma, za jed no s a ra zvojem ci v il no g dru š t va, pre d s t a v lja, k a ko is ti če autor k a, naj b o lji do k a z da su dru štve ne pro me ne u post ko mu ni stič kim ze mlja ma, po red ne ga tiv nih, pro iz ve le i po zi tiv ne efek te na ži vo te gra đa na. U z a k ljučku autor k a ob ja šnjava da re zul t a ti is tra ži va nja p o k a zu ju da se u p os t ko mu ni s tič k im dru š t vima, protivre čno s ti k a pi t a li zma pre pli ću s a pre te žno ne ga tiv nim osta ci ma ko munizma, dok po zi tiv ni aspek ti ne ka da šnjih ko mu ni - s tič k ih dru š t a va obič no veoma brzo biva ju p o ni š te ni. Zb o g to ga su pro tiv re č ni p r o ce si u p os t ko m u n i s ti čk i m d r uš t v im a d o ve l i d o p a r a d o k s a l n i h p o s l e d i c a: p o li tič k i p lu r a li z am i k a pi t alis tičk i e kon o m sk i si s te m ge n e ri šu i na si lje pre ma že na ma i žen ski po kret, ali ne i uslo ve za su zbi ja nje na si lja. Upra vo tu se mo gu tra ži ti od go vo ri na pi ta nje o prilično neefi ka snim, ma da ra stu ćim žen skim ini ci - ja ti va ma i z a ko no dav nim reformama u p os t ko mu ni s tič k im dru š t vi ma. Autor k a is ti če da re zul ta ti is tra ži vanja jasno poka zu ju da su ne ga tiv ne pro me ne i dru - š t ve ni s tres p o seb no bi li intenzivni i akumu li ra ni u Sr bi ji, p o če mu se ona ja sno iz dva ja me đu ze mlja ma obuhvaćenim is tra ži va njem. Me đu tim, Sr bi ja se isto - v re me no iz dva ja i p o p o zitivnom trendu k a da su u pi ta nju z a kon ske re for me i r a z voj ci v il nih ini ci ja ti v a. U reko rdn o m ro k u, i n e u p o re di vo b r že o d os t a lih ze ma lja, Sr b ija je do bi la s as v im s olidno z a ko no dav s t vo re le vant no z a z a š ti tu 82

84 Temida žr t a va na si lja. Is to vre me no, Srbija je zemlja s a naj vi še raz vi je nom ini ci ja ti vom žen skog ne vla di nog sek to ra uop šte, a po seb no u obla sti za šti te žr ta va. Uka zu ju ći na mo guć no sti pre ven tiv nog de lo va nja, autor ka na gla ša va d a j e o s n ov a s v a ko g b u d u će g p r o g r a m a p r e ve n ci j e n a si lj a u Sr b i j i a n a li z a ukup ne vik ti mi za ci je ko joj su gra đa ni Sr bi je bi li iz lo že ni od po čet ka 1990-tih do da nas, kao i, na toj ana li zi za sno va no, si ste mat sko ba vlje nje po sle di ca ma. Pro gram pre ven ci je na si lja bi mo rao da uklju či, ka ko autor ka is ti če, od go va raju će so ci jal ne pro gra me, so ci jal nu po li ti ku i po li ti ku za po šlja va nja, uz isto vreme no raz vi ja nje kva li tet nih, si ste mat skih i sve o bu hvat nih pro gra ma psi ho socija ne i druge ne o p ho d ne p o dr ške raz li či tim k a te go ri ja ma gra đa na - p o seb no ž rt v am a i u če sn i ci m a r a t a, ž r t v a m a k r š e nj a lju d s k i h p r a v a, ž r t v a m a n a si lj a, eko nom ske tran zi ci je, de ci, mla di ma i že na ma, i sl. Pre ma iz la ga nju autor ke, u ne po sred noj ve zi sa ti me je i neo p hod nost raz vi ja nja pro gra ma za na sil ni ke. Neo p ho dan je i no vi, in te gra tiv ni, pri stup na si lju i ljud skim pra vi ma, ko ji bi bio ba zi ran na raz u me va nju me đu po ve za no sti na si lja u po ro di ci i dru gih ob li ka na si lja i kr še nja ljud skih pra va, za tim po sto ja nje dr žav ne stra te gi je, for mi ra nje dr žav nog te la ko je bi se ba vi lo žr tva ma, kao i us po sta vlja nje dr žav nog fon da za obe šte će nje žr ta va. Knji ga Pre ži ve ti tran zi ci ju: sva ko dnev ni ži vot i na si lje nad že na ma u postko mu ni stič kom i po strat nom dru štvu pred sta vlja sve o bu hvat nu, ve o ma kvali tet nu i in te re sant nu so ci o lo šku stu di ju o me đu sob noj po ve za no sti dru štvenih pro me na, ro da i na si lja u post ko mu ni stič kim ze mlja ma, o mno go broj nim fak to ri ma ko ji uti ču na na si lje nad že na ma u post ko mu ni stič kom i po strat nom p e r i odu, k a o i o p o t r e b i r a z v i j a nj a e f i k a sn e s o ci j a l n e re a k ci j e i p re ve n ti v n e stra tegije, ko ji su po treb ni sva kom dru štvu, po seb no dru štvi ma pod stre - som. Knji ga ima dvo stru ku di men zi ju: pro šlost i sa da šnjost. Ši rok di ja pa zon pro ble ma ko ji ma se knji ga ba vi, ak tu el nost, kom plek snost i zna čaj pred me ta is tra ži va nja, kva li ta tiv na me to do lo gi ja, mul ti di sci pli na ran pri stup, ana li tič nost i struč nost, ja san i ra zu mljiv stil, pred sta vlja ju osnov ne vred no sti zbog ko jih je pre po ru ču jem ne sa mo pro fe si o nal ci ma i struč nja ci ma iz obla sti so ci o lo gi je i kri mi no lo gi je, već i ši ro kom kru gu či ta la ca. Slo bo dan ka Kon stan ti no vić-vi lić 83

85

86 Prikazi knjiga TEMIDA Mart 2009, str ISSN: Ge rry Jo h n s t o n e i Da n i e l W. Va n Ness Hand bo ok of Re sto ra ti ve Ju sti ce (Pri ruč nik o re sto ra tiv noj prav di) Wil lan Pu blis hing, De von, U.K., 2007, str. 650 Ide ja re sto ra tiv ne prav de oži ve la je pre če tvrt ve ka, da bi to kom 1990ih po sta la cen tral na te ma de ba te o bu dućno sti kri vič no prav nog od go vo ra na krimi na li tet. Po la zna pre mi sa ovog vi da dru štve ne re ak ci je sa sto ji se u to me da lju di ko ji su naj di rekt ni je po go đe ni proble mom tre ba sa mi da od lu če na ko ji na čin posledi ce kri vič nog de la ili dru - gog dru štve no ne pri hva tlji vog po na šanj a t reb a d a b u du s a n i r a n e. M e đu tim, kon cept re sto ra tiv ne prav de da nas na i- la zi na sve ši ru pri me nu: osim u od govo ru na kri mi na li tet, re sto ra tiv ni pri stup se pri me nju je za raz re ša va nje kon fli ka ta u ško li, na rad nom me stu, u sva ko dnevnom ži vo tu, ali se uka zu je i na nje go ve po ten ci ja le u po gle du re a go va nja u slu ča je vi ma ma sov nog kr še nja ljud skih pra va. O re sto ra tiv noj prav di se pro te klih go di na do sta pi sa lo, pa je i opus (svetske) li te ra tu re o ovoj te mi vi še ne go im po zan tan. Pri to me se za pa ža da je lite r a tur a o re s to r a ti v noj pr av di v r lo r a zno li k a, š to je, na n e k i na čin, uk a z a lo na po tre bu od re đe nog za o kru ži va nja do sa da šnjih zna nja, ide ja i prak si. To je bi la po kre tač ka ide ja za stva ra nje knji ge ko ja se na la zi pred na ma: Hand bo ok of Re sto ra ti ve Ju sti ce (Pri ruč nik o re sto ra tiv noj prav di). Ova knji ga ta ko pred sta- 85