Imihindukire y umubiri wanjye:

Size: px
Start display at page:

Download "Imihindukire y umubiri wanjye:"

Transcription

1 Imihindukire y umubiri wanjye: Ubumenyi bw urubyiruko ku birebana n ubugimbi/ubwangavu n uburumbuke Icapwa rya kabiri 2

2 Institute for Reproductive Health Georgetown University 4301 Connecticut Avenue, N.W., Suite 310 Washington, D.C États-Unis Courriel:

3 Imihindukire y umubiri wanjye: Ubumenyi bw urubyiruko ku birebana n ubugimbi/ubwangavu n uburumbuke Icapwa rya kabiri 2 i

4 Imihindukire y umubiri wanjye: Ubumenyi bw urubyiruko ku birebana n ubugimbi/ubwangavu n uburumbuke Icapwa rya kabiri 2 Icapwa rya mbere ry iyi nyoboranyigisho yateguwe n Ikigo cyita ku buzima b imyororokere cya Kaminuza ya Georgetown (l Institut de la Santé Reproductive de l Université de Georgetown) na Family Health International ku bufatanye na Elisa Knebel par Université de Georgetown, l Institut de la santé reproductive Le Projet FAM Institute for Reproductive Health Georgetown University 4301 Connecticut Avenue, N.W., Suite 310 Washington, D.C États-Unis Courriel: irhinfo@georgetown.edu Ikigo cyita ku buzima bw imyororokere gishamikiye ku kigo cy ubuvuzi cya Kaminuza ya Georgetown, iki kigo cy ubuvuzi kizwi ku isi hose gifite intego nyamukuru 3 zikurikira: ubushakashatsi, gutanga inyigisho no kuvura abarwayi bakigana. Ikigo cyita ku buzima bw imyororokere ni ikigo gitanga inyigisho n ibindi bikenerwa by ingenzi mu guteza imbere ubuzima bw imyororokere mu mpande zose z isi. Umushinga uzwi ku izina ry Uburyo bushingiye ku gusobanukirwa uburumbuke (FAM) wakozwe mu gihe cy imyaka 5 wahawe Ikigo cyita ku buzima bw imyororokere muri Nzeli 2007 n Ikigo cy Amerika cyita ku iterambere mpuzamahanga (USAID). Uyu mushinga w imyaka 5 ugamije kongerera abantu ubumenyi ku birebana n uburyo bushingiye ku gusobanukirwa n uburumbuke no guteza imbere imikoreshereze y ubwo buryo. Ibi bikaba bikorwa hifashishijwe gahunda zinyuranye zinononsoye kandi zirangwa no gutanga serivisi nziza. Ikigo cyita ku buzima bw imyororokere kandi cyatangije gahunda zinyuranye zitanga inyigisho ku miterere n imikorere y umubiri n uburumbuke zigenewe urubyiruko n ingimbi/abangavu. Ikigo cyita ku buzima bw imyororokere giha urubyiruko inyigisho ku miterere n imikorere y umubiri n uburumbuke mu rwego rwo kurufasha gusobanukirwa imikurire y imibiri yabo ndetse no kumenya kurengera ubuzima bwabo bw imyororokere. Isohorwa ry iyi nyandiko ryakozwe ku nkunga y Ikigo cy Amerika cyita ku iterambere mpuzamahanga (USAID) binyujijwe mu masezerano y ubufatanye n GPO-A Nyamara ibi ntibivuze ko ibikubiye muri iyi nyandiko bigaragaza imyumvire cyangwa politiki bya USAID cyangwa se bya Kaminuza ya Georgetown. ii

5 Ishakiro Gushimira...2 Iriburiro....4 Iriburiro ku uhugura....7 Isomo rya 1. Ubugimbi/ubwangavu: Umubiri wanjye, Jyewe ubwanjye Incamake y isomo rya Isomo rya 2. Uburumbuke bw abakobwa n ubw abahungu Incamake y isomo rya Isomo rya 3. Isomo rya 4. Iyo uburumbuke bw umukobwa buhuye n ubw umuhungu: Gusama Incamake y isomo rya Ibyo nibaza ku burumbuke bwanjye: Ibiganiro mu matsinda y abahungu n ay abakobwa ukwabo Isomo rya 5. Isuku n ubugimbi/ubwangavu Incamake y isomo rya Isomo rya 6. Isubiramo Isuzuma: Utahanye ubuhe bumenyi? Imihindukire y umubiri wanjye: Ikiganiro kigenewe ababyeyi Imihindukire y umubiri wanjye: Inyigisho zigenewe abakangurambaga Ibisobanuro by amagambo amwe n amwe Aho wakura amakuru arebana n ubuzima bw imyororokere

6 Gushimira Imihindukire y umubiri wanjye ni inyoboranyigisho ku birebana n ubugimbi/ubwangavu n uburumbuke igenewe abahungu n abakobwa bafite hagati y imyaka 10 na 14, ikaba yarasohotse ku nshuro ya mbere muri Iyi nyoboranyigisho yanditswe n Ikigo kita ku buzima bw imyororokere cya Kaminuza ya Georgetown (Institut de la Santé Reproductive de l Université de Georgetown) ku bufatanye na Family Health International. Icapwa rya mbere ry iyi nyoboranyigisho, riboneka mu ndimi z Icyongereza, Igifaransa n Igisipanyoliyasakajwe muri Aziya, Afrika n Amarika y Amajyepfo kandi abantu bakomeje kuyibona bifashishije urubuga rwa interineti rw Ikigo kita ku buzima bw imyororokere cya Kaminuza ya Georgetown. Imihindukire y umubiri wanjye, inyandiko icapwa rya 2 rivuga ku nyigisho zifasha abantu gusobanukirwa n imikorere y umubiri wabo ikongeraho n imyitozo n insanganyamatsiko zivuga ku bintu binyuranye byo mu buzima kugirango urubyiruko rubashe gusobanukirwa n inshingano umuryango (sosiyete) ugenera ibitsina byombi ndetse n izindi mpinduka bahura nazo mu muryango (sosiyete) igihe binjiye mu bugimbi/ubwangavu no gukura cyangwa guhinduka bishingiye ku bitsina byabo. Iri capwa rya 2 rikubiyemo inyoboranyigisho igenewe ababyeyi, rigamije kwigisha ababyeyi ibijyanye n ubugimbi/ ubwangavu, imikorere y umubiri w umuntu n imyitwarire ye bigendeye ku gitsina cye n itandukaniro hagati y ibitsina. Rigamije kandi guha ababyeyi ubumenyi bubafaha kuganira n abana babo kugirango babashe kubaba hafi mu gihe cy ubugimbi/ubwangavu dore ko igihe ababyeyi ubwabo bari ingimbi/ abangavu isi itari imeze nk uko imeze mu gihe abana babo bageze muri icyo kigero. Iri capwa rya kabiri kandi rikubiyemo inyoboranyigisho y umukangurambaga igamije gufasha abigisha n abakangurambaga b urubyiruko kunonosora ubumenyi bwabo mu myigishirize no gukoresha uburyo butuma abahugurwa bose bagira uruhare rufatika. Rigamije kandi kubafasha kugira amakuru ahagije no kumva bisanzuye igihe bavuga ku bugimbi/ubwangavu, itandukaniro hagati y ibitsina, imikorere y umubiri w umuntu n imyitwarire mbonera bitsina, uburumbuke bityo bakabasha gufasha urubyiruko ndetse n ababyeyi bazaba baragize amahirwe yo guhugurwa mu nyigisho zikubiye muri iri capwa rya 2. Abantu benshi n imiryango itandukanye batanze ubufasha bunyuranye mu kwandika iri capwa no gukora ubushakashatsi bujyanye nayo ; muri bo twavuga (dukurikije uko 2

7 amazina yabo akurikirana mu nyuguti (alphabet)): Bernadette Bimenyimana, Tom Caso, Dalila de la Cruz, Susan Igras, Marguerite Joseph, Rebecka Lundgren, Marie Mukabatsinda, Lorena Pahor, Elizabeth Salazar, et Aysa Saleh-Ramirez. Turashimira kandi imiryango yagize uruhare mu bushakashatsi mu byo kwigisha bwatumye dushobora gukosora aho byari ngombwa, mu igerageza ry inyoboranyigisho, icapwa rya 2 muri gahunda zisanzweho zigenewe urubyiruko, no mu isuzuma ry inyigisho zishingiye kuri iyi nyoborabiganiro. Iyo miryango ni APROFAM (Guatemala), Catholic Relief Services (Rwanda), Caritas (Rwanda), l Institut national de santé publique et communautaire (INSPC) à Madagascar, et SMART Consultancies (Rwanda). Ikigo kita ku buzima bw imyororokere cya Kaminuza ya Georgetown (Institut de la Santé Reproductive de l Université de Georgetown) kirashimira FHI kubera uruhare yagize mu itegurwa ry icapwa rya 1 ry iyi nyoboranyigisho ari nayo shingiro ry iri capwa rishya. Iyi nyoboranyigisho yakozwe hifashishijwe izindi gahunda z uburezi ku birebana na SIDA n ubuzima bw imyororokere, hifashishijwe kandi by umwihariko gahunda z imiryango ikurikira: Advocates for Youth, CARE International, CEDPA, na HealthLink Worldwide. Abantu n inzego bikurikira bagize uruhare rukomeye mu gusubiramo icapwa rya mbere no mu bikorwa bindi byari bikenewe kugirango Ikigo cyita ku buzima bw imyororokere cya Kaminuza ya Georgetown kibashe kwihutisha ubushakashatsi, isuzuma n itegurwa rya gahunda zigenewe ingimbi/abangavu. Mihira Karra, intumwa mu bya tekiniki ihagarariye umushinga FAM mu Kigo cy Amarika cyita ku iterambere mpuzamahanga, Jenny Truong, umujyanama mu by urubyiruko mu kigo cy Amerika cyita ku iterambere mpuzamahanga, n itsinda rikora ku birebana nubuzima bushingiye ku mikorere y ibitsina rigizwe n amashami y Ikigo cy Amerika cyita ku iterambere mpuzamahanga Turashimira kandi Melissa Adams na Torey Holderith kubera ubufasha bwabo mu kwandika icapwa rya 2 ry iyi nyoboranyigisho. Ikigo cyita ku buzima bw imyororokere cya Kaminuza ya Georgetown kirashimira byimazeyo Ikigo cy Amerika cyita ku iterambere mpuzamahanga kubera inkunga ishimishije mu bikorwa no mu mafaranga cyageneye umushinga FAM binyujijwe mu masezerano y ubufatanye no HRN-A Institut de la Santé Reproductive de l Université de Georgetown Janvier

8 Iriburiro Kuki twahitamo iyi nyoboranyigisho? Kwigisha ibijyanye n uburumbuke, ubuzima bw imyororokere n imikurire y abantu bisaba kuvuga ku nsanganyamatsiko zinyuranye nk iterambere ry abantu, imibanire hagati y abantu, ubumenyi bw umuntu ku giti cye, ubuzima mbonera gitsina, ubuzima bw imyororokere, uko umuco na sosiyeti bibona imyifatire n ibikorwa bijyanye n ibitsina, n ibindi. Imihindukirire y umubiri wanjye, igice cya kabiri iva imuzi kuburyo burambuye ingingo zimwe na zimwe, twavuga nko ku bumenyi ku burumbuke, inyigisho z isuku y umubiri,gukoresha imyitozo buri wese agiramo uruhare. Twibutse ko iyi atari inyoboranyigisho y umwimerere yo kwigisha uburere mbonera gitsina. Gusobanukirwa n uburumbuke bifasha urubyiruko kumenya neza imikorere n imiterere y imibiri yabo no kurengera ubuzima bwabo bw imyororokere. Kuganira ku mpinduka zigaragara ku mibiri no mu byiyumviro by ingimbi n abangavu ndetse n ibimenyetso by uburumbuke bifasha urubyiruko gusobanukirwa n imikorere y imibiri yabo no gufata ibyemezo binoze ku bijyanye n imyitwarire yabo. Bibafasha kandi kunyomoza amakuru yose atari ukuri ajyanye n ubuzima bw imyororokere bityo bakabategura kuba abantu bakuru basobanukiwe. Inyigisho ku mubiri zibanda kubo turibo, aho tuva ndatse n uburyo umubiri wacu ukora kugirango ubuzima bwacu bube bwiza. Ikigenderewe cyane ni ugusobanura uko umubiri wacu ukora haba uko turemye ndetse no mu mibanire. Uretse kumenya impiduka zibaho mu gihe cy ubugimbi/ubwangavu, kuba wiyumvisha neza ko urubyiruko rufite ubushobozi n uruhare ibitsina byombi rushobora kugira mu mibanire, ibyo bizafasha urubyiruko gusobanukirwa neza n ubuzima bwabo mbonera gitsina ndetse n ubuzima bw imyororekere bigendera ku mategeko ngengabitsina ya sosiyete. Muri rusange, ubumenyi ku burumbuke n inyigisho z umubiri biha urubyiruko ubushobozi bwo kunyura mu bugimbi /ubwangavu, hageragezwa kuziba icyuho ku bumenyi n imyitwarire ku busobanuro bahawe ku mubiri wabo. Ababyeyi benshi, amashuri, amashyirahamwe y urubyiruko n amadini nta bushobozi buhagije bafite mu guha abana inyigisho zibafasha kwitegura ubugimbi n ubwangavu. Ibi bigatuma abana batagira aho bakura amakuru n ubumenyi byabafasha kwakira impinduka ku mibiri, ibyiyumviro no ku mibereho yabo mu muryango bahura nazo mu gihe cy ubugimbi n ubwangavu kirangwa n impinduka zinyuranye kandi zihuse. Nyamara kandi, iyo abana bazi 4

9 neza imikorere y imibiri yabo ndetse n impinduka zizababaho bibafasha kumenya uko bitwara mu bibazo n ingorane bijyanye n ubuzima bw imyororokere bahura na byo. Imihindukire y Umubiri Wanjye ikubiyemo amakuru nyayo urubyiruko rukeneye ku birebana n ubugimbi n ubwangavu, abayanditse kandi bagerageje gukoresha imvugo inogeye urubyiruko. Inyigisho zikubiye muri iyi nyoboranyigisho zizafasha urubyiruko kurushaho kwigirira icyizere, kwiga imigenzo myiza yo kurengera ubuzima, kwishimira uko bari no gusobanukirwa n ibintu binyuranye abantu bemera cyangwa bavuga ko biranga (stereotypes) abagore cyangwa abagabo. Imihindukire y Umubiri Wanjye ni inyandiko ishimishije urubyiruko kandi ikubiyemo n inyigisho zagenewe ababyeyi. Buri somo rigizwe n ibikorwa biha buri wese uruhare, udukino, n ibindi bifasha abitabiriye amahugurwa kunguka ubumenyi ndetse bikanabakangurira gusangira ibyiyumviro byabo. Ni ukuvuga ko abitabiriye amahugurwa bakurikira bakoresheje umutima n ubwonko bityo bakumva, bakiga kandi bakazirikana ubutumwa bw ingenzi ku bijyanye n imihindukire y imibiri yabo. Iyi gahunda yigishanywa hamwe n indi gahunda Imihindukire y umubiri wanjye ingenewe ababyeyi, ikubiyemo inyigisho zisa n izigenewe urubyiruko. Muri make, Imihindukire y Umubiri wanjye igenewe ababyeyi, ifasha abamama n abapapa, ba nyirasenge na ba nyirarume kubona ubwinyegamburiro bwo kuganiriza abana babo ku bugimbi, ubuzima mbonera gitsina ndetse n itandukaniro riri hagati y ibitsina byombi, bityo bakagira ubushobozi bwo kuvuga ku myitwarire mu kiganiro kiba hagati y ababyeyi n abana babo. Iyi nyoboranyigisho igenewe bande? Igenewe gufasha abantu bakuru bigisha abana (n ababyeyi babo) ibijyanye n imikurire y umuntu ndetse n imyororokere ye. Abayobozi b amatsinda y urubyiruko, abigisha iyobokamana, abarimu, cyangwa se undi muntu wese uhura kandi akigisha urubyiruko bashobora kwifashisha iyi nyoboranyigisho. Iyi nyoboranyigisho kandi iberanye n imiryango iharanira iterambere ry urubyiruko nk ishyirahamwe ry abasore b abakrisitu (Young Men s Christian Association (YMCA)), ishyirahamwe ry abakobwa b abakrisitu (Young Women s Christian Association (YWCA)), ishyirahamwe mpuzamahanga ry abagide n abakobwa b abasuguti (World Association of Girl Guides and Girl Scouts (WAGGGS)), umuryango mpuzamahanga w abasuguti b abasore (World Organization of the Scout Movement (Boy Scouts)), n indi. Ibiyikubiyemo bigenewe abana bari hagati y imyaka 10 na 14 n ababyeyi babo bagira uruhare runini mu mibereho yabo. N ubwo iyi nyoboranyigisho itavuga ku myitwarire n ibikorwa birebana n imibonano mpuzabitsina, abazitabira amahugurwa bemerewe kubaza ibibazo byerekeye kuri izo ngingo. Bityo rero, bimwe mu bibazo n ibisubizo kuri izo ngingo bigiye bigaragara muri iyi nyandiko. Ni byiza kandi ko utanga amahugurwa avugisha ukuri igihe avuga ku bijyanye n izo ngingo, akirinda ko imitekerereze n imyifatire ye byabangamira imyigishirize ye. Ingimbi n abangavu bafite uburenganzira bwo kumenya amakuru nyayo, y ukuri kandi ahagije 5

10 ku bijyanye n ubuzima bw imyororokere. Intego nyamukuru y iyi nyoboranyigisho Hagamijwe ko abazakurikira amasomo akubiye muri iyi nyoboranyigisho bazagera kuri ibi bikurikira: 1. Kumenya impinduka ziba ku mibiri no mu byiyumviro by abakobwa n abahungu mu gihe cy ubugimbi n ubwangavu. 2. Kumenya imyaka ubwangavu/ubugimbi butangiriraho. 3. Kuganira ku mikurire n ishusho y imibiri yabo. 4. Gutangira gusobanukirwa n ibyiyumviro bishingiye ku miterere n imikorere y ubuzima bw imyororokere. 5. Gusobanura uko gusama bigenda ndetse n imyororokere y abagore n iy abagabo. 6. Kunyomoza amakuru yose atariyo arebana n imyororokere y abagore n iy abagabo. 7. Gusobanura ihura ry intanga ngore n intanga ngabo. 8. Kumenya ibimenyetso by uburumbuke bibagaragaraho. 9. Kurushaho kugira isuku no gufata neza imibiri yabo. 10. Gusobanukirwa n uko sosiyeti itandukanya abagore n abagabo ndetse n uruhare bigira mu gufata ibyemezo no mu mibanire y abantu. 11. Kurangwa n ubwisanzure igihe baganira n ababyeyi n urungano ibijyanye n ubwangavu/ ubugimbi. 6

11 Iribururiro ku uhugura Inyoboranyigisho Imihindukire y umubiri wanjye iteguye ite? Iyi nyoboranyigisho ishobora gukoreshwa nk icyuzuzo cy izindi nyandiko zifashishwa mu kwigisha ibijyanye n ubuzima bw imyororokere. Ku mpera yayo hari urutonde rw ibigo n imbuga za interineti byagufasha kubona andi makuru ku binyjanye n ubuzima bw imyororokere. Bitewe n igihe abateguye amahugurwa bagennye, ibikubiye muri iyi nyoboranyigisho bishobora kuganirwaho mu byumweru cyangwa iminsi myinshi; nyamara kandi bishobora no kuganirwaho mu gihe cy iminsi ibiri cyangwa itatu. Ibice bigize buri somo bigomba gukurikiranywa uko byateguwe ariko igihe hagati y isomo n irindi gishobora kongerwa cyangwa kugabanywa bitewe n uko gahunda yateguwe. Ibyiza byo kugenda buhoro buhoro ni uko bifasha abitabiriye amahugurwa kugira umwanya uhagije wo kunononsora imikoro ikubiye mu nyoboranyigisho. Ikiganiro kigenewe ababyeyi ni umwihariko ugenewe ababyeyi nyine. Gishobora gutangwa mu byiciro bibiri cyangwa se kigatangirwa rimwe cyose. Urunigi nk igikoresho cyo gusobanukirwa n uburumbuke Iyi nyoboranyigisho iteganya ko abayobora amahugurwa bifashisha urunigi rw amasaro 32 y amabara atandukanye mu gusobanura imihindukire iba ku mibiri y abakobwa mu gihe cy imihango. Urunigi ni igikoresho gifatika gifasha abakobwa n abagore kumenya neza uburumbuke bwabo ndetse n imihindukire y umubiri wabo itangira mu bwangavu igakomeza uko bagenda bakura. Imihango ni ibihe bihoraho banyuramo buri kwezi kandi bifite impinduka bitera ku mubiri wabo. Urunigi kandi rushobora kwigisha abahungu imikorere y umubiri w abakobwa no kubafasha kumenya igihe umukobwa ashobora gusama. Igitekerezo cyo kwifashisha urunigi mu kwigisha ingimbi n abangavu cyaturutse kuri gahunda y ikigo cy ubuzima bw imyororokere yo gushakisha uburyo kamere bwo kuboneza urubyaro buzwi ku Uburyo bw Iminsi Idahinduka. Benshi mu bakoresha ubwo buryo babarisha urunigi rw amasaro y amabara atandukanye rufite impeta ibafasha kugenda bimuka bava ku isaro rimwe bajya ku rindi uko umunsi ushize bityo bakamenya iminsi yabo y uburumbuke. Bamwe mu bagize amashyirahamwe y urubyiruko bemeza ko urunigi ari igikoresho kinoze cyo gusobanurira urubyiruko ibijyanye n uburumbuke. Bityo rero, urunigi rukoreshwa muri iyi nyoboranyigisho ntago ari rumwe rukoreshwa mu kuringaniza imbyaro. Umugore ukeneye gukoresha bene urwo runigi aba akeneye andi makuru y inyongera aboneka ku bigo bitanga serivisi zo kuboneza urubyaro. 7

12 Uko amasomo akubiye muri iyi nyoboranyigisho atangwa Kuganira n abana uburyo bw imikurire yabo bisaba umurava. Mu duce tumwe na tumwe abantu babuzwa kuvuga ku bijyanye n ibitsina. Nyamara byaragaragaye ko kutabivugaho birushaho gutera urujijo n ibihuha cyangwa amakuru atari ukuri. Uburyo bwo kuyobora amahugurwa buteganyijwe muri iyi nyoboranyigisho ni ugushishikariza buri wese kugira uruhare mu myitozo. Imyitozo iteganyijwe igaragara nk igamije gushimisha abahugurwa, ariko uyoboye amahugurwa akora uko ashoboye akabafasha kuyikuramo amasomo. Ni ngombwa kandi ko uyoboye amahugurwa akurikira buri ntambwe kandi akibanda ku ngingo abona ko zifitiye akamaro kanini abo ahugura. Kugirango amahugurwa agire umusaruro ni ngombwa kurenga ubwoba n isoni uterwa no kuganira ku bijyanye n imyororokere ndetse n ibice by umubiri w umuntu. Ibi bizatuma haba ubwisanzure hagati yawe n abo uhugura. Mbere yo gutangira amahugurwa banza witegure wowe ubwawe. Intambwe zikurikira zizagufasha kwitegura neza: Soma inyoboranyigisho yose. Gusoma inyoboranyigisho mbere y amahugurwa bizatuma usobanukirwa neza n ibyo uzigisha, ibikoresho uzakenera ndetse n uko wakwitegura gutanga ibiganiro. Tekereza kandi usobanukirwe imyemerere n indangagaciro by abo uzahugura ndetse n ibyawe. Waba wibuka uko wumvaga umeze igihe wari ingimbi/umwangavu? Uribuka se uko wumvaga umeze ubwo wari wagiye mu mihango cyangwa wiroteyeho bwa mbere? Tekereza ku byiyumviro abo uhugura bagenda bagira uko bakura. Zirikana ibyo wemera n indangagaciro zawe. Ibi byose bizagufasha kuyobora amahugurwa neza. Gerageza kumenya uko abakobwa n abahungu basobanura ibibazo cyangwa ibishobora kubahuza by ingenzi. Dushishikariza ko, nyuma y amahugurwa, habaho ibiganiro mu matsinda y abakobwa n abahungu mu kumva icyo bavuga. Muraza gusanga muri iyi nyoboranyigisho ibibazo bizengurutswe n urukiramende bizabafasha gutegura ibiganiro byanyu bitewe n igice muherereyemo. Irinde guhinyura ibitekerezo by abo uhugura. Akira kandi wubahe ibitekerezo n ibibazo by abitabiriye amahugurwa. Babwire ko ibitekerezo byabo bifite ishingiro n agaciro bikomeye. Koresha imvugo, amashusho n ingero bitarangwamo ivangura rishingiye ku gitsina Irinde gukoresha amagambo arimo ivangura rishingiye ku gitsina cyangwa se acira urubanza abantu bamwe na bamwe. Irinde gukoresha insimburazina cyangwa amagambo aranga abagabo ahubwo ukoreshe amagambo avuga abantu muri rusange hakoreshwa imvugo nka uwariwe wese, bo n abindi. Aho kugirango hakoreshwe amagambo nka bwana perezida, 8

13 mwavuga ko ubuyobozi bushinzwe runaka Urugero nko kuvuga ko gukora akazi bigira ingaruka ku muryango, wavuga ko abakozi badashobora kwita kimwe ku miryango yabo aho kuvuga ko abagabo bakora batabona umwanya wo kwita ku bagore babo no ku bana babo. Itondere imvugo zumvikanisha ko abagabo aribo bafite ububasha kandi bemerewe kujya ahagaragara kurusha abagore. Shakisha amashusho agaragaza abagore n abagabo bafatanyije imirimo yo mu rugo, ku kazi no mu muryango (sosiyeti) babamo. Ifashishe ibinyamakuru n izindi nyandiko zo kwigisha zerekana ko abakobwa n abahungu, abagore n abagabo bafite uruhare rungana mu guteza imbere imiryango yabo, mu nzego z uburezi, mu nzego z ubuzima no mu muryango (sosiyeti) babamo. Iyo abahugurwa bakoresheje imvugo igaragaramo ivangura rishingiye ku gitsina cyangwa iha akato abantu bamwe na bamwe, basobanurire utabahutaje cyangwa ngo ubamwaze ko imvugo bakoresheje idakwiye hanyuma mukomeze. Ibi bizatuma uko iminsi ishira bagenda bikosora cyangwa bakosorana hagati yabo. Rangwa n umurava! Gerageza gufasha abo uhugura kwitwara nk abantu bakuru bategereje kwigira byinshi ku mikurire y umuntu mu biganiro mugiye kugirana. Mu gutanga amahugurwa erekana ko imikurire y umuntu ari ikintu gisanzwe kandi cyiza ndetse kinakenewe mu buzima. Zirikana ko n ubwo abantu bakuru bakora ibishoboka byose ngo badatwarwa n ibyiyumviro n imyifatire byabo, abana bazi kureba aho umuntu agaragaje ibyiyumviro n imyitwarire bitari byiza. Kenshi uburyo igitekerezo runaka kivuzwemo burusha imbaraga ibisobanuro by amagambo yakoreshejwe. Hora witeguye. Mbere ya buri somo, soma ibice byose birigize ndetse n inyigisho zikubiye muri ibyo bice. Ibande ku bice icyitonderwa kigenewe uhugura na Ibande kuri izi ngingo. Itegure kuba wabazwa ikibazo icyo ari cyo cyose kuri ibyo bice kandi niba hari ikibazo udafitiye igisubizo ntutinye kubwira abahugurwa ko utazi igisubizo ariko ko ugiye kugishaka ukaza kukibagezaho. Kora uko ushoboye abahugurwa bagire ubwisanzure. Irinde kuba hari uwo wabangamira mu buryo ubwo aribwo bwose kandi wirinde gusaba abahugurwa gusubiza ibibazo bumva batabohokewe no gusubiza. Ha abahugurwa uburyo bwo gusubiza ibibazo nta zina ku buryo abandi batamenya ubivuze Ku bahugurwa bamwe, uburyo bwo kubaza ibibazo ni bwo butuma babasha kuvuga ibibateye impungenge. Bemerere bandike ibibazo ku mpapuro bazishyire mu isanduku y ibibazo. Nyuma urasubiza ibyo bibazo imbere y itsinda ryose. Tegura ahantu wakorera n abantu bagufasha Igihe wumva utabohokewe no gutanga ikiganiro runaka cyangwa se utabifiye ubumenyi 9

14 buhagije iyambaze umuntu ubishoboye (urugero: impuguke mu buzima cyangwa umurezi mugenzi wawe). Tanga urubuga rwo gutanga ibitekerezo uko babyumva Uzasanga abahugurwa bafite ubumenyi burenze ubwo watekerezaga cyangwe se nabo batekerezaga ko bafite ku bijyanye n ubugimbi/ubwangavu n uburumbuke. Urubuga rwo gutanga ibitekerezo byabo uko bije nirwo ruzagufasha kumenya ibyo bazi no kumenya niba ari amakuru nyayo kandi ahagije. Fasha abahugurwa kwishyiriraho amabwiriza abagenga Gufasha abahugurwa kwishyiriraho amabwiriza bagenderaho bizatuma batanga ibitekerezo mu bwisanzure. Aya mabwiriza kandi agaragaza imvugo n imyitwarire bigomba gukoreshwa mu mahugurwa. Amabwiriza bashyizeho ushobora kugenda uyagarukaho, by umwihariko iyo uhwitura abayarengaho. Teganya kungurana ibitekerezo mu matsinda manini. Uko abahugurwa bahabwa uburyo bwo kujya impaka no kuvugana hagati yabo, ni ko barushaho kwiyongera ubumenyi. Nyuma yo kubaha urubuga bisanzuriramo, ni byiza kubasaba ko bakomeza kwerekana uruhare rwa buri wese. Igice kinini cy iyi nyoboranyigisho kirimo imyitozo isaba ko buri wese yerekana uruhare rwe haba mu matsinda manini cyangwa se mu mato. Imyitozo mu matsinda mato. Imyitozo ya buri muntu ku giti cye cyangwa se mu matsinda mato ifasha abahugurwa kurushaho kumva ko igikorwa ari bo kigenewe koko. Imyitozo mu matsinda mato ishobora no guha abahugurwa umwanya wo kuvuga, by umwihariko abatinya kuvugira mu matsinda manini. Shishikariza ababyeyi kubigiramo uruhare Ababyeyi bakeneye amakuru abafasha kuba hafi y abana babo mu bugimbi n ubwangavu. Akenshi usanga gahunda z urubyiruko ziyambaza ababyeyi bagahabwa inshingano zitandukanye nk abarezi b abana ndetse n abavugizi mu muryango baharanira ko abana bose bagira amakuru ahagije ku ngingo zinyuranye. Bityo rero teganya gushyiraho Komite Njyanama igizwe n ababyeyi n abana ishinzwe ubuvugizi ku bandi babyeyi (reba ibisobanuro bihagije mu gice cyo Gutegura ababyeyi ). 10

15 Kwigisha hifashishijwe iyi nyoboranyigisho Ni byiza ko mbere yo gukoresha iyi nyoboranyigisho wasobanukirwa n ibice biyigize ari byo: 1. Amasomo atandatu. Buri somo rigamije kwigisha ku ngingo yihariye: Isomo rya 1. Ubugimbi/ubwangavu: Umubiri wanjye, Jyewe ubwanjye Isomo rya 2. Uburumbuke bw abakobwa n ubw abahungu Isomo rya 3. Iyo uburumbuke bw umukobwa buhuye n ubw umuhungu: Gusama Isomo rya 4. Ibyo nibaza ku burumbuke bwanjye: amatsinda y abakobwa n ay abahungu ukwabo Isomo rya 5. Isuku n ubugimbi/ubwangavu Isomo rya 6. Isubiramo 2. Urutonde rw amagambo y ingenzi yakoreshejwe ruri ku mpera y inyoboranyigisho. 3. Urutonde rw ibigo n imbuga za interineti byafasha kubona amakuru arambuye ku buzima bw imyororokere ku mpera y inyoboranyigisho. Buri somo rikubiyemo: 1. Intego ubumenyi n ubushobozi abahugurwa bazakura mu isomo. 2. Imfashanyigisho ibikoresho byifashishwa mu gutanga isomo bigomba gutegurwa mbere 3. Mbere yo gutanga isomo amabwiriza asobanura ibikorwa mbere yo gutangira isomo. 4. Igihe iminota yagenewe isomo. Bitewe n umubare w abahugurwa n izindi mpamvu ibice bigize isomo bigenerwa igihe gitandukanye. Menshi mu masomo yagenewe igihe kiri hagati y isaha imwe n igice n amasaha abiri. Ni ngombwa ko uhugura yihuta cyangwa akagenda buhoro akurikije uko abona abahugurwa bakurikira. 5. Ibice by isomo ni ibice bigize isomo. Buri gice kigomba gutangwa nk uko cyateganyijwe. Buri gice kandi gifite amabwiriza agenga uko gitangwa, amwe muri yo ni aya: Icyitonderwa ku uhugura ni inama zihariye zigenewe uyoboye amahugurwa ngo zimufashe kumenya uko ayobora ibice bimwe na bimwe by isomo. Inama kubirebana n aho amahugurwa abera- Hari ibibazo bikwiye kubazwa kugirango mubashe kumenya icyo urubiruko ruzi ndetse n ibibazo bafite mbere yo gutangira isomo. Ibyo bizabafasha uko muzatanga isomo bitewe n abo muri kumwe ndetse n umuco wabo. Ibande ku ngingo zikurikira ingingo z ingenzi zigomba gushimangirwa kuri buri gice. Ingingo zo kuzirikana? ni ingingo zigarukwaho nyuma ya buri somo. 11

16 6. Ibibazo n ibisubizo bishoboka birumvikana ko abahugurwa bazakubaza ibibazo kuri buri ngingo iganiriweho. Buri somo rifite urutonde rwa bimwe muri ibyo bibazo ndetse n ibisubizo byabyo rugenewe gufasha uhugura. Uretse isomo rya 4, andi si ngombwa ko ucukumbura ibikubiye mu bibazo byose. Urutonde rw ibibazo n ibisubizo ruzagufasha kubona byihuse ibisubizo by ibibazo abahugurwa babajije. Mbere yo gutangira isomo soma urwo rutonde bityo usobanukirwe n ibibazo n ibisubizo bikubiyemo. 7. Imyitozo y inyongera imyitozo iri ku mpera ya buri somo ishobora kwifashishwa mu gushimangira ubumenyi abahugurwa bakuye mu isomo. Iyi myitozo ushobora kuyikoresha cyangwa ukayireka ; imwe muri yo imara igihe kirekire (amezi menshi). 8. Ingingo zo gushimangira amakuru y ingenzi agomba gutangwa mu isomo. Mbere yo gutangira isomo ni ngombwa gusoma no gusobanukirwa ubutumwa bw ingenzi burikubiyemo. Ni ngombwa kandi ko abahugurwa bamenya intego ya buri somo. Igihe ubona ko abahugurwa hari ibyo badasobanukirwa reka gukomeza ubanze ubasobanurire neza. Iyi nyoboranyigisho yakorewe gufasha buri wese ku giti cye, ntigomba gukoreshwa nk aho uyoboye amahugurwa ari mu ishuri atanga inyigisho zizatangwaho ibizamini. Bityo rero uhugura agomba gukoresha uburyo bushimisha abahugurwa kandi bukabafasha kunguka ubumenyi. Abahungu n abakobwa: bavanze cyangwa batandukanye? Amasomo yose, uretse isomo rya 4, agamije guha abakobwa n abahungu urubuga rwo kungurana ibitekerezo bari hamwe. Mu isomo rya 4, abakobwa n abahungu baratandukana ngo bahabwe umwanya wo kubaza ibibazo bihariye nk igitsina gore cyangwa gabo. Birumvikana ko kuganira kuri zimwe mu ngingo zikubiye muri iyi nyoboranyigisho bitoroshye. Gutandukanya abahungu n abakobwa mu isomo rya kane bibafasha kugira ubwisanzure mu kuganira ku bintu bireba igitsina kimwe bitareba ikindi. Nyuma yo gusoma iyi nyoboranyigisho, ushobora gutekereza ko no mu yandi masomo cyangwa ibice byayo ari ngombwa gutandukanya abahungu n abakobwa. Mu mico imwe n imwe abakobwa n abahungu, abagore n abagabo ntibemerewe kugirana hagati yabo ibiganiro birebana n imihindukire y imibiri cyangwa ibitsina byabo. Niba ari uko bimeze birumvikana ko ari abahungu ari n abakobwa batazabohokerwa no kugira uruhare mu biganiro; bityo rero uhugura ashobora gufata icyemezo cyo kubatandukanya kuko bizatuma buri wese yisanzura mu gutanga ibitekerezo, ibi bikaba ari bimwe mu byo uhugura agomba guharanira. Uhugura niwe ufata icyemezo cyo gutandukanya abakobwa n abahungu mu biganiro byose cyangwa se muri bimwe muri byo akurikije umuco w abo ahugura n aho amahugurwa abera. Guhitamo aho amahugurwa abera Ukurikije bimwe mu bikubiye muri iyi nyoboranyigisho birumvikana ko abahugurwa bazifuza ko amahugurwa abera ahiherereye. Guhitamo aho amahugurwa abera ni igikorwa cy ingenzi. Niba bishoboka hitamo ahantu hatuje hatuma abahugurwa batazumvwa, babonwe cyangwa 12

17 barogowe n abandi bantu. Izeze abahugurwa ko ibyo bavugira mu mahugurwa birangirira aho; kora kandi uko ushoboye amahugurwa abere hafi y aho abahugurwa batuye. Guteguza ababyeyi Bamwe mu babyeyi n abarezi ntibabohokerwa no kuganira n abana ibijyanye n ubuzima bw imyororokere. Abandi nabo bahangayikishwa no kuba batanga amakuru arenze ayo umwana akwiye kumenya cyangwa se bakananirwa gusubiza ibibazo bye. Zimwe mu mpamvu zituma ababyeyi cyangwa abarezi batabohokerwa no kuganira bene ibyo biganiro n abana ni umuco na za kirazira zo mu muryango babamo. Ni ngombwa ko ababyeyi n abarezi bamenyeshwa ibyo abana babo bagiye guhugurwaho. Ni muri urwo rwego abateguye amahugurwa bashobora kwandikira ababyeyi cyangwa bakajya kubareba niba batazi gusoma. Ku rupapuro rukurikira hari urugero rw ibaruwa yakwandikirwa ababyeyi ibamenyesha ibijyanye n amahugurwa yateguriwe abana babo. Uretse kwandika ibaruwa, abateguye amahugurwa bashobora no gutegura inama n ababyeyi cyangwa abarezi ngo baganire ku nyoboranyigisho na zimwe mu ngingo zayo zikubiyemo ubutumwa bwihariye. Inama nk iyi ni ngombwa by umwihariko ku babyeyi batazi gusoma. Ni ngombwa kandi gushyiraho komite y ababyeyi ishinzwe gukurikirana ibijyanye n amahugurwa. Gukorana n ababyeyi/abarezi no gusubiza ibibazo byabo bizatuma basobanukirwa n ibikubiye mu mahugurwa kandi bitume agera ku musaruro. Ni ngombwa kandi ko umenyesha ababyeyi aho ubarizwa (telefoni, aho ukorera) kuko bashobora kugukenera nyuma y inama. Ni byiza ko ibiganiro n ababyeyi biba mbere y amahugurwa y abana bityo ababyeyi babe biteguye kuzafatanya n abana babo mu gukora imyitozo bazahabwa kuko imwe n imwe igenewe gukorerwa mu muryango. Bimwe mu bifasha kwigisha abana ubuzima bw imyororokere ni imikoro n imyitozo bigamije gukangurira ababyeyi n abarezi kugirana umushyikirano n abana babo bityo bakagira uruhare rufatika mu kubigisha ibijyanye n ubuzima bw imyororokere. Iyi mikoro n imyitozo kandi ituma ababyeyi bamenya ibyo abana barimo kwiga kandi bakabaganiriza ku ndangagaciro zabo. Ubushakashatsi bwemeza ko benshi mu babyeyi bazagira uruhare mu mikoro yahawe abana kandi ko byongera umushyikirano hagati y abana n ababyeyi. Abahanga kandi bemeza ko abana bagira igihe cyo kuganira n ababyeyi babo ibijyanye n ubuzima bw imyororokere bafite amahirwe menshi yo kutishora mu myitwarire mibi ugereranyije n abatajya bagirana bene ibyo biganiro n ababyeyi. Bityo rero kangurira ababyeyi kuzagira uruhare mu mikoro abana babo bazajya batahana. Isano ryo mu muryango n umwana. Mu gutanga ibiganiro, ni ngombwa gusobanura ko ababyitabiriye bashobora kukwiyambaza cyangwa bakiyambaza abandi bantu bakuru bafitiye icyizere igihe bafite ibyo bifuza gusiganuza ku bikubiye muri iyi nyoboranyigisho. Ni byiza kandi ko ubamenyesha ahandi hantu hose bakura ubufasha bujyanye n ibibazo binyuranye bakubaza. 13

18 Inama ku birebana n aho amahugurwa abera Iyi nyoborabiganiro ikubiyemo inyigisho rusange, birasaba ko zitangwa bitewe n aho uri ndetse n itsinda ufite bityo isomo rikigishwa urubyiruko tugendeye kubyo bazi cyangwa babayemo aho batuye. Witekerereza ibyo bazi ndetse n ibyo batekereza! Kugirango tubafashe gutegura neza isomo, vugana n urubyiruko, ababyeyi cyangwa abarimu, mu gihe utabashije kumenya ibibazo bafite. 14

19 Urugero rw ibaruwa igenewe ababyeyi Babyeyi, Tunejejwe no kubamenyesha ko hari gahunda yihariye yo guhugura abana banyu ku mihindukire y umubiri n ibyiyumviro ijyana n ubugimbi n ubwangavu. Iyo gahunda igizwe no kungurana ibitekerezo mu matsinda ndetse n imyitozo. Hagamijwe guha abana banyu ubushobozi bwo kwifatira ibyemezo bikwiye igihe bari mu bugimbi n ubwangavu, tuzabahugura ku mihindukire iboneka ku mibiri, ibyiyumviro n imibereho yabo mu muryango igihe bageze mu bugimbi n ubwangavu. Gusobanukirwa n uburumbuke ndetse n impinduka zo mu bugimbi n ubwangavu ni bimwe mu bigize gahunda ihamye yo kwigisha abantu gufata neza no kurengera ubuzima bwabo. Aya mahugurwa agamije gufasha abana: kugira ubumenyi nyabwo kandi bujyanye n imyaka yabo ku bijyanye n ubugimbi n ubwangavu; kwiyakira no kugira imyitwarire inoze mu gihe barimo bahura n impinduka zo mu bugimbi n ubwangavu; kugira ubumenyi bubafasha kuganira n abandi ibijyanye n ubugimbi n ubwangavu; kuganira n ababyeyi babo ibijyanye n ubugimbi n ubwangavu, ubuzima bw imyororokere, gufata ibyemezo bijyana n ubwo buzima. Ingingo zizaganirwaho zizibanda ku mihindukire iboneka ku mibiri, ibyiyumviro n imibereho y abana mu muryango igihe bageze mu bugimbi n ubwangavu, imikorere y imyanya myibarukiro y abakobwa n abahungu, imihango, gusobanukirwa n uburumbuke, n isuku y umubiri. Niba mwifuza kugira uruhare mu myigire y umwana wanyu, mwabigeraho munyuze muri izi nzira: kangurira umwana kukuganiriza no kukubaza ibibazo bireba izo ngingo. bwira umwana uko byakugendekeye igihe wari ingimbi cyangwa umwangavu. bwira umwana indangagaciro n imyemerere byawe mu bijyanye n ubuzima bw imyororokere, ubugimbi n ubwangavu ndetse n isuku. kangurira umwana kuganira no kungurana ibitekerezo ku byo bigaho mu mahugurwa. fatanya n umwana wawe mu mikoro yateganyirijwe abana n ababyeyi. Intego nyamukuru y iyi gahunda ni uguha abana amakuru nyayo kandi hakoreshejwe uburyo n imvugo bikwiye. Imfashanyigisho zose zikenewe zateguwe na the Institute for Reproductive Health of Georgetown University and Family Health International hashingiwe ku zindi gahunda zo gufasha urubyiruko rwo mu bihugu biri mu nzira y amajyambere. Iyi miryango yombi irazwi ku rwego mpuzamahanga kubera ubuhanga yagaragaje mu kwigisha abana ibijyanye n ubugimbi n ubwangavu. Nk umuyobozi w urubyiruko ndemeza ntashidikanya ko ari ngombwa ko abana bacu bahabwa ubu bumenyi bw intagereranywa. Mbashimiye kandi uruhare mutazahwema kugira mu gushyigikira iyi gahunda. Niteguye kandi kubagezaho ibindi bisobanuro mwakenera. Mugire amahoro, (IZINA RY UYOBOYE AMAHUGURWA ) (Andika aho uboneka nk ishuri cyangwa ikigo ukoreraho, agasanduku k iposita na telefoni) 15

20 Isomo rya 1 Ubugimbi/ubwangavu: Umubiri wanjye, jyewe ubwanjye Intego Nyuma y iri somo abarikurikiye bazashobora: Ubugimbi/ubwangavu: Umubiri wanjye, Jyewe ubwanjye 1. Kugaragaza impinduka eshanu ziba ku mibiri y abahungu n abakobwa mu gihe cy ubugimbi n ubwangavu ndetse no kugaragaza icyo bazitekerezaho. 2. Kugaragaza impinduka eshatu ziba ku byiyumviro by abahungu n abakobwa mu gihe cy ubugimbi n ubwangavu ndetse no kugaragaza icyo bazitekerezaho. 3. Kumenya igihe ubugimbi n ubwangavu bitangirira. 4. Kuganira ku mikurire y imibiri yabo ndetse n ishusho yayo. 5. Gusobanukirwa ko kugira ibyiyumviro bijyanye na kamere mbonerabitsina ari ikintu gisanzwe. Imfashanyigisho Impapuro zo mu ikayi n ikaramu cyangwa marikeri kuri buri muntu Impapuro nini (flip chart) esheshatu Marikeri Impapuro nini cyangwa se ikibaho Igifashi (tape) Mbere yo gutanga isomo Soma witonze incamake y isomo rya 1. Soma buri gice mu bigize isomo. Tekereza uko uri butange ibikubiye muri buri gice n ubutumwa uri bwongeremo kugirango birusheho kumvikana no kugira akamaro. Ku gice cya 6: mutegurire buri wese witabiriye amahugurwa urupapuro rw umwitozo 1 nuwa 2. Ku gice cya 8: mutegurire muri wese witabiriye amahugurwa urupapuro rw umwitozo wa 3 16

21 Icyitonderwa Bamwe mu bahugura bagaragaje ko igice cya gatatu kitaborohera. Itoze mu mutwe uko uri bugitange. Ni ngombwa ko uzirikana ko urubyiruko rukoresha imvugo yarwo rwihariye (slang) mu kuvuga amagambo amwe n amwe akubiye muri icyo gice; bityo bigusaba kwitonda no kubereka ko utabangamiwe n imvugo zabo. Ibi bituma bakugirira ikizere kandi bakakubwira byose bisanzuye, bigatuma ukomerezaho n izindi ngingo ziri bukurikire. Isomo rya 1 Igihe Icyigwa Iminota Igice cya 1: kwibwirana (niba bikenewe) Igice cya 2: Gushyiraho amabwiriza atugenga Igice cya 3:Amagambo dukoresha twerekana ibice by umbiri Igice cya 4: Ni gute imibiri yacu yahindutse Igice cya 5: Impinduka mu byiyumviro Igice cya 6: Impinduka mu byiyumviro Bivuze iki kuba umukobwa cyangwa umuhungu Igice cya 7: Kuganira ku bugimbi n ubwangavu Igice cya 8: Ingingo yo kuzirikana IMINOTA YOSE HAMWE 170 cyangwa 175 Igice cya 1 Twibwirane Bikorerwa mu matsinda ya 2 nyuma bagahuriza hamwe (iminota 10) Gabanya abitabiriye amahugurwa mu matsina ya babiri babiri. Niba umubare wabo ari igiharwe, nawe ushobora gusanga umuntu usigaye wenyine. Mumaze gukora amatsinda, menyesha abahugurwa ko buri muntu ahitamo umubare uwo ari wose uri hagati ya 1 na 5. Saba buri wese kwibwira mugenzi we no kumubwira umubare yahisemo. Babwire ko umubare mugenzi wawe akubwiye uvuga ko ugomba kumubwira ibintu bikwerekeyeho bingana nawo. Urugero, niba mugenzi wawe akubwiye ko yahisemo 5 ni ukuvuga ko ushaka ibintu 5 bikwerekeyeho umubwira. Nyuma y iminota itanu saba abahugurwa kurema itsinda rimwe maze buri wese amenyeshe abandi mugenzi we bahoranye mu itsinda rya babiri ndetse n ibyo yamumenyeho. 17

22 Ubugimbi/ubwangavu: Umubiri wanjye, Jyewe ubwanjye Igice cya 2 Gushyiraho amabwiriza ngenderwaho Kungurana ibitekerezo muri rusange (iminota 10) Saba abahugurwa kuvuga amabwiriza bumva bagenderaho ngo amahugurwa agende neza. Andika ayo mabwiriza ku flip chart cyangwa ikibaho kandi wongereho n andi abahugurwa baba batavuze (ifashishe urutonde rukurikira). Aya mabwiriza agomba guhora ahagaragara kandi akibukiranywaho igihe cyose. Aya ni amwe mu mabwiriza yagenga amahugurwa: Gutega amatwi ibitekerezo by abandi Kubaza ibibazo ni byiza kandi bikorwa igihe cyose. Nta kibazo kitarimo ubwenge kibaho. Kudaca abandi mu ijambo Gufasha bagenzi bawe. Nta gitangaza kirimo ko uyoboye amahugurwa n abahugurwa bagira isoni cyangwa se bakananirwa gusubiza ibibazo babajijwe Umuntu udashaka kugira icyo avuga ntagomba kubihatirwa Ntugaseke ibyo abandi bavuze Birabujijwe gutukana Uyoboye amahugurwa ashobora guhitamo kudasubiza ikibazo runaka imbere y abahugurwa Ibitekerezo by abakobwa binganya agaciro n iby abahungu Gusangira ibitekerezo bikorerwa mu mwiherero n ubwizerane Ibitekerezo bitangwa bigomba kugirwa ibanga ntibigomba kubwirwa abatari mu mahugurwa Niba ushaka kuvuga zamura akaboko utegereze ko uhabwa ijambo Irinde gucira urubanza mugenzi wawe ushingiye kubyo akora cyangwa avuga. Birashoboka ko abahugurwa baba bafite ibibazo badashaka kubariza imbere ya bagenzi babo, babwire ko bemerewe kwandika bene ibyo bibazo bakabishyira mu gasanduku k ibibazo kateganyirijwe aya mahugurwa maze bikaza gusubizwa nyuma ya buri somo cyangwa se ikindi gihe cyagenwa n uyoboye amahugurwa. 18

23 Igice cya 3 Inyito z ibice by umubiri wacu 1 Kungurana ibitekerezo muri rusange (iminota 15) Manika za mpapuro nini eshashatu ku nkuta z icyumba maze wandike rimwe muri aya magambo kuri buri rupapuro: Umugabo Amabere Inda ibyara Umugore Imboro Ikibuno Saba buri wese mu bahugurwa kujya kwandika imvugo akoresha we na bagenzi be iyo bashaka kuvuga buri jambo muri ariya. Bakangurire kwandika imvugo zose bazi kandi ubabwire ko n amagambo bumva ko ari mabi bemerewe kuyandika. Nibarangiza musome cyane kandi mwitonze amagambo yose banditse. Baza ibibazo bikurikira: Hari ijambo ryaba ryaguteye isoni kuribona, kuryandika cyangwa kuryumva? Kubera iki? Ni ryari dukoresha imvugo twihariye na bagenzi bacu? Ni ryari dukoresha imvugo yemewe ihuriweho na bose? Kubera iki? Hari amagambo mubona ari imvugo nyandagazi? Ese tujya tuyakoresha mu kuvuga abagore cyangwa abagabo muri rusange? Uratekereza ko abagabo n abagore uyakoreshaho bumva bibamereye gute? Utekereza ko biterwa n iki? Gukoresha bene ayo magambo bigaragaza iki? Ese hari imvugo nziza twaba twibagiwe? Kubera iki? Isomo rya 1 Ibande ku ngingo zikurikira (Stress the following) Uyu mwitozo udufasha kumva twisanzuye igihe tuganira ku bijyanye n ubugimbi n ubwangavu. Uyu munsi turarebera hamwe impinduka ziba ku mibiri no ku byiyumviro abakobwa n abahungu bahura nabyo mu bwangavu n ubugimbi. Icyitonderwa k uhugura Niba ari ngombwa, uhugura asobanurira abahugurwa akamaro ko kugira imyitwarire inoze mu gihe tuganira ku bice bitandukanye bigize umubiri wacu. Ni ngombwa kandi kubasobanurira bihagije ko buri wese agomba kubahwa kandi ko abakobwa n abahungu bagomba gufatwa kimwe nta busumbane. 1 uyu mwitozo wavuye mu gitabo Choose a Future! Issues and Options for Adolescent Boys: A Sourcebook of Participatory Learning Activities. (Activities, 1998) 98.)Washington cyanditswe na Centre for Development and Population 19

24 Iyo abahugurwa batazi kwandika neza, uyu mwitozo ukorwa mu bundi buryo. Gabanya abahugurwa mu matsinda atatu mato maze buri tsinda urihe amagambo abiri muri yayandi atandatu. Saba buri tsinda kuvuga inyito zose bakoresha iyo bashaka kuvuga ayo magambo bahawe. Nyuma y iminota itanu buri tsinda rijya imbere y abandi rigasoma mu ijwi riranguruye amagambo ryabonye. Igice cya 4 Ni gute imibiri yacu yahindutse? Kungurana ibitekerezo muri rusange (iminota 35) Ha buri wese urupapuro na marikeri maze umusabe gushushanya ifoto igaragaza uko azaba ameze afite imyaka 16. Bahe iminota itanu yo gushushanya. Ubugimbi/ubwangavu: Umubiri wanjye, Jyewe ubwanjye Icyitonderwa k uhugura Niba abahugurwa batabohokewe no gushushanya ifoto yabo bashobora gushushanya mugenzi wabo kuko bashobora guterwa isoni no gushyiraho impinduka zose igihe bazi ko barimo bishushyanya bo ubwabo. Niba abahugurwa ari ab igitsina kimwe, basabe no gushushanya ifoto y umuntu badahuje igitsina. Andika imitwe (titles) ibiri kuri flip chart cyangwa ikibaho: Impinduka ku bakobwa n Impinduka ku bahungu. Saba abahugurwa kwerekana itandukaniro hagati y uko bameze ubu n uko bazaba bameze ku myaka 16, bibanda ku mpinduka zigaragarira amaso. Basabe no kuvuga ku zindi mpinduka ziba ku mubiri ariko zitabonwa n amaso. Urugero ni iki kizahinduka ku ijwi ryawe nugira imyaka 16? Andika ibisubizo baguha kuri flip chart cyangwa ikibaho nk uko byanditse mu mbonerahamwe ikurikira. Nyuma yo kureba impinduka ziba kuri buri gice cy umubiri, soma cyane ubutumwa nyamukuru buri mu gice cya gatatu (column) cy iyi mbonerahamwe. 20

25 Impinduka ku mibiri yacu Impinduka ku bakobwa Impinduka ku bahungu Ingingo uhugura yibandaho Uruhu Rurayaga kandi rukaba rwarwara ibiheri Rurayaga kandi rukaba rwarwara ibiheri Ibi birangirana n ubugimbi n ubwangavu. Karaba mu maso buri gihe ukoresheje isabune n amazi Ubwoya Ubwoya bwo ku maguru, mu maha no ku gitsina buriyongera Ubwoya bwo ku maguru, mu gituza, mu maso, mu maha no ku gitsina buriyongera Abantu bose baba abakobwa cyangwa abahungu ntibamera ubwoya bungana Amabere Amabere aramera, akabyimba kandi agatonekara Amabere aramera, akabyimba kandi agatonekara Birashoboka ko amabere yose adakurira ku muvuduko umwe kandi si igitangaza ko umuntu agira amabere atangana neza Igihagararo Amatako aragara, amabere agakura, ibiro n uburebure bikiyongera Ibizigira, ibyaziha n igituza biragara, ibiro n uburebure bikiyongera Abakobwa bashobora gukura vuba kurusha abahungu ariko umuhungu urangije ubugimbi aba arusha abakobwa ibiro n uburebure Ibyuya Ibyuya biriyongera kandi umubiri ugahindura impumuro Ibyuya biriyongera kandi umubiri ugahindura impumuro Ibi ni ibisanzwe, byakemurwa no kwiyuhagira buri munsi Ijwi Ijwi rinigaho gato Ijwi riraniga, hari n igihe ridasohoka neza Imyanya ndangagitsina y abakobwa Imyanya ndangagitsina y abahungu Atangira kujya mu mihango no kumva ububobere mu nda ibyara Atangira kwiroteraho no gushyukwa. Imboro n amabya biriyongera Ku bahungu hari igihe bajwigira ikindi gihe bakagira urujwi runini, ibi rero ugasanga bibatera isoni ariko birashira. Abakobwa bashobora kubona ururenda mu nda ibyara. Ibi nta kibazo kibirimo, tuzagira umwanya wo kubigarukaho ndetse tuvuge no ku mihango Kwiroteraho no gushyukwa ni ibintu bisanzwe, tuzabigarukaho mu masomo ari imbere 21

26 Ubugimbi/ubwangavu: Umubiri wanjye, Jyewe ubwanjye 22 Igice cya 5 Impinduka z ingenzi ku bakobwa Uruhu rurayaga ndetse rimwe na rimwe rukazaho n ibiheri. Ubwoya bwo ku maguru, mu maha, no ku gitsina buriyongera. Amabere aramera, akabyimba kandi agatonekara. Impinduka z ingenzi ku bahungu Uruhu rurayaga ndetse rimwe na rimwe rukazaho n ibiheri. Ubwoya bwo ku maguru, mu gituza, mu maso, mu maha, no ku gitsina buriyongera. Ubutumwa nyamukuru k uhugura Ku bijyanye n ibiheri birangirana n ubugimbi/ubwangavu,mujye mukaraba mu maso buri gihe n isabune. Ikindi kandi ari abahungu cyangwa abakobwa ntibamera ubwoya bungana bihinduka umuntu kuwundi. Huza isomo n imico n imigenzereze y abahugura Mu gutanga iri somo ni ngombwa gushingira ku bibazo abo uhugura bafite ndetse n ubwo bakeneye. Saba abahugurwa amakuru yose wumva yagufasha gutegura neza isomo. Urugero: ni iki muzi ku mpinduka ziba ku mibiri y abakobwa n abahungu bageze mu bwangavu n ubugimbi? Koresha aya makuru kugirango isomo rirusheho kunogera abarytabiriye. Ibande ku ngingo zikurikira (Stress the following) Ubugimbi n ubwangavu ni ikigero abahungu n abakobwa bageramo imibiri yabo igahinduka barabyibuha kandi bakaba barebare, imyanya ndangagitsina igakura bakamera n ubwoya ku bice bimwe na bimwe by umubiri. Ibi biterwa n uko hari imisemburo mishya iza mu mubiri ituma umuntu ava mu bwana agakura. Muri rusange ubwangavu butangira hagati y imyaka 8 na 13 naho ubugimbi bugatangira hagati y imyaka 10 na 15. Ariko kandi hari n igihe butangira mbere cyangwa nyuma y iyi myaka. Muri rusange, abakobwa batangira ubwangavu mbere ho imyaka ibiri ugereranyije n igihe abahungu batangirira ubugimbi. Muri iki kigero umukobwa ashobora gusama kandi umuhungu nawe ashobora gutera inda. Niba hari ikibazo ufite ku mihindukire y umubiri wawe kiganireho n umuntu mukuru wizeye cyangwa umukozi wo muri serivisi y ubuzima. Impinduka ku byiyumviro byacu Umwitozo mu matsinda mato (iminota 20) Gabanya abitabiriye amahugurwa mu matsinda ya batatu cyangwa

27 bane. Ha buri tsinda umwanya uhagije wo gutekereza no kungurana ibitekerezo kuri zimwe mu mpinduka ku byiyumviro no mu mibereho mu muryango abangavu n ingimbi bahura nabyo. Niba abahugurwa bataragera muri icyo kigero babaze uko bumva bazaba bameze umunsi bakigezemo. Basabe gutekereza kuri ibi bikurikira: Isomo rya 1 Impinduka mu buryo biyumva. Impinduka mu mibanire yabo n ababyeyi babo. Impinduka mu bucuti n urukundo. Impinduka mu byo abandi babategerejeho. Saba buri tsinda kubwira abandi impinduka eshatu babonye ko zatangiye kuba cyangwa zizaba ku byiyumviro byabo. Babaze niba batekereza ko izo mpinduka ari zimwe ku bahungu no ku bakobwa. Ese abantu bakuru bibwira ko ingimbi n abangavu bagira ibyiyumviro bitandukanye? Kora uko ushoboye ibi bikurikira biganirweho nka zimwe mu mpinduka ku byiyumviro zigaragara mu bugimbi n ubwangavu: Gushakisha uwo uri we no kwibaza ibibazo by urudaca kuri wowe ubwawe. Guhindagurika kw amarangamutima, kurakara, no kwiheba. Gushaka ubwigenge no kumva nta wamwinjirira mu buzima. Kurushaho guha agaciro imishyikirano agirana n inshuti ze ndetse n ibitekerezo byabo. Guhangayikishwa n uko agaragara ku mubiri. Kwibaza kuri ejo hazaza (kwiga, gushinga umuryango, gushaka akazi,n ibindi). Kurushaho kwita ku byamamare byo muri filimi, muri muzika, abarimu, bagenzi be ndetse n abo bari kumwe mu mahugurwa. Kugira amatsiko ku bijyanye n imyanya ndangagitsina. Kumva yifuza kugirana imibonano mpuzabitsina cyangwa ibiyiganishaho n abantu runaka. Ibande kuri izi ngingo ( Stress the following) Kugira ibi byiyumviro byose ni ibisanzwe. Guhangayikishwa no kuba urimo ukura ntibitangaje. Kumva wifuje gukora imibonano mpuzabitsina cyangwa ibisa nayo nta kibi kibirimo. Nyamara kumenya uko witwara ngo udategekwa n ibyo byifuzo nibyo bikomeye. Abantu bose bagira ibyifuzo biganisha ku mibonano mpuzabitsina niyo mpamvu kubiganiraho n umuntu mukuru wizeye cyangwa n umubyeyi ari ingirakamaro. Ibi tuzabigarukaho mu masomo ari imbere. 23

28 Igice cya 6 Huza isomo n imico n imigenzereze y abo uhugura Mu gutanga iri somo ni ngombwa gushingira ku bibazo abo uhugura bafite ndetse n ubufasha bakeneye. Saba abahugurwa amakuru yose wumva yagufasha gutegura neza isomo. Urugero: ni iki muzi ku mpinduka ziba ku byiyumviro y abakobwa n abahungu bageze mu bwangavu n ubugimbi? Ese izo mpinduka ni zimwe ku bakobwa no ku bahungu? Koresha aya makuru kugirango isomo rirusheho kunogera abaryitabiriye. Kuba umukobwa, kuba umuhungu: itandukaniro hagati yacu, uko umuryango utubona itubona 2 Umwitozo mu matsinda mato (iminota 45) Hitamo izina rizwi muri ako gace kandi ritagenewe igitsina runaka (izina rihuriweho n abakobwa n abahungu) maze utegure imyitozo 2 ku buryo bukurikira: Ubugimbi/ubwangavu: Umubiri wanjye, Jyewe ubwanjye 24 2 Cet exercice est tiré de: Gender and Relationships: a practical action kit for young people. Commonwealth Secretariat and Healthlink Worldwide.

29 Umwitozo wa 1 Muhoza (iri zina risimbuze iryo uzi ko rihuriweho n abakobwa n abahungu) Isomo rya 1 Muhoza ni umuhungu ufite imyaka 10 akaba abana n ababyeyi be. Akunda gukora siporo no kumva umuziki. Inshuti ye magara ituye ku rugo rukurikira urw iwabo. 1. Ni iyihe siporo utekereza ko Muhoza akunda gukora? 2. Uratekereza ko akunda irihe tsinda ry abacuranzi? 3. Uratekereza ko inshuti ye yitwa nde? 4. Uratekereza ko akora iki iyo avuye ku ishuri? 5. Uratekereza ko akunda irihe bara? 6. Uratekereza ko akunda ibihe biryo? 7. Ni akahe kazi utekereza ko yifuza kuzakora umunsi yakuze? 25

30 Umwitozo wa 2 Muhoza (iri zina risimbuze iryo uzi ko rihuriweho n abakobwa n abahungu) Muhoza ni umukobwa w imyaka 10 akaba abana n ababyeyi be. Akunda gukora siporo no kumva umuziki. Inshuti ye magara ituye ku rugo rukurikira urw iwabo. 1. Ni iyihe siporo utekereza ko Muhoza akunda gukora? 2. Uratekereza ko akunda irihe tsina ry abacuranzi? 3. Uratekereza ko inshuti ye yitwa nde? Ubugimbi/ubwangavu: Umubiri wanjye, Jyewe ubwanjye 4. Uratekereza ko akora iki iyo avuye ku ishuri? 5. Uratekereza ko akunda irihe bara? 6. Uratekereza ko akunda ibihe biryo? 7. Ni akahe kazi utekereza ko yifuza kuzakora umunsi yakuze? 26

31 Gabanya abahugurwa mu matsinda abiri. Itsinda rya mbere risabe gukora Umwitozo wa 1 naho irya kabiri rikore uwa 2. Irinde kubwira abahugurwa ko ba Muhoza bavugwa muri biriya bibazo ari abantu babiri batandukanye. Saba abahugurwa kungurana ibitekerezo ku bisubizo batanga no kubyandika ku mpapuro z ibibazo. Kora ibishoboka muri buri tsinda habemo nibura umuntu umwe uzi kwandika no gusoma abasomere ibibazo kandi yandike ibisubizo. Babwire ko byaborohera kurushaho nibafata Muhoza nk aho ari umwe mu bana baturanye cyangwa bazi. Nibarangiza gusubiza bave mu matsinda baze babwire bagenzi babo ibisubizo bahaye buri kibazo. Mwungurane ibitekerezo ku byo bagiye basubiza bakurikije ko Muhoza ari umukobwa cyangwa ari umuhungu n impamvu ituma ibisubizo bitandukana hashingiye ku gitsina cya Muhoza. Saba abahugurwa kuvuga ibindi bintu batekereza ku muntu bitewe n igitsina cye. Ibande kuri izi ngingo: Imico yose ifite uko ibona abagore n abagabo hashingiwe ku gitsina cyabo. Ibi biba bishingiye ku mitekerereze y abantu mu muryango, ntago bishingiye ku buryo umugore n umugabo baremye. Nk uko isi igenda ihinduka niko n imitekerereze y abantu muri sosiyete ihinduka. Bityo rero, kugirango dufashe abahungu n abakobwa kuzavamo abagore n abagabo bahamye ni ngombwa ko dusuzuma iyo mitekerereze maze itanoze tukayihindura duharanira ko habaho uburinganire hagati y abakobwa n abahungu ndetse n ubufatanye mu kwiteza imbere no guteza imbere igihugu cyacu. Hariho inshingano nyinshi za gakondo zitirirwa abagore cyangwa abagabo mu bijyane n ubuzima mbonera gitsina muri iyi gahunda tuzakomeza kugenda tuyigarukaho. Igice cya 7 Tuganire ku bugimbi/ubwangavu Umwitozo mu matsinda ya babiri (iminota 20) Gabanya abahugurwa mu matsinda ya babiri babiri. Buri tsinda risabe gukina kamwe mu dukino dukurikira. Niba umubare w amatsinda uruta uw udukino, amatsinda abiri ashobora guhurira ku gakino kamwe. Saba amatsinda gukina bifashishije ubumenyi bakuye mu gice cy isomo cyabanjirije iki. Niba bitabangamiye umuco w aho muri, saba abakobwa gukina bitwa abahungu (gukina roles z abahungu) n abahungu bakine bitwa abakobwa (mu duce tumwe na tumwe, abakobwa n abahungu cyangwa se abantu b ikigero runaka ntibabohokerwa no gukina, kora ku buryo amatsinda aba agizwe n abantu batabangamiwe no gukinana). Buri tsinda rihe iminota 5 yo gutegura agakino kabo. Agakino ka #1: umuntu umwe akina ari umukobwa ufite imyaka 27

32 12 undi agakina ari umubyeyi w umugore (ashobora kuba nyina, nyina wabo cyangwa nyirakuru w uwo mukobwa); umukobwa aba ahangayikishijwe no kuba ataramera amabere mu gihe benshi muri bagenzi be bayameze. Umubyeyi (nyina, nyina wabo, nyirakuru) akamuhumuriza amusobanurira ko abantu bose batamerera amabere igihe kimwe kandi ko batamera angana. Agakino ka #2: umuntu umwe akina ari umuhungu ufite imyaka 12; undi agakina ari mukuru we. Umuhungu aterwa isoni n uko ku ishuri bagenzi be bamuserereza kubera ko ijwi rye ritagisohoka neza (ko avuga nk akabwana). Mukuru we akamumara impungenge amusobanurira impamvu ijwi rye rimeze gutyo kandi amugira n inama ku bisubizo azajya aha abamuserereza. Ubugimbi/ubwangavu: Umubiri wanjye, Jyewe ubwanjye 28 Agakino ka #3: abagize itsinda bombi barakina ari abakobwa b imyaka 10. umwe agaserereza mugenzi we kuko ari muremure kurusha abandi bagenzi be bose. Uwo baserereje agasobanura ko abakobwa n abahungu badakura ku rugero rumwe kandi ko batanagira uburebure bumwe. Asobanurira mugenzi we kandi ko adakunda ko bamuserereza kubera uburebure bwe bityo akamusaba kutazongera; mugenzi we abimusabira imbabazi. Agakino ka #4: umuntu umwe akina ari umuhungu ufite imyaka 12; undi akaba se (ashobora no kuba se wabo, nyirarume cyangwa sekuru). Umuhungu ahangayikishijwe no kuba amera ubwoya mu maha no mu maso. Se amuhumuriza amubwira ko abahungu bose uko bagenda bakura bamera ubwoya ku bice bitandukanye by umubiri. Agakino ka #5: umuntu umwe akina ari umukobwa w imyaka 11; undi akaba ari inshuti ye. Iyi nshuti ihangayikishijwe no kuba itarajya mu mihango kandi uyu mugenzi we yarayigiyemo. Mugenzi we amuhumuriza amubwira ko abakobwa bajya mu mihango ku myaka itandukanye. Agakino ka #6: umuntu umwe akina ari umuhungu w imyaka 13; undi akaba inshuti ye ihangayikishijwe n uko uyu mugenzi we amurusha uburebure n ibiro. Uyu mugenzi we akamusobanurira ko impinduka ziba ku bahungu mu gihe cy ubugimbi zidatangirira igihe kimwe. Agakino ka #7: umuntu umwe akina ari umuhungu ufite imyaka 14; undi akaba se. Se w umwana agerageza kumuganiriza ku bijyanye n imishyikirano hagati y abantu, imibonano mpuzabitsina n ubuzima bw imyororokere. Mu ntangiriro z ikiganiro umwana afite isoni zo kuganira na se ibyo bintu, nyamara uko ikiganiro gikomeza ni ko agenda asobanukirwa ko se agamije kumufasha maze yishimira ayo amahirwe agize. Ibibazo bibazwa nyuma y agakino Agakino kagenze gute?

33 Gukina uri umuntu uyu n uyu wumvaga bimeze gute? Ni iyihe nyigisho wakuye mu gakino? Aka gakino kakwibukije iki/katumye utekereza iki? Ni gute aka gakino kagufasha mubyo uhura nabyo mu bugimbi/ ubwangavu? Isomo rya 1 Huza isomo n imico n imigenzereze y abo uhugura Ihatire kumenya by umwihariko ibibazo by urubyiruko rw aho mutuye.kugirango mubashe kwitegura neza, Huriza hamwe bamwe murubyiruko, maze ubabaze ibibazo bikurikira: Ni bande urubyiruko ruganirira iby ubugimbi/ubwangavu? Ni hehe se bakura amakuru cyangwa se bagisha inama? Koresha ayo makururu kugirango babyigane cyangwa babisanishe kugirango isomo ribe ribereye abahugurwa. Igice cya 8 Ingingo zo kuzirikana (iminota 15) Soza isomo wibanda ku ngingo zikurikira: Impinduka zose twabonye ziba ku mibiri y ingimbi n abangavu ni ibintu bisanzwe. Buri wese akura ku muvuduko we yihariye, bamwe bakura vuba vuba abandi buhoro buhoro. Ni byiza kwirinda guserereza cyangwa guseka abagaragaza ibimenyetso by ubukure mbere cyangwa nyuma y abandi. Kenshi ingimbi n abangavu bumva babangamiwe cyangwa batewe isoni n impinduka zihuse ziba ku mibiri yabo. Kujya mu mihango no kwiroteraho ni ibintu bisanzwe. Tuzabigarukaho mu biganiro biri imbere. Mu bwangavu, umukobwa aba ashobora gusama kandi n umuhungu ugeze mu bugimbi aba ashobora gutera inda. Ni ukuvuga ko baba bafite uburumbuke. Ibi nabyo tuzabigarukaho mu bindi biganiro. Mu gusoza baza ibibazo bikurikira: Ni bande urubyiruko rwakwiyambaza igihe rufite ibibazo cyangwa impungenge ku bijyanye n ubugimbi n ubwangavu? (Bashishikarize kwiyambaza ababyeyi, abahugura, abajyanama, ba sekuru na banyirakuru, ba nyinawabo na nyirasenge, ba sewabo na nyirarume, abaganga, abaforomo n abandi.) Ni iki wabwira mugenzi wawe uterwa ubwoba no kugera mu bugimbi cyangwa ubwangavu? Hari uwaba afite ikibazo ku byo twaganiriyeho uyu munsi? Tanga umukoro wo mu rugo ugenewe abahugurwa cyangwa se 29

34 uwo bafatanya n imiryango yabo. Ushobora kwifashisha umwitozo ukurikira wateguwe na Wait4Sex, ETR Associates. Saba abahugurwa kuzagaruka mu isomo ry ubutaha bazanye imikoro yabo. Bizeze ko bafite uburenganzira bwo kugeza kuri bagenzi babo ibyo bazasubiza cyangwa se kutabikora igihe bumva bibabangamiye. Abatazi gusoma no kwandika, uhugura abasaba:1) kuganira n ababyeyi babo inyigisho bakuye mu kiganiro; no 2) kubaza ababyeyi babo uko bari bameze igihe bari ingimbi cyangwa abangavu ndetse n inama bagira abageze muri ibyo bigero. Ibande ku ngingo zikurikira ( Stess the following) Sobanurira abahugurwa ko mu isomo ry ubutaha muzanonosora ibijyanye n ubugimbi n ubwangavu kurushaho kandi ko bazagira umwanya uhagije rwo kubaza ibibazo byose bafite. Shimira abitabiriye amahugurwa umurava bagaragaje kuko n ubwo bitorohera abantu kuvuga ku bice by umubiri wabo, washimye uburyo bo babyitwayemo. Bashishakarize kuganira n ababyeyi babo, n ubwo bitoroshye, kuko ababyeyi baba bafite byinshi byo kubabwira kandi ko ari ingenzi kumenya ibitekerezo by ababyeyi no kugirwa inama nabo. Ubugimbi/ubwangavu: Umubiri wanjye, Jyewe ubwanjye Ibibazo n ibisubizo Ikibazo: Ese ni ibisanzwe kuba abakobwa n abahungu bamwe bashobora kugaragaza ibimenyetso by ubugimbi n ubwangavu mbere y abandi.? Igisubizo: Yego. Ku bahungu bamwe ubugimbi butangira ku myaka 10, abandi kuri 14 cyangwa 15. Abakobwa bamwe batangira ubwangavu ku myaka 8, abandi kuri 13 cyangwa 14. Ariko kandi, umukobwa ugejeje ku myaka 16 atarajya mu mihango agomba kujya kwa muganga. Ikibazo: Ni ukubera iki bimwe mu bice by umubiri bigaragaza ibimenyetso by ubugimbi n ubwangavu mbere y ibindi bice? Igisubizo: Mu gihe cy ubugimbi/ubwangavu, muri rusange ibice by umubiri bigenda bikura kuri gahunda iteye itya: ku bakobwa habanza kumera amabere; ku bahungu habanza kwiyongera kw udusabo tw intanga (amabya). Nyamara, hari igihe iyi gahunda idakurikizwa kandi ibyo ntawe bikwiye guhangayikisha. Ikibazo: Ni ukubera iki abahungu bamwe bamwe basa n abagiye kumera amabere iyo bageze mu bugimbi? Igisubizo: Hari igihe bibaho ko rimwe mu mabere y umuhungu cyangwa yombi abyimba kandi akamubabaza. Ibi biterwa 30

35 no kwiyongera kw imisemburo iri mu mubiri we. Ikibazo: Ni kuki kenshi ingimbi n abangavu bagira ibibazo by uruhu (ibiheri mu maso)? Igisubizo: Mu bugimbi n ubwangavu ubwiyongere bw imisemburo bwongera umuvuduko mu mikorere y imvubura zo mu ruhu. Amavuta akorwa n izi mvubura aziba utwenge two ku ruhu kandi akivanga n udukoko (bacteria) bigatera umuntu kurwara ibiheri. Mu kugira isuku y uruhu rwabo, ingimbi n abangavu bakwitabira gukaraba intoki no mu maso incuro nyinshi. Ikibazo: Bifata igihe kingana iki ngo amabere abe yamaze gukura neza? Igisubizo: Nta gihe gihuriweho n abantu bose kuko buri wese akura ku muvuduko yihariye. Ikindi kandi kuba umukobwa atangiye kumera amabere atinze ntibivuga ko amabere ye azaba mato, nta huriro riba hagati y igihe umuntu atangiriye kumera amabere n ingano yayo. Ikibazo: Ese abagore bose bagomba kwambara isutiye? Igisubizo: Si ngombwa, ariko bamwe bemeza ko ituma barushaho kumva batabangamiwe n amabere yabo. Isomo rya 1 Umukoro wo mu muryango: Biganirire ababyeyi cyangwa abandi bantu bakuru 3 Tanga urupapuro rw umwitozo wa 3 ukorerwa mu rugo. Saba abahugurwa kurugarura mu isomo rizakurikiraho. Humuriza abahugurwa ko utazatangaza amakuru bwite y umuntu igihe byaba bimubangamiye. Ku batazi gusoma no kwandika, uhugura yibutsa gukora ibi bikurikira: 1) Gusobanurira ababyeyi babo ibyo bamenye no 2) kubaza ibintu bibiri ababyeyi: ubuzima bwabo mu gihe cy ubugimbi/ubwangavu, n inama batanga ku rubyiruko ku ubugimbi /ubwangavu. 3 Cet exercice est tire de: Wait4Sex, ETR Associates. 31

36 URUPAPURO RW UMWITOZO UMUKORO WO MU MURYANGO Izina Umuntu wo mu muryango mwaganiriye 1. Bwira umuntu wo mu muryango wawe inyigisho 3 wakuye mu isomo ku bijyanye n ubugimbi n ubwangavu (byandike hano): Ubugimbi/ubwangavu: Umubiri wanjye, Jyewe ubwanjye 2. Mu mpinduka ziba ku bahungu n abakobwa bari hagati y imyaka 10 na 14, ni izihe yishimira, ni izihe yanga? 3. Baza uwo muntu wo mu muryango uko yumvaga ubugimbi cyangwa ubwangavu igihe yari afite imyaka nk iyo ufite. Urugero, ni izihe mpinduka zabaye ku byiyumviro bye muri icyo gihe? Imibereho ye mu muryango hari icyo yahindutseho muri icyo gihe? Andika ibintu 3 mu byo yakubwiye: Mubaze ibintu 3 yumva ukwiye kumenya ku bijyanye n ubugimbi n ubwangavu. Andika ibyo akubwiye:

37 Imyitozo y inyongera Murasanga ahakurikira ko imyitozo imwe n imwe ishobora gukorerwa mu matsinda Umwitozo wa 1 Ikiganiro n abantu bakuru ku birebana n ubugimbi/ubwangavu Gabanya abitabiriye amahugurwa mu matsinda mato kandi agizwe n abantu b igitsina kimwe. Saba abagize itsinda gukora urutonde rw ibibazo bumva babaza umuntu mukuru bahuje igitsina n ibyo babaza uwo batagihuje. Bibutse ko mu bibazo bagomba gushyiramo ibyerekeye uko uwo muntu yakiriye impinduka zamubayeho mu bugimbi cyangwa ubwangavu bwe zaba izo ku mubiri cyangwa se izabaye ku byiyumviro bye. Izi ni ingero z ibibazo babaza: Umwitozo wa 2 Mu mpinduka zakubayeho ufite hagati y imyaka 10 na 14 ni izihe wishimiye? Mu mpinduka zakubayeho ufite hagati y imyaka 10 na 14 ni izihe utishimiye? Mu bwangavu/ubugimbi bwawe ni iki cyahindutse ku byiyumviro byawe? Mu bwangavu/ubugimbi bwawe ni iki cyahindutse ku mibereho yawe mu muryango? Nihe nakura amakuru nyayo ku bijyanye n ubugimbi n ubwangavu? Hari inama wagira abakobwa n abahungu bagiye kugera mu bwangavu n ubugimbi? Saba buri wese guhitamo umuntu mukuru yishyikiraho maze akamubaza ibibazo itsinda rye ryateguye. Tanga urubuga rwo gusangira ibyavuye mu biganiro abitabiriye amahugurwa bagiranye n abantu bakuru. Kora urutonde rw impinduka abagore n abagabo bagaragaje ko banyuzemo igihe bari mu bwangavu/ubugimbi hanyuma mugereranye ibyanditse muri urwo rutonde mugamije kwerekana itandukaniro n ihuriro ku mpinduka ingimbi n abangavu bahura na zo. Ajenda y imikurire Saba abitabiriye amahugurwa gushaka ikayi bazajya bandikamo impinduka zigenda zibabaho uko bakura. Akamaro k uyu mwitozo ni uko: a) iyo ikayi izajya ibibutsa ibyababayeho nibamara gukura kandi bakaba bagira uwo baganiriza ibiyikubiyemo igihe babishatse; b) ku 33

38 mpera y umwitozo bazakora umwandiko (essay) ukubiyemo impinduka zose bazaba baribonyeho. Uyu mwitozo ugenewe abari hagati y imyaka 12 na 14 kandi bazi neza gusoma no kwandika. Imfashanyigisho Amakayi mashya Ibikoresho byo gufata amafoto (appareil photo) Iminzani na metero kugirango bapime ibiro n ibindi bipimo binyuranye by umubiri wabo Uducamurongo Sobanurira abahugurwa ko uyu mwitozo uzakorwa mu gihe cy ibyumweru byinshi. Mbere yo gutanga uyu mwitozo banza ubimenyeshe ababyeyi cyangwa abarezi b abana. Ikindi kintu cy ingenzi uhugura atagomba kwibagirwa ni ukwizeza abahugurwa ku byo bazandika mu makayi bizaba ari ibanga ryabo bihariye. Yaba uhugura cyangwa bagenzi babo nta n umwe wemerewe kureba muri iyo kayi igihe atari ye. Ubugimbi/ubwangavu: Umubiri wanjye, Jyewe ubwanjye Impinduka Uburebure Ibiro Igituza Amatako Umubyimba Uruhu Imihango (ku bakobwa) Ukwezi kwa 1 1. Mu ntangiriro y umwitozo ha buri wese ifoto ye umusabe kuyomeka ku rupapuro rwa mbere rw ikayi ye. 2. Ereka abahugurwa uko bakora imbonerahamwe ku mapaji y amakayi yabo (columns and rows) kugirango biborohere kuzuzamo amakuru ya buri munsi. (ifashishe urugero rukurikira). Bagire inama yo kugira igice baharira kwandikamo ibitekerezo (comments )byabo ku bijyanye n impinduka ku mubiri no mu byiyumviro bazaba bibonyeho. Urugero rw ikayi yihariye y imikurire Ukwezi kwa 2 Ukwezi kwa 3 Ukwezi kwa 4 Ukwezi kwa 5 Ukwezi kwa 6 Ukwezi kwa 7 Ukwezi kwa 8 Ukwezi kwa 9 34

39 3. Basobanurire neza akamaro ko kwandika ibitekerezo (comments ) byabo ku bijyanye n impinduka bazaba bibonyeho. Babwire ko ingimbi n abangavu bagira ibitekerezo binyuranye ku mpinduka bahura nazo, hari ubwo bazishimira, hari ubwo batazishimira, hari ubwo zibatera ubwoba, n ibindi. Ibi n ibindi bisa nabyo ni byo bagomba kwandika kuko bizabafasha kwibuka uko bari bameze mu bugimbi n ubwangavu nibamara gukura. 4. Ibutsa abahugurwa ko kwandika mu ikaye bigomba kubaho buri kwezi. Nyuma y ukwezi kwa cyenda buri wese afotorwa indi foto nayo akayishyira mu ikayi. 5. Hafi mu mpera z umukoro, sobanurira abahugurwa ko buri wese agomba gukora umwandiko (essay) ukubiyemo impinduka azaba yaribonyeho. Uwo mwandiko uzaba ugizwe n ibi bice: Umutwe Uburyo wakoze ngo wandike amakuru yose akubiye mu ikayi. Ibika bikoze neza kandi bigaragaramo interuro zikubiyemo ibitekerezo by ingenzi biri mu gika. Ibintu bishimangira interuro ziri mu bika, ibyo ni nk ingero, imibare, n ibindi byose byafasha gushimangira ibyo umuntu yanditse. Umwanzuro ukoze neza. Bamenyeshe ko kandi bafite inshingano yo kugusobanurira neza ibyo batekereza kuri uyu mwitozo ibyiza n ibibi bawubonyeho ariko kandi bemerewe kugira ibanga ibyo bumva batakubwira. Isomo rya 1 Icyitonderwa ku uhugura Iyo abahugurwa ari bato cyangwa batazi kwandika no gusoma uyu mwitozo wakorwa ku bundi buryo basabe kujya buri kwezi bashushanya amafoto yabo agaragaza impinduka zigenda ziba ku mibiri n ibyiyumviro byabo. Umwitozo wa 3 Ibaruwa ivuga ku bugimbi/ubwangavu Saba buri wese mu bitabiriye amahugurwa kwandikira ibaruwa umuvandimwe wabo ugiye kujya mu bugimbi cyangwa ubwangavu. Mu ibaruwa basobanurira uwo muvandimwe ibizamubaho byose kandi bakamugira inama zo kwitegura no kwakira neza izo mpinduka. Icyitonderwa ku uhugura Iyo abahugurwa ari bato cyangwa batazi kwandika no gusoma uyu mwitozo wakorwa ku bundi buryo aho kwandika ibaruwa, bahimba umuvugo, inkuru cyangwa indirimbo. 35

40 Ubugimbi/ubwangavu: Umubiri wanjye, Jyewe ubwanjye 36

41 Ingingo zo gushimangira ku isomo rya mbere Isomo rya 1 Ubugimbi/ubwangavu ni iki? Ubugimbi/ubwangavu ni ikigero abahungu n abakobwa bageramo maze imibiri yabo igahinduka ibiro n uburebure biriyongera, imyanya ndangagitsina irakura, bamera ubwoya muri bimwe mu bice by umubiri. Umukobwa ugeze mu bwangavu ashobora gusama naho umuhungu ugeze mu bugimbi ashobora gutera inda Ni iyihe nkomoko y ubugimbi n ubwangavu? Umubiri ukora imisemburo mishya ikaba ari yo itera impinduka mu mubiri zituma uwari umwana ahinduka umuntu mukuru. Ubugimbi/ubwangavu bitangira ryari bimara igihe kingana iki? Muri rusange, ubwangavu butangira hagati y imyaka 8 na 13, naho ubugimbi bugatangira hagati y imyaka 10 na 15. Nyamara kandi ubugimbi cyangwa ubwangavu bushobora gutangira mbere cyangwa nyuma y iyi myaka. Buri muntu atandukanye n undi, bityo rero igihe ubugimbi cyangwa ubwangavu butangirira n igihe bumara si ngombwa ko kiba kimwe kuri bose. Mu bugimbi/ubwangavu umuntu ahura n impinduka zitandukanye ziganisha ku mikurire ye. Ibi bimara igihe kiri hagati y imyaka ibiri n itanu. Bamwe mu ngimbi/abangavu biyongeraho sentimetero icumi cyangwa zirenga z uburebure buri mwaka! Nyuma y ubugimbi/ubwangavu umuntu ntiyongera kwiyongera mu burebure kandi ubusanzwe umuntu arangiza iki kigero amaze kugira uburebure bw abantu bakuru. Ni izihe mpinduka ziba ku mibiri yacu? Igihagararo n imyanya ndangagitsina ku bahungu Ibizigira by abahungu birabyibuha kandi imibiri yabo ikarushaho gukomera (ibizigira by abahungu birabyibuha m imikaya ikiyongera). Bimwe mu bice by umubiri (by umwihariko amaboko n amaguru) bishobora gukura kurusha ibindi. Kubera ko amagufa yo mu maguru n amaboko y abahungu akura vuba vuba, umubiri ukora ibishoboka ngo imyakura nayo ikure kuri uwo muvuduko, ibi bigatuma umuhungu yumva ububabare mu maboko n amaguru. Abahungu bamwe bashobora kubyimba imoko bigasa nk aho barimo kumera amabere. Ibi biterwa n ubwiyongere bw imisemburo mu mubiri kandi ntibimara 37

42 Ubugimbi/ubwangavu: Umubiri wanjye, Jyewe ubwanjye igihe. Umuhungu ugeze mu bugimbi atangira gushyukwa no kwiroteraho. Izindi mpinduka zibabaho ni ubwiyongere bw imboro mu mubyimba no mu burebure ndetse n ubwiyongere bw amabya. Igihagararo n imyanya ndagatsina ku bakobwa Imibyimba y abakobwa iragara ikarushaho kugararagara nk iy abagore koko. Amatako yabo aba magari, amabere agakura kandi birashoboka ko rimwe ryaruta irindi. Abakobwa barabyibuha kandi imoko zabo zigatonekara bitewe no kumera amabere ibi byose ni ibisanzwe. Kwiyongera ibiro ni ikintu gisanzwe mu mikurire y abakobwa kandi si byiza gufata rejime ugamije kwirinda ibyo biro. Nyuma y umwaka umwe cyangwa ibiri umukobwa ameze amabere atangira kujya mu mihango iki ni ikindi kimenyetso cy uko umuntu ari mu bwangavu, byerekana ko imisemburo yakoze akazi kayo neza. Abakobwa kandi bashobora kumva cyangwa kubona ibisa n amazi by urwererane (ururenda) biva mu nda ibyara. Ibi ntibivuga ko hari ikibazo gihari; ni ikindi kimenyetso cy uko umubiri urimo guhinduka. Ubwoya Kimwe mu bimenyetso bya mbere by ubugimbi/ubwangavu ni ukumera ubwoya aho butari busanzwe. Umuntu amera ubwoya mu maha no ku gitsina. Mu ntangiriro, ubu bwoya buba bworoshye kandi bunyanyagiye, nyuma bukaba burebure, bugakomera, bukaba bwinshi kandi bukarushaho kuba umukara. Ku bahungu, bashobora kumera ubwoya mu gituza no mu maso. Uruhu Mu ntangiriro z ubugimbi n ubwangavu umuntu agira ibiheri ku ruhu, bishobora gushira ageze ku myaka makumyabiri. Icyo yakora ni ukugirira isuku uruhu rwe akaraba mu maso n isabune buri munsi. Ibyuya Umuntu atangira kugira indi mpumuro mu maha no mu bindi bice bimwe na bimwe by umubiri. Iyi mpumuro yitwa icyuya kandi buri wese arayigira. Imisemburo yo mu bugimbi n ubwangavu ituma imvubura z uruhu zisohora icyuya. Mu kugabanya impumuro mbi y ibyuya, umuntu akaraba buri munsi, cyangwa akitera imibavu (deodorant). Ijwi Ijwi ritangira kudasohoka neza nyuma rikaniga, abakobwa na bo bashobora kuniga ijwi ho gato. Kudasohoka neza kw ijwi ry abahungu bigenda bishira uko bakura. 38

43 Ibyiyumviro Mu bugimbi/ubwangavu umuntu arushaho kugira amarangamutima cyangwa se akarakazwa n utuntu duto. Igitera impungenge ingimbi n abangavu ni isura baterwa n impinduka ziba zirimo kuba ku mibiri yabo. Kurakarira bagenzi bawe cyangwa abo mu muryango ni ibintu bikubaho kenshi; ikindi kandi ni kenshi wumva ubihiwe cyangwa wihebye. Byaba byiza kugira umuntu mukuru wizeye uganiriza ku byiyumviro byose ugira - kubabara, kurakara, no kwiheba-. Abakobwa n abahungu bashobora kugira ibyiyumviro bimwe cyangwa se bitandukanye. Ibyifuzo bijyanye n imibonano mpuzabitsina Mu gihe cy ubugimbi n ubwangavu birasanzwe ko umuntu arushaho kwita kubo badahuje igitsina. Ku bahungu ikimenyetso cya mbere cy uko bifuje imibonano mpuzabitsina ni ugufata umurego kw igitsina cyabo (ugushyukwa kw imboro). Naho ku bakobwa ni ububobere buza mu nda ibyara. Kwifuza imibonano mpuzabitsina bishobora guterwa no gusoma igitabo kirimo ibijyanye n imibonano mpuzabitsina cyangwa se gutekereza ku mukobwa cyangwa umuhungu uyu n uyu. Kwifuza imibonano mpuzabitsina ni ikintu gisanzwe kandi ntikibatere kwicira urubanza. Icy ingenzi ni ukwirinda kugendera kuri ibyo byifuzo, ugategereza kuzayikora igihe uzaba wakuze. Imihindukire y imibanire Mu gihe cy ubugimbi/ubwangavu birashoboka ko umubano hagati y ababyeyi ndetse n izindi ncuti uhinduka. Urubyiruko rwifuza kuba rwaba ruri kumwe n urungano kuruta kugendera kubyo ababyeyi babo babategeka. Muri kiriya gihe hari imyitwarire abantu bakuru bifuza ko urubyiruko rwagira cyane cyane ko ruba rurimo gukura. Izi mpinduka zose zirasanzwe, bityo tukiyumvishako abahungu n abakobwa bashobora gufashanya kugirango babe bitandatu rumwe. Isomo rya 1 39

44 Isomo rya 2 Uburumbuke bw abakobwa n ubw abahungu Intego Nyuma y iri somo abarikurikiye bazaba bashobora: 1. Gusobanura ukwezi k umugore. 2. Gusobanura uko amasohoro akorwa. 3. Kunyomoza nibura ibihuha bitatu bivugwa ku mihango 4. Kunyomoza nibura ibihuha bitatu bivugwa ku gushyukwa, gusohora no kwiroteraho. Imfashanyigisho Uburumbuke bw abakobwa n ubw abahungu 40 Cyangwa ikibaho (flip chart) Ibikoresho abakobwa bo mu gace murimo bifashisha iyo bari mu mihango (udutambaro, amapamba, n ibindi.) Igi Agasorori karimo ubusa Ibikombe cyangwa ibirahuri bitandatu by amazi Mbere yo gutanga isomo Soma neza incamake y isomo rya 2 (urupapuro rwa 36). Soma neza buri gice mu bigize isomo. Tekereza uko uzigisha buri gice ndetse n ibindi uzongera mu isomo ngo rirusheho gufasha abo rigenewe. Mu kwigisha igice cya 3 n icya 6 fotoza ibishushanyo by imyanya myibarukiro y umugore- imyanya myibarukiro y imbere y umugore (kiri ku rupapuro rwa 40) n imyanya ndangagitsina y inyuma kiri ku rupapuro rwa 42) n imyanya myibarukiro y umugabo (kiri ku rupapuro rwa 44). (niba gufotoza bidashoboka ushobora kubishushanya kuri flip chart cyangwa ku kibaho aho bose babireba) Mu kwigisha igice cya 5, ereka abahugurwa bimwe mu byo abakobwa bifashisha igihe bari mu mihango (udutambaro, amapamba, n ibindi.) Mu kwigisha igice cya 6, andikira buri tsinda rya babiri ku rupapuro agakino rigomba gukina

45 Mu kwigisha igice cya 4 n icya 6, mena igi maze umweru waryo wushyire mu gasorori. Igihe Icyigwa iminota Igice cya 1: Uburumbuke ni iki? Igice cya 2: Impuha n ukuri ku burumbuke Igice cya 3: Ubumenyi bw ibanze ku burumbuke bw abagore Igice cya 4: Ibimenyetso by uburumbuke Igice cya 5: Ibikoresho twifashisha mu mihango Igice cya 6: Ubumenyi bw ibanze ku burumbuke bw abagabo Igice cya 7: Tuganire ku burumbuke bwacu Igice cya 8: Ubutumwa dutahanye Isomo rya 2 IMINOTA YOSE HAMWE 150 Igice cya 1 Uburumbuke ni iki? Kungurana ibitekerezo mu matsinda manini (iminota 10) Baza abitabiriye amahugurwa ibibazo bikurikira: Igice cya 2 Ijambo uburumbuke risobanura iki? Ni gihe ki umugore agira uburumbuke? Ni gihe ki umugabo agira uburumbuke? Nyuma yo kumva ibisubizo byabo, babwire ko mugiye kuganira ku burumbuke ku buryo burambuye. Icyitonderwa ku uhugura Kangurira abitabiriye amahugurwa kuvuga ibyo bazi byose ku bijyanye n uburumbuke n aho byaba atari ukuri. Ibi bizagufasha kumenya ubumenyi babifitemo. Kora uko ushoboye basobanukirwe n icyo uburumbuke ari cyo. Shimangira ko abahungu n abakobwa batangira kugira uburumbuke hafi mu kigero kimwe. Impuha n ukuri ku burumbuke Agakino mu matsinda manini (iminota 20) Basobanurire ko bagiye gukina agakino gasobanura uburumbuke bw abagore n ubw abagabo kavuga by umwihariko ku kujya mu mihango no kwiroteraho. Aka gakino kakaba kagamije kubafasha 41

46 kunyomoza impuha bari barumvise ku bijyanye n uburumbuke. Bagabanyemo amatsinda abiri buri tsinda rijye mu nguni imwe y icyumba cy amahugurwa kandi ryiyite izina. Somera imwe mu nteruro umuntu wa mbere wo mu itsinda A. uyu muntu agomba kurebera hamwe n abo mu itsinda rye niba interuro umusomeye ari ukuri cyangwa igihuha. Nibasubiza ubamenyeshe niba igisubizo cyabo ari cyo cyangwa atari cyo maze wandike amanota babonye kuri flip chart cyangwa ikibaho. Buri kibazo ni inota rimwe. Iyo uwabajijwe avuze ko interuro yasomewe ari ukuri musabe gusobanura impamvu avuga ko ari ukuri, iyo avuze ko interuro yasomwe atari ukuri umusabe ko yatanga iy ukuri akanayisobanura. Somera indi nteruro umuntu wa mbere wo mu itsinda B, hanyuma ugende usimburanya amatsinda gutyo kugeza igihe buri wese azaba yafashe ijambo. Nyuma yo gusoma interuro zose iz ukuri n iz ibihuha, saba buri wese kubwira bagenzi be ibintu bibiri yamenye ku mihango no kwiroteraho. Saba abari mu itsinda ritari iry utanze igisubizo kwemeza niba ibyo avuze ari ukuri no gusobanura igisubizo cyabo. Ukomeze wandike amanota kandi uze kubamenyesha itsinda ryarushije irindi. Ukuri cyangwa impuha? Uburumbuke bw abakobwa n ubw abahungu 42 Interuro (Statement) Amaraso ava mu mubiri w umukobwa uri mu mihango ni ikimenyetso cy uburwayi Ibinyobwa bikonje ntibitera umukobwa uri mu mihango kuribwa mu nda Umukobwa uri mu mihango ashobora kurya ibiryo birimo urusenda cyangwa bisharira Kutajya mu mihango bishobora kuba ikimenyetso cyo gutwita Abagabo badasohora, amasohoro yikusanyiriza mu mibiri yabo maze akazaturitsa imboro n amabya Gukaraba mu mutwe cyangwa kwiyuhagira ntacyo bitwara umukobwa uri mu mihango Kujya mu mihango bisobanura ko umukobwa yanduye (afite umwanda) Iyo umuhungu yiroteyeho aba ashaka gukora imibonano mpuzabitsina Igihe cyose igitsina cy umugabo cyafashe umurego agomba gusohora Benshi mu bahungu biroteraho iyo bageze mu bugimbi Gukorakora kenshi igitsina cy umuhugu (imboro) bituma kirushaho gukura Ukuri cyangwa impuha Impuha Ukuri Ukuri Ukuri Impuha Ukuri Impuha Impuha Impuha Ukuri Impuha

47 Huza isomo n imico n imigenzereze y abahugurwa Mu gutanga iri somo ni ngombwa gushingira ku bumenyi abo uhugura bafite ndetse n ubwo bakeneye. Iyambaze abahugurwa bagufashe kubona amakuru yose wumva yagufasha gutegura neza isomo. Urugero: ni ibihe bihuha ku bijyanye n uburumbuke mwumva aho mutuye? Soza umwitozo ubaza ibibazo bikurikira: Isomo rya 2 Igice cya 3 Uyu mwitozo urawutekerezaho iki? Ni iki gishya wamenye? Utekereza ko hari akamaro biriya bihuha bifite mu muryango? Hakorwa iki ngo abantu barusheho gusobanukirwa ibijyanye n imihango no kwiroteraho? Ibisobanuro ku burumbuke bw igitsina gore Kungurana ibitekerezo muri rusange (iminota 20) Saba abakobwa kuvuga ibintu byose byerekeye imihango baba barabwiwe na bakuru babo, ba nyina, ba nyina wabo cyangwa ba nyirasenge, inshuti cyangwa abandi bantu bo mu muryango b igitsina gore, ibyo bakuye mu bitangazamakuru cyangwa mu ishuri. Nibamara kuvuga ushungure ibyo bavuze byose ubereka iby ukuri n ibitari ukuri. Ha buri wese igishushanyo cy imyanya myibarukiro y umugore maze usobanure inkomoko y imihango wifashishije incamake y isomo rya 2. kora uko ushoboye uvuge kuri izi ngingo: Imihango ni iki? Ifashishe igishushanyo cy imyanya myibarukiro y umugore usobanure neza ibijyanye n imihango. Saba buri wese gusoma avuga cyane amagambo yanditse ku gishushanyo ndetse no kwerekana ku gishushanyo imyanya ikigize no kuvuga uko yitwa. Abakobwa batangira kujya mu mihango bafite imyaka ingahe? Ni iki cyerekana ko imihango yatangiye? Ukwezi k umugore ni iki? Ugiye mu mihango ava amaraso angana ate? Ukwezi k umugore kumara igihe kingana gute? Umuntu uri mu mihango yumva ameze ate mu mubiri we? Ihisha ry intanga ni iki? Ni ibihe bimenyetso umukobwa wenda kujya mu mihango yiyumvamo? Gucura bivuze iki? 43

48 Sobanura ko ukwezi k umugore kugizwe n ibi byiciro bikurikira: 1. Ajya mu mihango. 2. Nyuma y iminsi mike imihango irakama. 3. Ashobora gutangira kugira ururenda. 4. Indi ntanga irahisha. 5. Ururenda rurekeraho kuza. 6. Ashobora kumva impinduka mu mubiri no mu byiyumviro bye mbere gato ko ajya mu yindi mihango. 7. Ukwezi kundi kuratangira. Nyuma yo kungurana ibitekerezo ku kwezi k umugore, ha buri wese igishushanyo B cy imyanya ndangagitsina y inyuma y umugore kandi ubasobanurire ibice biyigize. Uburumbuke bw abakobwa n ubw abahungu Igice cya 4 Ibande kuri izi ngingo zikurikira Igihe umukobwa yatangiye kujya mu mihango aba ashobora gutwita. Umukobwa kandi ashobora no gusama mbere yo kubona imihango ye ya mbere. Ukwezi k umugore kwitwa gutyo kuko ari ibihe bihora byisubiramo, uretse igihe umugore atwite, kugeza igihe acuze. Amezi y umugore atangirana n ubwangavu akarangira igihe umugore acuze. Kujya mu mihango bivuga ko umukobwa avuye mu bwana akaba ashobora gutwita. Kujya mu mihango si ibintu bikwiye kubatera ubwoba, kuko abagore hafi ya bibaho. Byerekana ko umukobwa afite ubushobozi bwo kubyara. Ibimenyetso by uburumbuke Kungurana ibitekerezo mu matsinda manini (iminota 10) Fata ka gasorori karimo umweru w igi. Bwira abahugurwa ko rimwe na rimwe abakobwa bashobora kubona ibintu bitose kandi byererena mu myenda yabo y imbere cyangwa bakumva ububobere mu nda ibyara. Ibi bintu bitose kandi byererana byitwa ururenda kandi ntago ruza buri munsi ahubwo ruza mu minsi imwe mu igize ukwezi k umugore. Sobanura ko akamaro k ururenda ari ugufasha intanga ngabo kugera mu mura/nyababyeyi ngo ihure n intanga ngore. 44 Sobanura ko igihe habaye ihisha ry intanga ariho abagore barushaho kumva cyangwa kubona ururenda iki ni igihe cy uburumbuke ku mugore kuko ruba rwarushijeho kuba rwinshi. Abagore kandi

49 bashobora kubona ibindi bisa n ururenda mu yindi minsi y ukwezi kwabo ariko byo ntibiba bitose nka rwo. Hari n abagore batagira ururenda, biterwa n imiterere ya buri wese. Koza intoki muri wa mweru w igi maze uzizamure ubereke uko ururenda ruba rumeze. Sobanura kandi ko hari igihe ururenda ruba rurenduka cyane cyangwa buhoro. Kangurira abakobwa kujya bitegereza ururenda rwabo babona haje ibitandukanye n ibyo bajyaga babona bakihutira kujya kwa muganga. Urugero, ururenda rw umuhondo cyangwa rufite impumuro mbi ni ikimenyetso cy uburwayi. Isomo rya 2 Ibande kuri izi ngingo Abagore bamwe bagira ururenda rwinshi; abandi ruke; hakaba n abatagira na mba. Ururenda ntirusobanura ko inda ibyara y umugore irimo umwanda. Ahubwo bisobanura ko umubiri we urimo kunyura mu bihe binyuranye bigize ukwezi k umugore. Iyo ururenda ruhinduye ibara cyangwa impumuro bishobora kuba ikimenyetso cy uburwayi kandi ubibonye yihutira kujya kwa muganga. Benshi mu bagore ntibagira ururenda iminsi yose ahubwo barugira mu minsi imwe mu igize ukwezi kwabo. Igice cya 5 Ibyo twifashisha igihe turi mu mihango Umwitozo mu matsinda mato (iminota 20) Saba abahugurwa kwigabanyamo amatsinda atanu cyangwa atandatu. Niba bitabangamiye umuco w aho muri amatsinda agirwe n abakobwa n abahungu bavanze. Ha buri tsinda kimwe mu bikoresho abakobwa bifashisha iyo bari mu mihango ndetse ubemerere no kugikoraho, bahe n igikombe cyangwa ikirahuri cy amazi. Saba abahugurwa kukubwira uko ibyo bikoresho abakobwa bifashisha bikoreshwa n uko bijugunywa iyo bamaze kubikoresha. Bwira buri tsinda gushyira ibyo bikoresho mu mazi, usobanure ko uko binyunyuza ya mazi ari nako binyunyuza amaraso mu gihe cy imihango. Kangurira abahungu kubaza ibibazo, abakobwa babisubize. Baza ibibazo bikurikira: Ni kuki ari ngombwa kwifashisha ibyo bikoresho? Bikora bite? Ni kangahe umuntu aba agomba kubihindura? 45

50 Ni gute bijugunywa cyangwa bisukurwa nyuma yo kubikoresha? Bigurirwa he, bigura angahe? (Cyangwa se twakura he ibikenewe ngo tubyikorere?) Uburumbuke bw abakobwa n ubw abahungu 46 Igice cya 6 Igice cya 7 Ubumenyi bw ibanze ku burumbuke bw abahungu Kungurana ibitekerezo muri rusange (iminota 20) Ongera ufate ka gasorori karimo umweru w igi. Saba abahugurwa kuvuga ibyo babwiwe na bakuru babo, ba nyirarume cyangwa ba se wabo, inshuti cyangwa bene wabo b igitsina gabo, ibyo bakuye mu bitangazamakuru no mu ishuri ku bijyanye no gushyukwa, gusohora no kwiroteraho. Nibamara kuvuga ugaragaze ibiri ukuri n ibitari ukuri mu byo bavuze. Kora uko ushoboye ushimangire izi ngingo ziri mu ncamake y isomo rya kabiri: Amasohoro akorwa gute? Sobanura wifashishije igishushanyo cy imyanya myibarukiro y umuhungu. Saba buri wese gusoma amagambo yanditse no kwerekana ibice by iyo myanya ayo magambo avugaho. Gushyukwa ni iki? Gusohora ni iki? (koza intoki mu mweru w igi uzizamure usobanure ko amasohoro ameze nk umweru w igi ariko ko yo atererana nkawo. Sobanura ko amasohoro ari ibisa n amazi biva mu gitsina cy umuhungu (imboro) mu gihe cyo gusohora. Kwiroteraho ni iki? Ibande ku ngingo zikurikira Umuhungu ntaba azi igihe yashyukirwa cyangwa ngo yirotereho. Gushyukwa no kwiroteraho ni ibintu bisanzwe. Byerekana ko umuhungu avuye mu bwana abaye umugabo. Buri gihe uko umuhungu ashyutswe siko asohora. Amasohoro ava mu mubiri w umuhungu mu gihe cyo gusohora. Gusohora byerekana ko umuhungu ashobora gutera inda umukobwa. Tuganire ku burumbuke bwacu Umwitozo mu matsinda ya babiri (iminota 30) Gabanya abahugurwa mu matsinda ya babiri. Buri tsinda risabe gukina agakino kamwe mu dukurikira, birashoboka ko agakino kamwe gakinwa n amatsinda menshi igihe amatsinda aruta udukino. Saba buri

51 tsinda gukina ryifashishije ibyo bamaze kwiga. Bakangurire kuryoshya udukino twabo kandi usabe abakobwa gukina bitwa abahungu n abahungu bakine bitwa abakobwa. Udukino dutegurwa mu gihe cy iminota itanu. Agakino ka #1: Umuntu umwe akina ari umukobwa w imyaka 12; undi akaba nyirasenge cyangwa nyina wabo. Umukobwa ahangayikishijwe no kuba atarajya mu mihango. Nyinawabo cyangwa nyirasenge akamuhumuriza amubwira ko imihango itangira ku myaka 9 cyangwa 10 ariko ko hari n abayijyamo nyuma y icyo gihe. Isomo rya 2 Igice cya 8 Agakino ka #2: Umuntu umwe akina ari umukobwa w imyaka 10; undi akaba mukuru we. Umukobwa ahangayikishijwe n uko yagiye mu mihango kandi akaba atazi ibyo ari byo. Mukuru we amusobanurira icyo imihango ari cyo ndetse n impamvu yayo. Agakino ka #3: Umuntu umwe akina ari umuhungu w imyaka 13; undi akaba se. umuhungu ahangayikishijwe n uko nijoro akanguka agasanga uburiri yabutoheje, abaza se ikibitera. Se amusobanurira ko ari ukwiroteraho kandi ko ari ibintu bisanzwe. Agakino ka #4: Umuntu umwe akina ari umukobwa w imyaka 12; undi akaba se cyangwa nyina. Umukobwa yagiye mu mihango ari ku ishuri maze yanduza ikanzu/ijipo ye. Bucyeye agira isoni zo gusubira ku ishuri kuko atekereza ko bagenzi be bose bamubonye yiyanduje. Se cyangwa nyina aramuhumuriza amusobanurira ko umugore wese ashobora kwiyanduza igihe yagiye mu mihango kandi akamubwira ibyo ashobora kwifashisha ngo atazongera kwiyanduza. Agakino ka #5: Umuntu umwe akina ari umuhungu w imyaka 12; undi akaba mukuru we. Umuhungu ahangayikishijwe no kuba yasohoye kandi akaba akeka ko amasohoro ye ashobora kujyanwa n umuyaga maze akagira uwo atera inda. Mukuru we amusobanurira neza ibijyanye no kwiroteraho no gusohora. Ingingo zo kuzirikana (Iminota 15) Mu gusoza isomo ibande kuri izi ngingo: Imihango, gushyukwa, gusohora, no kwiroteraho ni ibimenyetso bisanzwe by ubwangavu n ubugimbi. Kujya mu mihango byerekana ko umukobwa ashobora kuba yasama. Gusohora byerekana ko umuhungu ashobora kuba yatera umukobwa inda. 47

52 Ibande kuri ibi bikurikira (Stress the Following) Shishikariza abahugurwa kubaza ibibazo, ariko ubamenyeshe ko bazagira umwanya wihariye wo kubaza umwigisha bahuje igitsina ibibazo byose bafite (mu isomo rya 4). Bashimire umurava bagaragaje kandi ubabwire ko wanyuzwe n uko buri wese yagize uruhare mu biganiro. Umukoro wo mu muryango Abitabiriye ihugurwa bagomba guhitamo umuntu mukuru bizeye bakamubwira ibyo bize uyu munsi. Abakobwa bashobora kubaza uwo muntu igihe yagiriye mu mihango bwa mbere? uko yumvaga ameze? uwo yabibwiye icyo gihe, uko yabyakiriye. Abahungu babaza uwo bahisemo igihe yiroteyeho bwa mbere, igihe yasohoreye bwa mbere? Uko yabyakiriye? Abahungu bagomba kubaza ibibazo bikurikira umuntu mukuru: ni ryari yiroteyeho n igihe yashyutswe bwa mbere? Uko yumvaga ameze icyo gihe? Ni nde waba waraganirije ubwo buzima bwawe? Uwo yabibwiye n uko yabyakiriye. Imyitozo y Inyongera Turabona ko imyitizo imwe n imwe yakorerwa mu matsinda. Uburumbuke bw abakobwa n ubw abahungu Umwitozo wa 1 Dusobanukirwe n uburumbuke bwacu (abakobwa) Uyu mwitozo uberanye n abakobwa bari hagati y imyaka 12 na 14 kuko ari bo akenshi baba baratangiye kujya mu mihango. Umwitozo ugamije kwigisha abakobwa kugira ikayi bandikamo ibintu bibabaho buri munsi bijyanye n ukwezi kwabo (ururenda, imihango) n amatariki byabereyeho. Ku bakobwa batarajya mu mihango basaba bakuru babo cyangwa ba nyina kubereka uko umwitozo ukorwa. Kubera ko uyu ari umwitozo urebana n ubuzima bw umuntu ku giti cye kandi ukubiyemo amabanga ye bwite, umukobwa utarajya mu mihango ntagomba kugira ipfunwe kuko nta muntu n umwe uri bubimenye. Umukobwa urangije uyu mwitozo aba afite indangaminsi (calendar) imufasha kurushaho gusobanukirwa imikorere y umubiri we (bityo akaba yamenya uko azabyitwaramo) kandi agakora n umwandiko usobanura uko yabyitwayemo ngo akore iyo ndangaminsi. 48

53 Imfashanyigisho Amakayi mashya cyangwa indangaminsi z umwaka wose zitanditseho Amakureri Sobanurira abahugurwa ko umwitozo uzakorwa mu mezi menshi. Mbere yo gutanga umwitozo banza ubimenyeshe ababyeyi cyangwa abarezi b abana. Izeze abahugurwa ko indangaminsi bazakora zizahora ari ibanga ryabo bwite, nta muntu n umwe wemerewe kureba indangaminsi itari iye. 1. Ha buri mukobwa indangaminsi y umwaka. Niba bidashoboka kugurira buri wese indangaminsi, basabe ko buri wese yakora iye mu ikayi. Buri rupapuro rw ikayi rwajyaho ukwezi kumwe nk uko bikoze kuri uru rupapuro: Mutarama Isomo rya 2 Ku cyumweru Kuwa mbere Kuwa kabiri Kuwa gatatu Kuwa kane Kuwa gatanu Kuwa gatandatu Bwira abakobwa ko buri kwezi, bagomba kugaragaza umunsi imihango yatangiriyeho bawandikaho agakubo kanini X bakagaragaza n indi minsi bari mu mihango bayandikaho agakubo gatoya x ntoya. Ikindi kandi, iminsi yose babonyeho ururenda bayandikaho o ntoya. Iyi ndangaminsi ikurikira irerekana uko byakorwa. 49

54 Urugero rw indangaminsi y ukwezi k umugore Mutarama Dimanche Lundi Mardi Mercredi Jeudi Vendredi Samedi X 13 x 14 x 11 x 12 x o o o o o o o 26 Uburumbuke bw abakobwa n ubw abahungu Uko amezi ashira, jya wibutsa abahugurwa ko wizeye ko buri kwezi bibuka kuzuza indangaminsi zabo. 4. Saba abakobwa kujya babara iminsi igize buri kwezi kwabo. Ni ukuvuga iminsi iri hagati y umunsi baboneyeho imihango n umunsi ubanziriza uwo imihango ikurikiraho iziyeho. Basabe kumenya umubare w iminsi igize ukwezi kwabo kugufi n igize ukurekure ndetse unabasabe kumenya uko ayo mezi agenda asimburana. Basabe guteranya iminsi igize ukwezi kugufi n igize ukurekure maze umubare babonye bawugabanye n amezi bagize mu mwaka; igisubizo babonye ni wo mubare mpuzandengo w iminsi igize ukwezi kwabo. Urugero rukurikira rurekana uko byakorwa rwifashishije amezi 9: Ukwezi kwa 1 26 Ukwezi kwa 2 28 Ukwezi kwa 3 33 Ukwezi kwa 4 31 Ukwezi kwa 5 33 Ukwezi kwa 6 28 Ukwezi kwa 7 29 Ukwezi kwa 8 29 Ukwezi kwa 9 28 Impuzandengo 265/9=29

55 Sobanura ko abakobwa benshi bagitangira kujya mu mihango bagira amezi atareshya, kandi ko n igihe bakwirenza ukwezi batabonye imihango batagomba guhangayika. 5. Hafi mu mpera z umwaka ibutsa abahugurwa ko buri wese azakora umwandiko ukubiyemo uko yitwaye mu gukora indangaminsi ye. Uwo mwandiko uzaba ukubiyemo ibisubizo by ibi bibazo: Gukora indangaminsi wabibonye ute ibyiza n ibibi wabonyemo? Waba waratunguwe no kutareshya kw amezi yawe? Ni iki wamenye ku mubiri wawe utari uzi mbere yo gukora indangaminsi? Iyo wabaga uri mu mihango wumvaga umeze ute mu mubiri no mu byiyumviro? Isomo rya 2 51

56 Ingingo z ingenzi ku isomo rya kabiri Uburumbuke bw abakobwa n ubw abahungu 52 Imihango ni iki? Imihango ni amaraso n ingiramubiri (tissue) bisohokera mu nda ibyara bivuye mu mura. Ibi bikaba ari ibintu bisanzwe kandi byerekana ko umukobwa ari muzima. Imihango imara hagati y iminsi itatu n irindwi. Muri rusange, umukobwa ajya mu mihango rimwe mu kwezi. Imihango ni ikimenyetso cy uko umukobwa ashobora gutwita igihe akoze imibonano mpuzabitsina. Abagore bahagarika kujya mu mihango iyo batwite ariko bamara kubyara bakongera. Umukobwa atangira kujya mu mihango afite imyaka ingahe? Nk uko abakobwa bamwe bagera mu bwangavu mbere na nyuma y abandi ni nako batagira mu mihango igihe kimwe. Bamwe batangira kujya mu mihango bafite imyaka 9 cyangwa 10 abandi bagatangira nyuma y iyo myaka. Ni ikihe kimenyetso kerekana ko imihango yatangiye? Umugore amenya ko yagiye mu mihango iyo abonye amaraso ava mu nda ibyara. Amaraso ntadudubiza nk uko amazi ava mu iriba, ahubwo aza buhoro buhoro. Akenshi iyo umugore yumvise mu nda ibyara hatose ku buryo budasanzwe asanga amaraso yageze ku mwenda we w imbere. Bityo rero ni byiza ko umugore acishiriza akamenya umunsi azagiraho mu mihango ngo azabe yiteguye, ni ukuvuga yambaye ipamba cyangwa agatambaro gatuma atiyanduza. Umugore uri mu mihango ava amaraso angana ate? Abantu bose ntabwo bava amaraso angana. Mu ntangiriro amaraso aba afite ibara ryijimye ariko uko igihe gihita akagenda agira ibara ry umutuku ucyeye. Nanone kandi mu mpera z imihango amaraso arongera akagira ibara ryijimye. Iminsi yose umugore amara mu mihango ntago ava amaraso angana, imwe aba menshi indi akaba make. Ukwezi k umugore ni iki? Ukwezi k umugore ni igihe kiri hagati y umunsi agiriye mu mihango n umunsi ubanziriza imihango y ubutaha. Kwitwa ukwezi kuko ari ibintu bihora biba buri kwezi.

57 Ukwezi k umugore kugira iminsi ingahe? Iminsi y ukwezi k umugore ntiba imwe ku bagore bose. Bamwe bagira ukwezi kw iminsi 21 (cyangwa munsi yayo), abandi bakagira ukw iminsi 35 cyangwa hejuru yayo. Iminsi igize ukwezi kw abakobwa bagitangira kujya mu mihango irahindagurika. Ibi biterwa ni uko umubiri uba ukeneye igihe kirekire ngo umenyere impinduka zose zizana n ubwangavu. Urugero: umukobwa ashobora kugira amezi abiri akurikirana anganya iminsi, ukwezi kwa gatatu ntajye mu mihango cyangwa se agakurikizaho andi mezi nk abiri afite iminsi mike ugereranyije n aya mbere. Birashoboka ko uko agenda akura yazagira amezi afite iminsi ihora ari imwe kimwe n uko byakomeza gutyo. Birashoboka kandi ko hagati mu kwezi kwe yava amaraso mu gihe cy umunsi umwe cyangwa ibiri. Ibi byose nta mpungenge bigomba gutera kuko ni ibisanzwe. Ni ryari umugore cyangwa umugabo aba afite uburumbuke? Umugore aba afite uburumbuke igihe ashobora gusama. Umugore agira uburumbuke mu minsi imwe mu igize ukwezi kwe, muri iyo minsi niho ashobora gusama. Umugore atangira kujya agira bene iyo minsi y uburumbuke ari uko agiye mu mihango bwa mbere, iyo acuze ntiyongera kuyigira. Uburumbuke bw umugabo butangirana no gusohora kwe kwa mbere bukarangirana n ubuzima bwe, ni ukuvuga ko buri munsi ashobora gutera inda kugeza apfuye. Ihisha ry intanga ni iki? Ni igihe agasabo k intanga karekuye intanga ngore yahishije, ibi biba hagati (hafi muri kimwe cya kabiri) mu kwezi k umugore. Ese umukobwa ashobora gutwita mu gihe cye cy imihango? Muri rsange, umukobwa ntashobora gutwita ari mu gihe cy imihango. Impamvu ni uko umukobwa aba ageze hagati mu gihe cy ukwezi kwe. Igihe cyose rero, umukobwa agira ukwezi kugufi cg se amara iminsi myinshi mu mihango, birashoboka ko yatwita akiri mu mihango. Gucura ni iki? Gucura ni ikigero umugore ageramo ntiyongere kujya mu mihango. Umugore ahagarika kujya mu mihango kubera ko imisemburo ituma intanga zihisha iba ishize mu mubiri. Muri rusange, gucura biba ku bagore bari hagati y imyaka 45 na 50. Ariko birashoboka ko umuntu acura mbere cyangwa nyuma y iyi myaka. Abagore bamwe bashobora gucura ku myaka 35 abandi bagacura bafite mirongo itanu n indi. Isomo rya 2 53

58 Umukobwa uri mu mihango yumva umubiri we umeze ute? Rimwe na rimwe umugore wegereje kujya mu mihango yumva impinduka mu mubiri no mu byiyumviro bye. Ariko hari abatumva izo mpinduka. Zimwe muri izo mpinduka ni: Ibimenyetso byo mu mubiri: kuribwa mu nda, uburibwe mu mubiri, kubyimba inda, kwiyongera ibiro, kurarikira ibiryo bimwe na bimwe, kubabara cyangwa kubyimba amabere, kubyimba intoki n ibirenge, uruhu rusa nabi cyangwa ruriho ibiheri, kubabara umutwe, kugira isereri. Ibimenyetso bijyanye n ibyiyumviro: kugira umwaga, umushiha, impungenge, ubwoba, kumva uri mu rujijo cyangwa utari hamwe, kumva unaniwe, wihebye. Ibi bizwi nk ibimenyetso bibanziriza imihango kandi bituruka ku mpinduka ziba zibera mu misemburo. Uko imisemburo igenda yiyongera cyangwa igabanuka mu kwezi k umugore ni ko na we agenda agira impinduka mu mubiri no mu byiyumviro. Mu guhangana n izi mpinduka, umuntu yafata ibinini bigabanya ububare, amazi ashyushye, cyangwa indi miti yose izwiho gukemura bene ibi bibazo. Ubonye bikabije wajya kwa muganga. Uburumbuke bw abakobwa n ubw abahungu 54 Ururenda ni iki? Rimwe na rimwe abakobwa bashobora kubona ururenda mu myenda yabo y imbere cyangwa bakumva ububobere mu nda ibyara. Ururenda ruba ari ibintu birenduka, byererana kandi kenshi ruza mu minsi yegereye uburumbuke bw umugore aho umubiri uba witeguye kwakira no gutunga urusoro. Ururenda rufasha intanga ngabo kwinjira mu nda ibyara ikagera mu mura aho igomba guhura n intanga ngore. Igihe umukobwa afite ururenda ajye amenya ko ari igihe cye cy uburumbuke. Kugenzura igihe ururenda ruzira bifasha umukobwa gusobanukirwa n imikorere y umubiri we ndetse no gutandukanya igihe yabonye ibidasa n ururenda yari asanzwe abona bityo akaba yajya kwa muganga. Urugero: ururenda rw umuhondo kandi rufite impumuro mbi ni ikimenyetso cy uburwayi. Ni ibihe bikoresho umukobwa uri mu mihango yakwifashisha? Udutambaro dusukuye: utu dutambaro dukatwa neza ngo dukwirwe mu myenda y imbere, bashobora kugerekeranya (kudodana) udutambaro turenze kamwe. Utu dutambaro tugomba kugirirwa isuku, tukameswa neza kandi tukanikwa ahantu hiherereye ariko hagera izuba. Ntitugomba kandi gutizwa, buri wese agira utwe yihariye. Urupapuro rw isuku: umuntu ashobora gukoresha urupapuro rw isuku aruzinze neza. Ariko kandi uru rupapuro bitewe n uko ruba rutanoze

59 rushobora gutera uburyaryate n udusebe ku ruhu. Ikindi kandi ni uko rudafite ubushobozi buhagije bwo kunyunyuza amaraso. Kotegisi: ibi ni ibikoresho byakorewe kwambarwa mu myenda y imbere biba biriho kore ituma bifata ku myenda y imbere bityo bigahama hamwe. Imbere muri ibi bikoresho habamo agashashi gatuma amaraso binyunyuza abigumamo. Iyo bimaze gukoreshwa bijugunywa mu musarani w icyobo, cyangwa bigatabikwa cyangwa se bigatwikwa. Kirazira kubishyira mu gatebo k imyanda cyangwa muri wesi zo mu nzu kuko biziziba. Isomo rya 2 Amapamba: ni amapamba bazingazinga akagira ishusho nk iy inkoni bakayacengeza mu nda ibyara igihe bari mu mihango. Uko ipamba igenda icengerwamo n amaraso niko yoroha. Ipamba iba iziritseho akagozi gato kaguma hanze y inda ibyara, arinako bakurura iyo bashaka gukuramo ipamba. Nyuma na mbere yo gushyira no gukura ipamba mu nda ibyara umuntu agomba gukaraba intoki. Ipamba rigomba kandi guhindurwa kenshi ntago rigomba kurenza amasaha umunani ridahinduwe- kuko ritinze mu nda ibyara ryatera uburwayi. Icyo umukobwa yakwifashisha cyose ari mu mihango (udutambaro, urupapuro rw isuku, kotegisi cyangwa ipamba), agomba kugihindura kenshi kugirango yirinde kwiyanduza no kugira impumuro mbi. Iyo amaraso y imihango ahuye n umwuka wo hanze bigira impumuro iziba amazuru. Kotegisi n amapamba birahenda kurusha udutambaro n impapuro z isuku ariko byose bigira akamaro kamwe. Umukobwa ashobora kubaza mukuru we, nyina cyangwa undi muntu yisanzuyeho icyo yakoresha. Hari ubwo abakobwa bagira isoni z uko bagenzi babo bababona bagendana ibi bikoresho, ariko kubishyira mu gashashi ukagashyira mu isakoshi cyangwa mu gikapu utwaramo amakayi byakurinda izo mpungenge. Igihe imyenda y imbere igiyemo amaraso wayitumbika mu mazi akonje arimo umunyu; amazi ashyushye si meza kuko atuma ikizinga kitsindagira kikagumamo. Gushyukwa ni iki? Gushyukwa biba igihe igitsina cy umugabo (imboro) cyuzuyemo amaraso kigahagarara nk igiti. Gushyukwa biterwa n uko umuhungu atekereje ibintu biganisha ku mibonano mpuzabitsina, ariko hari n ubwo byizana. Abahungu nta bubasha bafite bwo kugena igihe bashyukirwa kandi birasanzwe ko mu gitondo iyo bakangutse basanga bashyutswe. Iyo umuhungu asinziriye nijoro imboro ye ishobora gushyukwa ikongera igashyukukwa incuro zigera kuri zirindwi, ibi ni ibisanzwe kandi byerekana ko ari muzima. Gushyukwa ntibivuga ko umuhungu akeneye gukora imibonano mpuzabitsina. Iyo umuhungu yashyutswe kunyara biramugora kuko hari umukaya uba wafunze uruhago, bityo agomba gutegereza ko ashyukukwa ngo abone kunyara. 55

60 Gusohora ni iki? Bavuga gusohora igihe amasohoro avuye mu gitsina cy umuhungu cyangwa umugabo cyari cyashyutswe. Igihe cyose umugabo ashyutswe siko asohora, iyo ategereje ashobora gushyukukwa kandi ntagire ikibazo. Iyo umuhungu ageze mu bugimbi, asohora amasohoro yenda kuba umuhondo ariko uko umubiri we ugenda ukura amasohoro arushaho kwegera ibara ry umweru. Abahungu ntibavukana intanga ngabo ahubwo imibiri yabo itangira kuzikora iyo bageze mu bugimbi. Umubiri w umuhungu utangira gukora intanga kuva mu bugimbi kugeza igihe apfiriye. Iyo amasohoro yinjiye mu nda ibyara y umugore ashobora gusama, amasohoro kandi ashobora kubamo indwara zakwanduza umugore igihe amwinjiye mu nda ibyara. Kwiroteraho ni iki? Bavuga kwiroteraho igihe umuhungu ashyutswe kandi agasohora asinziriye. Ibi bituma iyo akangutse asanga umwenda we w imbere cyangwa uburiri byatose. Iyo umuhungu abonye ibi atari asanzwe abizi bishobora kumuhangayikisha. Nyamara kwiroteraho ni ibintu bisanzwe kandi byerekana ko umuntu ari muzima. Umuhungu nta bushobozi afite bwo guhagarika kwiroteraho. Uburumbuke bw abakobwa n ubw abahungu 56

61 IMFASHANYIGISHO A: Imyanya ndangagitsina y imbere y umugore 1. agasabo k intanga 2. umuyoborantanga 3. umura/nyababyeyi 4. inkondo y umura 5. inda ibyara (igituba) Buri mukobwa avukana ibihumbi by intanga mu dusabo twe tw intanga. Intanga ziba ari ntoya cyane ku buryo zitabonwa n amaso. Iyo umukobwa abaye umwangavu, imwe mu ntanga ze irahisha ikamanuka mu muyoborantanga yerekeza mu mura/nyababyeyi. Iri rekurwa ry intanga niryo ryitwa uburumbuke. Mu kwitegura kwakira intanga umura ukora ikintu kimeze nk umusego. Niba mbere ho iminsi mike ko intanga irekurwa umukobwa yarakoze imibonano mpuzabitsina, intanga ishobora gusanga mu muyoborantanga harimo intanga ngabo ziyitegereje. Iyo habayeho guhura kw intanga ngore n intanga ngabo zikora igi (ubwo haba habayeho gusama) rikajya mu mura maze rikegama kuri wa musego rikahamara amezi icyenda kandi rikagenda ryihinduramo umwana. Iyo intanga yarekuwe itahuye n intanga ngabo, umura usohora ibikoze wa musego wari ugenewe kwakira urusoro. Ibigize uwo musego bisohokana n amaraso, n ibindi bitembabuzi hamwe na ya ntanga yarekuwe. Ibi binyura mu nkondo y umura maze bigasohokera mu nda ibyara. Uku gusohoka kw amaraso nibyo byitwa imihango. Amagambo y ingenzi Inkondo y umura: igice cyo hasi cy umura gifatanye n inda ibyara. Imiyoborantanga: imiheha intanga zinyuramo ziva mu dusabo tw intanga zijya mu mura/ nyababyeyi. Gusama: guhura kw intanga ngore n intanga ngabo. Imihango: amaraso n ingiramubiri bisohoka buri kwezi biva mu mura. Udusabo tw intanga: udusabo tubamo ibihumbi n ibihumbi by intanga ngore zitarahisha. Uburumbuke: kurekurwa kw intanga ngore yahishije iva mu murerantanga. Umura/nyababyeyi: ni umukaya umeze nk umuheha ucumbikira kandi ugatunga umwana kuva asamwe kugeza avutse. Inda ibyara (igituba): umuyoboro uhuza umura no hanze 57

62 Imyanya ndangagitsina y imbere y umugore 1. agasabo k intanga 2. umuyoborantanga 3. umura/nyababyeyi 4. inkondo y umura 5. inda ibyara (igituba) 58

63 IMFASHANYIGISHO B: Imyanya ndangagitsina y inyuma y umugore rugongo imigoma imishino/imisundi umwenge w inkari igituba innyo Imyanya ndangagitsina y inyuma y umugore igizwe n ibyiciro bibiri by inyama zikoze ishusho ijya kuba uruziga rusongoye kandi rudafunze. Icyiciro giherereye inyuma (hanze) ni imigoma naho igiherereye imbere ni imishino cyangwa imisundi. Akamaro k izi nyama ni ugutwikira no kurinda inda ibyara. Ahagana hejuru y imishino hari akanyama gato kiburungushuye kitwa rugongo. Rugongo ikoze mu ngiramubiri zimwe n izikoze imboro kandi kuyikoraho bitera ubushagarira. Umuyoboro w inkari ni umuyoboro muto uyobora inkari uzivana mu ruhago uzijyana hanze. Inkari zisohokera mu mwenge w inkari. Inda ibyara ni umwenge usohokeramo imihango. Umwenge w inkari n inda ibyara bikora icyo bita vestibule. Imyanya ndagagitsina y inyuma yose y umugore iteranye yitwa igituba. Amagambo y ingenzi Igituba: imyanya ndagagitsina y inyuma y umugore igizwe n imigoma, imishino, rugongo na vestibule. Imigoma: ibihu bibiri bizengurutse inda ibyara (kimwe iburyo ikindi ibumoso) bifite akamaro ko gutwikira no kurinda ibice by imbere. Imishino cyangwa imisundi: inyama ebyiri zikikijwe n imigoma zitangirira kuri rugongo zikamanuka zikikije umuyoboro w inkari n inda ibyara. Inda ibyara (igituba): umwenge imihango isohokeramo. Rugongo: akanyama gato kiburungushuye kari ku mutwe w imishino gatera ubushagarira iyo bagakozeho. Umwenge w inkari: umwenge inkari zicamo zisohoka mu mubiri. Umuyoboro w inkari: umuyoboro muto usohora inkari mu ruhago uzijyana hanze y umubiri. Vestibule: ni igice cy igitsina cy umugore kigizwe n umwenge w inkari n inda. 59

64 Imyanya ndangagitsina y inyuma y umugore rugongo imigoma imishino/imisundi umwenge w inkari igitubea innyo 60

65 IMFASHANYIGISHO C: Imyanya ndangagitsina y umugabo uruhago Umuyoborantanga Imboro Umuyoboro w inkari Umwenge w inkari Umurerantanga Udusabo tw intanga/amabya Isaho y amabya Imvubura ya porositate Udusabo tw amatembabuzi Kuva mu bugimbi kugera igihe umugabo apfuye, udusabo tw intanga (amabya) dukora intanga ngabo. Amabya aba mu isaho yayo. Uko intanga zikura zijya mu murerantanga (epididymis), zikahamara ibyumweru bibiri nyuma zikajya mu miyoborantanga (vas deferens). Iyi miyoborantanga inyura mu mvubura (seminal vesicles and prostate gland) zirekura amatembabuzi yivanga n intanga bigakora amasohoro. Mu gihe cyo gusohora, amasohoro anyura mu mboro no mu muyoboro w inkari akajya hanze. Uyu muyoboro w inkari nyine niwo usohora n inkari. Umwenge w inkari ni akenge kari ku gitsina cy umugabo inkari cyangwa amasohoro bisohokeramo. Amagambo y ingenzi (Key Words) Amabya: imyanya myibarukiro y abagabo ikora intanga. Amasohoro: amatembabuzi ava mu mboro y umugabo igihe asohoye. Gusohora: kurekura amasohoro kw imboro. Imboro: umwanya ndangagitsina w inyuma w umugabo unyuramo inkari n amasohoro. Imiyoborantanga: imiheha miremire, ifite umubyimba muto iyobora intanga izivana mu mirera ntanga. Imvubura ya porositate: Imvubura ikora amatembabuzi ameze nk amata intanga ngabo zibamo. Intanga ngabo: ingirangingo y igitsina gabo. Isaho: uruhu rukoze agafuka kabitse amabya. Porositate: Imvubura ikora amatembabuzi ameze nk amata intanga ngabo zibamo. Udusabo tw amatembabuzi: imvubura nto zikora amatembabuzi aha imbaraga intanga ngabo. Umurerantanga: umwanya intanga zikuriramo nyuma y uko zakozwe n amabya. Umuyoboro w inkari: umuyoboro usohora inkari mu ruhago, usohora kandi n amasohoro. Umwenge w inkari: umwenge inkari z abagabo zisohokeramo. 61

66 Imyanya ndangagitsina y umugabo uruhago umuyoborantanga Imboro Umuyoboro w inkari Umwenge w inkari umurerantanga udusabo tw intanga/ amabya isaho y amabya imvubura ya porositate Udusabo tw amatembabuzi 62

67 Isomo rya 2 63

68 Isomo rya 3 Iyo uburumbuke bw umukobwa buhuye n ubw umuhungu: Gusama Intego Nyuma y iri somo, abarikurikiye bazaba bashobora: Iyo uburumbuke bw umukobwa buhuye n ubw umuhungu: Gusama Gusobanura ibintu bitatu bishobora kuba ku mukobwa cyangwa umugore kurigango atwite. 2. Gusobanura gusama no gutwita. 3. Gucengerwa n akamaro ko kumenya neza ibimenyetso by uburumbuke. Imfashanyigisho Umukasi Igifashi (Tape) Udukarita twanditseho Urunigi Icyitonderwa Igihe kubona amasaro bitakoroheye, shushanya urunigi ku mpapuro abe arizo wifashisha. Utanga iri somo ashobora gukoresha inzira ebyiri: 1) Gukora urunigi rwifashishwa mu gusobanura uburumbuke; cyangwa 2) Gushushanya urwo runigi igihe nta masaro yo kurukora ahari. 1) Ibikoresho byo gukora urunigi rwifashishwa mu gusobanura uburumbuke: shakira buri wese ndetse nawe ubwawe kopi y urupapuro rwanditseho ibisobanuro by uko urwo runigi rukorwa hifashishijwe amasaro urugero rw umwitozo D: uko bakora urunigi rwo gufasha kumenya uburumbuke hifashishijwe amasaro, kopi y urupapuro rwanditseho ibisobanuro by uko bakoresha urunigi mu kumenya ukwezi k umugore, 3) agashashi cyangwa agafuka gato, isaro rimwe ritukura, amasaro 19 afite ibara ryijimye, amasaro 12 yera, n urudodo rufite uburebure bwa sentimetero ziri hagati ya 30 na 60 (uburebure bw urudodo buterwa n ubunini bw amasaro ari bukoreshwe). Amasaro yose agomba kuba anganya umubyimba kandi akoze kuburyo kuyandikaho cyangwa kuyashyiraho akamenyetso n ikaramu cyangwa na marikeri bishoboka.

69 Ibikoresho byo gushushanya urunigi rwifashishwa mu gusobanura uburumbuke: Shakira buri wese ndetse nawe ubwawe kopi y urupapuro rwanditseho ibisobanuro byo gushushanya urunigi rwifashishwa mu gusobanura uburumbuke, kopi y urupapuro rwanditseho ibisobanuro by uko bakoresha urunigi mu kumenya ukwezi k umugore, amakureri (coloring pencils) y umutuku, ayijimye (nk igihogo) n ay ibara rikeye (nk umuhondo). Mbere yo gutangira Soma neza ibikubiye mu ncamake y isomo rya 2 n iy isomo rya 3. Soma buri gice mu bigize isomo. Tekereza ku buryo uzigisha buri gice ndetse n ubundi bumenyi wumva ari ngombwa kongerwa ku isomo kugirango risobanuke neza. Mu kwigisha igice cya mbere, teganya udukarita 31 (agakarita kamwe gahagarariye umunsi umwe) twerekana iminsi y ukwezi k umugore (turi ku rupapuro rwa 87 kugera ku rwa 94). Ushobora gukata utwo dukarita mu mpapuro zo muri iyi mfashanyigisho cyangwa ukatureberaho ugakora utwawe. Isomo rya 3 Mu gukora urunigi (For Making the Bead Chain): Gabanya amasaro mu byiciro ku buryo buri wese afata isaro 1 ritukura, amasaro 19 yijimye, n amasaro 12 y ibara rikeye ndetse n urudodo rufite hagati ya sentimetero 30 na 60 z uburebure. Shyira amasaro n urudodo bigenewe umuntu umwe mu gashashi cyangwa agafuka. Ha buri wese kopi y urupapuro rwanditseho ibisobanuro by uko urwo runigi rukorwa (ibyo bisobanuro biri ku rupapuro rwa 95) n iy urupapuro rwanditseho ibisobanuro by uko bakoresha urunigi mu kumenya ukwezi k umugore (ibyo bisobanuro biri ku rupapuro rwa 98). Nawe ubwawe kora urunigi. Mu gushushanya urunigi (For Making the Paper Chain): Ha buri wese kopi y urupapuro rwanditseho ibisobanuro byo gushushanya urunigi rwifashishwa mu gusobanura uburumbuke (ibyo bisobanuro biri ku rupapuro rwa 96) n iy urupapuro rwanditseho ibisobanuro by uko bakoresha urunigi mu kumenya ukwezi k umugore (ibyo bisobanuro biri ku rupapuro rwa 98) hamwe n amakureri (coloring pencils). Buri wese azagenerwa amakureri hakurikijwe amabara avugwa ku rupapuro rubanziriza uru. 65

70 Igihe Icyigwa Iminota Igice cya 1: Kubara iminsi y ukwezi k umugore hakoreshejwe udukarita...20 Igice cya 2: Bigenda gute ngo umugore asame? Igice cya 3: Kora urunigi rwawe Igice cya 4: Ibibazo n ibisubizo ku mikoreshereze y urunigi Igice cya 5: Dutahanye iki? IMINOTA YOSE HAMWE 125 Iyo uburumbuke bw umukobwa buhuye n ubw umuhungu: Gusama 66 Igice cya 1 Gusubiramo ibijyanye n ukwezi k umugore hakoreshejwe udukarita Kungurana ibitekerezo mu matsinda manini. (Iminota 20) Ha buri wese kamwe mu dukarita wateguye kariho umubare (n igishushanyo). Niba umubare w udukarita uruta uw abantu bamwe muri bo bazafata udukarita twinshi. Saba buri wese kwomeka mu gituza agakarita yahawe maze bakore uruziga bakurikije imibare yanditse ku dukarita twabo. Babwire ko bahagarariye iminsi 31 igize ukwezi k umugore witwa Sara. Sobanura ko atari buri gihe ukwezi k umugore kugira iminsi 31; rimwe kugira munsi yayo ikindi gihe kukagira hejuru yayo; ariko ukwezi kwa sara ari na ko mugiye kurebera hamwe kugira buri gihe iminsi 31; babwire kandi ko muri burebere hamwe guhura k uburumbuke bw umugabo n ubw umugore aribyo bibyara gusama. Saba buri wese kureba ku gakarita ke (udukarita twe) agasobanura icyo igishushanyo kikariho kimenyesha. Mu gusobanura basabe ko banavuga impamvu itera ibyo igishushanyo cyerekana, baza buri wese ibibazo bikurikira; ibisubizo byabyo biri mu dukubo: Ni iki kiba kuri Sara kuva ku munsi wa 1 kugera ku wa 6? (Ajya mu mihango.) Ni iki kiba kuri Sara kuva ku munsi wa 11 kugera ku wa 17? (Ashobora kugira ururenda akumva ububobere mu nda ibyara. Uko iminsi igenda ni ko ururenda rwiyongera) Ni akahe kamaro k ururenda? (Rurinda kandi rugatunga intanga ngabo; runazifasha kugenda mu mubiri w umugore zisanga intanga ngore.) Ni iki kiba kuri Sara kuva ku munsi wa 15? (aba ari mu burumbuke.) Ni iki kiba kuri Sara (kigaragarira mu nda ibyara) ku munsi wa 30 n uwa 31? (Nta rurenda agira. )

71 Ni iki kiba ku bindi bice by umubiri wa Sara ku munsi wa 30 n uwa 31? (Ashobora kuribwa mu mugongo, kurwara umutwe, kugira uruhu rukanyaraye cyangwa/kandi rufite ibiheri, kubyimba inda no kurarikira ibiryo bimwe na bimwe, n ibindi) Ni iki kiba kuri Sara ku munsi wakabaye uwa 32? (Ajya mu mihango. Iyi ni intangiriro y ukundi kwezi kwa Sara.) Sobanura ko ukwezi k umugore kugizwe n ibyiciro bikurikira 1. Ajya mu mihango. 2. Nyuma y iminsi mike imihango irakama. 3. Ashobora gutangira kugira ururenda. 4. Indi ntanga irahisha (agira uburumbuke). 5. Ururenda rurekeraho kuza. 6. Ashobora kumva impinduka mu mubiri no mu byiyumviro bye mbere gato ko ajya mu yindi mihango. 7. Yongera kujya mu mihango bityo akaba atangiye ukundi kwezi. Isomo rya 3 Igice cya 2 Bigenda bite ngo umugore asame? Kungurana ibitekerezo mu matsinda manini (Iminota 15) Bwira abahugurwa ko nyuma yo gusobanukirwa n uburumbuke bw umukobwa n ubw umuhungu mugiye kurebera hamwe uko iyo buhuye bigenda. Saba abahugurwa kukubwira ibyo bazi byose ku nkomoko y umwana. Beshi bazakubwira ko: Abana bava mu ijuru. Abana bava mu ndege. Abana bava mu gikapu cya muganga cyangwa cy umuforomo. Saba abahugurwa guhaguruka bakerekana bakoresha ibimenyetso uko umwana asamwa babyiganisha ikiganza nk inyongera (byerekane ubwawe). Mu gushimangira iyo ngingo, wereka abitabiriye amahugurwa uko bakwerekana uko isama rigenda hifashishijwe ibiganza byabo. Bagomba: Kuzamura ikiganza cy iburyo bakakinyeganyeza bacyerekeza imbere n inyuma ku buryo kigana umunyogoto byerekana intanga ngabo. Kuzamura ikiganza cy ibumoso bagafunga igipfunsi byerekana intanga ngore. Subiramo interuro ikurikira: Nasamwe kuko ababyeyi banjye bakoze imibonano mpuzabitsina maze intanga ngabo ya papa (nyeganyeza ikiganza cy iburyo nk umunyorogoto 67

72 Iyo uburumbuke bw umukobwa buhuye n ubw umuhungu: Gusama 68 Igice cya 3 byerekana intanga ngabo) ihura n intanga ngore ya mama (funga igipfunsi n ikiganza cy imoso) zirandema. Saba abahugurwa gusubiramo iyi nteruro. Shushanya intanga ngabo n intanga ngore kuri flip chart cyangwa ku kibaho. Huza isomo n imico n imigenzereze y abahugurwa (Tips on Adapting to the Local Context) Mu gutanga iri somo ni ngombwa gushingira ku bumenyi abo uhugura bafite ndetse n ubwo bakeneye. Iyambaze bamwe mu rubyiruko bagufashe kubona amakuru yose wumva yagufasha gutegura neza isomo maze ubabaze ibibazo bikurikira: Ni ryari mutekereza ko umukobwa ashobora gutwita? Aba afite iyihe myaka? Mu kihe gihe cy ukwezi? Ni iki muzi ku bijyanye n igihe umuhungu yaterera inda umukobwa (imyaka)? Shimangira ko hari ibintu bitatu bigomba kuba kugirango umugore atwite: 1) muri umwe mu miyoborantanga hagomba kuba harimo intanga ngore; 2) intanga ngabo irekuwe n umugabo igomba guhura n intanga ngore; 3) igi ryakomotse ku guhura kw izi ntanga zombi rigomba gufata mu nda ibyara y umugore. Sobanura kandi ko buri wese yasamwe binyuze mu mibonano mpuzabitsina. Baza ibibazo bikurikira: Imibonano mpuzabitsina ni iki? Iki kibazo ni intangiriro yo kungurana ibitekerezo. Bashishikarize kuvuga ibyo bazi byose ku mibonano mpuzabitsina kandi ubizeze ko muzagira igihe cyo kubiganiraho ku buryo burambuye. Ibande ku ngingo zikurikira (Stress the Following) Ihura ry intanga ngore n intanga ngabo byitwa gusama. Intanga ngabo yinjira mu nda ibyara y umugore iyo agiranye imibonano mpuzabitsina n umugabo. Intanga ngore irekurwa n agasabo k intanga ikajya mu muyoborantanga. Intanga ngore irekurwa ahagana muri kimwe cya kabiri cy ukwezi k umugore ariko ntawamenya neza umunsi nyawo irekurirwa. Intanga ngore imara gusa amasaha 24 mu muyoborantanga (nyuma igapfa) naho intanga ngabo ishobora kumaramo iminsi itandatu ikiri nzima. Kora urunigi rwawe Umwitozo wa buri wese ku giti cye (Iminota 45) Hari uburyo bubiri bwo gukora uyu mwitozo. Mu buryo bwa mbere, abahugurwa bazakora urunigi bifashishije urudodo n amasaro. Niba nta

73 bikoresho byo gukora urunigi bihari wakwifashisha uburyo bwa kabiri bwo gushushanya urunigi. Uru runigi ruzagufasha gusobanura guhura kw uburumbuke bw umugore n ubw umugabo: gusama. Gukora urunigi: Ha buri wese kopi y urupapuro rwanditseho ibisobanuro by uko urunigi rukorwa hamwe n ibikoresho byo kurukora. Basomere amabwiriza y uko rukorwa kandi ubasobanurire ko bazarukoresha mu bihe bizaza mu kwiga neza iby uburumbuke. Saba buri wese gukora urunigi agendeye ku mabwiriza akubiye mu rupapuro bahawe. Gushushanya urunigi: Ha buri wese kopi y urupapuro rwanditseho ibisobanuro byo gushushanya urunigi rwifashishwa mu gusobanura uburumbuke hamwe n amakureri (coloring pencils). Basomere amabwiriza y uko urunigi rushushanywa kandi ubasobanurire ko bazarukoresha mu bihe bizaza mu kwiga neza iby uburumbuke. Saba buri wese gushushanya urunigi agendeye ku mabwiriza akubiye mu rupapuro bahawe. Isomo rya 3 Icyitonderwa ku uhugura Niba udashoboye guha buri wese kopi y ibisobanuro byo gushushanya urunigi, sobanurira abahugurwa uko babigenza maze barushashanye bifashishije amakureri. Igice cya 4 Ibibazo n ibisubizo ku mikoreshereze y urunigi Kungurana ibitekerezo muri rusange (Iminota 25) Ha buri wese kopi y ibisobanuro by uko bakoresha urunigi mu kumenya ukwezi k umugore maze bajye basimburana gusoma cyane ibyo bisobanuro. Wifashishije urunigi cyangwa igishushanyo cyarwo bwira abahugurwa ibi bikurikira: Mwitegereze iri saro ritukura (erekana isaro ritukura). Iri saro ryerekana umunsi wa 1 w ukwezi k umugore, ariho imihango itangirira. Isaro ritukura rikurikirwa n amasaro atandatu yijimye (yerekane). Ayo masaro ahagarariye imwe mu minsi cyangwa iminsi yose umugore amara mu mihango. Muri iyi minsi, umubiri w umugore uba utaritegura kwakira igi. Ni iminsi itari iy uburumbuke ni ukuvuga ko umugore atasama n iyo yakora imibonano mpuzabitsina. Nyuma y aya masaro yijimye, hakurikiraho amasaro 12 y ibara rikeye (yerekane), yerekana iminsi y uburumbuke. Muri iyi minsi umugore akoze imibonano mpuzabitsina yasama. Sobanura ko n ubwo urunigi rufite amasaro 12 y ibara rikeye, iminsi y uburumbuke y umugore ya buri kwezi iri hagati y itanu n itandatu kubera ko intanga ngabo 69

74 Iyo uburumbuke bw umukobwa buhuye n ubw umuhungu: Gusama 70 Igice cya 5 ifite ubushobozi bwo gutegereza intanga ngore mu gihe cy iminsi itanu cyangwa itandatu. Urunigi rero rufite amasaro 12 yerekana uburumbuke kuko iyo minsi itanu cyangwa itandatu bigoye kuyimenya neza, kwifashisha amasaro 12 ni ugucishiriza. Aya masaro y ibara rikeye akurikirwa n amasaro 13 yijimye (yerekane). Aya masaro yerekana iminsi itari iy uburumbuke. Abagore bamwe bakoresha uru runigi ngo rubafashe gukurikirana ukwezi kwabo bityo bamenye iminsi yabo y uburumbuke ndetse n igihe bazagira mu mihango. Mu kugenzura ko isomo ryumvikanye, baza ibibazo bikurikira kandi usabe ko mu gusubiza bajya bifashisha inigi zabo bakerekana ibyo bavuga: Mariya yagiye mu mihango uyu munsi; ni irihe saro agomba gushyiraho akamenyetso? (isaro ritukura.) Niba buri munsi ashyira akamenyetso ku isaro rimwe, ku munsi wa gatandatu azashyira akamenyetso ku isaro risa gute? (ryijimye) naho ku munsi wa 12? (ryera cyangwa rifite ibara rikeye.) Mariya arashaka gutwita. Amasaro yerekana uburumbuke bwe (iminsi yatwita abaye akoze imibonano mpuzabitsina) afite irihe bara? (Amasaro yera cyangwa y ibara rikeye.) Mariya ntashaka gutwita. Amasaro yerekana iminsi atatwita akoze imibonano mpuzabitsina asa ate? (ni amasaro yijimye.) Ni iki Mariya agomba gukora igihe yasubiye mu mihango? (agomba gusiba utumenyetso twose yari yashyize ku masaro maze agatangira bundi bushya ashyira akamenyetso ku isaro ritukura. Cyangwa se agashushanya urundi runigi agashyira akamenyetso ku isaro ritukura.) Icyitonderwa ku uhugura Iyo abana b abakobwa babonye imihango yabo bwa mbere, bashobora kugira ukwezi kurekure cyangwa kugufi kugenda guhinduka hato na hato. Urunigi rugenewe kubafasha gusobanukirwa neza n ukwezi kwabo. Ingingo zo kuzirikana Incamake y ikiganiro (Iminota 20) Soza isomo ugaruka kuri izi ngingo: Guhura kw intanga ngabo n intanga ngore byitwa gusama. Umugore ashobora gusama muri imwe mu minsi igize ukwezi kwe. Iyo minsi yitwa iminsi y uburumbuke. Muri iyo minsi umugore akoze imibonano mpuzabitsina yatwita. Igihe cyose umugore akijya mu mihango umubiri we uba ufite ubushobozi bwo gusama. Iyo umugore acuze, arekeraho kujya mu mihango bityo akaba atatwita.

75 N ubwo iyo umukobwa atangiye kuyjya mu mihango umubiri we uba washobora gusama, byaba byiza ategereje gukora imibonano mpuzabitsina igihe azaba yakuze mu bitekerezo no ku mubiri kandi yiteguye kugira umwana. Umuhungu umaze kugera mu bugimbi ashobora gutera inda buri munsi kugera igihe apfiriye. Ahora rero afite uburumbuke. Ariko, ni byiza kwirinda gukora imibonano mpuzabitsina kugeza ku myaka y ubukure. Ibande ku ngingo zikurikira Shimira abitabiriye amahugurwa umurava bagaragaje kuko n ubwo bitorohera abantu kuvuga ku bice by umubiri wabo, washimye uburyo bo babyitwayemo bungurana ibitekerezo mu bwisanzure. Isomo rya 3 Bashishakarize kujyana umukoro bahawe bakawufatanya n ababyeyi babo (uwo mwitozo wakuwe muri F.L.AS.H. Seattle na King Country Public Health). Umukoro wo mu muryango Ikiganiro ku migenzereze mbonera gitsina Saba umubyeyi wawe kugufasha gukora uyu mukoro. Musobanurire ko ugiye kumubaza ibibazo bijyanye n uko babona cyangwa bumva ingingo mwaganiriyeho na bagenzi bawe mu ishuri. Mumenyeshe ko ibyo mwabyizeho ko ushaka kumenya icyo we abitekerezaho. Ingingo ya 1: Kwifata (Abstinence) Utekereza iki ku kwifata? Ku bwawe ni gihe ki kwifata ari ngombwa ni gihe ki bitari ngombwa? Ni ubuhe buryo bundi (uretse imibonano mpuzabitsina) bushobora gufasha abashakanye gushimangira urukundo n urugwiro hagati yabo? Ingingo ya 2: Ibindi bikorwa byo gushimishanya byasimbura imibonano mpuzabitsina (Other Kinds of sexual Touch) Haba hari ibikorwa byo gushimishanya byasimbura imibonano mpuzabitsina wumva bikunyuze? Niba bihari ni ukubera iki ubyemera? Niba ntabyo wemera ni ukubera iki? Ingingo ya 3: Imibonano mpuzabitsina (Sexual Intercource) Ni ryari bikwiye kuyikora? Ni ryari bidakwiye kuyikora? Ni iki cyatuma inyura cyangwa itanyura abayikora? Ni ibiki urubyiruko rugomba kwibaza mbere yo gutwita? 71

76 Ni iyihe myitwarire ijyanye n imibonano mpuzabitsina muri aka gace dutuyemo? Ibibazo n ibisubizo Gusama no gutwita Ikibazo. Kuki habaho abagore badashobora gutwita? Igisubizo. Ubugumba cyangwa se kudashobora gutwita bishobora guturuka ku bintu binyuranye: ibibazo bishingiye ku misemburo y umugabo, y umugore cyangwa iya bombi; kuziba kw imiyoborantanga y umugore; intanga ngabo nke ku mugabo; kuba umuntu akuze cyane. Rimwe na rimwe abaganga ntibabasha kugaragaza impamvu z ubugumba bwa burundu. Iyo uburumbuke bw umukobwa buhuye n ubw umuhungu: Gusama 72 Ikibazo. Igisubizo. Umukobwa uri mu mihango ashobora gusama? Yego, birashoboka n ubwo bidakunze kubaho. Biterwa n uko ukwezi kwe kureshya, iminsi amara mu mihango ndetse n igihe akoreye imibonano mpuzabitsina kuko intanga ngabo zishobora kumara iminsi itanu cyangwa itandatu mu mubiri w umugore zitegereje guhura n intanga ngore. Ikibazo. Ese umukobwa ashobora gutwita mbere y uko ajya mu mihango ye ya mbere? Igisubizo. Mbere y uko umukobwa ajya mu mihango ye ya mbere, kamwe mu dusabo twe tw intanga karekura intanga ya mbere yahishije, muri iki gihe cy irekurwa ry intanga aba ari mu burumbuke kandi akoze imibonano mpuzabitsina mu minsi yegereye iryo rekurwa (ni ukuvuga mbere yo kubona imihango) ashobora gutwita. Ikibazo. Ni uguhera ku yihe myaka umukobwa ashobora gutwita? Igisubizo. Iyo umukobwa yatangiye kujya mu mihango imyanya ye myibarukiro iba yatangiye gukora bityo akaba yatwita igihe akoze imibonano mpuzabitsina. Ibi ariko ntibivuga ko aba yiteguye kugira umwana, bivuga gusa ko umubiri we uba ufite ubushobozi bwo gutwita. Ikibazo. Ese umukobwa ashobora gutwita nta mibonano mpuzabitsina yakoze? Igisubizo. Kugeza ubu nta gihamya ihari y uko iyo igitsina cy umuhungu (imboro) kigeze hafi y inda ibyara y umugore maze hakabaho gusohora byatuma umukobwa atwita.

77 Nyamara, iyo igitsina cy umuhungu gihuye n igitsina cy umukobwa ariko kitinjiyemo imbere mu nda ibyara, umuhungu ashobora kwanduza umukobwa indwara zandurira mu mibonano mpuzabitsina. Ikibazo. Ni iki gituma umugore abyara impanga? Igisubizo. Ibisobanuro biratandukanye hakurikijwe ko yabyaye impanga nyazo cyangwa se amahasha. Abana b amahasha baba basa ariko bidakabije (kubatandukanya biroroha), bashobora kuba ab igitsina kimwe cyangwa ibitsina bitandukanye. Umuntu abyara amahasha igihe harekuwe intanga ebyiri zose zikajya mu miyoborantanga kandi zigahura buri yose ukwayo n intanga ngabo. Impanga nyazo ziba zihuje igitsina kandi zisa nk intobo (kuzitandukanya ntibyoroha). Umuntu azibyara iyo intanga ngore n intanga ngabo zimaze guhura maze igi zakoze rikigabanyamo kabiri. Isomo rya 3 Ikibazo. Ni iki gituma umwana aba umukobwa cyangwa umuhungu? Igisubizo. Iyo intanga ngore ihuye n intanga ngabo, ako kanya umwana uzavuka aba yamaze guhabwa igitsina. Intanga ngabo zibamo uturemangingo (chromosomes) tw ubwoko bubiri: X na Y. Iyo intanga ngabo irimo akaremangingo ka Y, umwana uzavuka aba ari umuhungu; naho iyo irimo akaremangingo ka X, umwana aba umukobwa. Intanga ngabo rero niyo igena igitsina cy umwana uzavuka. Ikibazo. Mbere yo gutwita ni ibiki ngomba gutekerezaho? Igisubizo. Kugira umwana ni inshingano ikomeye umuntu agomba kubanza gutekerezaho birambuye. Mbere yo gutwita umukobwa akwiye kubanza kwibaza ibibazo bikurikira: Ese mu rwego rw ibitekerezo nditeguye? Umwana akeneye kwitabwaho amasaha 24 kuri 24, umunsi ku wundi, mbese igihe cyose. Ibi rero bisaba ubwihangane n ubushake bidasanzwe. Ese mu bijyanye n amikoro nditeguye? Umukobwa cyangwa abashakanye bashaka kubyara bagomba kugira aho bakura amafaranga yo kugura ibyo umwana akenera umunsi ku wundi ibiryo,imiti, imyenda, abakozi bo kumurera ndetse n ayo umubyeyi ubwe akoresha mu bikenewe binyuranye. Ese ndifuza guhagarika cyangwa kubangamira imyigire yanjye? Birakomeye kurera umwana mu gihe ukiri umunyeshuri. Abakobwa benshi iyo bamaze kubyara 73

78 Iyo uburumbuke bw umukobwa buhuye n ubw umuhungu: Gusama 74 biba ngombwa ko bava mu ishuri cyangwa se bahagarika gahunda zinyuranye z ubuzima bwabo. Ese se w umwana azamfasha? Birakomeye kurera umwana se atagufashije. Abakobwa babyara batarashaka bahura n ibibazo byinshi bijyanye n ibitekerezo n amikoro iyo bashakisha imibereho yabo ubwabo n iy umwana. Kenshi biba ngombwa ko bene abo bakobwa batungwa n ababyeyi babo cyangwa se undi wese ubibemereye kuko bo baba batishoboye. Ese ababyeyi banjye cyangwa abandera bifuza ko ngira umwana? Ese bazamfasha? Kugirango umukobwa wabyaye ashobore kuguma mu ishuri agomba kugira abandi bantu bamufasha mu kurera umwana. Ese umuco n idini byanjye bibona gute umukobwa ubyaye atarashaka? Mu mico myinshi, abakobwa babyara batarashaka ntibarebwa neza ndetse bakaba bahabwa akato. Imibonano mpuzabitsina Ikibazo. Ese imibonano mpuzabitsina ibabaza umugore? Igisubizo. Abagore bamwe iyo bakoze imibonano mpuzabitsina ntibabara ariko hari n abababara. Abantu baratandukanye. Ikibazo. Ese buri mugore ukoze imibonano mpuzabitsina bwa mbere ava amaraso? Igisubizo. Oya. Abagore bamwe bakoze imibonano mpuzabitsina bwa mbere bava amaraso; hari kandi n abatayava. Kutava amaraso ntibivuga ko umugore atari isugi. Ikibazo. Bigenda bite iyo amasohoro amaze kujya mu nda ibyara y umugore? Igisubizo. Nyuma yo kugera mu nda ibyara, amasohoro ashobora kwerekeza mu mura, gutemba agana hanze cyangwa akumuka; cyangwa se ibi byose bikabera rimwe. Amasohoro agumye mu mubiri aba atemberamo intanga ngabo zishobora kumara iminsi igera kuri itandatu zikiri nzima. Iyo amasohoro agiye hanze, intanga ziyarimo zirapfa. Ikibazo. Ese gucengeza intoki mu nda ibyara byatuma umukobwa atakaza ubusugi bwe? Igisubizo. Oya. Benshi bemeza ko umukobwa atakaza ubusugi bwe iyo akoze bwa mbere imibonano mpuzabitsina, umuhungu nawe atakaza ubumanzi bwe iyo ayikoze.

79 Ikibazo. Kurangiza ni iki? Igisubizo. Iyo umugabo arangije igitsina cye kiriyongera mu mubyimba kandi kikarushaho gukomera maze agasohora. Nyuma kiragabanuka mu mubyimba kandi kikoroha. Kurangiza bifata amasegonda 20. Iyo umugore arangije inda ibyara ye iregerana kandi bifata igihe kirekire ho gato kuruta ku mugabo. Umugore kandi ashobora kurangiza igihe habayeho kumukora kuri rugongo haba mu kwikinisha cyangwa mu mibonano mpuzabitsina. Kuba umugore atarangije ntibyamubuza gusama. Ikibazo. Uretse kwinjiza igitsina cy umugabo mu nda ibyara y umugore, hari ubundi buryo bwo gukora imibonano mpuzabitsina? Igisubizo. Abantu bagira uburyo bunyuranye bwo gushimishanya mu bijyanye cyangwa bisa n imibonano mpuzabitsina. Ubwo buryo buterwa n uko bo ubwabo babyumva, ibyo umuco wabo ubemerera ndetse n uko abo bagiye gukorana ibyo bikorwa babyumva. Ikibazo. Ni ku yihe myaka umuntu aba yemerewe gukora imibonano mpuzabitsina? Igisubizo. Gukora imibonano mpuzabitsina bwa mbere ni ikintu gikora ku byiyumviro by umuntu ku buryo budasanzwe. Mbere yo kuyikora byaba byiza kubanza kwibaza ibi bibazo: Mu by ukuri niteguye gukora iyi mibonano mpuzabitsina? Ese nimara kuyikora ndi bwitekerezeho iki? Ese nimara kuyikora uwo twayikoranye ndamutekerezaho iki? Mfite impamvu zifatika zituma ngiye gukora imibonano mpuzabitsina? Ese ababyeyi n inshuti banjye babona gute kuba nakora imibonano mpuzabitsina? Umuco n idini byanjye bifata gute imibonano mpuzabitsina ikorwa n abatarashakana? Nakora iki ngo nirinde gusama cyangwa kwandura indwara? Ninkora imibonano mpuzabitsina hari ubwo bizantera kubeshya ku bijyanye nayo? Ese gukora imibonano mpuzabitsina bizantera kwicira urubanza? Isomo rya 3 75

80 Ikibazo. Ese umuhungu akuye igitsina cye mu nda ibyara y umugore mbere yo gusohora yamutera inda? Igisubizo. Yego. Rimwe na rimwe mbere y uko umuhungu asohora, hari amatembabuzi ava mu gitsina cye (pre-ejaculate) aba arimo intanga ngabo. Ibyiyumviro n Imibonano mpuzabitsina Ikibazo. Ni irihe tandukaniro hagati yo gukunda no gukora imibonano mpuzabitsina? Igisubizo. Nta gisobanuro cy urukundo kinogeye buri wese. Gukundana n umuntu bivuga kumva ukuruwe nawe, kumva umwitayeho, n ibindi. Imibonano mpuzabitsina ni igikorwa gihuza imibiri. Kuboneza urubyaro Iyo uburumbuke bw umukobwa buhuye n ubw umuhungu: Gusama 76 Ikibazo. Ni gute abashakanye birinda gusama? Igisubizo. Iyo umugore n umugabo bashaka gukora imibonano mpuzabitsina ariko batagamije kubyara bashobora gukoresha uburyo bwo kwirinda gusama. Hari uburyo bwinshi bwo kuboneza imbyaro. Abashakanye bahitamo ububanogeye bashingiye ku mitekerereze yabo n imikorere y imibiri yabo. Abashakanye kandi bashobora kwirinda gusama bakoresheje kwifata (kudakora imibonano mpuzabitsina) mu gihe cy uburumbuke bw umugore, iyo bazi neza iminsi agiriramo ubwo burumbuke. Iyo abashakanye bakoresha neza uburyo bwo kuboneza imbyaro baba birinze cyangwa bakora imibonano mpuzabitsina ikingiye. Imibonano mpuzabitsina idakingiye iba igihe abantu bayikoze nta buryo na bumwe bwo kwirinda gusama bakoresheje. Ikibazo. Ni ubuhe buryo bukoreshwa mu kwirinda gusama? Igisubizo. [icyitonderwa: iyo hari ubajije iki kibazo kandi uhugura akaba afite bimwe mu bikoreshwa mu kuboneza imbyaro arabibereka akanabasobanurira uko bikoreshwa.] Kwifata. Ni ukureka gukora imibonano mpuzabitsina. Ubu nibwo buryo bwizewe bwo kwirinda gusama no kwandura indwara zandurira mu mibonano mpuzabitsina. Agakingirizo k abagabo. Ni agafuka ka parasitiki korohereye, ku iherezo rimwe gafunze nk urutoki rumwe rw agapfukantoki ku buryo iyo umugabo akambitse igitsina cye bituma amasohoro atajya mu nda ibyara y umugore.

81 Agakingirizo k umugore. Ni agafuka ka parasitiki gashyirwa mu nda ibyara maze kakazitira amasohoro kwinjira mu nda ibyara. Agapira mu mura (stérilet/iud) ni udukoresho dukoze muri parasitiki cyangwa icyuma dufite ibipimo n amashusho anyuranye dushyirwa mu mura ngo tubuze umugore gusama. Diaphragm. Ni agakoresho ka parasitiki gafite ishusho y igice cy umubumbe, kakagira urugara rukweduka kanyuzwa mu nda ibyara kagapfuka inkondo y umura ngo kabuze intanga ngabo kwinjira mu mura. Kugirango gakingire neza byaba byiza ko ugakoresha mbere yo gukora imibonano mpuzabitsina asiga amavuta cyangwa imiti yica intanga ngabo mu nda ibyara. Ibinini. Ibi binini bizwi nk ibinini byo kuringaniza urubyaro birimo imisemburo. Akamaro kabyo ni ako gutuma hatabaho irekurwa ry intanga buri kwezi- ariko ntibihagarika imihango. Kugirango umugore yirinde neza agomba kunywa ibinini byose biri mu gapaki yahawe. Inshinge. Inshinge zikora nk ibinini. Itandukaniro ni uko aho kunywa ikinini buri munsi umugore aterwa urushinge nyuma ya buri byumweru umunani cyangwa cumi na bibiri (bitewe n ubwoko bw inshinge akoresha). Izo nshinge zizwi ku mazina ya DMPA, Depo-Provera, na NET-EN. Ibinini bya bukeye cyangwa se ibinini by ingoboka. Ibi binini bigabanya amahirwe yo gusama nyuma yo gukora imibonano mpuzabitsina idakingiye. Bifatwa mu masaha atarenze 72 nyuma y iyo mibonano mpuzabitsina idakingiye. Uko bifashwe hakiri kare niko birushaho kugira akamaro. Konsa ubu buryo butuma hatabaho irekurwa ry intanga kuko konsa bihindura imikorere y umubiri. Abagore batungisha umwana ibere ryonyine bashobora gukoresha ubu buryo. Uburyo bwa kamere. Ni uburyo busaba umugore n umugabo kwirinda imibonano mpuzabitsina mu minsi y uburumbuke bw umugore. Abagore bafite ukwezi kudahindagurika bashobora kwifashisha urunigi nk uburyo bwo kumenya iminsi yabo y uburumbuke. Abandi bagore nabo bakoresha uburyo bunyuranye bwo kumenya iminsi yabo y uburumbuke, nko kwisuzuma buri munsi bakamenya niba bafite cyangwa badafite Isomo rya 3 77

82 Iyo uburumbuke bw umukobwa buhuye n ubw umuhungu: Gusama 78 ururenda (iyo barufite baba bashobora gusama) cyangwa se kwifata ibipimo by ubushyuhe. Imiti yica intanga ngabo. Ni imiti basiga mu nda ibyara mbere yo gukora imibonano mpuzabitsina ngo yice intanga ngabo zitaragera mu nkondo y umura. Kwifungisha burundu ku bagabo. Ibi bikorwa babaga umugabo bagakata agace gato ku miyoborantanga yombi bigatuma intanga amabya akora zitagera mu mirerantanga; ibi bivuze ko amasohoro y umugabo wifungishije burundu nta ntanga ziba zirimo. Kwifungisha burundu ku bagore. Bisaba ko umugore abagwa maze imiyoborantanga ye ikazirikwa kandi igakatwa bityo intanga ze ntizibe zajya mu mura ngo zihure n intanga ngabo. Ikibazo. Ese umugore ashobora gukoresha urunigi nk uburyo bwo kwirinda gusama? Igisubizo. Yego. Abagore bafite ukwezi kudahindagurikaho kandi bakaba babyumvikanaho n abagabo babo bashobora gukoresha urunigi rwihariye (CycleBeads) rwagenewe kubafasha kwirinda gusama. Ariko kugirango babigereho baba bakeneye inama zihariye z abatanga seririvisi zo kuboneza imbyaro. Indwara zandurira mu mibonano mpuzabitsina Ikibazo. Ni izihe ndwara zikunze kuboneka zandurira mu mibonano mpuzabitsina? Igisubizo. Mburugu, imitezi, uburagaza, tirikomunasi, hepatitis B n agakoko gatera SIDA. Ikibazo. Ni ibihe bimenyetso by indwara zandurira mu mibonano mpuzabitsina ku mugabo? Igisubizo. Kuribwa igihe yihagarika, kuzana amashyira mu gitsina, ibishyute, udusebe; ibimenyetso birahinduka bitewe n indwara. Ingimbi zagirwa inama yo kwihutira kujya kwa muganga igihe zibonye kimwe muri ibi bimenyetso. Ikibazo. Ni ibihe bimenyetso by indwara zandurira mu mibonano mpuzabitsina ku mugore? Igisubizo. Ibishyute, udusebe ku myanya ndangagitsina, kubabara mu kiziba cy inda, kuzana ibintu bidasanzwe mu nda ibyara, kubabara mu nda ibyara, kuribwa igihe bihagarika cyangwa bakora imibonano mpuzabitsina; ibimenyetso birahinduka bitewe n indwara. Abangavu bagirwa inama yo

83 kwihutira kujya kwa muganga igihe babonye kimwe muri ibi bimenyetso. Ikibazo. Birashoboka ko umuntu yaba arwaye indwara zandurira mu mibonano mpuzabitsina atabizi? Igisubizo. Yego. Usanga abagore bativuza bene izi ndwara kuko kenshi nta bimenyetso zigira, ni ukuvuga ko nta bimenyetso bibonaho cyangwa biyumvamo bityo bakibwira ko ntacyo barwaye. Ikibazo. Ni gute nakwirinda indwara zandurira mu mibonano mpuzabitsina? Igisubizo. Uburyo bwo kuzirinda ni ukwifata cyangwa gukoresha agakingirizo. Igihe wanduye bene izi ndwara ihutire kujya kwa muganga baguhe imiti. Ikibazo. Ese izi ndwara zakwandurira mu gikorwa cyose kigamije kwishimisha hifashishijwe ibitsina? Igisubizo. Izi ndwara zandurira mu gikorwa cyose gituma habaho guhuza ibitsina hagati yabyo ubwabyo cyangwa kubihuza n ibindi bice bimwe na bimwe by umubiri ni ukuvuga imibonano mpuzabitsina ikorewe mu nda ibyara, ikorewe mu kanwa n ikorewe mu kibuno. Ikibazo. Umuntu yanduye izi ndwara akiri muto byahungabanya ubuzima bwe igihe kirekire? Igisubizo. Yego. Zimwe murizo zitera ubugumba bwa burundu, kuribwa bihoraho, na kanseri y inkondo y umura. Nk iyo mburugu itavuwe, nyuma y imyaka iri hagati ya 10 na 25 ishobora gutera ibibazo by umutima n iby ubwonko. Isomo rya 3 Virusi itera SIDA/SIDA Ikibazo. Virusi itera SIDA ni iki? Igisubizo. Ni agakoko kangiza ubudahangarwa bw umubiri w umuntu gatera indwara ya SIDA. Ikibazo. SIDA ni iki? Igisubizo. Ni uruhererekane rw indwara ziterwa n agakoko ka SIDA umuntu arwara iyo umubiri we umaze gushegeshwa n ako gakoko. Aka gakoko iyo kageze mu mubiri gaca intege abasirikari bawo ndetse uko iminsi ishira kakabamunga. Ikibazo. Ni gute umuntu yandura agakoko ka SIDA? Igisubizo. Aka gakoko kandurira mu nzira eshatu z ingenzi: 79

84 Iyo uburumbuke bw umukobwa buhuye n ubw umuhungu: Gusama 80 Imibonano mpuzabitsina yose idakingiye kwivanga kw amaraso, binyuze mu gusangira inshinge cyangwa guterwa amaraso yanduye. Umubyeyi wanduye agakoko akanduza umwana we igihe amutwite, amubyara cyangwa amwonsa. Ikibazo. Ese umuntu yakwandurira agakoko ka SIDA mu biryo, umwuka cyangwa amazi? Igisubizo. Oya. Kugeza ubu nta bantu baramenyakana baba baranduriye ako gakoko mu gusangira umusarani, imyenda, amasahani, kwitsamura, gukorora, gusangira ibiryo, gusomana, cyangwa kwegerana n uwanduye. Kubana n umuntu wanduye aka gakoko ntago byanduza. Ikibazo. Ese umuntu wese yakwandura agakoko ka SIDA? Igisubizo. Umuntu wese wakora imibonano mpuzabitsina idakingiye cyangwa amaraso ye agahura n andi yanduye binyuze mu gusangira inshinge, kuyamutera cyangwa ubundi buryo bwose, yakwandura agakoko gatera SIDA. Ikibazo. Ese hari umuti wa SIDA ubaho? Igisubizo. Oya. Gusa hari imiti ifasha abanduye agakoko ka SIDA kubaho igihe kirekire, bakagira ubuzima bwiza ariko nta muti uyivura cyangwa urukingo rwayo biriho. Ikibazo. Ni gute wamenya ko umuntu yanduye agakoko ka SIDA? Igisubizo. Hari ibizami bikorerwa kwa muganga byerekana ko umuntu yanduye ako gakoko. Ntibishoboka gupimisha ijisho ngo umenye ko umuntu yanduye kuko hari igihe aba agaragara nk ufite ubuzima bwiza kandi mu by ukuri yaranduye. Ikibazo. Ni gute umuntu yakwirinda kwandura agakoko gatera SIDA? Igisubizo. Uburyo bwiza ni ukwifata, cyangwa se utarandura ako gakoko agakora imibonano mpuzabitsina n abatarakandura gusa. Ariko kuko bigoye kumenya uwanduye igihe mutipimishije kwa muganga byaba byiza abantu bakoresheje agakingirizo. Kwirinda gusama no kwandura indwara zandurira mu mibonano mpuzabitsina Ikibazo. Ese birashoboka kwirinda gusama ukanirinda no kwandura indwara zandurira mu mibonano mpuzabitsina? Igisubizo. Yego. Abantu bashobora gukoresha agakingirizo

85 k umugabo cyangwa ak umugore bityo bakirinda gusama no kwandura indwara zandurira mu mibonano mpuzabitsina, harimo n agakoko gatera SIDA. Bashobora kandi gukoresha uburyo bwo kuringaniza imbyaro (urugero agakingirizo n agapira gashyirwa mu mura) ngo birinde gusama no kwandura izo ndwara. Ariko kandi uburyo bwizewe kurusha ubundi bwo kwirinda gusama no kwandura indwara ni ukwifata. Ikibazo. Ni gute umuntu yumvisha mugenzi we ko bagomba gukoresha agakingirizo? Igisubizo. Rimwe na rimwe usanga abantu baseta ibirenge mu gukoresha agakingirizo kuko bibwira ko kagabanya uburyohe bw imibonano mpuzabitsina. Biba byiza iyo abantu babiganiriyeho batarakorana imibonano mpuzabitsina. Kuganira ku buryo bwo kwirinda gusama no kwandura indwara zandurira mu mibonano mpuzabitsina bifasha abayikora kumva akamaro ko gukoresha agakingirizo. Ibindi bijyana n imico Ikibazo. Gukebwa kw abagabo ni iki? Igisubizo. Ni igikorwa gikorerwa abana b abahungu bakivuka, uretse ko mu mico imwe babikora batinze, cyo gukata agace k igihu cyangwa cyose gitwikiriye umutwe w igitsina cy umugabo (imboro). Hari igihe iki gikorwa kitaba kigamije kurengera ubuzima bw umuntu ahubwo kigakorwa kuberako umuco cyangwa idini bigiteka. Igitsina gikebwe n ikidakebwe bikora kandi bikaryoherwa n imibonano mpuzabitsina kimwe. Biravugwa cyane ko gukebwa byongera amahirwe yo kutandura agakoko gatera SIDA ariko kandi hagomba ubushakashatsi bwimbitse kugirango byemezwe. Ikibazo. Gukebwa k umugore ni iki? Igisubizo. Mu mico imwe yo muri Afurika no mu Uburasirazuba bwo Hagati umukobwa akatwa rugongo ndetse n imishino ye igakatwa cyangwa ikadoderwa hamwe. Ibi bishobora gukorwa akivuka, akiri umwana cyangwa ageze mu bwangavu bikaba bigamije kubuza umukobwa gukora imibonano mpuzabitsina n abantu banyuranye cyangwa gutwita atarashaka. Mu bihugu byinshi iki gikorwa ntikemewe n amategeko kuko kibabaza umugore haba mu byiyumviro no ku mubiri ari mu gihe cyo kugikora ndetse no mu buzima bwe bwose. Isomo rya 3 81

86 Ikibazo. Hari aho abakobwa n abahungu bashaka bakiri bato? Igisubizo. Yego. Mu miryango imwe n imwe, biramenyerewe ko abakobwa n abahungu bashaka bakiri bato. N ubwo ibihugu bimwe na bimwe bitegeka ko nta wemerewe gushaka ataragira imyaka 18; usanga mu bindi bihugu abantu b imyaka 13 bashyingirwa. Kenshi bene uru rushako ruba ari ubwumvikane hagati y ababyeyi b impande zombi ariko umukobwa n umuhungu nta jambo barufiteho. Imyitozo y inyongera Turibusange ahakurikira ko hari imyitozo imwe n imwe yakorerwa mu matsinda. Iyo uburumbuke bw umukobwa buhuye n ubw umuhungu: Gusama 82 Umwitozo wa 1 Umwitozo wa 2 Umwitozo wa 3 Umwandiko ku byo umuryango tubamo uvuga ku burumbuke. Saba abahugurwa gukora umwandiko uvuga ku buryo abagize sosiyete babamo bahana amakuru ku bijyanye n imyororokere. Uwo mwandiko ugomba kuba ukubiyemo: Uko abahungu mu muryango tubamo bamenya ibijyanye n uburumbuke bw abakobwa n ubw abahungu? Uko abakobwa mu muryango tubamo bamenya ibijyanye n uburumbuke bw abakobwa n ubw abahungu? Itandukaniro ry ibibwirwa abahungu n ibibwirwa abakobwa? Wifuza ko umuryango wahindura uburyo bwo guha amakuru abakobwa n abahungu ku bijyanye n imyororokere, cyangwa uko bikorwa ubu birakunyuze, kuki? Uramutse urimo kwigisha abantu mungana ibijyanye n uburumbuke, ni izihe ngingo washyira mu isomo ryawe? Kuzuza amagambo ajyanye n uburumbuke. Ha buri wese kopi y umwitozo wo kuzuza amagambo (Crossword Puzzle). Basabe kuwukora hagati mu isomo mu matsinda ya babiri cyangwa kuwukorera mu rugo. Kwifashisha urunigi mu gusobanukirwa n uburumbuke. Saba buri mukobwa wese watangiye kujya mu mihango gukoresha igishushanyo cy urunigi mu gihe cy ukwezi. Abatarayijyamo basaba

87 mukuru wabo, nyina wabo cyangwa nyirasenge, nyina cyangwa undi mugore bizeye gukoresha icyo gishushanyo mu mwanya wabo. Buri wese arakora umwandiko w urupapuro rumwe uvuga uko azakoresha igishushanyo cy urunigi cyangwa uko azasobanurira mwene wabo ashaka ko agikoresha. Nyuma y ukwezi, basabe gukora umwandiko uvuga ku mikoreshereze y igishushanyo cy urunigi. Uwo mwandiko ugomba kuba usubiza ibi bibazo: Hari ibibazo waba warahuye nabyo mu gukoresha igishushanyo cy urunigi? Niba bihari ni ibihe? Byarakoroheye kwibuka gushyira akamenyetso ku isaro buri munsi? Ni ubuhe bumenyi ku mubiri wawe wungutse (cyangwa mwene wanyu warukoresheje yungutse) kubera gukoresha igishushanyo cy urunigi)? Isomo rya 3 Icyitonderwa Iyo abahugurwa ari abana cyangwa batazi kwandika no gusoma, uyu mwitozo ushobora gukorwa ku bundi buryo saba abahugurwa kungurana ibitekerezo mu matsinda manini cyangwa mato. Umwitozo wa 4 Ingaruka z imibonano mpuzabitsina. Saba abahugurwa gukora urutonde, bifashishije amagambo cyangwa ibishushanyo, rw ibyo bakora umunsi wose ndetse n igihe buri gikorwa kibatwara. Byaba byiza babanje kwandika amasaha yose 24 agize umunsi kugirango batagira ibikorwa bibagirwa cyane cyane ibya mu gitondo na nimugoroba aho baba batari mu ishuri. Nibarangiza, usabe buri wese, kubwira abandi urutonde rwe. Ibikorwa bavuga ugende ubyandika kuri flip chart cyangwa ku kibaho. Bimwe muri ibyo bikorwa ni: kujya ku ishuri, kurya, gukora siporo, kuryama, gusoma, gukora imirimo yo mu rugo, gusura inshuti, kuririmba, kubyina, n ibindi. Mu kungurana ibitekerezo ubasabe kukubwira uko bumva bameze iyo batari ku ishuri barimo gukora imirimo yo mu rugo cyangwa ibindi bikorwa; muganire kandi ku myitwarire ijyana no kuzuza neza inshingano z umuntu, nko gutangira umurimo ku gihe, kumenya inshingano zawe n ibindi. Basabe kukubwira inshingano z umubyeyi maze ujye wandika ibyo bavuga kuri flip chart cyangwa ikibaho. Ushobora kubibutsa inshingano batibutse kuvuga kandi ugakora ibishoboka ngo babone neza imirimo umubyeyi akora mu masaha 24 bityo bumve uburemere bwo kugira umwana. Saba abahugurwa kugereranya no guhuza urutonde rw imirimo yabo n urw imirimo y umubyeyi. Nibamara gukora ikigereranyo basabe ko 83

88 bashyira akaziga ku mirimo ya ngombwa cyane (kugaburira umwana, kumukarabya), bagashyira akamenyetso ka X ku mirimo itari ngombwa cyane (gusohoka n inshuti, kujya muri siporo). Muganire ku byo batazajya babona uko bakora baramutse babyaye bakiri ingimbi n abangavu. Sobanura ko gutwita bituruka ku mibonano mpuzabitsina ikorwa n ingimbi n abangavu batitaye ku ngaruka zayo; Kandi ko imibiri y ingimbi n abangavu iba ifite ubushobozi bwo gukora imibonano mpuzabitsina ariko ko byaba byiza bategereje kuko baba batarakura bihagije mu mitekerereze. Byongeye kandi, kenshi ntabwo baba biteguye gukoresha uburyo bwo kubarinda gusama no kwandura indwara zandurira mu mibonano mpuzabitsina. Iyo uburumbuke bw umukobwa buhuye n ubw umuhungu: Gusama 84 Ingingo z ingenzi ku isomo rya gatatu Imibonano mpuzabitsina ikorwa ite? Imibonano mpuzabitsina ni igikorwa gisaba umugabo kubisikanya kwinjiza no gukura igitsina cye mu nda ibyara y umugore kugeza igihe asohoreye. Intanga ngabo ziba mu masohoro zinjira mu mura, nyuma zikajya mu muyoborantanga zishakisha intanga ngore ngo bihure. Mu mibonano mpuzabitsina umugabo asohora miliyoni z intanga, zimwe muri zo zishobora kumara iminsi igera kuri itandatu mu mubiri w umugore zitarapfa. Bigenda bite ngo umugore asame? Mu kwezi k umugore, agasabo k intanga karekura intanga ngore ikamanuka mu muyoborantanga yerekeza mu mura. Mu masaha 24 imara igenda mu muyoborantanga ishobora guhura n intanga ngabo niba hari iziri mu mubiri w umugore. Intanga ngore iruta kure intanga ngabo mu bunini ariko intanga ngabo imwe gusa niyo ishobora kwinjira mu ntanga ngore. Iyo intanga ngore imaze guhura n intanga ngabo bikora igi maze rikajya mu mura, ibi bifata hafi iminsi itandatu. Iyo igi rimaze gutura mu mura neza ritangira gukura. Ni gute umugore amenya ko atwite? Nyuma y uko igi rijya mu mura, umubiri uhita ukora imisemburo ibuza imihango kuza no gutuma urusoro rukura. Iyi misemburo igaragarira

89 mu gupima amaraso n inkari by umugore. Abagore benshi bamenya ko batwite iyo babuze imihango cyangwa se barebeye ku bindi bimenyetso birimo kubyimba no kubabara amabere ndetse no kongera ibiro. Nyamara, kubura imihango si gihamya yo gutwita. Akamaro k urunigi Urunigi rukoreshwa mu gufasha abakobwa gusobanukirwa n ukwezi kwabo. Urunigi rugizwe n amasaro 32 kandi buri saro rihagarariye umunsi umwe mw igize ukwezi k umugore. Isaro ritukura ryerekana umunsi wa 1 w ukwezi k umugore, ariwo munsi abonera imihango. Amasaro atandatu yijimye yerekana iminsi y imihango n indi mike iyikurikira. Muri iyi minsi umugore aba adashobora gusama n aho yakora imibonano mpuzabitsina. Nyuma hakurikiraho amasaro 12 yera cyangwa y irindi bara rikeye, yerekana iminsi y uburumbuke, ni ukuvuga iminsi umugore yasamaho abaye akoze imibonano mpuzabitsina. Nyamara, n ubwo urunigi rufite amasaro 12 y ibara rikeye, iminsi y uburumbuke y umugore ya buri kwezi iri hagati y itanu n itandatu kubera ko intanga ngabo ifite ubushobozi bwo gutegereza intanga ngore mu gihe cy iminsi itanu cyangwa itandatu. Urunigi rero rufite amasaro 12 yerekana uburumbuke kuko iyo minsi itanu cyangwa itandutu bigoye kuyimenya neza, kwifashisha amasaro 12 ni ugucishiriza. Aya masaro y ibara rikeye akurikirwa n amasaro 13 yijimye yerekana iminsi itari iy uburumbuke. Isomo rya 3 N ubwo urunigi rwerekana ukwezi kwa benshi mu bagore, buri mugore agira ukwezi kwe kwihariye gufite ibyo gutandukaniyeho n ukw abandi, bityo rero uru runigi nta kwezi k umugore runaka rwerekana. Urugero, ukwezi k umugore gushobora kugira iminsi 28 aho kuba 32, birasanzwe ko kwagira iyi minsi. Iyo umugore akoresha urunigi mu gukurikirana ukwezi kwe, agomba kumenya ko n ubwo yabona indi mihango mu gihe ku runigi hakiri andi masaro yijimye atarashyiraho akamenyetso, ukwezi kwe kundi gutangirana n iyo mihango. Icyitonderwa k uhugura Niba urunigi nk igikoresho cyo gukurikirana ukwezi kw umugore ruboneka mu gihugu cyanyu, birashoboka ko abitabiriye amahugurwa baruzi rukaba rwakwitiranywa n urunigi rusanzwe rukoreshwa nk igikoresho cyo kumenya igihe cy uburumbuke. 85

90 Iyo uburumbuke bw umukobwa buhuye n ubw umuhungu: Gusama 86

91 Ifishi yifashishwa mu kwiga gukurikirana no kumenya ukwezi k umugore. umunsi wa 1 umunsi wa 2 Isomo rya 3 umunsi wa 3 umunsi wa 4 87

92 Ifishi yifashishwa mu kwiga gukurikirana no kumenya ukwezi k umugore. Fusionner la fertilité masculine et féminine : la fécondation umunsi wa 5 umunsi wa 6 umunsi wa 7 umunsi wa 8 88

93 Ifishi yifashishwa mu kwiga gukurikirana no kumenya ukwezi k umugore. umunsi wa 9 umunsi wa 10 Isomo rya 3 umunsi wa 11 umunsi wa 12 89

94 Ifishi yifashishwa mu kwiga gukurikirana no kumenya ukwezi k umugore. Fusionner la fertilité masculine et féminine : la fécondation umunsi wa 13 umunsi wa 14 umunsi wa 15 umunsi wa 16 90

95 Ifishi yifashishwa mu kwiga gukurikirana no kumenya ukwezi k umugore. umunsi wa 17 umunsi wa 18 Isomo rya 3 umunsi wa 19 umunsi wa 20 91

96 Ifishi yifashishwa mu kwiga gukurikirana no kumenya ukwezi k umugore. Fusionner la fertilité masculine et féminine : la fécondation umunsi wa 21 umunsi wa 22 umunsi wa 23 umunsi wa 24 92

97 Ifishi yifashishwa mu kwiga gukurikirana no kumenya ukwezi k umugore. umunsi wa 25 umunsi wa 26 Isomo rya 3 umunsi wa 27 umunsi wa 28 93

98 Ifishi yifashishwa mu kwiga gukurikirana no kumenya ukwezi k umugore. Fusionner la fertilité masculine et féminine : la fécondation umunsi wa 29 umunsi wa 30 umunsi wa 31 94

99 IMFASHANYIGISHO D: Uko bakora urunigi rwo gusobanura uburumbuke hifashishijwe amasaro * Intambwe ya 1: tunga amasaro ku buryo bukurikira: Isaro 1 ritukura (ryerekana umunsi wa mbere w imihango)* Amasaro 6 yijimye (yerekana iminsi itari iy uburumbuke) Amasaro 12 yera cyangwa y irindi bara rikeye (yerekana iminsi y uburumbuke) Amasaro 13 yijimye (yerekana indi minsi itari iy uburumbuke) Intambwe ya 2: pfundika ukomeje urudodo rutunzeho amasaro. * Kuberako muri iyi nyoboranyigisho iki gishushanyo gikoze mu mabara y umweru n umukara gusa,isaro ryakabaye umutuku riraba riciyemo uturongo tw umukara. 95

100 96 IMFASHANYIGISHO E : Uko bashushanya urunigi rwo gusobanura uburumbuke

101 IMFASHANYIGISHO F : Igisubizo cy umwitozo wo gushushanya urunigi rwo gusobanura uburumbuke 97

102 IMFASHANYIGISHO G: Uko bakoresha urunigi mu kumenya ukwezi k umugore Uru runigi rurerekana ukwezi k umugore cyangwa umukobwa. Buri saro rihagarariye umunsi umwe mw igize uko kwezi. Amasaro afite amabara atandukanye. 1 Urunigi rushobora kugufasha kumenya igihe azagira mu mihango; agakurikirana ukwezi kwe kandi agasobanukirwa n impinduka ziba mu mubiri we muri uko kwezi. 8 Isaro ritukura (iririho akambi ku gishushanyo) ryerekana umunsi wa mbere w imihango y umugore cyangwa umukobwa. Amasaro yijimye yerekana iminsi itari iy uburumbuke. Ni ukuvuga Iminsi umugore atasamamo. Amasaro yera cyangwa y ibara rikeye yerekana iminsi y uburumbuke. Ni ukuvuga iminsi umugore ashobora gusamamo. Ku munsi umugore aboneyeho indi mihango, aba atangiye ukundi kwezi. 98

103 1 IMFASHANYIGISHO H: Umwitozo wo gusobanukirwa n uburumbuke: kuvumbura no kuzuza amagambo mu mwanya yagenewe Mu butambike (Across): 5. Igice cy umubiri w umugore kivana intangangore mu dusabo tw intanga kizijyana mu mura 7. Irekurwa ry amasohoro ava mu gitsina cy umugabo 10. Aho umwana akurira Mu buhagarike (Down): 1. Irekurwa ry intangangore iva mu gasabo k intanga 2. Gusohora mu gihe usinziriye 3. Ikigero kiri hagati y ubwana n ubukuru 4. Amatembabuzi afatiriye arekurwa mu gitsina cy umusore cg umugabo igihe asohoye 6. Igihe umugore arekereraho kujya mu mihango 8. Gufata umurego kw igitsina gabo 9. Aho intangangabo zikorerwa 99

104 IMFASHANYIGISHO I: Ibisubizo by umwitozo wo kuvumbura no kuzuza amagambo mu mwanya wayo 1 5 I R K U E W A B K I M U U M U Y O B O R A N T A N G A R O S I W T O M A E H B R 6 G R O I Y U A R N I C H A U 10 7 N G U S O H O R A B T R W A A G A A N U M N G S A G A H B A N Y A B A B Y E Y I V G U A U O K R W E A 4 100

105 Isomo rya 3 101

106 Isomo rya 4 Ibibazo ku burumbuke: ibiganiro mu matsinda abakobwa ukwabo n abahungu ukwabo Ibyo nibaza ku burumbuke bwanjye: Ibiganiro mu matsinda y abahungu n ay abakobwa ukwabo 102 Intego Nyuma y iri somo, abahungu barikurikiye bazaba bashobora: 1. Gusobanukirwa na bitatu mu byo bibazaga ku burumubuke bw abagabo Nyuma y iri somo, abakobwa barikurikiye bazaba bashobora: 1. Gusobanukirwa na bitatu mu byo bibazaga ku burumubuke bw abagore Nyuma y iri somo, abahungu n abakobwa barikurikiye bazaba bashobora gusobanukirwa n ibihuha ndetse n ibintu bitandukanye umuryango wemera ku bantu hashingiye ku gitsina (gender myths and stereotypes). Imfashanyigisho Impapuro cyangwa udukarita Mbere yo gutanga isomo Soma neza incamake y isomo rya 1, incamake y isomo rya 2, n incamake y isomo rya 3. Soma neza ibikubiye muri buri gice mu bigize isomo. Tekereza ku buryo uribwigishe buri gice kandi n ibyo wakongera ku isomo ngo rirusheho kumvikana. Teganya uko uri bwigishe ibikubiye mu gice cya 2. Soma witonze icyitonderwa ku bijyanye no kwikinisha. N ubwo nta gihamya y abaganga ivuga ko kwikinisha ari bibi mu buryo ubwo ari bwo bwose, biravugwa ko byaba bigira ingaruka ku mitekerereze no ku mubiri. Ibi bigatuma abantu benshi iyo bikinishije bumva nabo ubwabo bicira urubanza. Imico, umuryango n amadini binyuranye birwanya kwikinisha; birumvikana ko n umuryango nyarwanda murimo ushobora kuba ufite ibyo uziririza ku bijyanye no kwikinisha. Nyuma yo gutekereza kuri ibi byose shaka uburyo wigishamo igice cya 2. Utiriwe ubitindaho ushobora gusobanura icyo kwikinisha ari cyo ubundi ukavuga kuri zimwe mu

107 mpuha zibivugwaho mu gace mutuyemo kandi ugasobanura ko izo mpuha nta bushakashatsi mu by ubuzima bwigeze buzemeza. Shyira abahugurwa mu matsinda abiri. Mu kwigisha igice cya 1 n icya 2 by iri somo, abakobwa n abahungu bazakorera mu matsinda atandukanye. Byaba byiza habonetse abayobora amahugurwa b ibitsina byombi maze umugabo akayobora itsinda ry abahungu naho umugore akayobora iry abakobwa. Abakobwa n abahungu bongera gusubira hamwe iyo bagiye kwiga igice cya 3 cy iri somo. Sobanurira abahugurwa hakiri kare ko mu gice cya 1 n icya 2 abakobwa bari bujye ukwabo n abahungu ukwabo. Ibi bikaba bigamije kubaha urubuga rwo kubaza mu bwisanzure umuntu mukuru bahuje igitsina ibibazo byose bari bagize isoni zo kubaza igihe bari bavanze. Basobanurire kandi ko birushaho kuba byiza iyo abakobwa n abahungu baganiriye hamwe ibijyanye n ubuzima bw imyororokere ariko ko mu kigero bagezemo bakeneye umwiherero n umuntu bahuje igitsina kandi na byo bifite akamaro. Isomo rya 4 Mbere yo gutandukanya abahungu n abakobwa bwira abahugurwa ibikurikira: Uyu munsi abakobwa barakorana na Madamu naho abahungu bakorane na Bwana. Abakobwa bararushaho gusobanurirwa ibijyanye n imihango naho abahungu barusheho gucengera ibijyanye no kwiroteraho. Amatsinda yombi kandi ararushaho gusobanukirwa n imihindukire y imibiri yabo. Igihe Ibikorwa n itsinda ry abahungu Iminota Igice cya 1: Gusubiza ibibazo ku burumbuke bw abahungu Igice cya 2: Umubiri wanjye umerewe neza Ibikorwa n itsinda ry abakobwa Iminota Igice cya 1: Gusubiza ibibazo ku burumbuke bw abakobwa Igice cya 2: Umubiri wanjye umerewe neza Igice cya 3: Amakuru tumenya tukiri bato n ingaruka atugiraho (Abahungu n abakobwa basubira hamwe) IMINOTA YOSE HAMWE

108 Ibyo nibaza ku burumbuke bwanjye: Ibiganiro mu matsinda y abahungu n ay abakobwa ukwabo 104 Igice cya 1 Ibikorwa n itsinda ry abahungu Ibibazo ku burumbuke bw abahungu Ibiganiro mu itsinda ry abahungu (Iminota 45) Soma buri nteruro muri izi kandi ubasobanurire ko zikubiyemo ibitekerezo by abahungu nka bo: kwiroteraho bwa mbere byarankanze kuko nta kintu na kimwe nari mbiziho. Nyuma ni ho mukuru wanjye yansobanuriye ibyo ari byo. Sinari nzi icyo gushyukwa ari cyo, numvaga mfite isoni imbere y ababyeyi n inshuti. Yemwe narasenze cyane nsaba Imana ngo inkize ibyo bintu. Nyuma naje gusanga ari ibintu bigomba kubaho mu buzima. Ntago nigeze nishimira kwiroteraho. Numvaga bimbangamiye cyane. Papa yambwiye ko ari ibintu bigomba kumbaho; nyuma nasobanukiwe ko nta cyo nakora ngo mbihagarike. Baza abahugurwa niba bumva ibyo abo bahungu bavuze bifite ishingiro, sobanura ko abahungu benshi batekereza nka bariya kandi ko ariyo mpamvu mwabahaye umwanya ngo babaze ibibazo byose baba bafite. Saba abahugurwa kwandika ku mpapuro cyangwa udukarita ibibazo byose baba bafite ku bijyanye n ubugimbi. Ibibazo bishobora kubaza bifitanye isano n amasomo yabanjirije iri cyangwa se bishingiye ku byo bumva hirya no hino ku bijyanye n ubugimbi n imyororokere. Kusanya impapuro zose cyangwa udukarita banditseho ibibazo byabo maze usome cyane buri kibazo kandi wirinde kumenyekanisha uwabajije ikibazo iki n iki. Nyuma yo gusoma ikibazo baza abahugurwa niba bazi igisubizo, niba batakizi subiza ikibazo. Icyitonderwa k uhugura Ku yandi masomo, urutonde rw ibibazo bashobora kukubaza n ibisubizo byabyo si igice cy ingenzi cy isomo. Gusa iyo abahugurwa babajije ibibazo rugufasha kubibonera ibisubizo. Isomo rya 4 ryo ni umwihariko kuko n ubwo abahugurwa batabaza ibibazo biri kuri ruriya rutonde urasabwa gushaka uko ubikomozaho maze mukaganira ku bikubiyemo. Uru rutonde rugizwe n ibibazo ingimbi zikunda kwibaza kandi byaba byiza abahugurwa bamenye ibisubizo byabyo. Kora ibishoboka iri somo ritangwe mu bwisanzure buhagije kandi wite by umwihariko ku bahungu baba bagira isoni zo kubaza ibibazo no gutanga ibitekerezo.

109 Icyitonderwa k uhugura N ubwo mu rutonde rw ibibazo rukurikira nta kibazo kihariye kirebana n ihohoterwa ry abana kirimo, abahugurwa bashobora kubaza bene ibyo bibazo kuko bamwe muri bo bashobora kuba barahuye n ihohoterwa ritandukanye nk iribabaza umubiri cyangwa irishingiye ku gitsina,kuba barasambanyijwe n abantu bo mu miryango yabo, cyangwa se barasambanyijwe n undi muntu uwo ari we wese. Bityo rero, ni ngombwa ko ubereka ko wumva ibibazo byabo, ugasobanura ko nta muntu n umwe ugomba gukorerwa ihohoterwa ryaba iribabaza umubiri cyangwa irishingiye ku gitsina kandi ugahumuriza ababa barahuye n iri hohoterwa ubumvisha ko nta ruhare babigizemo ko ari ibyago bahuye na byo. Kenshi iyo abana bahohotewe bicira urubanza bakumva ko babigizemo uruhare bigatuma nta muntu babwira ibyo bahuye na byo. Ariko umuntu mukuru bizeye, nk umubyeyi, umukozi wo muri serivisi z ubuzima, umwarimu cyangwa umuyobozi wo mu idini ashobora kubafasha muri ibyo bibazo. Umuntu wese uhuye n ihohoterwa ryo mu bwana, ihohoterwa rishingiye ku gitsina, gusambanywa n abantu bo mu muryango we, gukoreshwa imibonano mpuzabitsina ku gahato cyangwa se undi ukeka ko hari umwana wahuye n ibi bibazo agomba kubimenyesha byihuse inzego zibishinzwe kugirango uwahohotewe atabarwe. Inzego zakwiyambazwa ni ibigo bitanga serivisi z ubuzima, umuyobozi w ishuri, umwarimu, imiryango y iterambere ry abagore,ubuyobozi bw idini, polisi, inzego z ubutabera, n izindi. Isomo rya 4 Ibibazo n ibisubizo bishoboka Ikibazo. Ese abahungu bajya mu mihango? Igisubizo. Abahungu ntibajya mu mihango kuko imiterere n imikorere y imyanya myibarukiro yabo itandukanye n iy abakobwa. Imihango ikomoka ku gushwanyuka kw icyari umura aho urusoro rukurira iyo umugore atwite uba wateguriye kwakira urusoro. Kuko rero abagore ari bo bonyine bagira umura ni na bo bonyine bajya mu mihango. Ikibazo. Ese iyo abagabo bamaze gusaza barekeraho gusohora? Igisubizo. Iyo umugabo amaze kugera mu myaka 60 cyangwa hejuru yayo intanga zishobora kugabanuka mu masohoro ye. Ariko iyo umugabo afite ubuzima bwiza agira amasohoro kugera apfuye. Ikibazo. Ese umuntu ashobora gusohora akananyara mu gihe kimwe? Igisubizo. Abahungu benshi bakunda kwibaza iki kibazo kuko inzira amasohoro n inkari bicamo ari imwe. Hari umukaya uba ku ntangiriro y umuyoboro w inkari n amasohoro ubuza ibi byombi kuba byasohokera rimwe. Ikibazo. Uburebure bukwiye bw igitsina cy umugabo (imboro) ni ubuhe? Igisubizo. Igitsina cy umugabo (imboro) kiringaniye kiba gifite hagati ya sentimetero 11 na 18 igihe cyafashe umurego 105

110 Ibyo nibaza ku burumbuke bwanjye: Ibiganiro mu matsinda y abahungu n ay abakobwa ukwabo 106 (cyashyutswe). Nta burebure, umubyimba cyangwa ishusho bizwi bigomba guhurirwaho n ibitsina byose. Bimwe biba binini kandi bigufi, ibindi bikaba birebire kandi binanutse. Ibyo bavuga ko igitsina kinini aricyo cyiza nta kuri kurimo. Ikibazo. Ese nta kibazo kirimo kuba umuntu yagira udusabo tw intanga (amabya) tutangana? Igisubizo. Nta kibazo na gito rwose kuko kuri benshi mu bagabo utwo dusabo ntitungana. Ikibazo. Ese hari ikibazo kirimo kuba umuntu yagira igitsina (imboro) gisa n ikigondoye ho gato? Igisubizo. Ibi nta kibazo kibirimo kuko iyo gifashe umurego (gishyutswe) gihagarara kigororotse. Ikibazo. Utuntu tumeze nk utubyimba turi ku mutwe w igitsina gabo (imboro) ni uduki? Igisubizo. Ni imvubura zikora amatembabuzi afashe kandi y urwererane afasha igihu kiba ku mutwe w igitsina (imboro) gutwikira neza ziriya mvubura. Nyamara aya matembabuzi iyo abaye menshi munsi ya kiriya gihu atera impumuro mbi cyangwa uburwayi, bityo rero ni ngombwa kwita buri gihe ku isuku yo munsi ya kiriya gihu. Ikibazo. Ni gute umuntu yakwirinda gushyukwa ari mu ruhame? Igisubizo. Ibi ni ibintu bisanzwe mu buzima. Zirikana ko n ubwo wowe wumva bikubangamiye abandi bashobora kutabibona kereka gusa ukomeje kubitindaho niho birushaho kugaragara. Ikibazo. Umuhungu atakaza amasohoro ye yose igihe yiroteyeho cyangwa asohoye? Igisubizo. Oya. Umubiri w umuhungu ukora intanga buri gihe kugera apfuye. Ikibazo. Nakora iki igihe umuntu ankozeho nkumva bimbangamiye? Igisubizo. Umubiri wawe ni wowe uwufiteho ijambo mbere y abandi bityo rero ntawe ugomba kugukoraho mu buryo bukubangamiye. Ufite uburenganzira bwo kumusaba kureka kugukoraho, ikindi kandi niba bikubayeho zirikana ko atari ikosa ryawe ahubwo biganirize abantu bakuru wizeye kugeza igihe uboneye ugufasha kuva muri iki kibazo. Ikibazo. Byagenda bite igihe umugabo cyangwa umugore yifuza gukorana imibonano mpuzabitsina n undi utabishaka? Igisubizo. Imibonano mpuzabitsina ni igikorwa kigamije gushimisha

111 Igice cya 2 abayikora kandi bagomba kuba babyumvikanyeho. Umugabo cyangwa umugore ntagomba guhatirwa imibonano mpuzabitsina cyangwa ikindi gikorwa cyose kibera ku mubiri we igihe atagishaka. Mbere y uko umuntu agukoraho agomba kubanza kukubaza niba ubyemeye. Ikindi kandi niba uburyo agukozeho bukubangamiye kandi utabimwemereye, shaka uko wabona ugufasha kwikura muri icyo kibazo. Ku bahungu: Umubiri wanjye umerewe neza Imyitozo mu matsinda (Iminota 10) Saba abahugurwa gutekereza ku murimo cyangwa ikindi kintu bakunda bakubwire uko baba bamerewe iyo barimo gukora uwo murimo, kurya icyo kintu cyangwa iyo bagifite mu ntoki. Basabe ko basobanura neza umunezero babikuramo. Nyuma ubabaze niba hari umunezero udasanzwe bajya bumva iyo bikoze ku bice bimwe na bimwe by umubiri nk imyanya ndangagitsina. Ubabaze n uko icyo gikorwa kibyara bene uwo muzero cyitwa. Nibasubiza ko ari ukwikinisha, usobanure icyo ari cyo ndetse n impamvu bibaho. Shimangira ko bamwe mu baganga bemeza ko kwikinisha ari igikorwa gisanzwe mu buzima ariko ko kenshi imico n amadini bibirwanya. Shishikariza abahugurwa kuvuga ibyo bumvise byose ku birebana no kwikinisha, kora uko ushoboye muvuge kuri izi mpuha ndetse n izindi zaba ziboneka aho mutuye, maze ubonereho kuzinyomoza: Kwikinisha bitera ibibazo byo mu mutwe. Kwikinisha bitera kumera ubwoya mu biganza, bitera ibiheri mu maso, cyangwa bitera ubuhumyi. Kwikinisha bitera uruhu guhisha kandi bimara intanga mu mubiri w umuhungu. Kwikinisha bigabanya imbaraga kandi bituma umugabo atabyara. Kwikinisha bituma utongera kwifuza gukora imibonano mpuzabitsina n uwo mudahuje igitsina. Kwikinisha bitera abakobwa kugira irari rikabije ry imibonano mpuzabitsina. Icyitonderwa Kuganira ku mpuha zivugwa ku bijyanye no kwikinisha bituma abahugurwa bumva kwikinisha nk ikibazo gihuriweho n abantu benshi. Mu muco wanyu hashobora kuba hari izindi mpuha zitari ziriya, zongere ku rutonde. Nyuma yo gukora umwitozo, sobanurira abahugurwa icyo Isomo rya 4 107

112 Ibyo nibaza ku burumbuke bwanjye: Ibiganiro mu matsinda y abahungu n ay abakobwa ukwabo kwikinisha ari cyo. Kwikinisha ni ukwikirigita, kwikorakora ku myanya ndangagitsina imboro, inda ibyara n amabere ugamije kubikuramo umunezero nk uva mu mibonano mpuzabitsina. Abagabo n abagore bose bashobora kwikinisha ngo babone uwo munezero. Abahungu bashobora gukorakora ibitsina byabo kugeza basohoye. Abakobwa na bo bashobora kwikorakora mu gitsina bigatera ububobere mu nda ibyara ndetse bakaba barangiza. Abantu benshi baba abagabo cyangwa abagore bemeza ko mu buzima bwabo bagize igihe cyo kwikinisha. Kugeza ubu nta bushakashatsi buremeza ko kwikinisha bitera ibibazo mu mutwe cyangwa ku mubiri. Kwikinisha bishobora kuba ikibazo cyakemurwa na muganga igihe bituma umubiri w ubikora udakora uko bikwiye cyangwa se igihe umuntu abikorera mu ruhame. Ariko kandi imico n amadini birwanya byimazeyo kwikinisha; buri wese rero niwe ugomba kwifatira icyemezo cyo kubikora cyangwa kubireka. Ibande ku ngingo zikurikira Kenshi kwikinisha ni yo nzira ya mbere umuntu akuramo umunezero uva mu mibonano mpuzabitsina. Benshi mu bahungu n abakobwa batangira kwikinisha iyo bageze mu bugimbi n ubwangavu. Bamwe mu bakobwa n abahungu ntibajya bikinisha na rimwe. Kwikinisha ntacyo byangiza ku bwonko cyangwa ku mubiri. Kenshi imico n amadini birwanya kwikinisha. Niba hari ufite ikibazo ku buryo idini rye ribona ibyo kwikinisha, yabaza abayobozi baryo. Shimira abitabiriye amahugurwa umurava bagaragaje kuko n ubwo bitorohera abantu kuvuga ku bice by umubiri wabo; washimye uburyo bo babyitwayemo. Huza isomo n ubumenyi bw abo uhugura Mu gutanga iri somo ni ngombwa gushingira ku bumenyi abo uhugura bafite ndetse n ubwo bakeneye. Iyambaze abahugurwa bagufashe kubona amakuru yose wumva yagufasha gutegura neza isomo. Urugero: ni ibihe bibazo abahungu bafite ku bijyanye n ubuzima bwabo bw imyororokere? Icyitonderwa: igice cya gatanu cy iri somo gitangwa abakobwa n abahungu bari hamwe. Icyo gice kiraza nyuma y igice cya 3 n icya 4 bigenewe abakobwa. 108

113 IMYITOZO Y ABAKOBWA Igice cya 3 Ku bakobwa: Ibibazo ku burumbuke bw abakobwa Ibiganiro mu itsinda ry abakobwa (Iminota 45) Soma izi nteruro kandi ubasobanurire ko zikubiyemo ibitekerezo by abakobwa nk abo: Njya mu mihango bwa mbere narikanze kuko nta kintu na kimwe nari mbiziho. Nyuma ni ho mama yansobanuriye impamvu ngomba kuyijyamo. Sinari nzi icyo imihango ari cyo. Numvaga imbangamiye kandi nkagira isoni imbere y ababyeyi n inshuti. Naranasenganga ngasaba Imana ngo inkize ibyo bintu. Ariko nyuma naje gusobanukirwa ko ari ibintu bisanzwe mu buzima. Isomo rya 4 Ntago nigeze nishimira kujya mu mihango kuko sinari nsobanukiwe n ibirimo kumbaho, ntago nari nzi uko ngomba kubyifatamo. kujya mu mihango byaranshimishije kuko nari nzi ko ari ikimenyetso cy uko ndimo gukura. Baza abahugurwa niba bumva ibyo abo bakobwa bavuze bifite ishingiro, sobanura ko abakobwa benshi batekereza nka bariya kandi ko ariyo mpamvu mwabahaye umwanya ngo babaze ibibazo byose baba bafite. Saba abahugurwa kwandika ku mpapuro cyangwa udukarita ibibazo byose baba bafite ku bijyanye n ubwangavu. Ibibazo bishobora kuba bifitanye isano n amasomo yabanjirije iri cyangwa se bishingiye ku byo bumva hirya no hino ku bijyanye n ubwangavu n imyororokere. Kusanya impapuro zose cyangwa udukarita banditseho ibibazo byabo maze usome cyane buri kibazo kandi wirinde kumenyekanisha uwabajije ikibazo iki n iki. Nyuma yo gusoma ikibazo baza abahugurwa niba bazi igisubizo, niba batakizi subiza ikibazo. Icyitonderwa Sobanura ko abakobwa benshi bibaza uko bizabagekendera umunsi bagiye mu mihango; bityo rero byaba byiza kubitekerezaho mbere y igihe ukiha gahunda y uko uzabyitwaramo. Sobanura kandi ko uyu mwitozo ufitiye akamaro n ababa baragiye mu mihango kuko bishoboka ko batazi ibyo bakeneye kumenya byose. 109

114 Ibyo nibaza ku burumbuke bwanjye: Ibiganiro mu matsinda y abahungu n ay abakobwa ukwabo Ku masomo yabanje, urutonde rw ibibazo bashobora kukubaza n ibisubizo byabyo si igice cy ingenzi cy isomo. Gusa iyo abahugurwa babajije ibibazo rugufasha kubibonera ibisubizo. Isomo rya 4 ryo ni umwihariko kuko n ubwo abahugurwa batabaza ibibazo biri kuri ruriya rutonde urasabwa gushaka uko ubikomozaho maze mukaganira ku bikubiyemo. Uru rutonde rugizwe n ibibazo abangavu bakunda kwibaza kandi byaba byiza abahugurwa bamenye ibisubizo byabyo. Kora ibishoboka iri somo ritangwe mu bwisanzure buhagije kandi wite by umwihariko ku bakobwa baba bagira isoni zo kubaza ibibazo no gutanga ibitekerezo. N ubwo mu rutonde rw ibibazo rukurikira nta kibazo kihariye kirebana n ihohoterwa ry abana kirimo, abahugurwa bashobora kubaza bene ibyo bibazo kuko bamwe muri bo bashobora kuba barahuye n ihohoterwa ritandukanye nk iribabaza umubiri cyangwa irishingiye ku gitsina, kuba barasambanyijwe n abantu bo mu miryango yabo, cyangwa se barasambanyijwe n undi muntu uwo ari we wese. Bityo rero, ni ngombwa ko ubereka ko wumva ibibazo byabo, ugasobanura ko nta muntu n umwe ugomba gukorerwa ihohoterwa ryaba iribabaza umubiri cyangwa irishingiye ku gitsina kandi ugahumuriza ababa barahuye n iri hohoterwa ubumvisha ko nta ruhare babigizemo ko ari ibyago bahuye na byo. Kenshi iyo abana bahohotewe bicira urubanza bakumva ko babigizemo uruhare bigatuma nta muntu babwira ibyo bahuye na byo. Ariko umuntu mukuru bizeye, nk umubyeyi, umukozi wo muri serivisi z ubuzima, umwarimu cyangwa umuyobozi wo mu idini ashobora kubafasha muri ibyo bibazo. Umuntu wese uhuye n ihohoterwa ryo mu bwana, ihohoterwa rishingiye ku gitsina, gusambanywa n abantu bo mu muryango we, gukoreshwa imibonano mpuzabitsina ku gahato cyangwa se undi ukeka ko hari umwana wahuye n ibi bibazo agomba kubimenyesha byihuse inzego zibishinzwe kugirango uwahohotewe atabarwe. Inzego zakwiyambazwa ni ibigo bitanga serivisi z ubuzima, umuyobozi w ishuri, umwarimu, imiryango y iterambere ry abagore,ubuyobozi bw idini, polisi, inzego z ubutabera, n izindi. Ikibazo. Ni gute umukobwa amenya ko ari hafi kubona imihango ye ya mbere? Igisubizo. Nta muntu n umwe umenya neza igihe nyacyo azagira mu mihango. Benshi mu bakobwa bayijyamo bafite hagati y imyaka 12 na 16; ukoze impuzandengo usanga ikigero gihuriweho na benshi ari hagati y imyaka 12 na 13. Icyafasha umukobwa ni ukwitegereza ibimenyetso. Kumera incakwaha no kuzana ururenda mu nda ibyara ni bimwe mu bimenyetso byerekana ko umukobwa ari hafi kubona imihango ye ya mbere. 110 Ikibazo. Byagenda bite umukobwa atigeze ajya mu mihango? Igisubizo. Imihango ishobora gutinda ariko igashyira ikaza; nyamara

115 kandi umukobwa agize imyaka 16 atarayibona yajya kwa muganga. Ikibazo. Ni iki gitera ububabare umuntu agira iyo ari mu mihango? Igisubizo. Iyo umuntu ari mu mihango, umura uriyegeranya ukongera ukirekura usa n ukamura amaraso awurimo ngo asohoke. Bamwe mu bagore n abakobwa bararibwa cyane, bikubayeho wafata ikinini cy asipirini, ugakora siporo, ukiyuhagira amazi ashyushye cyangwa ukishyira ku nda ibitambaro byinitse mu mazi ashyushye. Ikibazo. Ese abandi bashobora kumenya ko uri mu mihango? Igisubizo. Oya. Kereka gusa ari wowe ubyivugiye kuko ni ibanga ryawe. Iyo umukobwa agiye mu mihango bwa mbere, ni ngombwa ko abibwira umuntu yizeye nka mama, papa we cyangwa mukuru we cyangwa se undi muntu mukuru afitiye icyizere, bityo abe afite uwo yajya abaza ibibazo byose yagira. Isomo rya 4 Ikibazo. Hari ibiryo umuntu abujijwe kurya igihe ari mu mihango? Igisubizo. Ntabyo. Kwemeza ko hari ibiryo umuntu abujijwe kurya igihe ari mu mihango nta shingiro bifite. Ikibazo. Ni ukubera iki imihango itazira igihe kimwe buri kwezi? Igisubizo. Iyo umukobwa agiye mu mihango bwa mbere bisaba imyaka ibiri cyangwa irenga kugirango ukwezi kwe kureke guhindagurika. Muri iyo myaka ibiri imisemburo iriyongera cyangwa ikagabanuka ku buryo irekurwa ry intanga ritabera igihe kimwe buri kwezi, ibi bigatuma iminsi iri hagati y imihango n indi, ingano y amaraso ava, ndetse n iminsi umuntu amara mu mihango bihindagurika buri kwezi. Abakobwa bashobora guhangayikishwa n itandukaniro riri hagati y ukwezi kwabo n ukwa bagenzi babo, bashobora kandi guhangayika igihe nyuma y imihango ya mbere birengeje amezi abiri cyangwa atatu nta yindi babonye. Nyamara ibi ni ibintu bitagomba kubahangayikisha kuko birasanzwe. Ikibazo. Ese umukobwa w isugi ashobora gukoresha ipamba? Igisubizo. Yego. Isugi ni umukobwa utarakora na rimwe imibonano mpuzabitsina ariko inda ibyara ye kimwe n iy abandi ifite umwenge imihango isohokeramo kandi uwo mwenge ni wo bacengezamo ipamba. 111

116 Ibyo nibaza ku burumbuke bwanjye: Ibiganiro mu matsinda y abahungu n ay abakobwa ukwabo Ikibazo. Ni ukubera iki njyewe na mukuru/murumuna wanjye tugira mu mihango rimwe buri kwezi? Igisubizo. N ubwo bitumvikana neza ariko nta gitangaza kirimo ko abagore babana bagira mu mihango rimwe. Umukobwa ashobora kugira mu mihango rimwe n abavandimwe, nyina n izindi nshuti babana. Ikibazo. Mfite ubwoba bwo kujya mu mihango. Ese birababaza? Igisubizo. Kujya mu mihango ubwabyo ntibibabaza. Ariko nk uko twabibonye, abagore bamwe baribwa mu nda cyangwa se bakagira ibindi bimenyetso bibanziriza imihango. Umugore ntagomba kugira ubwoba bwo kujya mu mihango kuko ni ikintu kigomba kubaho mu buzima bwe. Ikibazo. Nakora iki igihe ngiye mu mihango bwa mbere? Igisubizo. Niba waramenye mbere uko umukobwa ugiye mu mihango abyitwaramo bizagufasha kuko ntuzabura uko wifata cyangwa ngo ugire ubwoba. N ubwo yaza utiteguye ntugire ubwoba kuko mwarimu wawe, abantu bo mu muryango wawe ndetse n abayobozi b urubyiruko bakugira inama y ibyo wifashisha ngo utiyanduza. Ikibazo. Nakora iki igihe umuntu ankozeho nkumva bimbangamiye? Igisubizo. Umubiri wawe ni wowe uwufiteho ijambo mbere y abandi bityo rero ntawe ugomba kugukoraho mu buryo bukubangamiye. Ufite uburenganzira bwo kumusaba kureka kugukoraho, ikindi kandi niba bikubayeho zirikana ko atari ikosa ryawe ahubwo biganirize abantu bakuru wizeye kugeza igihe uboneye ugufasha kuva muri iki kibazo. Ikibazo. Byagenda bite igihe umugabo cyangwa umugore yifuza gukorana imibonano mpuzabitsina n undi utabishaka? Igisubizo. Imibonano mpuzabitsina ni igikorwa kigamije gushimisha abayikora kandi bagomba kuba babyumvikanyeho. Umugabo cyangwa umugore ntagomba guhatirwa imibonano mpuzabitsina cyangwa ikindi gikorwa cyose kibera ku mubiri we igihe atagishaka. Mbere y uko umuntu agukoraho agomba kubanza kukubaza niba ubyemeye. Ikindi kandi niba uburyo agukozeho bukubangamiye kandi utabimwemereye, shaka uko wabona ugufasha kwikura muri icyo kibazo. 112

117 Igice cya 4 Ku bakobwa: Umubiri wanjye umerewe neza Umwitozo mu matsinda (Iminota 10) Saba abahugurwa gutekereza ku murimo cyangwa ikindi kintu bakunda bakubwire uko baba bamerewe iyo barimo gukora uwo murimo, kurya icyo kintu cyangwa bagifite mu ntoki. Basabe ko basobanura neza umunezero babikuramo. Nyuma ubabaze niba hari umunezero udasanzwe bajya bumva iyo bikoze ku bice bimwe na bimwe by umubiri, nk imyanya ndangagitsina. Ubabaze n uko icyo gikorwa kibyara bene uwo munezero cyitwa. Nibasubiza ko ari ukwikinisha, usobanure icyo ari cyo ndetse n impamvu bibaho. Shimangira ko bamwe mu baganga bemeza ko kwikinisha ari igikorwa gisanzwe mu buzima ariko ko kenshi imico n amadini bibirwanya. Shishikariza abahugurwa kuvuga ibyo bumvise byose ku birebana no kwikinisha, kora uko ushoboye muvuge kuri izi mpuha ndetse n izindi zaba ziboneka aho mutuye, maze ubonereho kuzinyomoza: Kwikinisha bitera ibibazo byo mu mutwe. Kwikinisha bitera kumera ubwoya mu biganza, bitera ibiheri mu maso, cyangwa bitera ubuhumyi. Kwikinisha bitera abakobwa kugira irari rikabije ry imibonano mpuzabitsina Kwikinisha bitera uruhu guhisha kandi bimara intanga mu mubiri w umuhungu. Kwikinisha bigabanya imbaraga kandi bituma umugabo atabyara. Kwikinisha bituma utongera kwifuza gukora imibonano mpuzabitsina n uwo mudahuje igitsina. Icyitonderwa ku uhugura (Facilitator Note) Kuganira ku mpuha zivugwa ku bijyanye no kwikinisha bituma abahugurwa bumva kwikinisha nk ikibazo gihuriweho n abantu benshi. Mu muco wanyu hashobora kuba hari izindi mpuha zitari ziriya, zongere ku rutonde. Nyuma yo gukora umwitozo, sobanurira abahugurwa icyo kwikinisha ari cyo. Kwikinisha ni ukwikirigita, kwikorakora ku myanya ndangagitsina imboro, inda ibyara n amabere ugamije kubikuramo umunezero nk uva mu mibonano mpuzabitsina. Abagabo n abagore bose bashobora kwikinisha ngo babone uwo munezero. Abahungu bashobora gukorakora igitsina cyabo (imboro) kugera basohoye. Abakobwa nabo bashobora kwikorakora mu gitsina bigatera ububobere mu nda ibyara ndetse bakaba barangiza. Abantu benshi baba abagabo cyangwa abagore bemeza ko mu buzima bwabo bagize igihe cyo kwikinisha. Kugeza ubu nta bushakashatsi buremeza ko Isomo rya 4 113

118 Ibyo nibaza ku burumbuke bwanjye: Ibiganiro mu matsinda y abahungu n ay abakobwa ukwabo Igice cya 5 kwikinisha bitera ibibazo mu mutwe cyangwa ku mubiri. Kwikinisha bishobora kuba ikibazo cyakemurwa na muganga igihe bituma umubiri w ubikora udakora uko bikwiye cyangwa se igihe umuntu abikorera mu ruhame. Ariko kandi imico n amadini birwanya byimazeyo kwikinisha; buri wese rero niwe ugomba kwifatira icyemezo cyo kubikora cyangwa kubireka. Ibande ku ngingo zikurikira (Stress the Following) Kenshi kwikinisha niyo nzira ya mbere umuntu akuramo umunezero uva mu mibonano mpuzabitsina. Benshi mu bahungu n abakobwa batangira kwikinisha iyo bageze mu bugimbi n ubwangavu. Bamwe mu bakobwa n abahungu ntibajya bikinisha na rimwe. Kwikinisha nta cyo byangiza ku bwonko cyangwa ku mubiri. Kenshi imico n amadini birwanya kwikinisha. Niba hari ufite ikibazo ku buryo idini rye ribona ibyo kwikinisha yabaza abayobozi baryo. Shimira abitabiriye amahugurwa umurava bagaragaje kuko n ubwo bitorohera abantu kuvuga ku bice by umubiri wabo, washimye uburyo bo babyitwayemo. Impanuro duhabwa tukiri bato n ingaruka zigira ku myitwarire yacu Ibihuha n ibindi bintu bitandukanye bivugwa ku bantu hashingiye ku gitsina cyabo 4 Kungurana ibitekerezo muri rusange (Iminota 30) Saba abahugurwa kwibuka impanuro zose bahawe n ababyeyi, abarimu, abandi bantu bakuru ndetse na bagenzi babo ku bijyanye n imyitwarire abahungu n abakobwa bakwiye kugira mu birebana n umunezero uva mu mibonano mpuzabitsina no mu birebana no gutwita. Saba abahugurwa kwandika izo mpanuro ku mpapuro nini bifashishije interuro zikurikira: Cet exercice est tiré de: Gender and relationships: a practical action kit for young people. Commonwealth Secretariat and Healthlink Worldwide

119 ABAKOBWA NI Abagore bagomba Abagabo bakunda abagore bameze. Abakobwa bakora Biba byiza iyo aba Abakobwa bafite uburenganzira bwo. Koresha umwitozo nk uyu wo hejuru, bifashishe izi nteruro: ABAHUNGU NI: Abagabo bagomba. Abagore bakunda abagabo bameze. cyangwa bakora Abahungu ni Biba byiza iyo abagabo Isomo rya 4 Abahungu bafite uburenganzira bwo. Vuga itandukaniro ryatanzwe riri mubutumwa bwatanzwe n abahungu n ubwatanzwe n abakobwa. Basabe kukubwira impanuro babona ko zagize akamaro mu myitwarire yabo n izo babona ko zagize ingaruka ku myitwarire yabo. Ni izihe mpanuro zipfobya agaciro kawe imbere y abo mudahuje igitsina? Hakorwa iki ngo bene iyo mitekerereze ihinduke? 115

120 Isomo rya 5 Isuku n ubugimbi/ubwangavu Intego Nyuma y iri somo abarikurikiye bazashobora: 1. Gusobanukirwa n impamvu isuku igomba kwiyongera mu gihe cy ubugimbi n ucy ubwangavu. 2. Gusobanura uburyo bwo kugira isuku mu bugimbi n ubwangavu. Imfashanyigisho Udukarita two kwandikaho Impapuro nyinshi nini Marikeri Mbere yo gutanga isomo Isuku n ubugimbi/ubwangavu 116 Soma neza incamake y isomo rya 5 (urupapuro rwa 120). Soma neza ibikubiye muri buri gice mu bigize isomo. Tekereza ku buryo uribwigishe buri gice kandi n ibyo wakongera ku isomo ngo rirusheho kumvikana. Teganya udukarita two kwandikaho turi bukenerwe mu gice cya 2 nkuko bigaragaragazwa. Himba itangazo ryo kwamamaza cyangwa indirimbo uri bukoreshe nk urugero mu kwigisha igice cya 2. Igihe Icyigwa Iminota Igice cya 1: Kugirira isuku umubiri wawe Igice cya 2: Kwamamaza no gucuruza ibikoresho by isuku y umubiri wacu Igice cya 3: Ibibazo n ibisubizo isuku ya buri munsi Igice cya 4: Dutahanye iki? IMINOTA YOSE HAMWE 100

121 Igice cya 1 Kugirira isuku umubiri wawe Kungurana ibitekerezo muri rusange (Iminota 15) Mu gutangira isomo baza abahugurwa ibibazo ubonereho gutangira isomo rishya: Mu masomo yabanje twaganiriye ku mpinduka ziba ku mibiri yacu mu gihe cy ubugimbi n ubwangavu, ese hari ubwo izo mpinduka zidusaba kugirira isuku imibiri yacu uko tutajyaga tubigenza? Sobanura igisubizo cyawe. Ni kuki ari ngombwa kugirira isuku ibice bigize umubiri wacu? Wakora iki ngo buri gice cy umubiri wawe gihorane isuku? Ujye ubibutsa ibyo bibagirwa haba mu bice bigize umubiri cyangwa se imiterere yawo (mu maso, umusatsi, amenyo, impumuro, imyanya ndangagitsina). Igice cya 2 Kwamamaza ibikoresho by isuku y umubiri Umwitozo mu matsinda mato (Iminota 45) Gabanya abahugurwa mu matsinda ya babiri cyangwa se amatsinda mato maze buri tsinda urihe gukora kuri imwe mu ngingo zikurikira. Wifashishije ubutumwa bw ingenzi bw isomo rya gatanu.tegura agakarita kajyanye na buri ngingo wandikeho ibitekerezo by ingenzi bijyanye nayo maze ugahe itsinda rifite gukora kuri iyo ngingo (cyangwa se ufotorere buri tsinda uru rupapuro). Kwiyuhagira kugira impumuro nziza Umusatsi Amenyo no mu kanwa Imyenda y imbere Imyanya ndangagitsina (Abahungu) Imyanya ndangagitsina (Abakobwa) Saba buri tsinda gusoma neza ibyanditse ku gakarita bahawe. Buri tsinda rirasabwa guhimba itangazo ryo kwamamaza ryanyura kuri televiziyo, radiyo, cyangwa ikinyamakuru ryamamaza igikoresho gishya cyangwa uburyo bushya bwo kugirira isuku igice cy umubiri bahawe gukoraho. Urugero, itangazo rishobora kuba igishushanyo gisobanura neza ibyo umuntu yakora ngo agire impumuro nziza. Shishikariza abahugurwa kuvumbura no kureba kure. Urugero, bashobora kuvumbura igikoresho gishya bakishyira mu mwanya w abashakashatsi Isomo rya 5 117

122 mu bintu runaka; bashobora no guhimba uburyo umuntu yajya yoza amenyo abyina; cyangwa se bagahimba rap ikangurira abantu kugira isuku. Bereke itangazo cyangwa indirimbo wahimbye barebereho. Nibarangiza umwitozo usabe buri tsinda kugeza ku bandi ibyo ryakoze. Isuku n ubugimbi/ubwangavu Igice cya 3 Ibibazo n ibisubizo- Duhorane isuku Umukino mu matsinda abiri (Iminota 30) Gabanya abahugurwa mu matsinda abiri. Saba itsinda rya 1 gusubiza kimwe mu bibazo bikurikira. Itsinda rihabwa amasegonda 30 yo gusubiza. Niba igisubizo ritanze aricyo, itsinda riba ribonye inota rimwe, niba igisubizo atari cyo icyo kibazo kibaze abo mu itsinda rya 2. Komeza utyo kugera igihe ibibazo byose bisubijwe neza. Itsinda rigira amanota menshi riba ryatsinze irindi. 1. Ni ibiki abakobwa n abahungu bakoresha mu gukarabya imyanya ndangagitsina yabo? (Isabune n amazi.) 2. Umuhungu udakebye ni gute yakarabya igitsina (imboro) cye? (Yakwegura igihu buhoro maze agakarabya umutwe w igitsina.) 3. Ni ubuhe buryo bwiza bwo gukemura ikibazo cy ibiheri warwara mu maso? (Gukaraba mu maso nibura kabiri ku munsi ukoresheje isabune n amazi.) 4. Ni ubuhe buryo bwagufasha guhorana isuku? (Igisubizo kiraterwa n uburyo mukoresha mu gihugu cyanyu- kwihanagura, kwiyuhagira.) 5. Ni ubuhe buryo bwiza bwo koza amenyo?( Igisubizo kiraterwa n uburyo mukoresha mu gihugu cyanyu) 6. Ni kuki twoza amenyo? (Kuyarinda indwara no kuyagirira isuku.) 7. Kuki tugomba kwambara imyenda y imbere isukuye? (Kurinda indwara imyanya ndangagitsina yacu no kuyigirira isuku.) 8. Ni ryari ukaraba intoki? (Mbere yo kurya, nyuma yo kurya na nyuma yo kuva mu bwiherero.) 9. Kubera iki igihe cyose uvuye mu bwiherero ugomba gukaraba intoki? (Kwirinda gukwirakwiza za mikorobe zanduza.) 10. Ese abagore bemerewe gutera imibavu cyangwa kuhagira mu nda ibyara? Sobanura igisubizo cyawe (oya, kuko byatera ubwumagare, uburyaryate n uburwayi mu nda ibyara.) 118

123 Igice cya 4 Dutahanye iki? (Iminota 10) Soza isomo wibanda kuri ibi: Isuku ni isoko y ubuzima; bityo rero tugomba kurangwa no kugira isuku mu bikorwa byacu bya buri munsi. Ibande ku ngingo zikurikira Shimira abitabiriye amahugurwa umurava bagaragaje kuko n ubwo bitorohera abantu kuvuga ku bice by umubiri wabo; washimye uburyo bo babyitwayemo. Ibibazo n ibisubizo Ikibazo. Mukuru wanjye yambwiye ko ari byiza gutera umubavu no kuhagira mu nda ibyara kuko birwanya impumuro mbi. Ese koko nta kibi kibirimo? Igisubizo. Ni bibi, kuko byatera ubwumirane, uburyaryate n uburwayi mu nda ibyara. Bamwe mu bagore bashyira imibavu mu nda ibyara kuko badashimishwa n impumuro y ururenda ruyivamo. Nyamara urwo rurenda ni ibintu bisanzwe mu buzima bw umugore bityo rero ntagomba gushaka kuruhagarika akoresheje imibavu cyangwa ibindi ibyo aribyo byose. Isomo rya 5 Ikibazo. Igisubizo. Ikibazo. Namesa mu mutwe nibura kangahe mu cyumweru? Biterwa n uko imisatsi yawe imeze ndetse n aho muba. Niba imisansi yawe izana imvuvu cyangwa se mukaba mutuye ahantu haba ivumbi, cyangwa se ukaba ubira ibyuya cyane( nk urugero ukaba ukora siporo), icyo gihe mushobora kumesa mu mutwe buri munsi, cg buri minsi ibiri cg se itatu.niba uruti rw imisatsi yanyu rusa n urwumagaye, icyo gihe mushobora kumesamo rimwe mu cyumweru Ese abagabo bose bogosha ubwanwa? Igisubizo. Oya. Hari abagabo bamwe bareka ubwanwa bwabo ntibabwogoshe ariko kandi hari n abatabwogosha kuko batagira bwinshi. Ikibazo. Hari icyo bitwaye kumena igiheri cyo mu maso? Igisubizo. Ni byiza kwirinda kumena ibiheri biza mu maso kuko bishobora gutuma hinjiramo mikorobe kandi kubimena ninabyo bizana inkovu. 119

124 Ingingo z ingenzi ku isomo rya gatanu Isuku n ubugimbi/ubwangavu 120 Kwiyuhagira Kwiyuhagira bituma umuntu ahorana isuku, yirinda za mikorobe zamutera indwara. Byaba byiza wiyuhagiye n amazi n isabune rimwe cyangwa kabiri mu munsi. Karaba intoki mbere na nyuma yo kurya. Karaba intoki nyuma yo kuva mu bwiherero kuko birinda ikwirakwiza rya mikorobe. Gukaraba mu maso nibura kabiri ku munsi bigabanya ibiheri byo mu maso cyangwa se bikagabanya ubukana bwabyo. Impumuro nziza Koresha imibavu, puderi y abana cyangwa se ibindi bikoreshwa byose mu gihugu cyawe byakurinda kugira impumuro mbi mu maha. Umusatsi Mesa mu mutwe buri munsi cyangwa se nyuma ya buri minsi ibiri cyangwa itatu kugirango ugirire umusatsi wawe isuku. Hari n abamesamo rimwe mu cyumweru, by umwihariko abakomoka muri Afurika kandi nabyo ntacyo bitwaye. Inshuro umuntu amesa mu mutwe ziterwa akenshi n umuco yakuriyemo cyangwa ibyo yemera. Ku bijyanye no kwogosha ubwanwa abahungu bagisha inama bakuru babo cyangwa undi wese bizeye. Abakobwa nabo bashobora kugisha inama ku bijyanye no kogosha ubwoya bwo ku maguru. Abantu bose, baba abagore cyangwa abagabo, siko biyogosha biterwa n umuco ndetse n ibyo bakunda. Amenyo no mu kanwa Nyuma yo kurya na mbere yo kuryama nijoro oza amenyo yawe ukoresheje uburyo buboneka mu gihugu cyawe. Koza amenyo biyarinda gucukunyuka no kubora. Gukoresha imiti yoza amenyo irimo fluoride bifasha amenyo gukomera. Imyenda y imbere Ambara imyenda y imbere isukuye buri gihe kugirango wirinde indwara ziterwa na mikorobe kandi ugirire isuku imyanya ndangagitsina yawe. Imyanya ndangagitsina (Abahungu) Ni ngombwa gukarabya neza igitsina (imboro), isaho y amabya, mu

125 mayasha, no mu kibuno ukoresheje isabune n amazi buri munsi. Ku bahungu badakebye ni ngombwa ko begura igihu bagakaraba neza aho gitwikira. Umuhungu yaba akebye cyangwa adakebye ni ngombwa ko buri munsi yuhagira neza igitsina cye (imboro) n ibice bikikije innyo. Imyanya ndangagitsina (Abakobwa) Abakobwa bagomba gukaraba neza ibice bikikije igitsina cyabo (igituba) n innyo bakoresheje isabune n amazi buri munsi. Imbere mu nda ibyara harisukura ho ubwaho, bityo rero ntugomba kuhakaraba keretse igihe wabitegetswe na muganga. Byaragaragaye ko bamwe mu bakobwa n abagore bakaraba mu nda ibyara bakoresheje amasabune ahumura ndetse bamwe bakanateramo imibavu; nyamara ibi byose ntibikenewe kandi byakwangiza ubuzima kuko bishobora guhindura imiterere y amatembabuzi ava mu nda ibyara kandi bikaba byanatera uburwayi. Nyuma yo kwituma abakobwa bagomba kwihanagura baturuka imbere bagana inyuma; baba bakoresha urupapuro rw isuku, urupapuro rusanzwe, amazi, ibyatsi cyangwa ibibabi bagomba kwirinda kwihanagura baganisha imbere kuko byatuma bakura mikorobe mu nnyo bazerekeza mu nda ibyara cyangwa mu muyoboro w inkari. Ikindi kandi abakobwa bagomba kwihatira guhindura ibyo bambara (kotegisi cyangwa ibindi) iyo bari mu mihango. Isomo rya 5 Umukoro wo mu muryango Abahugurwa bagomba kuganira n ababyeyi babo ibyo bize kandi bakababaza ibibazo baba bafite. Basabe kwandika ibintu batekereza ko byabera imbogamizi ingimbi n abangavu mu guhorana isuku. 121

126 Isomo rya 6 Isubiramo Intego Nyuma y iri subiramo abitabiriye amahugurwa: 1. Baraba bongereye ubumenyi k ubwo bari basanzwe bafite ku myororokere y abagore. 2. Baraba bongereye ubumenyi k ubwo bari basanzwe bafite ku myororokere y abagabo. 3. Baraba bashishikarijwe ku kamaro ko kutihutira gutangira gukora imibonano mpuzabitsina n abandi bantu. 4. Baraba basobanukiwe ku akamaro k isuku y umubiri no kuwurinda maze bazavemo abantu bakuru barangwa n ubuzima bwiza. Imfashanyigisho Impapuro ntoya cyangwa udukarita two kwandikaho (bihagije kuko hakenewe iby imyitozo ibiri itandukanye) Igitebo cyangwa ingofero binini Kopi z inkuru ya Helena na Fred (iri inyuma y igice cya kane) zingana n abahugurwa Impapuro nini nyinshi Marikeri Mbere yo gutanga isomo Isubiramo Soma buri gice mu bigize isomo. Tekereza ku buryo uzigisha buri gice ndetse n ubundi bumenyi wumva ari ngombwa kongerwa ku isomo kugirango risobanuke neza. Andika ibibazo biri mu gice cya 1 cy iri somo ku mpapuro cyangwa udukarita ubishyire mu gitebo cyangwa ingofero. Ongeramo ibindi bibazo byose bijyanye n amasomo mwize kandi wumva abahugurwa bakeneye kunononsora. Korera buri wese mu bahugurwa kopi y inkuru ya Helena n iya Fred, uyihe buri wese. 122

127 Igihe Icyigwa Iminota Igice cya 1: Isubiramo ku burumbuke Igice cya 2: Inkuru z ubugimbi n ubwangavu Igice cya 3: Gukurikiranya ibice by ukwezi k umugore Igice cya 4: Uburumbuke n ahazaza hacu IMINOTA YOSE HAMWE 90 Igice cya 1 Isubiramo ku burumbuke Umukino mu matsinda manini (Iminota 20) Andika ku dupapuro cyangwa udukarita ibibazo bikurikira maze udushyire mu gitebo cyangwa ingofero. Gabanya abahugurwa mu matsinda abiri maze usabe buri wese gufata agapapuro mu gitebo cyangwa mu ngofero. Umwe mu bagize itsinda rya 1 asomera bagenzi be bo mu itsinda ikibazo yafashe maze bakagishakira igisubizo. Iyo bagisubije neza bahabwa inota rimwe. Genda usimburanya amatsinda kandi uhe buri wese umwanya wo kubaza ikibazo. Zirikana ko ari ngombwa gushishikariza abahugurwa kurushanwa kuko bituma barushaho kunguka ubumenyi. 1. Gusama ni iki? (Ni uguhura kw intanga ngore n intanga ngabo.) 2. Imihango ni iki? (Ni ugusohoka kw intanga ngore itahuye n intanga ngabo ndetse n ibyo umura wari wateguriye kwakira urusoro, bisohokera mu nda ibyara.) 3. Ni iki kiranga umunsi wa mbere w ukwezi k umugore? (Ajya mu mihango.) 4. Ukwezi k umugore kurangira ryari? (Ku munsi ubanziriza uwo aboneraho indi mihango.) 5. Irekurwa ry intanga ni iki riba ryari? (Ni igihe intanga ngore iva mu gasabo k intanga. Biba hafi muri kimwe cya kabiri cy ukwezi k umugore.) 6. Ese umugore ashobora gusama ku munsi uwo ari wo wose w ukwezi kwe? (Oya.) 7. Ese umugore ashobora gusama akoze imibonano mpuzabitsina bwa mbere? (Yego.) 8. Iminsi y uburumbuke ni iki? (Ni iminsi umugore aba ashobora gusama.) 9. Iminsi itari iy uburumbuke ni iki? (Ni iminsi umugore aba adashobora gusama.) Isomo rya

128 10. Nyuma yo kugera mu bugimbi, umugabo aba afite ubushobozi bwo gutera inda buri munsi? (Yego, ashobora kubyara kugera igihe apfiriye.) 11. Ni bande bagera mu bugimbi/ubwangavu mbere hagati y abakobwa n abahungu? (Benshi mu bakobwa batangira ubwangavu mbere ho imyaka 2 ugereranyije n abahungu, ariko ntibivuze ko abahungu basigara inyuma mu mikurire.) 12. Ni gute abahungu badakebye bakarabya neza ibitsina (imboro) byabo? (Begura igihu maze bagakarabya bitonze aho kiba gitwikiriye.) 13. Ni ikihe gice cy umubiri w umugore intanga ngabo ihuriramo n intanga ngore (Umuyoborantanga.) 14. Ururenda rufite akahe kamaro? (Rufasha intanga ngabo kwinjira mu nda ibyara zigakomeza zigana mu mura.) 15. Ese abahungu bose biroteraho? (Oya. Ariko abenshi ni abo bibaho kandi ni ibintu bisanzwe.) 16. Ese umugore akomeza kujya mu mihango ubuzima bwe bwose? (Oya. Iyo amaze gucura ntaba akijya mu mihango) 17. Ni izihe mpinduka zishobora kuba mu mubiri w umugore mbere cyangwa se mu gihe cy imihango? (Kuribwa mu nda, kubyimba inda, kwiyongera ibiro, kumva ararikiye ibiryo bimwe na bimwe, kugira uruhu rukanyaraye cyangwa ruriho ibiheri, kurwara umutwe, n ibindi.) Isubiramo Igice cya 2 Inkuru ku burumbuke 5 Umwitozo mu matsinda mato (Iminota 25) Tangira ubwira abahugurwa ko ukeneye kumenya ibyo bibuka ku bugimbi n ubwangavu, by umwihariko imihango ku bakobwa no kwiroteraho ku bahungu. Babwire ko ufite inkuru ziburamo ibintu ushaka ko buzuzamo bifashishije ubumenyi bwabo kuburyo inkuru iba iryoheye amatwi. Basabe kwigabanya mu matsinda ya bane cyangwa batanu kandi buri tsinda rihitemo uzajya yandika ibitekerezo byabo. Ha buri tsinda kopi z inkuru ya Helena n iya Fred maze ubasabe kuzuza amagambo akwiye ahagiye harimo imyanya. Nyuma y iminota 10 saba buri mwanditsi w itsinda gusoma inkuru ya Helena uko bayujuje ndetse n iya Fred. Nibarangiza utange umwanya wo kungurana ibitekerezo mwibanda kuri ibi bikurikira: Ni iyihe nkuru yari yoroshye kuyuzuza? Kubera iki? Ugize ikibazo ku bugimbi/ubwangavu wakibaza nde? Ese abantu bakwiye kwitwara mu buryo butandukanye n ubwa Helena cyangwa Fred? Kubera iki? Center for Population Options. When I m Grown: Life Planning Education for Grades 5 and 6. (Washington: Center for Population Options, 1991) 11.

129 Igice cya 3 Uruhurirane mu kwezi k umugore Umwitozo mu matsinda mato (Iminota 15) Gabanya abahugurwa mu matsinda ya batandatu. Ha buri tsinda udukarita kuri buri gakarita handitseho imwe mu nteruro zikurikira Umugore akajya mu mihango. Umura utegura icyari cy urusoro. Intanga irahisha. Intanga iva mu gasabo k intanga. Umura usohora intanga itahuye n intanga ngabo. Intanga ngabo ntihura n intanga ngore. Buri muntu agomba gufata nibura agakarita. Sobanura ko utwo dukarita twerekana ibiba mu kwezi k umugore maze usabe ko bakora umurongo ku buryo udukarita bafite tuba dukurikiranye nk uko impinduka zo mu kwezi k umugore zikurikirana. Icyitonderwa ku uhugura Igice cya 4 Udukarita dukurikirana gutya: 1. Intanga irahisha. 2. Intanga iva mu gasabo k intanga. 3. Umura utegura icyari cy urusoro. 4. Intanga ngabo ntihura n intanga ngore. 5. Umura usohora intanga itahuye n intanga ngabo. 6. Umugore akajya mu mihango Kugaragaza ibyiyumviro Umwitozo mu matsinda mato (Iminota 30) Tangira iki gice usobanura ko hari amoko atandukanye y urukundo ndetse n uburyo bunyuranye bwo kwereka umuntu ko umukunda. Amwe muri ayo moko y urukundo ni urukundo hagati y abana n ababyeyi cyangwa abavandimwe, urukundo hagati y inshuti n urukundo rwihariye hagati y umukobwa n umuhungu. Ni gute wereka umuntu ko umukunda? Ni gute wereka ababyeyi bawe ko ubakunda? Abavandimwe bawe? Inshuti zawe? Inshuti yawe yihariye y umukobwa cyangwa umuhungu? Kumuganiriza, kumusekera, kumusoma, kumuhobera no kumukoraho ni bimwe mu byo umuntu akorera uwo akunda. Isomo rya

130 Gabanya abahugurwa mu matsinda mato ya batatu cyangwa bane. Saba buri tsinda gushushanya umutima munini ku rupapuro runini maze bandike muri uwo mutima ibintu byose bumva byakwereka umukobwa cyangwa umuhungu ko undi amukunda. Bimwe mu byo bazandika ni ahantu ho gutemberera, ibikorwa bakora, impano umwe yaha undi. Saba buri tsinda gusomera abandi ibyo ryanditse maze ubabaze itsinda babona ryanditse ibintu bishimishije kandi byoroshye kubikora kurusha ayandi. Ifashishe urutonde rukurikira. Basobanurire ko mu bihe bizaza imibiri n ibyiyumviro byabo bizahura n impinduka nyinshi kandi zikomeye. Shimangira ko n ubwo bamwe bashobora kuba baratangiye guhura na zimwe muri izo mpinduka hakiri urugendo kuko barimo kuva mu bwana baba abantu bakuru. Bibutse ko imibiri yabo irimo gukura kandi ko bashobora kuba bagira ibyifuzo nk iby abantu bakuru nko mu bijyanye no gusomana cyangwa gukuyakuyana ariko ko batarakura ku buryo bubahiriza ibyo byifuzo. Ingero z ibikorwa bazandika mu mutima Guseka Gukina cyangwa kumva umuziki Kwandika Kubyina Gukora siporo Gusura umuryango Kureba tiyatiri Gutembera Kuganira Kureba filimi Kujya guhaha Gukina imikino yo muri mudasobwa Kureba izuba rirenga Kurya shokola Kujya kureba inshuti Isubiramo Ibande kuri izi ngingo Shimira abitabiriye amahugurwa umurava bagaragaje. Ubabwire ko bagize ibindi bibazo bazabikubaza cyangwa bakabibaza undi muntu mukuru bizeye. Bizeze ko muzahora mwiteguye kwakira ibibazo byabo igihe cyose. 126

131 IMFASHANYIGISHO J: Inkuru ya Helena Inkuru ya Helena iraburamo amagambo ngo yuzure. Shaka ayo magambo ugende uyandika mu mwanya urimo ubusa. Iki ntabwo ari ikizami, bityo rero ntuhangayikishwe no gushakisha ibisubizo nyabyo. Helena afite imyaka 12. Nyuma yo gusobanukirwa ibijyanye n imihango abikesha ihugurwa ku buzima bw imyororokere, yumvaga kujya mu mihango. Umunsi umwe agiye mu bwiherero abona. Yari yagiye mu mihango. Helena yumvise. Ajya muri kugura kugirango atiyanduza. Amasomo arangiye yihutiye kujya kubibwira. Helena yakekaga ko azamara mu mihango iminsi ariko yashakaga kubisobanuza neza.. Kubera ko imihango yari yaje noneho Helena yari yishimiye ko. Ikintu kidasanzwe cyabaye kuri Helena. Ni ukuvuga ko yari. 127

132 IMFASHANYIGISHO K: Inkuru ya Fred Inkuru ya Fred iraburamo amagambo ngo yuzure. Shaka ayo magambo ugende uyandika mu mwanya urimo ubusa. Iki ntabwo ari ikizami, bityo rero ntuhangayikishwe no gushakisha ibisubizo nyabyo. Umunsi umwe mu gitondo Fred akangutse yabonye ko yaraye yiroteyeho. Ibi yari abisobanukiwe kuko. Fred yibutse ko kwiroteraho bisobanura. N ubwo Fred ku ishuri bari baramusobanuriye ko kwiroteraho ari ibintu bisanzwe, yumvaga abangamiwe n uko. Ku rundi ruhande, Fred yumvaga yishimiye ko. Umunsi wose Fred yiriwe atekereza byinshi bijyanye no kwiroteraho. Kimwe mu bibazo yibazaga ni. Kugirango akibonere igisubizo, yiyemeje kubaza. Ikintu kidasanzwe cyari cyabaye kuri Fred. Ni ukuvuga ko yari 128.

133 Isuzuma: Wungutse ubuhe bumenyi? Ushobora kwifashisha iri suzuma kugirango umenye ubumenyi abakobwa n abahungu bakuye mu nyigisho ku Imihindukire y umubiri wanjye. Basabe kukubwira impinduka bize ko ziba ku bakobwa n abahungu mu bwangavu n ubugimbi. Soma interuro zikurikira ugenda buhoro kugirango ujyane n abahugurwa kandi ubasobanurire aho batumva, unakosora ibyiyumviro bafite bitari byo. Interuro Nibyo Sibyo Amasohoro akorerwa mu mboro X Kwiroteraho ni ikintu gihuriweho n ingimbi nyinshi X Amasohoro abamo amatembabuzi n intanga ngabo X Igihe cyose umugabo ashyutswe ni ngombwa ngo asohore X Amabere y umuhungu ntacyo ahindukaho mu bugimbi X Abagabo bageze mu myaka 60 ntibaba bagisohora X Ibizigira by umuhungu ugeze mu bugimbi biriyongera kandi akaba muremure X Gukebwa bikorerwa abahungu bonyine X Impinduka ziba ku mibiri mu gihe cy ubugimbi/ubwangavu zijyana n izo mu byiyumviro Mu gihe cy ubugimbi umuhungu aba ashobora kubyara cyangwa gutera inda Iyo umukobwa agize imyaka 14 atarajya mu mihango biba ari ikimenyetso cy uburwayi Kubura imihango bishobora kuba ikimenyetso cyo gutwita Imihango imara buri gihe iminsi itanu Ukwezi kw abagore bose kugira iminsi 28 Umuhungu asohora gusa iyo akoze imibonano mpuzabitsina Abagore n abagabo barikinisha Kwikinisha bitera kurwara mu mutwe Umukobwa ashobora gutwita akoze imibonano mpuzabitsina bwa mbere Imibonano mpuzabitsina ni igikorwa gisaba umugabo kwinjiza igitsina cye mu nda ibyara y umugore Mu bugimbi/ubwangavu nta bwoya bumera ku bice bimwe na bimwe by umubiri Mu bugimbi/ubwangavu abahungu n abakobwa bariyongera mu burebure no mu biro Gukora imibonano mpuzabitsina ni kimwe no gukunda Gukaraba imyanya ndangagitsina n isabune ni ngobwa kugirango ugire isuku X X X X X X X X X X X X X X X 129

134 Isuzuma: Wungutse ubuhe bumenyi? Interuro Nibyo Sibyo Amasohoro akorerwa mu mboro Kwiroteraho ni ikintu gihuriweho n ingimbi nyinshi Amasohoro abamo amatembabuzi n intanga ngabo Igihe cyose umugabo ashyutswe ni ngombwa ngo asohore Amabere y umuhungu ntacyo ahindukaho mu bugimbi Abagabo bageze mu myaka 60 ntibaba bagisohora Ibizigira by umuhungu ugeze mu bugimbi biriyongera kandi akaba muremure Gukebwa bikorerwa abahungu bonyine Impinduka ziba ku mibiri mu gihe cy ubugimbi/ubwangavu zijyana n izo mu byiyumviro Mu gihe cy ubugimbi umuhungu aba ashobora kubyara cyangwa gutera inda Iyo umukobwa agize imyaka 14 atarajya mu mihango biba ari ikimenyetso cy uburwayi Kubura imihango bishobora kuba ikimenyetso cyo gutwita Imihango imara buri gihe iminsi itanu Ukwezi kw abagore bose kugira iminsi 28 Umuhungu asohora gusa iyo akoze imibonano mpuzabitsina Abagore n abagabo barikinisha Kwikinisha bitera kurwara mu mutwe Umukobwa ashobora gutwita akoze imibonano mpuzabitsina bwa mbere Imibonano mpuzabitsina ni igikorwa gisaba umugabo kwinjiza igitsina cye mu nda ibyara y umugore Mu bugimbi/ubwangavu nta bwoya bumera ku bice bimwe na bimwe by umubiri Mu bugimbi/ubwangavu abahungu n abakobwa bariyongera mu burebure no mu biro Gukora imibonano mpuzabitsina ni kimwe no gukunda Gukaraba imyanya ndangagitsina n isabune ni ngobwa kugirango ugire isuku 130

135 Imihindukire y umubiri wanjye Ikiganiro kigenewe ababyeyi 131

136 Imihindukire y umubiri wanjye: Ikiganiro kigenewe ababyeyi Ababyeyi bafite uruhare ntagereranywa mu kurengera abana babo kandi ubushakashatsi bwagaragaje ko guteza imbere ikiganiro hagati y abana n ababyeyi bifasha cyane ingimbi n abangavu kwirinda imibonano mpuzabitsina: mu yandi magambo, ni ngombwa cyane guha ababyeyi uruhare rufatika muri gahunda zigenewe urubyiruko. Ikiganiro kigenewe ababyeyi 132 Ubushakashatsi bwakorewe mu bihugu bitandukanye bwerekanye ko ingimbi n abangavu bifuza kugisha inama ababyeyi babo cyangwa abandi bantu bakuru bafitiye ikizere ku birebana n ubugimbi/ ubwangavu, ibirebana n imiterere y umubiri n imyitwarire bishingiye ku gitsina ndetse n izindi ngingo zinyuranye. Ubushakashatsi kandi bwerekanye ko ababyeyi n abarezi baba bifuza gufasha abana bageze mu bugimbi/ubwangavu ariko bakazitirwa no kutagira ubumenyi buhagije, bityo bikabatera kubura ubwisanzure bwabafasha kuganira kuri izo ngingo ; ikindi kandi ni uko ababyeyi n abarezi bahangiyikishwa n impinduka mu birebana n imyitwarire ishingiye ku gitsina iterwa n iterambere bityo bigatuma batamenya uko bitwara imbere y ingimbi n abangavu bageze mu gihe cyo guhinduka. N ubwo byumvikana ko gukangurira ababyeyi kuganira n abana no kubaba hafi mu gihe cy ubugimbi n ubwangavu ari ingirakamaro, gahunda nyinshi zigenewe urubyiruko ntiziteganya uruhare rw ababyeyi. Bityo rero ni ngombwa gukora ibishoboka byose ngo haboneke ahantu ababyeyi bajya bahurira kugirango inyigisho bahabwa zibagirire akamaro. Inyandiko «Imihindukire y umubiri wanjye» ubutumwa bugenewe ababyeyi yateguwe mu rwego rwo kunononsora ubumenyi n ubushobozi bw ababyeyi n abandi bantu bakuru bizewe mu kuganira n urubyiruko, no kubafasha kugira ubwisanzure mu kuganira ku ngingo zibatera isoni, bityo bakabasha kuba hafi y ingimbi n abangavu. Iyi gahunda igizwe n ibikorwa bisaba buri wese kugira uruhare ndetse no kungurana ibitekerezo ku nsanganyamatsiko zikubiye mu nyandiko «Imihindukire y umubiri wanjye», ikaba kandi ivuga ku buryo bucukumbuye ibirebana n imishyikirano hagati y abakobwa n abahungu (cyangwa abagore n abagabo), ibirebana n imibonano mpuzabitsina ndetse no kuganira hagati y abana n ababyeyi. Intego Nyuma y ibi biganiro ababyitabiriye bazashobora:

137 1. Kugaragaza impamvu 3 zituma bumva ko uruhare rwabo ari ngombwa mu kwigisha abana babo ibirebana n ubuzima bw imyororokere. 2. Kugaragaza inzira 3 bakwifashisha ngo bagire uruhare mu kwigisha abana babo ibirebana n ubuzima bw imyororokere. 3. Kuganira ku mpinduka nyamukuru zibera mu mibiri y abakobwa bageze mu bwangavu n abahungu bageze mu bugimbi. 4. Kugira ubumenyi fatizo ku birebana n ubuzima bw imyororokere ku bahungu no ku bakobwa. Imfashanyigisho Impapuro nini bandikaho (Flip chart) Marikeri (markers) Igifashi (tape) Imfashanyigisho zihabwa abitabirirye ibiganiro: 1. Imfashanyigisho L: Inzitizi 10 ku kiganiro cyiza 2. Imfashanyigisho M: Ubusobanuro ku mbogamizi z ikiganiro cyiza 3. Imfashanyigisho N: Ibisabwa kugirango habeho ikiganiro cyiza 4. Imfashanyigisho O: Ubusobanuro ku bisabwa ngo habeho ikiganiro cyiza 5. Imfashanyigisho P: Uruhererekane ku buzima mbonera gitsina 6. Imfashanyigisho Q: Impinduka ziba ku mibiri y abakobwa mu bwangavu n abahungu mu bugimbi 7. Imfashanyigisho R: Imikurire y imyanya ndagabitsina ku bakobwa n abahungu 8. Imfashanyigisho S: Ni gute wakoresha urunigi nk uburyo bwo gusobanukirwa n ukwezi k umugore? 9. Imfashanyigisho T: Ese uri umubyeyi abana bawe bisanzuraho? Ababyeyi Mbere yo gutanga isomo Musome ibice bigize isomo. Mutekereze ku buryo muribukoreshe kuri buri gice kigize isomo. Mutegure ibikenerwa byose ku myitozo yo mu gice cya 1 kugera ku cya

138 Igihe Igikorwa Iminota Gutanga ikaze no kwibwirana...15min Igice cya 1: Kuki ari ngombwa ko tuvuga ku ruhare rw ababyeyi: Ni iki turuziho? min Igice cya 2: Ni byiza kugirana ikiganiro n umwana wawe min Igice cya 3: Gusobanukirwa kamere mboneragitsina n uburinganire: Kuba umugabo cyangwa umugore min Igice cya 4: Ni iki gihinduka mu gihe cyo mu bugimbi n ubwangavu min Igice cya 5: Dusobanukirwe n uburumbuke min Igice cya 6: Incamake no gusoza min Iminota yose 240 min Gutanga ikaze no kwibwirana Ikiganiro (iminota 15) Tegura intebe z abitabiriye ibiganiro ku buryo zirema uruziga rugari. Ha ikaze abitabiriye ibiganiro ubibwire kandi ubasabe kwibwirana bavuga amazina yose, imyaka n igitsina by umwana wabo uzitabira inyigisho ku Imihindukire y Umubiri Wanjye. Saba abitabiriye ibiganiro kuvuga ikintu kimwe bifuza kumenyera muri ibi biganiro. Nyuma umenyeshe buri wese niba icyo yifuza kumenya kizavugwaho; niba kitazavugwaho ubamenyeshe ko bashobora kuzageza ikibazo/icyifuzo cyabo ku muyobozi w ibiganiro akabafasha gushaka igisubizo cy ibyo bibaza. Ikiganiro kigenewe ababyeyi Igice cya 1 Kuki ari ngombwa ko tuvuga ku ruhare rw ababyeyi Gukoresha ibibazo n ibisubizo: (Iminota 15) 1. Ababyeyi ni bo barezi bakomeye mu byiciro bitandukanye by ubuzima bw abana, harimo n ubuzima mbonera gitsina. Nibo babigisha indangagaciro kandi babwira abana babo icyo babategerejeho. 2. Abana ntibita ku byo ababyeyi babo bababwira, n iyo baba bazi ko ari ukuri 3. Uburyo abana bashobora kumenya icyo ababyeyi babo batekereza, ni mu kubaganiriza. 134 Ingingo z ingenzi uyoboye ibiganiro agomba kwibandaho:

139 Igice cya 2 1. Ababyeyi ni bo barezi b ibanze mu birebana n ubuzima bw imyororokere. Gahunda zinyuranye nka Imihindukire y Umubiri Wanjye zigamije kuzuza no gushimangira ibyo ababyeyi bigisha no kubisobanura binonosoye hifashishijwe ubumenyi bwimbitse (science). Ababyeyi nibo bonyine bashobora kwigisha abana indangagaciro n imyifatire babategerejeho mu birebana n ubuzima bw imyororokere. 2. Abana baha agaciro kanini ibyo ababyeyi babo batekereza kandi babifata nk ukuri. N ubwo ibitangazamakuru na bagenzi babo bagira uruhare runini mu myifatire y ingimbi n abangavu ntibibuza ko bakenera ko ababyeyi babo babigisha impinduka bazahura nazo mu mikurire yabo ndetse banabagire inama ku byemezo bazajya bafata ku bijyanye n ubuzima bw imyororokere. 3. Abana bemera ko ibyo ibitekerezo by ababyeyi bigomba kubabera urumuri mu gufata ibyemezo igihe bakuze no mu guha umurongo ubuzima bwabo bw imyororokere, ni bo kenshi usanga bafata ibyemezo binyuze ababyeyi. 4. Uburyo bwiza bwafasha abana kumenya ibitekerezo by ababyeyi ku bijyanye n ubuzima bw imyororokere ni ukuganira hagati y abana n ababyeyi. 5. Imfashanyigisho Imihindukire y Umubiri Wanjye ikubiyemo imyitozo n imikoro abana bagomba gukora bafashijwe n ababyeyi. Iyi myitozo izafasha ababyeyi gusobanurira abana ibyo batekereza ko bikwiye ndetse n uko bifuza ko bazitwara uko bagenda bakura. Inyandiko yihariye uyoboye ibiganiro yifashisha: Ese uri umubyeyi abana bisanzuraho? Kurushaho gushyikirana n Umwana wawe Impaka mu matsinda ku birebana n imishyikirano hagati y ababyeyi n abana babo (Iminota 30) Ababyeyi Imfashanyigisho Imbonerahamwe igizwe n impapuro zisimburana cyangwa igipapuro cya pulasitiki kibonerana ku buryo gisubira mu gisobanuro cy inzitizi ku mishyikirano. Urwunge rw amafishi 1. Amafishi 10 y umweru, buri fishi igasubira mu nzitizi y imishyikirano 2. Amafishi 10 y ubururu, buri fishi igasubira mu gifasha imishyikirano 135

140 Imfashanyigisho zitangwa: 1. Imfashanyigisho L: Inzitizi 10 z imishyikirano ihamye 2. Imfashanyigisho M: Igisobanuro ku nzitizi z imishyikirano ihamye 3. Imfashanyigisho N: Ibintu 10 byifashishwa mu mishyikirano ihamye 4. Imfashanyigisho O: Ibisobanuro by ibintu byifashishwa mu mishyikirano ihamye Icyitonderwa ku uhugura Mu mbonerahamwe ziboneka mu mpera z iki cyiciro, murasangamo ibizazane bimwe na bimwe byerekana inzitizi n ibyifashishwa mu mishyikirano ihamye. Ibizazane cyangwa amagambo umwana avuga biboneka mu musitari w ibumoso, naho ingero z ibisubizo bitangwa n abantu bakuze ziri mu musitari w iburyo. Izi mbonerahamwe z inzitizi n ibyifashishwa mu mishyikirano bihindurwamo igikorwa cyo kujya impaka hakoreshejwe kurema amafishi kuri buri kimwe mu bisubizo, maze ayo mafishi agahabwa abitabiriye igikorwa. Ikiganiro kigenewe ababyeyi 136 Inzitizi n ibyifashishwa mu mishyikirano ihamye Sobanura ko mugiye gusaba ababyeyi kwitabira impaka ku buryo bunyuranye amagambo yacu, imitere y ijwi ryacu cyangwa uburyo twitwararika igihe tuvugana n umuntu bishobora kenshi kumuviramo kwanga imishyikirano iyo ari yo yose (inzitizi), cyangwa se mu bundi buryo bikaba ari ukugirana n ugushimangira imishyikirano myiza kandi ikozwe mu bwubahane (ibyifashishwa). Imishyikirano ikoresha amagambo, irangwa n amagambo dukoresha, naho imishyikirano itari iyo mu magambo, irangwa n uburyo tuvugamo ibintu (imiterere y ijwi ryacu, ibyiyumviro, imvugo ishingiye ku mikoreshereze y umubiri wacu). Inzitizi ku mishyikirano ihamye (iminota 10) Erekana imbonerahamwe cyangwa igipapuro cya pulasitiki kibonerana ku buryo gisubira ku gisobanuro cy inzitizi. Shyikiriza buri wese waje kwitabira igikorwa ifishi y umweru yanditseho inzitizi. Niba haje abantu batageze ku 10, usabe bamwe mu baje ko bafata amafishi abiri. Niba haje abantu barenze 10, bamwe mu bitabiriye igikorwa nta fishi y umweru bazahabwa. Kora ku buryo abo bantu baje bahabwa ahubwo ifishi yanditseho icyifashishwa mu mishyikirano. Ahereye ku nzitizi, uhugura, cyangwa umuntu ufashe ifishi, asoma ikizazane cyangwa interuro byo mu musitari w ibumoso

141 w imbonerahamwe iri hano hepfo; saba noneho umuntu ufite igisubizo gifite inumero bihuje kuyisoma yihanukiriye, nk uko umubyeyi cyangwa umuntu mukuru yayisoma mu kizazane nk icyo. Erekana muri make ukuntu wifuza ko abitabiriye icyo igikorwa bakora uwo mwitozo. Wifashishije ibisobanuro biri ku gipapuro cya pulasitiki kibonerana cyangwa imbonerahamwe, sobanura mu magambo make cyane ukuntu iyo nzitizi yitwa n icyo ivuze. Niba ufite igihe gihagije, ushobora guhitamo gukina umwe mu myanya y abakina icyo kizazane. Bwira abitabiriye icyo gikorwa ko ugiye kubashyikiriza inyandiko bashobora gutahana kandi ko isubiramo ibizazane byose cyangwa interuro zose kimwe n ibisubizo bijyanye na byo. Inzitizi zitangirira ubusanzwe ku magambo asa n aca urubanza, anenga cyangwa amagambo atoroshye nka Wakagombye, Byaba byiza kurushaho ugize utya na gutya..., cyangwa na none Uri igicucu. Ushobora kurangiza umwitozo usaba abitabiriye igikorwa bo muri iryo tsinda gutekereza ku kuntu basanze byifashe igihe bumvise igisubizo cy umuntu mukuru (nk urugero, bumvise bibababaje, bibarakaje, bahejwe, basuzuguritse, cyangwa se basanze basa n abatarumvishwe). Ushobora na none gusaba abitabiriye izo mpaka gutanga ingero z inzitizi baba nabo ubwabo barahuye na zo. Ibyifashishwa mu mishyikirano ihamye (iminota10) Hereza buri wese mu bahari ifishi y ubururu yanditseho icyifashishwa mu mishyikirano. Kurikiza uburyo bwakoreshejwe ku mwitozo w ibirebana n inzitizi. Ntiwibagirwe kumanika igipapuro cya pulasitiki kibonerana cyangwa imbonerahamwe gisubira mu kwerekana igisobanuro ku byifashihwa. Rangiza umwitozo ku byifashishwa ukoresha igibwampaka nk uko wabigenje ku birebana n umwitozo werekeranye n inzitizi. Saba abitabiriye igikorwa bo muri iri tsinda gutekereza ku kuntu byabagendekeye igihe bumvise igisubizo cy umuntu mukuru. Sobanura ukuntu ibyifashishwa bituma abantu bumva bahawe agaciro, baratezwe amatwi, barumvishwe, barahawe icyubahiro kandi/cyangwa barakunzwe. Shimangira ko gutega amatwi, na cyane cyane icyo bita gutega amatwi umwe undi cyangwa kuvuga ibintu mu buryo bunyuranye, ari ingenzi nk ikintu cyifashishwa mu mishyikirano bitewe n uko kigize ifatizo ry imishyikirano ihamye. Ababyeyi Ongera usubire mu nzitizi werekana za nzitizi 10 ku mishyikirano ihamye (ku gipapuro cya pulasitiki kibonerana cyangwa ku mbonerahamwe). Niba ufite igihe gihagije, ushobora gusaba abitabiriye igikorwa kurema ibyifashishwa nk ibisubizo ku nzitizi. Ushobora gusaba abitabiriye igikorwa kurema amatsinda y abantu babiri babiri. Saba umwe mu bagize amatsinda gusoma inzitizi noneho undi agatanga igisubizo 137

142 (icyifashishwa), cyangwa se ushobora gusaba abitabiriye igikorwa ku giti cyabo gusoma ikizazane no gusaba uwo ari we wese mu itsinda gutanga ubufasha avuga igisubizo. Ku babyeyi Saba uwo ari we wese mu itsinda kugena icyifashishwa mu rwego rw igisubizo. Tanga imfashanyigisho zinyuranye: Imfashanyigisho L: Inzitizi 10 ku mishyikirano ihamye, Inyandiko Imfashanyigisho M: Ibisobanuro by inzitizi ku mishyikirano ihamye, Imfashanyigisho N: Ibyifashishwa 10 mu mishyikirano ihamye, Imfashanyigisho O: Ibisobanuro ku bintu byifashishwa mu mishyikirano ihamye. Noneho kora incamake y izi mpaka ukoresheje ingingo nkuru zikurikira: Ubumenyi mu birebana n imishyikirano ihamye kandi inoze bushobora kwigwa. Abana bakwiye kwigira ubumenyi bwerekeranye n imishyikirano ku bantu bakuru bashyira mu gaciro, biyubashye kandi babikanguriwe. Nta muhanga muri byose. Rimwe na rimwe, tunanirwa twese kwihangana kandi tuvuga ibintu tuzicuza. Nyamara dushobora gusaba imbabazi, maze tugakoresha ibyifashishwa kugirango dushimangire imishyikirano yacu. Subirana amafishi uyashyire mu gakayi. Ikiganiro kigenewe ababyeyi 138

143 IMFASHANYIGISHO L: Inzitizi 10 zibangamira imishyikirano ihamye Ibizazane ( Situations) S-1. Mama, simbona neza icyo nakora ku byerekeranye n ingengabihe y inyigisho uyu mwaka. Birakomeye rwose, bitewe n amasomo yose y inyongera ngomba gukurikira. S-2. Papa, uyu muhungu amaze kunyiba ikamyo yanjye. S-3. Mama, akabindi ka kole kahirimye kitura hasi. S-4. Ajya gusenga, umwana wawe w imyaka umunani yambaye ishati ye yashaje kera (ya yindi ifite amaboko atanyutse) hamwe n ipantalo yambara agiye gukina (yanduye koko) aho kwambara imyenda ye asanzwe yambara ku cyumweru. S-5. Papa, nta ruhare mbifitemo niba umwarimu wanjye w imibare anyanga. S-6. Mama, ndumva ndibujye gusura incuti yanjye uyu mugoroba. S-7. Ariko papa, ni ubwa nyuma mfite ububasha bwo kujya kureba iminsi mikuru imuhira, sinigeze nyireba na rimwe. S-8. Mama, ngomba rwose kumenya niba nshobora kwitabira igikorwa cy ishuri giteganyijwe muri iyi wikendi. S-9. Ndibukore inshingano zanjye mu kanya, papa. S-10. Umwana wawe avuye ku ishuri, ahonze urugi, agiye mu cyumba cye nta kuvuga mwiriwe, ajugunye imyenda ye y ishuri hasi hanyuma asekuye akabati n ikirenge. Ibisubizo by umuntu mukuru (ku mafishi y umweru) R-1. Wakagombye kwiga amasomo yose y imibare n ay ubumenyi bakubwiye. Uko byagenda kose ugomba kureba akamaro bifite? R-2. Icyo kibazo ni wowe kireba, ugishakire igisubizo. R-3. Urikureba ibyo wakoze! Wanduje ikirambi. Ntugira icyo witaho wa ndangare we! R-4. Ikigoryi cyonyine cyangwa igicucu ni cyo cyakwambara gutyo kigiye gusenga! R-5. Urakeka ko ari wowe ufite ibibazo? Buretse nkubwire ibyerekeranye n umukoresha wanjye! R-6. Oya, ntaho ujya. Uraguma mu rugo kandi wige. Urarushaho kunoza ibyigwa. R-7. Nutiga nturibushobore gutwara ivatiri muri iyi wikendi. R-8. Turareba, ndabitekerezaho. R-9. Sinongere kubisubiramo, maze kubikubwira inshuro cumi. Urabikora ubu! R-10. Urebye igitsure, wifashe nk uwumiwe amaboko ku gatuza, utimbye akaguru hasi kandi uhagaze wemye imbere y umwana wawe. 139

144 IMFASHANYIGISHO M: Ibisobanuro by inzitizi ku mishyikirano ihamye Mu magambo (Verba) S-1. Gucira urubanza Kugira icyo uvuga unenga Wagombye Ingero Byaba byiza ugize utya na gutya S-2. Kwiyangira Kutagira icyo umarira umuntu Ikibazo ni icyawe, si icyanjye. S-3. Kurega / Gusebya Guharira icyaha uwundi Ikosa ni iryawe. S-4. Gushyira ku rutonde Gukoresha imvugo zigizwe Igicucu cyonyine ni cyo n ibitutsi cg imvugo zisebya cyabigenza gutyo. S-5. Kwimura S-6. Gutegeka S-7. Guhohotera / Gushukisha amafaranga Kudatega amatwi ukizanira ibibazo byawe bwite Gutanga imyanzuro itagira amahitamo Guhohotera cyangwa guha umuntu amafaranga ugerageza kugira ibyo umukoresha Reka ngusobanurire ibyambayeho. Ibi ni byo ugomba gukora noneho. Nudakora ibyo nshaka Nukora ibyo nshaka, ndagukorera ibi. S-8. Kutagira icyo uvuga cyumvikana / Gukikira ikibazo S-9. Kutava ku izima ugira inama cyangwa utonganya Bitari mu magambo S-10. Kwitwara mu buryo runaka Kuvuga ibintu bitumvikana kandi bitagira umutwe n ikibuno igihe hagomba gufatwa Gukomeza gusubira mu byo ushaka cyangwa usaba Gukoresha imvugo y umubiri igaragaza ibintu bidahwitse cyangwa ibangamiye abantu; gutoteza Wenda ahari Turareba Ndabitekerezaho Maze kukubwira inshuro igihumbi Ni kangahe ngomba kugusaba ku Ingero Kuzinga amaboko, kutitegereza umuntu uvuga, kwigendera, gukubita ikirenge hasi, gutunga umuntu urutoki, gukubitisha ukuboko cg ikirenge 140

145 IMFASHANYIGISHO N: Gusobanukirwa kamere mboneragitsina n Uburinganire Uko ibintu byifashe S-1. Papa, uyu munsi wambereye mubi rwose nahuye n ikibazo ntari niteze! Réponses de l adulte (sur les fiches bleues) R-1. Urumva ushaka kukingezaho? Nguteze amatwi. S-2. Reba ikintu nakoze nifashishije amashami y ibiti, utubuye n uduti. S-3. Ndakwanga! S-4. Mama, sinzi icyo nakora. Yavuze ko azanyanga niba nanze kuryamana na we. S-5. Sinshobora kumva ukuntu mwarimu yampaye amanota mabi mu kizame cyanjye cyanditse. Nakoranye umurava kandi nakoze ibyo yansabye gukora byose. S-6. Ni umuntu mwiza. Aritonda, yita ku bimureba kandi yarezwe neza. Nshobora kujyana na we ku kiyaga? S-7. Papa, reba, reba! Nashoboye kwambukiranya icyuzi twogeramo. S-8. Nkubwiye uko yambwiye n ibyo yankoreye, ntiwabyemera. Sinzongera kugirana ubucuti na we na rimwe! S-9. Ndamwanga, ni igicucu ku buryo bukabije. Ntacyo bintwaye kutazongera gukina na we. S-10. Umwana wawe avuye ku ishuri, akubise urugi, agiye mu cyumba cye atakuramukije, ajugunye imyambaro ye y ishuri hasi ku butaka,hanyuma ateye umugeri mu kabati. R-2. Byagutwaye igihe kirekire gukora iyo mashini yawe, none irebere ukuntu wirwanyeho n ibyo bikoresho! R-3. Njyewe ndagukunda, biranshavuje cyane kumva ari uko umbwiye. R-4. Urumva nakora iki kugirango mbe nagufasha gukemura icyo kibazo gikomeye? R-5. Ndabona utishimye kandi ubabaye. Ese ni byo? Urumva twabivuganaho? R-6. Nzi ko nshobora kukugirira icyizere kandi ko ufite ubushobozi bwo gutekereza neza. R-7. Uri umuhanga mu koga kandi uzi uburyo bifata mu mazi. R-8. Urasa n uwamurakariye cyane. Ni koko se? Ushaka kuba wagira icyo ubivugaho? R-9. Ushobora kumbwira ikibazo mwagiranye? R-10. Egera umwana wawe umwicare iruhande, umufate akaboko, umwitegereze mu maso, nyuma y ibyo gusa abe ari bwo umubwira ko wifuza kumenya icyamurakaje bene ako kageni. 141

146 IMFASHANYIGISHO O: Ibisobanuro ku byifashishwa mu mishyikirano ihamye Ibivugwa mu magambo S-1. Gutega amatwi S-2. Gushimagiza S-3. Gusangira ibyiyumviro S-4. Kubaha S-5. Gutega amatwi S-6. Kugirira abantu icyizere S-7. Kuvuga wemeza S-8. Kumva ubitekerezaho ukabigaragaza (usubira mu byavuzwe) S-9. Kumvikanisha ibintu neza Ibitari imvugo S-10. Kugira imyitwarire 142 Kwibanda ku by ubu, kutazana ibibazo cg amakosa yo mu gihe cyahise; gukora ku buryo umuntu ashobora kuvuga icyo ashaka cyose mu mutekano. Guha ibihembo kenshi ababikwiye; kureba intambwe igenda iterwa kuruta ikiyivuyemo. Kugaragariza abandi ibyiyumviro byawe nk uburakari, ibyishimo se cg kuba utishimye; kuvuga mu izina ryawe. Kureka abandi bagafata ibyemezo, kudacyaha cg ngo ugire umuntu inama, kugerageza kumufasha gufata byemezo bye. Kugaragaza ibyiyumviro by umuntu hamwe n ikibigize, no kumusaba kwemeza ko ari byo. Kutarengera; kubaza abana icyo batekereza ku kintu runaka no kumva ko bagomba kugira uburyo bwabo bigamo, n ubwo baba bibeshya. Gushaka ibyo wavuga bihamye. Kuganisha ku byo undi yavuze; kuvuga mu yandi magambo ibyo umuntu yavuze kugirango yumve ko wamwumvise. Gusaba ko ibintu bisubirwamo niba utabisobanukiwe. Gushaka uburyo wakoresha ubugenge mu kwerekana ko wifatanije n umuntu, ko umutekereza cg ko witaye ku kibazo afite. Ingero Ndabona ubu ukeneye ko ngutega amatwi, kugutega amatwi gusa. Washyize imbaraga nyinshi muri uyu mushinga kandi wawukoze igihe kirekire cyane Ndumva Birandakaza cyane igihe u Ndagukunda. Ni cyo uhisemo. Umuntu yavuga ko utishimiye na gato guhindurirwa ishuri. Ni koko se? Nzi ko uzakorana umurava kandi ko uzuzuza inshingano zawe. Ushoboye ibyo ukora. Urasa n urakaye kubera icyo inshuti yawe yashubije. Ni ko wiyumva? Ushobora kugira icyo wongera ku kuntu mwatonganye n inshuti yawe? Ingero Kumureba mu maso, kumukoraho (niba ari ngombwa), gufatana ukuboko, kuguma iruhande rw uwo muntu.

147 Igice cya 3 Gusobanukirwa kamere mboneragitsina n Uburinganire Kuba umugabo cyangwa umugore: Ni iki kidutandukanya? 6 (iminota 20) Imfashanyigisho Urupapuro runini (flip chart) rugabanyijemo ibice (columns) bibiri. Igice kimwe cyitwe Abagore ikindi Abagabo. Baza abitabiriye ikiganiro: Ni ibiki biranga abagore n abagabo?, kandi ukabasaba gutanga ibisubizo bihuse badatinze mu kubitekerezaho kandi bakabitanga bitavangavanze (babanza ibisubizo byose ku bagore nyuma bagakurikizaho ibisubizo byose ku bagabo), badafashe umwanya munini wo kubitekerezaho. Uyoboye ibiganiro yandika ibisubizo mu gice bijyanye na cyo. Nyuma yo kwandika ibisubizo, uyoboye ibiganiro asiba ijambo Abagore (umutwe w igice cya mbere) n ijambo Abagabo (umutwe w igice cya kabiri) maze ahari handitse Abagore akahandika Abagabo n ahari handitse Abagabo akahandika Abagore. Nyuma uyoboye ibiganiro akabaza ababyitabiriye ibiranga igitsina runaka bidashobora kuranga na rimwe ikindi gitsina. Uyoboye ibiganiro ashimangira ko Gutwita, Konsa no Kuba se w umwana ari ibitandukanya abagore n abagabo hashingiwe ku miterere yabo karemano. Nyuma yaho uyoboye ibiganiro ashobora gutangiza akaganiro ku bindi bitandukanya abagore n abagabo byahimbwe n umuryango (sosiyeti) babamo (bitari karemano) bityo agasobanura itandukaniro hagati y igitsina (sex) n uburinganire (gender). Uyoboye ibiganiro asaba ababyitabiriye kugaragaza ihuriro ry ibyo umuryango (sosiyete) uvuga ko bitandukanya abagore n abagabo ndetse akabafasha no kurebera hamwe ukuntu ibyo bintu bigenda bihinduka haba mu miryango/aho batuye/ mu muco wabo/ ndetse no mu gihugu. Umuyobozi w ibiganiro ashimangira kandi ko iri hinduka ry ibyo umuryango (sosiyeti) uvuga ko bitandukanya abagore n abagabo rizaganirwaho muri gahunda y Imihindukire y Umubiri Wanjye hagamijwe gufasha abakobwa n abahungu babo kwitegura izindi mpinduka bazajya bagenda bahura nazo uko bakura. Ababyeyi 6 Cet exercice est tiré de: Workshop on Gender, Health and Development: Facilitator s Guide. Washington, D.C. PAHO

148 Ibice biranga ubuzima mboneragitsina 7 (Iminota 40) Imfashanyigisho Impapuro nini ziri hagati ya 4-6 (umubare w impapuro uzaterwa n umubare w abitabiriye ibiganiro bazagabanywa mu matsinda agizwe n abantu 4-6) zateguwe mbere kandi zishushanyijeho ibice by ubuzima bw imyororokere << imfashanyigisho P >>. Buri wese mu bitabiriye ibiganiro kandi ahabwa imfashanyigisho igaragaza ibice by ubuzima bw imyororokere. Sobanurira abitabiriye ibiganiro bose bari hamwe ko inyoboranyigisho Imihindukire y umubiri wanjye ikubiyemo inyigisho ku buzima mbonera gitsina muri rusange aho kwibanda gusa ku mibonano mpuzabitsina. Bityo rero bakaba basabwa kugira uruhare mu mwitozo wo gucengera neza igisobanuro kuri kamere mbonera gitsina Saba abitabiriye ibiganiro kwibuka amagambo/inyito yose afitanye isano ku buzima mbonera gitsina. Uyoboye ibiganiro cyangwa se babiri mu babyitabiriye bandika ku rupapuro runini amagambo yose avuzwe ntacyo bahinduyeho kandi bakora uko bashoboye ngo hatagira amagambo yibagirana. Mu kwibutsa amagambo yaba atavuzwe habazwa ibibabazo nk ibi: Hari ikindi gisa n iri jambo bavuze? Ni ayahe magambo arebana n ubuzima bw imyororokere abantu badakunda kuvugira mu ruhame? Ibi bifasha mu kwibuka amagambo yose ashobora kuba yasoba abantu. Ni iyihe myitwarire mibi mu birebana n ubuzima mbonera gitsina? Ni izihe ngaruka cyangwa z iyo myitwarire? Ikiganiro kigenewe ababyeyi Rema amatsinda y abantu 4-6, buri tsinda urihe igishushanyo cy inziga z ibice dusanga mu buzima mbonera gitsina. Fata urupapuro rutanditseho amagambo maze usabe abitabiriye ibiganiro kwandika buri jambo ryavuzwe mu gihe cyo gutanga ibitekerezo mu ruziga cyangwa bijyanye, bibutse ko buri ijambo rimwe rishobora kuba rijyanye n inziga zirenze rumwe. Imirimo mu matsinda irangiye uyoboye ibiganiro amanika impapuro buri tsinda ryakoreyeho maze agatangiza ikiganiro kigamije gusubiza ibibazo bikurikira: 1. Hari inziga zitanditsemo ijambo na rimwe? Twe nk ababyeyi turumva tumeze dute mu gihe tuganira kuri ayo magambo arebana n ubuzima bw imyororokere? 2. Hari inziga zirimo amagambo menshi? Twe nk ababyeyi turumva Cet exercice est tiré de: Advocates for Youth Circles of Sexuality Exercise and ISOFI Toolkit: Tools for Learning and Action on Gender and Sexuality

149 tumeze dute mu gihe tuganira kuri ayo magambo arebana n ubuzima bw imyororokere? 3. Hari uruziga rwaba rurimo amagambo twumva adakwiye kuganirwaho n umwana w imyaka 10-14? Sobanura igisubizo cyawe. 4. Hari uruziga rwaba rurimo amagambo twumva kuyaganiraho n umwana w imyaka byaba ari ingenzi? Sobanura igisubizo cyawe? Iyi mbonerahamwe ikubiyemo ingero z amagambo abitabiriye ibiganiro byabanje batanzeho ingero (aya magambo yanditswe uko yagiye avugwa) Gusomana Kwitabwaho cyangwa kwita ku bandi Agakoko gatera SIDA Inzozi/ibyifuzo Guhoberana Kuringaniza imbyaro Gukunda/ kwishimira umuntu Guhohotera umuntu mukundana Gukururwa n uwo wifuza ko mukorana imibonano Udusabo tw intanga Kwirinda gusama Amashusho/ inyandiko zerekana imibonano mpuzabitsina Kwigirira ikizere Gukomereka kw imbamutima Ikinyabibiri/ umuntu uryamana n aba bahuje ibitsina ndetse n abo batabihuje Ishusho y umubiri nk uko nyirawo ayibona Uburemba Imibonano mpuzabitsina ikorewe mu kibuno Gusangira Imibonano mpuzabitsina hagati y abantu bafitanye isano Ababyeyi Masaje Ubugumba Abakorana imibonano mpuzabitsina bahuje ibitsina Indwara zandurira mu mibonano mpuzabitsina Gufata ku ngufu Guhoza umuntu ku nkeke hashingiwe ku gitsina Gukuramo inda Kwikinisha Gutwita Gukebwa kw abagore Kumva ukeneye ko undi agukoraho Intanga ngabo Kurangiza Uburyo bwo guhagarika ubucuti Gukorakora Gusama kuganira Gukuyakuya Gukuyakuya (gukaresa) Gusama utabiteguye Tanga imfashanyigisho P nyuma y umwitozo. 145

150 Igice cya 4 Ni iki gihinduka mu gihe cy ubwangavu n ubwangavu? Ikiganiro mumatsinda (iminota 30) Imfashanyigisho Tegura impapuro nini 3 zanditseho ibi bikurikira: Imihindukire y imibiri, Imihindukire y ibyiyumviro, n Imihindukire y umushyikirano/umubano n abandi. Maze ushushanye kuri buri rupapuro imbonerahamwe y ibice 3 bifite inyito: Abakobwa, Abahungu, Abakobwa n abahungu. Imfashanyigisho T yo gutanga: Ese uri umubyeyi abana bawe bisanzuraho? Baza abitabiriye ibiganiro kwibuka nibura inshuro imwe bigeze kuganira n umwana wabo ku bijyanye no kuba umwangavu cyangwa ingimbi. Tangira wifashisha urugero rukurikira (wemerewe kandi gukoresha urugero rwawe bwite cyangwa se uruberanye n umuco w abitabiriye ibiganiro): Umukobwa wanjye yambaye umupira uriho umukungugu. Mfata igitambaro ngo mpungure uwo mukungugu maze mukoze mu gituza aravuga ati aah urambabaje! Mu by ukuri sinari narabonye ko arimo kumera amabere nuko ndamubwira nti amabere yawe arababara kuko utangiye gukura ukava mu bwana ujya mu bwangavu. Iyi rero ni intangirio y impinduka nyinshi. Ikiganiro kigenewe ababyeyi 146 Nyuma yo gutanga urugero rwandike ku rupapuro biberanye (niba ukoresheje uru rugero ruvuzwe haruguru rwandike ku rupapuro rufite umutwe Imihindukire y imibiri mu gice gifite inyito Abakobwa ). Saba buri wese mu bitabiriye ibiganiro gutanga urugero kandi asobanure uko ikiganiro hagati ye n umwana we cyagenze ndetse n ibyo baganiriyeho. Nyuma yo gutanga ingero saba abitabiriye ibiganiro kugaragaza izindi mpinduka babonye ku bana babo bakuru cyangwa se bo ubwabo bibonyeho mu bugimbi n ubwangavu kandi ujye wandika buri mpinduka mu mwanya biberanye. Ha abitabiriye ibiganiro imfashanyigisho Q na R: Impinduka ziba ku mibiri y abakobwa mu bwangavu n abahungu mu bugimbi n imihindukire mu bwangavu n ubugimbi (Puberty handouts) bityo bashimangire ubumenyi bavanye mu mwitozo. Basabe gusoma izo mfashanyigisho no kubaza ibibazo baba bafite ku biyikubiyemo. Nyuma y ibibazo, saba ababyeyi kuganira ku buryo bakoresha ngo borohereze abana babo kubabaza ibibazo. Bahe imfashanyigisho T: Ese uri umubyeyi abana bisanzuraho? maze muganire ku biyikubiyemo. Saba ababyeyi kubaza ibibazo niba hari ibyo bafite kuri iyi mfashanyigisho.

151 Igice cya 5 Igice cya 6 Ubumenyi bw ibanze ku bijanye n uburumbuke Umwitozo wo mu matsinda (iminota 60) Mu kwigisha ababyeyi ku bijyanye n uburumbuke uzifashisha amwe mu masomo akubiye mu nyoboranyigisho Imihindukire y umubiri wanjye igenewe urubyiruko, by umwihariko Isomo rya 2: Igice cya 1, 2 & 3 n Isomo rya 3: Igice cya 3 & 4. Uburyo aya masomo atangwa ndetse n imfashanyigisho zikenewe nabyo ni bimwe. Sobanurira ababyeyi ko gusobanukirwa n uburumbuke ari ryo fatizo ryo kugenzura uburumbuke bwawe. Uko abana babo bakura ni ngombwa ko bamenya imikorere y imibiri yabo ndetse n iy abo badahuje ibitsina. Sobanurira ababyeyi ko kubera ko uruhare rwabo ari ingenzi mu gusobanukirwa kw abana babo, uyu munsi bari bukore umwitozo usa n uwo abana babo bazakora. Bakangurire kwitabira uwo mwitozo ubasobanurira ko natwe abakuru hari ibyo tudasobanukiwe ku mikorere y imibiri yacu cyangwa y abandi, bityo uyu mwitozo ukaba ugamije kubongerera ubumenyi buzabafasha gusobanurira neza abana babo. Incamake no Gusoza (iminota 30) Subiramo muri make iby ingenzi mwaganiriye n ababyeyi. Saba abitabiriye ibiganiro gutekereza ku biganiro mwagiranye maze babyunguraneho ibitekerezo. Bungutse ubuhe bumenyi? Mu byo mwaganiriyeho ni iki cyabatangaje? Ni ibiki bashimye cyangwa banenze? Nyuma ukurikizeho kubaza ababyeyi ingamba bafashe mu bijyanye no kuganira n abana babo no kubaba hafi mu bihe by ubugimbi n ubwangavu. Basabe kuvuga uko bateganya kwitwara kugirango borohereze abana babo kubabaza ibibazo bisanzuye. Iri niryo somo risoza. Shimira ababyeyi uburyo babyitabiriye. Ababyeyi 147

152 IMFASHANYIGISHO P: Inziga za kamere mbonerabitsina Gukoresha undi imibonano mpuzabitsina Kwifashisha uburyo bw imikorere y igitsina kugirango woshye, ugenzure cyangwa ukoreshe abandi Gukiranya Gushuka Ihohoterwa rishingiye ku gitsina Kwangira umuntu imibonano mpuzabitsina Gufata ku ngufu Amacugane Kuryoherwa n imikorere n imiterere y umubiri: Uko wumva kandi ukaryoherwa n imiterere n imikorere y umubiri wawe ndetse n uw abandi ; kuryoherwa n ibiri mu isi tubifashijwemo n ibyumviro by uburyohe, gukorakora,kureba, kumva no guhumurirwa Imiterere y umubiri Ingarukabihe y imyivumbagatanyo y igitsina cy ikiremwamuntu Kumva ushaka imibonano mpuzabitsina Ibitekerezo bishingiye ku byifuzo Kwita ku muntu Gusangira Gukunda Gushima Kwitanga Kubangamirwa Gukunda (Hashingiye ku bitsina) Kuba umuntu ashobora kandi akenera kuba hafi y ikindi kiremwa muntu hagamijwe gukunda no gukundwa, no kuba impande zombi zemera kwegerana. Imiterere y umubiri ingarukabihe y imyivumbagatanyo y igitsina cy ikiremwamuntu kumva ushaka imibonano mpuzabitsina Imitekerereze n imyifatire Imikurire n imiterere y imyanya ijyanye n imyororokere Imyororokere ishingiye ku gitsina Amakuru asobanutse Uko umuntu yiyumva hashingiwe ku gitsina cye Inshingano zijyanye n igitsina Amerekezo y ibitsina Ibitekerezwa bidafite ishingiro Imyororokere n ubuzima bw ibitsina no kubyara, kwita no kugirira isuku umwanya ndangagitsina n umwanya w uburumbuke, hamwe n ingaruka z imyitwarire yo mu rwego rw igitsina ku buzima Uko umuntu yibona ashingiye ku gitsina cye Umuntu uko yibona ashingiye ku gitsina cye, harimo no kuba yumva ko ari igitsina gabo cyangwa igitsina gore 148

153 IMFASHANYIGISHO Q: Imihindukire y umubiri mu gihe cy ubugimbi n ubwangavu Byavuye ku rubuga rwa interineti: (Physical changes during puberty for boys;physical changes during puberty for girls; Sexual Development of Boys and Sexual Development of Girls) Impinduka ziba ku mibiri y'abahungu mu gihe cy'ubugimbi Ubwiyongere bw ibiro n uburebure. Kumera ubwoya ahagana ku gitsina, mu maha no mu maso; ubwoya bwo ku maguru bukiyongera Imikaya irakomera. Imvumba z amajwi ziriyongera kandi hakaba kuniga ijwi. Umubiri ukora insoro z umutuku nyinshi kurushaho. Imvubura z ibyuya n iz ibinure zirakora cyane, impumuro y umubiri igahinduka Ashobora kurwara ibiheri. Ku bahungu bamwe amabere arakura ho gato ariko ntibimare igihe Imyanya myibarukiro itangira gukora. Impinduka ziba ku mibiri y'abakobwa mu gihe cy'ubwangavu Amabere arakura. Ubwiyongere bw ibiro n uburebure. Amatako n umubyimba birushaho kugaragara. Imihindagurikire y imbamutima. Kumera ubwoya ku gitsina, mu maha no mu maso; ubwoya bwo ku maguru n amaboko Imikaya irakomera. Imvumba z amajwi zirakura kandi hakabaho guhindura ijwi rikaniga ho gake. Imvubura z ibyuya n iz ibinure zirakora cyane, impumuro y umubiri igahinduka Ashobora kurwara ibiheri. Imyanya myibarukiro irushaho gukura 149

154 IMFASHANYIGISHO R: Imihindukire y umbiri w umuhungu mu gihe cy ubugimbi igizwe n ibyiciro bitanu. Muri rusange abahungu batangira kugaragaza ibimenyetso by imihindukire ijyanye n ubugimbi hagati y imyaka 11 na 14, batindaho gato ugereranyije n abakobwa. Umusemburo w abagabo witwa tesitesiterone ndetse n indi misemburo ni byo bitera impinduka ku mubiri w ingimbi. Ibyiciro bitanu by imihindukire y umubiri w umuhungu mu bugimbi: Icyiciro cya mbere Gishobora gutangira ku myaka 9 kigakomeza kugera kuri 14. Nta kimenyetso kigaragara ku mubiri ariko imisemburo itangira gukorwa. Icyiciro cya Gatatu Gishobora gutangira hagati y imyaka 13 na 16. Umubiri uba waratangiye gukora intanga ngabo. Ingoto iriyongera kandi imvumba z amajwi zikarushaho gukura n ijwi rikaniga. Uburebure n ibiro birushaho kwiyongera. Imboro n amabya bikomeza gukura. Insya zirushaho kuba nyinshi, zikirabura, zigakomera, zikanizinga. Icyiciro cya Kabiri Gishobora gutangira hagati y imyaka 11 na 13. Uburebure n ibiro bishobora kwiyongera ku buryo bwihuse. Amabya arushaho kuba manini kandi isaho yayo ikigira epfo Isaho y amabya irushaho kwirabura. Aho imboro itereye hatangira kumera ubwoya bworoshye. Ku maguru no mu maha hamera ubwoya. Icyiciro cya Kane Gishobora gutangira hagati y imyaka 12 na 14. Imboro, amabya n isaho yayo birakura. Insya zirushaho kwirabura, kuba nyinshi no kwizinga. Imikaya irushaho kuba migari kandi ibyaziha n ibizigira bikagara. Imvubura z ibyuya n iz ibinure birushaho gukora bityo umuntu akaba yarwara ibiheri. Umubiri ushobora gutangira gukora intanga ngabo. Imoko zishobora kubyimba ariko ntibimare igihe. Uburebure n ibiro birushaho kwiyongera. Ubwoya bwo ku maguru n ubucakwaha bikomeza kwiyongera. Icyiciro cya gatanu???? needs translation 150

155 IMFASHANYIGISHO R (abakobwa): Imihindukire y umubiri w umukobwa mu bwangavu Mu bwangavu abakobwa bahura n imihindukire y umubiri ikubiye mu byiciro bitanu. Muri rusange abakobwa batangira kugaragaza ibimenyetso by ubwangavu hagati y imyaka 9 na 13, ni ukuvuga mbere ho gato y abahungu. Umusemburo w abagore witwa esiterojeni hamwe n indi misemburo ni byo bitera imihindukire y umbiri w umwangavu. Abakobwa bamwe baba bamaze gukura neza mu myaka 16, naho abandi bakabigeraho ku myaka 18. Ibyiciro bitanu by imihindukire y umubiri w abakobwa ni ibi bikurikira: Icyiciro cya mbere Gitangira hagati y imyaka 8 na 12. Nta bimenyetso bigaragara by imihindukire y umubiri. Ariko udusabo tw intanga tuba tunini kandi umubiri ugatangira gukora imisemburo. Icyiciro cya Gatatu Gishobora gutangira hagati y imyaka 9 na 15. Amabere afata ishusho y uruziga kandi akabyibuha. Amatako aragara ugereranyije n umubyimba. Mu nda ibyara hasohoka ururenda Insya zirushaho kwirabura, gukomera no kwizinga. Uburebure n ibiro bikomeza kwiyongera. Ku bakobwa bamwe intanga zitangira guhisha bakagira imihango ariko bishobora kutaba buri kwezi. Icyiciro cya Kabiri Gishobora gutangira hagati y imyaka 8 na 14. Uburebure n ibiro biriyongera ku buryo bwihuse. Ku gitsina no mu maha hamera ubwoya bworoshye. Amabere atangira kugaragara, imoko zikiyongera kandi umuntu akaba yatonekara hagize igikomaho. Imvubura z ibyuya n iz ibinure birushaho gukora bityo umuntu akaba yarwara ibiheri. Icyiciro cya Kane Gishobora gutangira hagati y imyaka 10 na 16. Incakwaha zirushaho kwirabura. Insya zikora ishusho ya mpandeshatu ku gitsina no mu nkengero zacyo. Ibere rirashinga Ku bakobwa bamwe intanga zitangira guhisha bakagira imihango ariko bishobora kutaba buri kwezi. Icyiciro cya gatanu Gishobora gutangira hagati y imyaka 12 na 19. Umukobwa agira uburebure bw abantu bakuru. Amabere aba yarangije gukura. Insya zirema ishusho ya mpandeshatu igizwe n ubwoya bukomeye kandi bwizinze. Ihisha ry intanga n imihango bibaho buri kwezi. Muri rusange umukobwa agaragara nk inkumi. 151

156 IMFASHANYIGISHO S: Gukoresha urunigi nk uburyo bwo gukurikirana ukwezi k umugore Uru runigi rwerekana ukwezi k umugore cyangwa umukobwa. Buri saro rihagarariye umwe mu minsi igize uko kwezi. Urunigi rugizwe n amasaro y amabara anyuranye. Umugore cyangwa umukobwa ashobora kwifashisha urunigi akamenya igihe azagira mu mihango kandi agakurikirana ukwezi kwe; ndetse agasobanukirwa n impinduka zibera mu mubiri we mu kwezi kwe. Isaro ritukura (iririho akambi ku gishushanyo) rirerekana umunsi wa mbere w imihango y umugore cyangwa umukobwa. Amasaro yijimye yerekana iminsi itari iy uburumbuke. Ni ukuvuga iminsi umugore atasamamo. Amasaro yera cyangwa y irindi bara rikeye agaragaza iminsi y uburumuke. Ni ukuvuga iminsi umugore afite amahirwe make yo gusama. Ku munsi imihango yindi itangiriyeho niho umugore cyangwa umukobwa atangira ukundi kwezi. 152 * Kubera ko ibishushanyo bitarimo amarangi, isaro ritukura rigaragazwa n uturongo dusharuye

157 IMFASHANYIGISHO T: Ese uri umubyeyi abana bisanzuraho? Nk umubyeyi cyangwa undi wese urera abana ni ngombwa ko abana bakwisanzuraho. Ibi bivuze iki? Ni iki wakora ngo ubigereho? Kuba umubyeyi abana bisanzuyeho bisobanura ko abana bakubonamo umuntu baganira bihagije kandi bakamubaza ibibazo baba bafite. Ababyeyi n abarezi hafi ya bose bifuza kuba baganira n abana bisanzuye ku bijyanye n ubuzima bw imyororokere ariko benshi bakabona ko bitoroshye kubigeraho. Abantu bakuru bashobora kuba nabo ubwabo nta makuru ahagije bafite cyangwa se nta na make babonye ku bijyanye n ubuzima bw imyororokere igihe bari bakiri abana bitewe n uko ibiganiro nk ibyo bitabaga mu miryango yabo kuko ababyeyi babo batari babohokewe no kubibaganiriza. Birashoboka kandi ko abantu bakuru bashobora kuba bafite amakuru ahagije ariko bakagira impungenge zo: Kutamenya amagambo nyayo akwiye gukoreshwa cyangwa se ibisubizo nyabyo by ibibazo; Kugaragara nk abataye umuco imbere y abana babo; Gutanga amakuru arenze akenewe cyangwa se adahagije; cyangwa Gutanga amakuru imburagihe. Kuba umubyeyi cyangwa umurezi abana bisanzuraho ni ingenzi. Ubushakashatsi bugaragaza ko abana bafite amakuru 1,2,3,4,5 adahagije ku bijyanye n ubuzima bw imyororokere n ingaruka ziva ku myitwarire mibi bashobora kugwa mu mitego kenshi kandi mbere y abana bafite amakuru ahagije. Ubushakashatsi kandi bwerekana ko iyo abangavu n ingimbi bafite umubyeyi cyangwa undi muntu mukuru baganira bisanzuye iby ubuzima bw imyororokere n uburyo bwo kwirinda bibongerera amahirwe yo kutishora mu mibonano mpuzabitsina idakingiye kurusha bagenzi babo batagira umuntu mukuru 6,7,8,9 bizeye baganira bene ibyo biganiro. Ikindi kandi urubyiruko rwemeza ko ruba rwifuza kuganira n ababyeyi ibijyanye n ubuzima bw imyororokereababyeyi nibo bantu ruba rwizeyeho amakuru nyayo kuri iyo ngingo 10, 11. Bitewe n uko kuba umubyeyi cyangwa umurezi abana bisanzuyeho ari ingenzi kandi benshi mu bantu bakuru bakaba batoroherwa no kuganira n abana ibijyanye n ubuzima bw imyororokere, ni ngombwa ko abantu bakuru bagira ubumenyi bushya bubafasha kwigirira icyizere mu gihe cyo kuganira n abana. Igika gikurikira gikubiyemo inama Ababyeyi 153

Ubuzima bw imyororokere

Ubuzima bw imyororokere IMFASHANYIGISHO Y UHUGURA Isomo rimwe ku rutonde rw amahugurwa agenewe Umujyanama w Ubuzima w Inshuti Mu Buzima/IMB INSHUTI MU BUZIMA Ubuzima bw imyororokere kinyarwanda Copyright policy Published by Partners

More information

NBDF Rwanda CBCCA Imfashanyigisho y amahugurwa CHOICE SOCIAL ENTERPRISES AFRICA

NBDF Rwanda CBCCA Imfashanyigisho y amahugurwa CHOICE SOCIAL ENTERPRISES AFRICA CHOICE SOCIAL ENTERPRISES AFRICA IBITABO BY AMAHUGURWA IBIPIMO NGENDERWAHO MU KUGARAGAZA UBURYO BWO KURWANYA IMIHINDA- GURIKIRE Y IKIRERE HIFASHISHIJWE ABATURAGE MU RWEGO RW UMUSHINGA CBCCA WA NBDF RWANDA

More information

INTEGANYANYIGISHO Y AMASOMO MBONEZAMUBANO N UBUMENYI BW IYOBOKAMANA. P1-p3

INTEGANYANYIGISHO Y AMASOMO MBONEZAMUBANO N UBUMENYI BW IYOBOKAMANA. P1-p3 i INTEGANYANYIGISHO Y AMASOMO MBONEZAMUBANO N UBUMENYI BW IYOBOKAMANA P1-p3 Kigali,2015 i 2015 Ikigo Gishinzwe Guteza Imbere Uburezi mu Rwanda (REB) Uburenganzira bw umuhanzi: Iyi nteganyanyigisho ni umutungo

More information

Project 8 UMUSHINGA WO GUTEZA IMBERE IBIKORWA BY UBUKERARUGENDO HANZE YA PARIKI Y IBIRUNGA

Project 8 UMUSHINGA WO GUTEZA IMBERE IBIKORWA BY UBUKERARUGENDO HANZE YA PARIKI Y IBIRUNGA Project 8 UMUSHINGA WO GUTEZA IMBERE IBIKORWA BY UBUKERARUGENDO HANZE YA PARIKI Y IBIRUNGA Support for the Community-Based Natural Resource Management (CBNRM) Plan Kinigi Area, Rwanda project development

More information

Itangiriro ry umubabaro w umuntu

Itangiriro ry umubabaro w umuntu Bibiliya y'abana irerekana Itangiriro ry umubabaro w umuntu yanditswe na: Edward Hughes yashushanyijwe na: Byron Unger; Lazarus yahujwe na: M. Maillot; Tammy S. yahinduwe na: Elizabeth Johnson yasohowe

More information

ABAKIRISITU N ABAYISIRAMU MU KUBUNGABUNGA UBUZIMA BW UMUBYEYI N UMWANA

ABAKIRISITU N ABAYISIRAMU MU KUBUNGABUNGA UBUZIMA BW UMUBYEYI N UMWANA ABAKIRISITU N ABAYISIRAMU MU KUBUNGABUNGA UBUZIMA BW UMUBYEYI N UMWANA IMFASHANYIGISHO ISHINGIYE KURI BIBIRIYA NA QOR AN Gutangaza iki gitabo byatewe inkunga n ishami rishinzwe iby ubuzima bw ababyeyi

More information

Official Gazette n 12 of 21/03/2011. N o 001/MINIFOM/2011 DATED ON 10 MARCH 2011 FIGHTING SMUGGLING IN MINERAL TRADING

Official Gazette n 12 of 21/03/2011. N o 001/MINIFOM/2011 DATED ON 10 MARCH 2011 FIGHTING SMUGGLING IN MINERAL TRADING AMABWIRIZA YA MINISITIRI N O 001/MINIFOM/2011 YO KUWA 10 WERURWE 2011 YO KURWANYA FORODE MU BUCURUZI BW AMABUYE Y AGACIRO MINISTERIAL REGULATIONS N o 001/MINIFOM/2011 DATED ON 10 MARCH 2011 FIGHTING SMUGGLING

More information

REPUBULIKA Y U RWANDA SERIVISI ZA MINISITIRI W INTEBE

REPUBULIKA Y U RWANDA SERIVISI ZA MINISITIRI W INTEBE REPUBULIKA Y U RWANDA SERIVISI ZA MINISITIRI W INTEBE GAHUNDA YA GUVERINOMA 2011-2017 UGUSHYINGO, 2011 His Excellency Paul KAGAME, President of the Republic 4 Rt. Hon. Pierre Damien HABUMUREMYI, Prime

More information

Glossary. Algebra 2 Glossary. English / Kinyarwanda. High School Level

Glossary. Algebra 2 Glossary. English / Kinyarwanda. High School Level High School Level Glossary Algebra 2 Glossary English / Kinyarwanda Translation of Algebra 2 & Trigonometry terms based on the Coursework for Algebra 2 & Trigonometry Grades 9 to 12. Word-for-word glossaries

More information

Official Gazette nᵒ 19 of 11 May 2015 N 002/MINIRENA/2015 OF 24/04/2015 ON CRITERIA USED IN CATEGORISATION OF MINES AND DETERMINING TYPES OF MINES

Official Gazette nᵒ 19 of 11 May 2015 N 002/MINIRENA/2015 OF 24/04/2015 ON CRITERIA USED IN CATEGORISATION OF MINES AND DETERMINING TYPES OF MINES ITEKA RYA MINISITIRI N 002/MINIRENA/2015 RYO KUWA 24/04/2015 RIGENA IBIGENDERWAHO MU GUSHYIRA MU BYICIRO NO KWEMEZA UBWOKO BWA MINE MINISTERIAL ORDER N 002/MINIRENA/2015 OF 24/04/2015 ON CRITERIA USED

More information

Ikiganiro ku ipfobya n ihakana rya Jenoside yakorewe Abatutsi

Ikiganiro ku ipfobya n ihakana rya Jenoside yakorewe Abatutsi REPUBULIKA Y U RWANDA National Commission for the Fight against Genocide Commission Nationale de Lutte contre le Génocide Komisiyo y Igihugu yo Kurwanya Jenoside -CNLG- Ikiganiro ku ipfobya n ihakana rya

More information

Statistical Optimum Design of Heat Exchangers

Statistical Optimum Design of Heat Exchangers Faculty of Technology Department of Technical Physics and Mathematics Dominique Habimana Statistical Optimum Design of Heat Exchangers The topic of this Master s thesis was approved by the departmental

More information

Physics. Glossary. English / Kinyarwanda. High School Level. Translation of Physics terms based on the Coursework for Physics Grades 9 to 12.

Physics. Glossary. English / Kinyarwanda. High School Level. Translation of Physics terms based on the Coursework for Physics Grades 9 to 12. High School Level Glossary Physics Glossary English / Kinyarwanda Translation of Physics terms based on the Coursework for Physics Grades 9 to 12. Word-for-word glossaries are used for testing accommodations

More information

Chemistry. Glossary. English / Kinyarwanda. High School Level. Translation of Chemistry terms based on the Coursework for Chemistry Grades 9 to 12.

Chemistry. Glossary. English / Kinyarwanda. High School Level. Translation of Chemistry terms based on the Coursework for Chemistry Grades 9 to 12. High School Level Glossary Chemistry Glossary English / Kinyarwanda Translation of Chemistry terms based on the Coursework for Chemistry Grades 9 to 12. Word-for-word glossaries are used for testing accommodations

More information

Glossary. Science Glossary. English / Kinyarwanda. Elementary School Level

Glossary. Science Glossary. English / Kinyarwanda. Elementary School Level Elementary School Level Glossary Science Glossary English / Kinyarwanda Translation of Science Terms Based on the Coursework for Science Grades 3 to 5. Word-for-word glossaries are used for testing accommodations

More information

I cu n y li in Wal wi m hu n Mik an t o da t Bri an Si n. We al ha a c o k do na Di g.

I cu n y li in Wal wi m hu n Mik an t o da t Bri an Si n. We al ha a c o k do na Di g. Aug 25, 2018 De r Fam e, Wel to 7t - ra at Dun Lak! My na is Mr. Van Wag an I te 7t g a la ge ar, an so s u s. Whi t i wi be m 13t ye of te n, it is m 1s ye D S an Cal i Com t Sc o s. I am so ha y an ex

More information

T h e C S E T I P r o j e c t

T h e C S E T I P r o j e c t T h e P r o j e c t T H E P R O J E C T T A B L E O F C O N T E N T S A r t i c l e P a g e C o m p r e h e n s i v e A s s es s m e n t o f t h e U F O / E T I P h e n o m e n o n M a y 1 9 9 1 1 E T

More information

A L A BA M A L A W R E V IE W

A L A BA M A L A W R E V IE W A L A BA M A L A W R E V IE W Volume 52 Fall 2000 Number 1 B E F O R E D I S A B I L I T Y C I V I L R I G HT S : C I V I L W A R P E N S I O N S A N D TH E P O L I T I C S O F D I S A B I L I T Y I N

More information

it s personal you belong This is a Place where f r o m yo u r first d ay o n c a m p u s, yo u ll be pa rt o f

it s personal you belong This is a Place where f r o m yo u r first d ay o n c a m p u s, yo u ll be pa rt o f it s personal f r o m yo u r first d ay o n c a m p u s, yo u ll be pa rt o f t h e Fairmont Stat e University fa m i ly. Th i s is a p l ac e w h e r e yo u matter. Th i s is a p l ac e w h e r e freshmen

More information

Applying Phonetic Matching Algorithm to Tongue Twister Retrieval in Japanese

Applying Phonetic Matching Algorithm to Tongue Twister Retrieval in Japanese 1 1 n-gram 2 Applying Phonetic Matching Algorithm to Tongue Twister Retrieval in Japanese Michiko Yasukawa 1 and Hidetoshi Yokoo 1 In this paper, we propose a Japanese phonetic matching algorithm for tongue

More information

BANI AJIYAN GORU [COMPOUND OF THE DISTRICT HEAD] Alhaji Maina Gimba. (videotaped by Russell G. Schuh, in Potiskum, Nigeria, August 3, 2000)

BANI AJIYAN GORU [COMPOUND OF THE DISTRICT HEAD] Alhaji Maina Gimba. (videotaped by Russell G. Schuh, in Potiskum, Nigeria, August 3, 2000) BANI AJIYAN GORU [COMPOUND OF THE DISTRICT HEAD] Alhaji Maina Gimba (videotaped by Russell G. Schuh, in Potiskum, Nigeria, August 3, 2000) Bani_Ajiya 000 BANI AJIYA GORU COMPOUND OF THE DISTRICT HEAD 001

More information

T i t l e o f t h e w o r k : L a M a r e a Y o k o h a m a. A r t i s t : M a r i a n o P e n s o t t i ( P l a y w r i g h t, D i r e c t o r )

T i t l e o f t h e w o r k : L a M a r e a Y o k o h a m a. A r t i s t : M a r i a n o P e n s o t t i ( P l a y w r i g h t, D i r e c t o r ) v e r. E N G O u t l i n e T i t l e o f t h e w o r k : L a M a r e a Y o k o h a m a A r t i s t : M a r i a n o P e n s o t t i ( P l a y w r i g h t, D i r e c t o r ) C o n t e n t s : T h i s w o

More information

HIGH RESOLUTION MAPPING OF MNH OUTCOMES IN EAST AFRICA

HIGH RESOLUTION MAPPING OF MNH OUTCOMES IN EAST AFRICA HIGH RESOLUTION MAPPING OF MNH OUTCOMES IN EAST AFRICA Ruktanonchai C 1, Pezzulo C 1, Nove A 2, Matthews Z 3, Tatem A 1 1 Geography & Environment, University of Southampton, Southampton, UK 2 Social Statistics

More information

/ / MET Day 000 NC1^ INRTL MNVR I E E PRE SLEEP K PRE SLEEP R E

/ / MET Day 000 NC1^ INRTL MNVR I E E PRE SLEEP K PRE SLEEP R E 05//0 5:26:04 09/6/0 (259) 6 7 8 9 20 2 22 2 09/7 0 02 0 000/00 0 02 0 04 05 06 07 08 09 0 2 ay 000 ^ 0 X Y / / / / ( %/ ) 2 /0 2 ( ) ^ 4 / Y/ 2 4 5 6 7 8 9 2 X ^ X % 2 // 09/7/0 (260) ay 000 02 05//0

More information

10.1 The Sampling Distribution of the Difference Between Two FallSample Term 2009 Means for1 Indepe / 6

10.1 The Sampling Distribution of the Difference Between Two FallSample Term 2009 Means for1 Indepe / 6 10.1 The Sampling Distribution of the Difference Between Two Sample Means for Independent Samples Tom Lewis Fall Term 2009 10.1 The Sampling Distribution of the Difference Between Two FallSample Term 2009

More information

ARC Implementation in Residential Care

ARC Implementation in Residential Care ARC Implementation in The First Two Years: Refining the of Care & Building ARC Fidelity Emily Neal, LCSW, Clinical Director Jeremy Karpen, MA, LCPC, Director of Learning & Development 1 Session Objectives

More information

4$* 54% 4? P4-A % (%& $* +KF (2 CA " B Q 7" 344 S44 44T=Q P44 "44 744! N44O$" 44$* (%44& 6 44$* N44O$" 44 B Q44

4$* 54% 4? P4-A % (%& $* +KF (2 CA  B Q 7 344 S44 44T=Q P44 44 744! N44O$ 44$* (%44& 6 44$* N44O$ 44 B Q44 : : Power Switch.1.! " #$%& : ( VTR Save ) VTR ()*+.2 34* 54+ 4 Stand by (12.! # Stand by Save (12 "",-& (./0 $./0 7! 7;< 7 8! 9:" 6 (12 " #,-& (12 VTR 6,-&. "4.A B CA 7- D. 9:" Save (12 ". =! # >2 #?.

More information

P a g e 5 1 of R e p o r t P B 4 / 0 9

P a g e 5 1 of R e p o r t P B 4 / 0 9 P a g e 5 1 of R e p o r t P B 4 / 0 9 J A R T a l s o c o n c l u d e d t h a t a l t h o u g h t h e i n t e n t o f N e l s o n s r e h a b i l i t a t i o n p l a n i s t o e n h a n c e c o n n e

More information

Using Standardized Precipitation Index for Monitoring and Analyzing Drought

Using Standardized Precipitation Index for Monitoring and Analyzing Drought 1st Joint DMCSEE-JRC Workshop On Drought Monitoring 21.-25. September 2009 Ljubljana, Slovenia Using Standardized Precipitation Index for Monitoring and Analyzing Drought presented by Ertan TURGU* eturgu@meteor.gov.tr

More information

RELATIONS AND FUNCTIONS through

RELATIONS AND FUNCTIONS through RELATIONS AND FUNCTIONS 11.1.2 through 11.1. Relations and Functions establish a correspondence between the input values (usuall ) and the output values (usuall ) according to the particular relation or

More information

cxx ab.ec Warm up OH 2 ax 16 0 axtb Fix any a, b, c > What is the x 2 R that minimizes ax 2 + bx + c

cxx ab.ec Warm up OH 2 ax 16 0 axtb Fix any a, b, c > What is the x 2 R that minimizes ax 2 + bx + c Warm up D cai.yo.ie p IExrL9CxsYD Sglx.Ddl f E Luo fhlexi.si dbll Fix any a, b, c > 0. 1. What is the x 2 R that minimizes ax 2 + bx + c x a b Ta OH 2 ax 16 0 x 1 Za fhkxiiso3ii draulx.h dp.d 2. What is

More information

Preparative script paper - chinese exam Qian ZHAO (LingYun ZHAO, Pierre MADL)

Preparative script paper - chinese exam Qian ZHAO (LingYun ZHAO, Pierre MADL) Preparative script paper - chinese exam Qian ZHAO (LingYun ZHAO, Pierre MADL) qi 1 n ai 4 d(e) ba 3 o be 4 i sh(e 1 )ng c(i 2 ) new words!, ni 3 ha 3 o! la 2 i zho 1 ng guo 2 yi 1 ho 4 u, me 2 i yo 3 u

More information

STANDARDIZATION OF BLENDED NECTAR USING BANANA PSEUDOSTEM SAP AND MANGO PULP SANTOSH VIJAYBHAI PATEL

STANDARDIZATION OF BLENDED NECTAR USING BANANA PSEUDOSTEM SAP AND MANGO PULP SANTOSH VIJAYBHAI PATEL STANDARDIZATION OF BLENDED NECTAR USING BANANA PSEUDOSTEM SAP AND MANGO PULP BY SANTOSH VIJAYBHAI PATEL B.Sc. (Hons.) Horticulture DEPARTMENT OF POST HARVEST TECHNOLOGY ASPEE COLLEGE OF HORTICULTURE AND

More information

Telescopes and Observatories. Parent Guide, page 1 of 2. OurStory: Exploring the Sky. Read the Directions sheets for step-by-step instructions.

Telescopes and Observatories. Parent Guide, page 1 of 2. OurStory: Exploring the Sky. Read the Directions sheets for step-by-step instructions. Parent Guide, page 1 of 2 Read the Directions sheets for step-by-step instructions. SUMMARY In this activity, children and adults will watch and discuss a short video about how people use telescopes. WHY

More information

Jacob Moves To Egypt Genesis 45:17-50:26

Jacob Moves To Egypt Genesis 45:17-50:26 Lesson 033 Jacob Moves To Egypt Genesis 45:17-50:26 MEMORY VERSE ROMAN S 8:28 And w e know that all things w ork together for good to those w ho lov e God, to those w ho are the c alled ac c ording to

More information

72. a in. b. 56 in. c. 54 in. 73. a cm 2 b. 49 cm 2 c. 48 cm 2 d. the circle. Chapter Start Thinking Sample answer: 12.

72. a in. b. 56 in. c. 54 in. 73. a cm 2 b. 49 cm 2 c. 48 cm 2 d. the circle. Chapter Start Thinking Sample answer: 12. . Sample answer: skip two letters in the alphabet, beginning with A; P, S. Sample answer: skip one letter in the alphabet, beginning with B; L, N. =. =. = 0. =. =. =. =. =. =. = +. = +. = 0 +. = 0 0. =.

More information

NEW WATERFRONT METROPARK. P u b l i c O p e n H o u s e, J u n e 2 1,

NEW WATERFRONT METROPARK. P u b l i c O p e n H o u s e, J u n e 2 1, NEW WATERFRONT METROPARK P u b l i c O p e n H o u s e, J u n e 2 1, 2 0 1 7 U N D E R S T A N D I N G YO U R P E R S P E C T I V E PUBLIC OPEN HOUSE Welcome/Introductions Project Presentation Project

More information

The World Bank Health System Performance Reinforcement Project (P156679)

The World Bank Health System Performance Reinforcement Project (P156679) Public Disclosure Authorized AFRICA Cameroon Health, Nutrition & Population Global Practice IBRD/IDA Investment Project Financing FY 2016 Seq No: 3 ARCHIVED on 14-Apr-2017 ISR27518 Implementing Agencies:

More information

Washington State K 12 Learning Standards and Guidelines Science Grade: 6 - Adopted: 2014

Washington State K 12 Learning Standards and Guidelines Science Grade: 6 - Adopted: 2014 Main Criteria: Washington State K 12 Learning Standards and Guidelines Secondary Criteria: Subjects: Science, Social Studies Grade: 6 Correlation Options: Show Correlated Washington State K 12 Learning

More information

Chapter 5 : Probability. Exercise Sheet. SHilal. 1 P a g e

Chapter 5 : Probability. Exercise Sheet. SHilal. 1 P a g e 1 P a g e experiment ( observing / measuring ) outcomes = results sample space = set of all outcomes events = subset of outcomes If we collect all outcomes we are forming a sample space If we collect some

More information

SAMPLE QUESTION PAPER Class- XI Sub- MATHEMATICS

SAMPLE QUESTION PAPER Class- XI Sub- MATHEMATICS SAMPLE QESTION PAPER Class- XI Sub- MATHEMATICS SAMPLE QESTION PAPER Class- XI Sub- MATHEMATICS Time : Hrs. Maximum Marks : 00 General Instructions :. All the questions are compulsory.. The question paper

More information

A CURRICULUM RESOURCE NEWSLETTER

A CURRICULUM RESOURCE NEWSLETTER A CURRICULUM RESOURCE NEWSLETTER Volume 1 Issue 2 Expanding Children s Horizons Globally through Local Education November 2005 International Relations, Geography, Girl Education, Oral & Written Presentation

More information

Probabilistic models

Probabilistic models Kolmogorov (Andrei Nikolaevich, 1903 1987) put forward an axiomatic system for probability theory. Foundations of the Calculus of Probabilities, published in 1933, immediately became the definitive formulation

More information

Maths Revision. Book 2. Name:.

Maths Revision. Book 2. Name:. Maths Revision Book 2 Name:. Number Fractions Calculating with Fractions Addition 6 + 4 2 2 Subtraction 2 Subtract wholes first 0 2 + 9 2 2 2 Change one whole into thirds 9 2 + + 2 7 2 2 Multiplication

More information

List of Products and Services from A to Z

List of Products and Services from A to Z S B D P C :K F m IT 4 9( ) 6 98 7 5 89 9 I m. m @. T w : x F P S. S C q m q m : w ( 2 3 V) W S P -T m m w b ydnhk -C y w S C D y w w y yw x b M P L b m 2 1 9 L P S m A Z W b w y w mb xb ( / A) ( w b /

More information

OVSPxBCR4 Series. Applications:

OVSPxBCR4 Series. Applications: Features: Robust energy-efficient design with long operating life Low thermal resistance High luminous intensity Optional optics to suit application Description: The is an energy-efficient pacaged LED

More information

QUIZ 1 (CHAPTERS 1-4) SOLUTIONS MATH 119 FALL 2012 KUNIYUKI 105 POINTS TOTAL, BUT 100 POINTS

QUIZ 1 (CHAPTERS 1-4) SOLUTIONS MATH 119 FALL 2012 KUNIYUKI 105 POINTS TOTAL, BUT 100 POINTS QUIZ 1 (CHAPTERS 1-4) SOLUTIONS MATH 119 FALL 2012 KUNIYUKI 105 POINTS TOTAL, BUT 100 POINTS = 100% Show all work, simplify as appropriate, and use good form and procedure (as in class). Box in your final

More information

SBI ASSOCIATE JUNIOR ASST - 3 [PH-I] (SOLUTION)

SBI ASSOCIATE JUNIOR ASST - 3 [PH-I] (SOLUTION) SBI ASSOCIATE JUNIOR ASST - 3 [PH-I] (SOLUTION) MATHS (31-35): 31. (3) 27% of 50?% of 375 = 76.5 50 27 100 375 x 100 x 375 100 x = 5100 375 = 76.5 = 121.5 76.5 = 5 = 12 32. (1) 625.97 7.5 + 299.87 =? 632.6

More information

LOCATION OF PREHOSPITAL CARE BASIS THROUGH COMBINED FUZZY AHP AND GIS METHOD

LOCATION OF PREHOSPITAL CARE BASIS THROUGH COMBINED FUZZY AHP AND GIS METHOD ISAHP Article: Mu, Saaty/A Style Guide for Paper Proposals To Be Submitted to the LOCATION OF PREHOSPITAL CARE BASIS THROUGH COMBINED FUZZY AHP AND GIS METHOD Marco Tiznado Departamento de Ingeniería Industrial,

More information

Page 1 of 18 Central District Health Department 1302265 GI-WOM HLTH SRV-CENT NE 104 4 100 3.85 4 1303021 WOMEN'S HLTH SVC OF CENT NEBR, G.I. 0 0 0 0.00 0 Total 104 4 100 3.85 4 1303042 HALL COUNTY CORRECTIONS

More information

1-Watt SMD 6mm (120 Viewing Angle)

1-Watt SMD 6mm (120 Viewing Angle) (120 Viewing Angle) Robust energy-efficient design with long operating life Low thermal resistance High luminous intensity Optional optics to suit application The is an energy-efficient packaged LED source

More information

Country

Country Total EU-12 89,6 89,4 85,7 82,9 85,9 86,9 87,4 EU-15 89,6 85,7 83,1 86,2 87,0 87,5 EU-25 87,9 A 95,1 90,2 88,0 90,8 88,2 93,7 B 80,7 91,1 84,6 84,3 86,3 89,6 85,8 D 95,1 94,1 86,1 86,3 88,0 86,4 89,4 D-W

More information

176 5 t h Fl oo r. 337 P o ly me r Ma te ri al s

176 5 t h Fl oo r. 337 P o ly me r Ma te ri al s A g la di ou s F. L. 462 E l ec tr on ic D ev el op me nt A i ng er A.W.S. 371 C. A. M. A l ex an de r 236 A d mi ni st ra ti on R. H. (M rs ) A n dr ew s P. V. 326 O p ti ca l Tr an sm is si on A p ps

More information

Probabilistic models

Probabilistic models Probabilistic models Kolmogorov (Andrei Nikolaevich, 1903 1987) put forward an axiomatic system for probability theory. Foundations of the Calculus of Probabilities, published in 1933, immediately became

More information

Differential Equations, Math 315 Midterm 2 Solutions

Differential Equations, Math 315 Midterm 2 Solutions Name: Section: Differential Equations, Math 35 Midterm 2 Solutions. A mass of 5 kg stretches a spring 0. m (meters). The mass is acted on by an external force of 0 sin(t/2)n (newtons) and moves in a medium

More information

D ON MY HONOR, I WILL TRY.. AISI S E R S O DASS A B BR AM OWNI S E R S I GIRL SCOUTS! JUN SENIO IORS CAD E TTES

D ON MY HONOR, I WILL TRY.. AISI S E R S O DASS A B BR AM OWNI S E R S I GIRL SCOUTS! JUN SENIO IORS CAD E TTES ON MY HONOR, I WILL TRY.. DAISI ES AMBASSADORS BROWNI ES I JUNIORS 2017-2018 GIRL SCOUTS! CAD E TTES SENIORS Wm! W' I? W'v Pm G, v, m m G S x. I, y' m w x m, v, v v G S G W M. T v wm.. I y v y q q m, 888.474.9686

More information

Nordic Council of Ministers Grant Programme for Nordic-Baltic Non-Governmental Organisations (NGO) Cooperation 2019 Estonia.

Nordic Council of Ministers Grant Programme for Nordic-Baltic Non-Governmental Organisations (NGO) Cooperation 2019 Estonia. Nordic Council of Ministers Grant Programme for Nordic-Baltic Non-Governmental Organisations (NGO) Cooperation 2019 Estonia Automatically saved at 15:54 Basic info Step 1 Project Step 2 Partners Step 3

More information

Increasing Interest and Diversity in Engineering. Lynn Mayo, PE RePicture Engineering, Co-founder & CEO November 28, 2018

Increasing Interest and Diversity in Engineering. Lynn Mayo, PE RePicture Engineering, Co-founder & CEO November 28, 2018 Increasing Interest and Diversity in Engineering Lynn Mayo, PE RePicture Engineering, Co-founder & CEO November 28, 2018 FREE community App Engineers & companies tell their stories Students Discover Careers

More information

Why are We Here? AASHTO LRFD Bridge Design Specifications Metal Pipe Section 12.7 Concrete Pipe Section Plastic Pipe Section 12.12

Why are We Here? AASHTO LRFD Bridge Design Specifications Metal Pipe Section 12.7 Concrete Pipe Section Plastic Pipe Section 12.12 Direct Design and Indirect Design of Concrete Pipe Part 1 Josh Beakley March 2011 Why are We Here? AASHTO LRFD Bridge Design Specifications Metal Pipe Section 12.7 Concrete Pipe Section 12.10 Plastic Pipe

More information

Valley Forge Middle School Fencing Project Facilities Committee Meeting February 2016

Valley Forge Middle School Fencing Project Facilities Committee Meeting February 2016 Valley Forge iddle chool Fencing roject Facilities ommittee eeting February 2016 ummer of 2014 Installation of Fencing at all five istrict lementary chools October 2014 Facilities ommittee and

More information

". :'=: "t',.4 :; :::-':7'- --,r. "c:"" --; : I :. \ 1 :;,'I ~,:-._._'.:.:1... ~~ \..,i ... ~.. ~--~ ( L ;...3L-. ' f.':... I. -.1;':'.

. :'=: t',.4 :; :::-':7'- --,r. c: --; : I :. \ 1 :;,'I ~,:-._._'.:.:1... ~~ \..,i ... ~.. ~--~ ( L ;...3L-. ' f.':... I. -.1;':'. = 47 \ \ L 3L f \ / \ L \ \ j \ \ 6! \ j \ / w j / \ \ 4 / N L5 Dm94 O6zq 9 qmn j!!! j 3DLLE N f 3LLE Of ADL!N RALROAD ORAL OR AL AOAON N 5 5 D D 9 94 4 E ROL 2LL RLLAY RL AY 3 ER OLLL 832 876 8 76 L A

More information

CHEMISTRY 121 PRACTICE EXAM 2

CHEMISTRY 121 PRACTICE EXAM 2 CHEMISTRY 121 PRACTICE EXAM 2 Slater s Rules 1. For an electron in an [ns np] group, electrons to the right contribute nothing to the screening (S). 2. For an electron in an [ns np] group, other electrons

More information

Energy Levels of Light Nuclei A = 4

Energy Levels of Light Nuclei A = 4 4Revised Manuscript 30 November 2017 Energy Levels of Light Nuclei A = 4 D.R. Tilley 1,2 and H.R. Weller 1,3 1 Traingle Universities Nuclear Laboratory, Durham, NC 27706, USA 2 Department of Physics, North

More information

Making Public Finance Management Systems gender responsive: the GRB Experience in Austria

Making Public Finance Management Systems gender responsive: the GRB Experience in Austria Making Public Finance Management Systems gender responsive: the GRB Experience in Austria Gerhard Steger Director General of the Ministry of Finance, Austria New York, 1 March 2012 GRB integrated in a

More information

1 Weight, 100 g, with hook Measuring tape 1 Weight, 200 g, with hook Sandpaper, carpet, or other rough surface

1 Weight, 100 g, with hook Measuring tape 1 Weight, 200 g, with hook Sandpaper, carpet, or other rough surface Work and Friction That is why we labor and strive; because we have put our hope in the living God, who is the savior of all people, and especially of those of believe. 1 Timothy 4:10 Introduction In Physics,

More information

Q Topic My Mark Maximum Marks

Q Topic My Mark Maximum Marks Q Topic My Mark Maximum Marks 1 Ratio 4 2 Probability 4 3 Polygons 4 4 rea 5 5 Pythagoras 4 6 Forming and solving equations 5 7 Percentages 4 8 Circle 5 9 10 Exchange rates and proportion Volume and surface

More information

Optimized Surface Acoustic Waves Devices With FreeFem++ Using an Original FEM/BEM Numerical Model

Optimized Surface Acoustic Waves Devices With FreeFem++ Using an Original FEM/BEM Numerical Model Optimized Surface Acoustic Waves Devices With FreeFem++ Using an Original FEM/BEM Numerical Model P. Ventura*, F. Hecht**, Pierre Dufilié*** *PV R&D Consulting, Nice, France Laboratoire LEM3, Université

More information

I N A C O M P L E X W O R L D

I N A C O M P L E X W O R L D IS L A M I C E C O N O M I C S I N A C O M P L E X W O R L D E x p l o r a t i o n s i n A g-b eanste d S i m u l a t i o n S a m i A l-s u w a i l e m 1 4 2 9 H 2 0 0 8 I s l a m i c D e v e l o p m e

More information

High pressure PDF analysis of ReO3

High pressure PDF analysis of ReO3 High pressure PDF analysis of ReO3 Tapan Institut Laue Langevin, Grenoble H.E. Fischer, ILL, Grenoble E.S. Božin, S.J.L. Billinge, MSU, USA P. Henry, G.J. McIntyre, M. Jimenez-Ruiz, P. Freeman, ILL M.

More information

HW MATH425/525 Lecture Notes 1

HW MATH425/525 Lecture Notes 1 HW MATH425/525 Lecture Notes 1 Definition 4.1 If an experiment can be repeated under the same condition, its outcome cannot be predicted with certainty, and the collection of its every possible outcome

More information

GHANA. 2nd Ghana International Trade Fair Easter Freedom From Hunger Campaign NP 12½ NP 50 NP 20 NP 40 NP 4 NP 12½ NP 20 NP

GHANA. 2nd Ghana International Trade Fair Easter Freedom From Hunger Campaign NP 12½ NP 50 NP 20 NP 40 NP 4 NP 12½ NP 20 NP 2nd Ghana International Trade Fair 1971 4 NP 12½ NP 50 NP 20 NP 40 NP Easter 1971 4 NP 12½ NP 20 NP Freedom From Hunger Campaign 1971 4 NP 12½ NP 20 NP Freedom From Hunger Campaign Stamp Overprinted 1971

More information

About WE RE A PASSIONATE COMPANY FILLED WITH PASSIONATE INDIVIDUALS OUR MISSION OUR VISION OUR TAGLINE OUR NAME

About WE RE A PASSIONATE COMPANY FILLED WITH PASSIONATE INDIVIDUALS OUR MISSION OUR VISION OUR TAGLINE OUR NAME Media Kit About For more than 65 years, The Arc Northern Chesapeake Region (The Arc NCR) has helped people with intellectual and developmental disabilities to live, work and play in Harford and Cecil Counties.

More information

Two-Way ANOVA. Chapter 15

Two-Way ANOVA. Chapter 15 Two-Way ANOVA Chapter 15 Interaction Defined An interaction is present when the effects of one IV depend upon a second IV Interaction effect : The effect of each IV across the levels of the other IV When

More information

DOWNLOAD OR READ : WETLAND ECONOMICS A SELECTED ANNOTATED BIBLIOGRAPHY PDF EBOOK EPUB MOBI

DOWNLOAD OR READ : WETLAND ECONOMICS A SELECTED ANNOTATED BIBLIOGRAPHY PDF EBOOK EPUB MOBI DOWNLOAD OR READ : WETLAND ECONOMICS 1989 1993 A SELECTED ANNOTATED BIBLIOGRAPHY PDF EBOOK EPUB MOBI Page 1 Page 2 wetland economics 1989 1993 a selected annotated bibliography wetland economics 1989 1993

More information

One Economist s Perspective on Some Important Estimation Issues

One Economist s Perspective on Some Important Estimation Issues One Economist s Perspective on Some Important Estimation Issues Jere R. Behrman W.R. Kenan Jr. Professor of Economics & Sociology University of Pennsylvania SRCD Seattle Preconference on Interventions

More information

Comparison of AISI Specification Methods for Members with Single Intermediate Longitudinal Stiffeners

Comparison of AISI Specification Methods for Members with Single Intermediate Longitudinal Stiffeners Missouri University of Science and Technology Scholars' Mine AISI-Specifications for the Design of Cold-Formed Steel Structural Members Wei-Wen Yu Center for Cold-Formed Steel Structures 7-1-006 Comparison

More information

Yamuna Action Plan - II Public Participation & Awareness Component

Yamuna Action Plan - II Public Participation & Awareness Component P C Ym A P - II P P Aw Cm Nw J-. 2009 I 6 m Cm ACORD D R ACORD w m w R Ym D. T m w m w mm w mm - m -m Ym. T. I w w w m w mm m. D K V mm K K w m w m w. T w w m. T w m T m w w B Am C Ym M w CD Y m P ACORD

More information

M 140 Test 1 B Name (1 point) SHOW YOUR WORK FOR FULL CREDIT! Problem Max. Points Your Points Total 75

M 140 Test 1 B Name (1 point) SHOW YOUR WORK FOR FULL CREDIT! Problem Max. Points Your Points Total 75 M 140 est 1 B Name (1 point) SHOW YOUR WORK FOR FULL CREDI! Problem Max. Points Your Points 1-10 10 11 10 12 3 13 4 14 18 15 8 16 7 17 14 otal 75 Multiple choice questions (1 point each) For questions

More information

CHEMICAL GLOVE SELECTION PROCESS

CHEMICAL GLOVE SELECTION PROCESS CHEMICAL GLOVE SELECTION PROCESS INTRODUCTION WITH MORE THAN 60 MILLION REGISTERED CHEMICALS, FINDING THE RIGHT CHEMICAL PROTECTIVE GLOVE IS NOT AN EASY TASK. Selection of chemical protective gloves is

More information

REPUBLIC OF ZAMBIA STATEMENT THE HONOURABLE LUCKY MULUSA, M.P., MINISTER OF NATIONAL DEVELOPMENT PLANNING,

REPUBLIC OF ZAMBIA STATEMENT THE HONOURABLE LUCKY MULUSA, M.P., MINISTER OF NATIONAL DEVELOPMENT PLANNING, REPUBLIC OF ZAMBIA Permanent Mi$sion of Zambia to the United Nations, 237 East 52nd Street, New York, NY 10022 Tex: (212) 888-5770 Fax: (212) 888-5213 E-mail: zambia@un.int Please check against delivery

More information

Get Started on CreateSpace

Get Started on CreateSpace {paperback self publishing process} Account Set Up Go to CreateSpace.com Click Sign up Fill out Create Account info fields * Under What type of media you are considering punlishing?, you may want to choose

More information

CATAVASII LA NAȘTEREA DOMNULUI DUMNEZEU ȘI MÂNTUITORULUI NOSTRU, IISUS HRISTOS. CÂNTAREA I-A. Ήχος Πα. to os se e e na aș te e e slă ă ă vi i i i i

CATAVASII LA NAȘTEREA DOMNULUI DUMNEZEU ȘI MÂNTUITORULUI NOSTRU, IISUS HRISTOS. CÂNTAREA I-A. Ήχος Πα. to os se e e na aș te e e slă ă ă vi i i i i CATAVASII LA NAȘTEREA DOMNULUI DUMNEZEU ȘI MÂNTUITORULUI NOSTRU, IISUS HRISTOS. CÂNTAREA I-A Ήχος α H ris to os s n ș t slă ă ă vi i i i i ți'l Hris to o os di in c ru u uri, în tâm pi i n ți i'l Hris

More information

DC Educational Standards Science Grade: 3 - Adopted: From Molecules to Organisms: Structures and Processes

DC Educational Standards Science Grade: 3 - Adopted: From Molecules to Organisms: Structures and Processes Main Criteria: DC Educational Standards Secondary Criteria: Subjects: Science, Social Studies Grade: 3 Correlation Options: Show Correlated ESSENTIAL 3-LS1. DC Educational Standards Science Grade: 3 -

More information

Visual Display of Information

Visual Display of Information Visual Display of Information XKCD Edward Tufte Charles Joseph Minard s dramatic account of Napoleon's Russian campaign of 1812 (drawn in 1861) 1, men arrived in Moscow 422, men started the journey to

More information

WORLD GEOGRAPHY GRADE 10

WORLD GEOGRAPHY GRADE 10 Parent / Student Course Information SOCIAL STUDIES WORLD GEOGRAPHY GRADE 10 Counselors are available to assist parents and students with course selections and career planning. Parents may arrange to meet

More information

GABRIEL VISITS MARY (LUKE 1:26-38) MEMORY VERSE: "For with God nothing will be impossible." LUKE 1:37

GABRIEL VISITS MARY (LUKE 1:26-38) MEMORY VERSE: For with God nothing will be impossible. LUKE 1:37 MEMORY VERSE: "For with God nothing will be impossible." LUKE 1:37 : 1. "Now in the sixth month the angel Gabriel was sent by God to a city of Galilee named Nazareth, to a virgin betrothed to a man whose

More information

Matematický časopis. Bedřich Pondělíček A Note on Classes of Regularity in Semigroups. Terms of use: Persistent URL:

Matematický časopis. Bedřich Pondělíček A Note on Classes of Regularity in Semigroups. Terms of use: Persistent URL: Matematický časopis Bedřich Pondělíček A Note on Classes of Regularity in Semigroups Matematický časopis, Vol. 21 (1971), No. 4, 312--317 Persistent URL: http://dml.cz/dmlcz/127068 Terms of use: Mathematical

More information

NARAYANA I I T / N E E T A C A D E M Y. XI-REG (Date: ) Physics Chemistry Mathematics

NARAYANA I I T / N E E T A C A D E M Y. XI-REG (Date: ) Physics Chemistry Mathematics CPT-7 / XI-REG / 5..07 / Hints & Solution NARAYANA I I T / N E E T A C A D E M Y XI-REG (Date: 5..07) CODE XI-REG Physics Chemistry Mathematics.. 6... 6... 6... 6. 5. 5. 65. 6. 6. 66. 7. 7. 67. 8. 8. 68.

More information

Lecture 5: Introduction to Chemical Equilibrium

Lecture 5: Introduction to Chemical Equilibrium Lecture 5: Introduction to Chemical Equilibrium This lecture is outside the confines of the textbook development of chemical equilibrium and is intended as a sweeping introduction to chemical equilibrium

More information

6 Lowercase Letter a Number Puzzles

6 Lowercase Letter a Number Puzzles 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 6 Lowercase Letter a Nuber Puzzles 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1

More information

Animals Are Living Things

Animals Are Living Things Unit Key Words eat 11 Animals Are Living Things rock care for blue whale feed seagull grow move dolphin In this unit you will learn to: compare and contrast living things and nonliving things. recognize

More information

THE DATA REVOLUTION HAS BEGUN On the front lines with geospatial data and tools

THE DATA REVOLUTION HAS BEGUN On the front lines with geospatial data and tools THE DATA REVOLUTION HAS BEGUN On the front lines with geospatial data and tools Slidedoc of presentation for MEASURE Evaluation End of Project Meeting Washington DC May 22, 2014 John Spencer Geospatial

More information

Population Profiles

Population Profiles U N D E R S T A N D I N G A N D E X P L O R I N G D E M O G R A P H I C C H A N G E MAPPING AMERICA S FUTURES, BRIEF 6 2000 2010 Population Profiles Atlanta, Las Vegas, Washington, DC, and Youngstown Allison

More information

P(A) = Definitions. Overview. P - denotes a probability. A, B, and C - denote specific events. P (A) - Chapter 3 Probability

P(A) = Definitions. Overview. P - denotes a probability. A, B, and C - denote specific events. P (A) - Chapter 3 Probability Chapter 3 Probability Slide 1 Slide 2 3-1 Overview 3-2 Fundamentals 3-3 Addition Rule 3-4 Multiplication Rule: Basics 3-5 Multiplication Rule: Complements and Conditional Probability 3-6 Probabilities

More information

Back Analysis of Measured Displacements of Tunnels

Back Analysis of Measured Displacements of Tunnels Rock Mechanics and Rock Engineering 16, 173--180 (1983) Rock Mechanics and Rock Engineering 9 by Springer-Verlag 1983 Back Analysis of Measured Displacements of Tunnels By S. Sakurai and K. Takeuchi Kobe

More information

Neutral Axis Depth for a Reinforced Concrete Section. Under Eccentric Axial Load

Neutral Axis Depth for a Reinforced Concrete Section. Under Eccentric Axial Load Neutral Axis Depth for a Reinforced Concrete Section Doug Jenkins; Interactive Design Services Pty Ltd Under Eccentric Axial Load To determine the stresses in a reinforced concrete section we must first

More information

Weather Climate Science to Service Partnership South Africa

Weather Climate Science to Service Partnership South Africa PROJECTS UNDERWAY Title of the Weather Climate Science to Service Partnership South Africa Together, building on an existing strong partnership, South African Weather Service and the Met Office will build

More information

A1 1 LED - LED 2x2 120 V WHITE BAKED RECESSED 2-3/8" H.E. WILLIAMS PT-22-L38/835-RA-F358L-DIM-BD-UNV 37

A1 1 LED - LED 2x2 120 V WHITE BAKED RECESSED 2-3/8 H.E. WILLIAMS PT-22-L38/835-RA-F358L-DIM-BD-UNV 37 O NU +'-" ac I U I K K OUNIN I NIN UN O OUN U IUI INU O INI OO O INI I NIN UNI INUIN IY I UO. N WI Y K ONUI IUI ONO N UN NO () () O O W U I I IIUION N IIN I ONO U N N O IN IO NY. I UIN NY OW O I W OO OION-OO

More information

Founding Fathers, Secret Societies: Freemasons, Illuminati, Rosicrucians, And The Decoding Of The Great Seal By Robert Hieronimus Ph.D.

Founding Fathers, Secret Societies: Freemasons, Illuminati, Rosicrucians, And The Decoding Of The Great Seal By Robert Hieronimus Ph.D. Founding Fathers, Secret Societies: Freemasons, Illuminati, Rosicrucians, And The Decoding Of The Great Seal By Robert Hieronimus Ph.D. READ ONLINE Jul 31, 2012 Freemasonry and its links to the Founding

More information

Supporting Information for: Generalized Trends in the Formation Energies of Perovskite Oxides

Supporting Information for: Generalized Trends in the Formation Energies of Perovskite Oxides Supporting Information for: Generalized Trends in the Formation Energies of Perovskite Oxides ZhenHua Zeng 1, Federico Calle-Vallejo 2, Mogens B. Mogensen 3 and Jan Rossmeisl 1 1 Center for Atomic-Scale

More information