Elimu ya Msingi inaelekea Upande Sahihi? Kufikiri na Nyerere Rakesh Rajani

Transcription

1 Elimu ya Msingi inaelekea Upande Sahihi? Kufikiri na Nyerere Rakesh Rajani HakiElimu: Mfululizo wa Mada za Uchambuzi Namba S

2 Elimu ya Msingi inaelekea Upande Sahihi? Kufikiri na Nyerere 1 Rakesh Rajani 2 Elimu inayotolewa ni lazima ijenge mambo matatu kwa kila mwananchi, akili ya kuuliza, uwezo wa kujifunza kutoka kwa wengine - na kuyakataa au kuyakubali kutokana na mahitaji yake - na uwezo wa kujiamini kama raia huru na sawa katika jamii, anayethamini wengine na kuthaminiwa kwa anayofanya na siyo kwa anachopata Julius Nyerere, Elimu ya Kujitegemea. Utangulizi Hali ya elimu ikoje miaka arobaini baada ya uhuru? Sasa hivi tuna Mpango wa Maendeleo Elimu ya Msingi (MMEM), ambao ni habari nzuri sana. Baada ya miongo miwili ya kuanguka na kusahauliwa, hatimaye kuna kitu kinatokea. Kipindi cha miaka ya 1970 Tanzania ilipiga hatua za kuridhisha katika kupanua elimu kwa wote (UPE). Mwaka 1980 uandikishaji ulikaribia asilimia 100. Lengo la kila mmoja kupata elimu ya bure lilikuwa linaonekana wazi. Mwalimu Nyerere alifahamika duniani kote kwa nia yake ya kuwapatia watu wake elimu, ambayo ingewakomboa kutokana na umaskini. Lakini hali hii ilibadilika ghafla kuanzia mwanzoni mwa miaka ya Matatizo ya uchumi yaliyotokana na vita vya Uganda, kushuka kwa bei za bidhaa kutokana na bei ya mafuta kupanda, usimamizi mbaya wa uchumi wa ndani na kuvunjika kwa mahusiano na taasisi za fedha za kimataifa uliikosesha Serikali mapato na kupoteza mwelekeo wake. Nguzo kuu za sera ya Ujamaa, kama utoaji wa elimu bure, uliathirika kutokana na mpango wa kuchangia gharama Kufika mwaka 2000, idadi ya watoto walioandikishwa iliporomoka hadi asilimia 77. Utafiti ulionyesha takriban zaidi ya nusu ya watoto wote walikuwa hawamalizi shule ya msingi, ambapo waliotoka familia fukara ndiyo wengi. Ubora wa elimu ambao haukuwa wa kuridhisha tangu awali ulizidi kushuka kufikia moja ya viwango cha chini duniani. Jitihada za kurekebisha hali ya elimu zilizaa mrundiko wa taarifa zilizoandikwa na wataalam kuelezea hali halisi. Lakini elimu iliendelea kuporomoka. Ndio maana MMEM, iliyozinduliwa mwishoni mwa mwaka 2001, na kuanza utekelezaji rasmi 2002, imeleta mabadiliko na matumaini mapya. Kati ya sera muhimu za nchi yetu katika muongo huu, ada zote za shule za msingi na michango ya lazima ilifutwa kuhakikisha hakuna mtoto anayeachwa kutokana na kukosa uwezo wa kulipia. Matokeo yake yalionekana mara moja. Mwaka 2002, Uandikishaji darasa la kwanza ulipanda watoto kufikia milioni 1.6, kutoka milioni 1.1 mwaka uliotangulia. Idadi ya uandikishaji ilipanda kwa asilimia 100 kwa kipindi cha mwaka mmoja. Zaidi ya madarasa 16,000 yalijengwa kwa msaada wa ruzuku za maendeleo na nguvu za wananchi. Takriban walimu wapya 7,000 waliajiriwa. Mageuzi haya yalishirikisha Serikali, wafadhili na Mashirika ya hiari yalionekana kuanza kunyooka. MMEM ni jaribio la kufurahia. Serikali inastahili pongezi za dhati kwa hilo. 1 Nakala halisi ya mada hii iliwasilishwa katika baraza la wahitimu wa Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, Dar es Salaam, Mei, 2003 Mada hii ya Uchambuzi ulichapishwa kwa mara ya kwanza na HakiElimu katika lugha ya Kiingereza mwaka Rakesh Rajani ni Mkurugenzi Mtendaji wa HakiElimu 1

3 Wakati tunaiangalia elimu miaka 40 baada ya uhuru, tunahitaji kurudi nyuma na kutafakari kwa kina. Ina maana gani miaka 40 baada ya uhuru, kufikia kiwango ambacho tulishakifikia miaka 20 iliyopita, katika miaka ya 1980? Na nini katika elimu tunachosherehekea? Kwamba majina ya watoto yako kwenye orodha na pengine wanasoma katika shule zenye kuta za matofali, zege na mapaa ya mabati? Hakuna shaka yote haya ni muhimu. Lakini inaonyesha nini pale ambapo haya tu ndiyo tunaweza kujivunia miaka 40 baada ya uhuru? Insha hii ina sehemu tatu. Katika sehemu ya kwanza nitaonyesha hali ya elimu ya msingi ilivyo sasa na kutaja mambo yanayokera hata baada ya kuanzishwa kwa MMEM. Sehemu ya pili nitageukia maandiko ya Mwalimu Nyerere juu ya elimu, na kuyatumia kama kioo kuonyesha hali halisi ilivyo. Na katika hatua ya tatu, ya hitimisho, nitapendekeza ili kupata miundo endelevu katika elimu mambo ambayo bado hatuna kwa sasa, mfumo mwingine kabisa wa mtazamo wa siasa na kijamii na siyo tu mabadiliko ya kitaalam na kiufundi na kisera lakini vuguvugu la wananchi makini na wenye mwamko nchini kote, ambao watahakikisha tunayo elimu ifaayo. Mambo mawili inapasa niyaseme: Kwanza, makala hii iliandikwa kwa ajili ya kongamano la Chuo Kikuu, lakini nitazungumzia kuhusu elimu ya msingi. Zipo sababu nyingi za kufanya hivi. Mojawapo ni kuwa Chuo Kikuu, wakiwemo maprofesa na wanachuo, wanatakiwa kujishughulisha zaidi katika harakati za elimu ya msingi. Ukiachia washauri wachache, mchango wa Chuo Kikuu, katika mabadiliko yanayofanyika haupo kabisa. Nini utakuwa mchango wa Chuo Kikuu kama hakijishirikishi katika swala kubwa la kisera lililoko mbele ya jamii leo hii? Pili, pengine ningetakiwa kuzungumzia kuhusu elimu za sekondari. Sitafanya hivyo, lakini budi sote tuelewe tatizo moja. Sasa hivi Tanzania ni asilimia 7-8 tu ya watu wote ambao wanapata elimu ya sekondari. Hiki ni kiwango cha chini sana duniani, ambako takwimu zinapatikana. Uganda wametupita mara mbili na Kenya mara nne. Hii ni fedheha kwa taifa, baada ya miaka 40 ya uhuru, hii ni kashfa. Swala ni kwamba tuko wapi, mkiwemo ninyi wa Chuo Kikuu, tunafanya nini? 1. Hali ya Elimu ya Msingi Tanzania 1.1 Upatikanaji wa Elimu MMEM inaleta mabadiliko nchini kote, lakini muhimu kuelewa kuwa tunaishi katika nchi yenye tofauti kubwa. Katiba yetu inasisitiza usawa wetu, lakini kipimo chochote cha elimu kinaonyesha kuwa nafasi aliyonayo mtoto wa kijijini sehemu za ndanindani ya Tanzania ni tofauti kabisa na ile ya mtoto aliyepo Upanga mjini Dar es Salaam. Tofauti kati ya wilaya ni kubwa zaidi. Kwa mfano mwaka 2000 wakati watoto waliandikishwa kwa takriban asilimia 94 Kibaha na asilimia 87 Ilala, Lindi vijijini ilikuwa asilimia 28 na asilimia 37 Ngorongoro. Kati ya mwaka 1995 na 2000, uwiano wa idadi ya watoto walioandikishwa ilikuwa asilimia 15 zaidi kwa mijini ikilinganishwa na vijijini. Cha kushangaza zaidi ni tofauti iliyopo ndani ya wilaya kati ya kata na kata. Takwimu zake hazichapishwi na mifumo au taasisi za taifa na ni vigumu kuzipata. Lakini utafiti wa hali halisi ya shule kuanzia 1999 na 2000 unaonyesha tofauti kubwa. Temeke kwa mfano, katika kata za Somangila na Kurasini, zilikuwa na viwango vya uwiano kati ya asilima 80-90, wakati Tandika ilikuwa na asilimia 27 na Mjimwema asilimia 15 tu. (Ni dhihaka ya namna gani kwa mtoto kuishi Mjimwema wakati matajiri wanafaidi fukwe za kusini). Hizi takwimu ni za muda mfupi 2

4 kidogo na inawezekana MMEM imeleta mabadiliko. Je, tunajua kama kweli tofauti kubwa hizi na athari zake katika jamii zinapunguzwa? Wakati tukisherehekea watoto wanakwenda shule, haki inadai tuangalie wale walioachwa nyuma. Ni akina nani hawa? Sera ya MMEM, ambayo inapingana na ushauri wa kiufundi, ni kuandikisha kwanza watoto wa miaka saba darasa la kwanza na kama nafasi ipo, kuwachukua wa miaka minane na zaidi. Taarifa zinaeleza zaidi ya watoto milioni moja wenye umri zaidi ya miaka 9 hadi 13 hawapati elimu ya msingi leo. Wengi wa watoto hawa inawezekana wanatoka katika familia zilizoathirika na VVU/UKIMWI, ambao wamelazimika kukatiza masomo yao kuangalia familia zao. Watoto waliopo nje ya shule wametakiwa wajiandikishe majina yao katika Mpango wa Elimu ya Msingi kwa Waliokosa (MEMKWA) na wasubiri elimu isiyo rasmi. Hata hivyo zoezi la ukaguzi la Serikali limeonyesha jambo hili kama mchezo mtupu. Wazazi wameandikisha watoto wenye umri wa miaka kwa mpango wa MEMKWA. Lakini halmashuri za wilaya zote, ukiachilia zile za majaribio [3] na Temeke, hazijaanzisha vituo vyovyote vya MEMKWA (Wizara ya Elimu na Utamaduni 2002:77). Naelewa kuwa hivi karibuni kazi hiyo imefanywa kwa ajili ya elimu isiyo rasmi, lakini huko chini watoto hawa bado wanasubiri, miaka 40 baada ya uhuru inaendelea. Kwa wale walio walemavu ndiyo watazidi kusubiri. Makadirio ya Shirika la Afya la Kimataifa (WHO) yanaonyesha inakisiwa ipo idadi ya watoto wenye ulemavu na taahira milioni 1.6 nchini Tanzania. Huko nyuma, mwaka 1974, Mwalimu Nyerere aliongea kwa uchungu kuhusu kukomesha ubaguzi dhidi ya watoto wenye ulemavu kwenye elimu. Lakini mwaka 2003 MMEM haina nafasi kwa watoto wenye ulemavu na hakuna kinachofanyiwa kazi kurekebisha hali hiyo. Madarasa 16,000 yaliyojengwa mwaka jana hayakuzingatia watoto walemavu. Mipango ya kuongeza walimu na vitabu havizingatii matatizo ya walemavu. Miaka 40 baada ya uhuru, bajeti yetu pia haina fungu lao la kutosha. Akiongelea kuhusu mageuzi ya elimu mwezi Aprili 2003, mwakilishi wa Chama cha Viziwi Tanzania (CHAVITA) alisema, kwetu, uhuru bado hatuna. 1.2 Ubora wa Elimu Mpaka sasa tunazungumzia tarakimu tu za nani yupo shule na nani hayupo. Pengine jambo la kutilia maanani zaidi ni ubora wa elimu. Ripoti iliyochapishwa hivi karibuni inaeleza vizuri kuwa: ongezeko kubwa la watoto kuandikishwa linaonekana katika miaka ya karibuni. Lakini viwango vya kuandikisha pekee havitoshi. Tunategemea watoto wanapoandikishwa kuendelea kusoma katika mazingira yanayofaa na kufanya vizuri katika mitihani yao na kuendelea na sekondari mpaka pale uwekezaji wa kutosha utakapofanyika kuhakikisha ubora wa elimu ya msingi unakuwepo, wanafunzi na wazazi wanaweza kukatishwa tamaa na mpango wa elimu na kusababisha kupoteza mafanikio yote yaliyopatikana (URT 2003:ukurasa 23-24) Inakubalika wazi kwamba wanafunzi wana vitabu vichache pamoja na vifaa vingine vya kujifunzia. MMEM ina fungu la kununulia vitu hivi, lakini taarifa kutoka jumuiya zinaonyesha kuwa shule nyingi bado hazijapokea vitabu na vifaa vingine kwa kiwango cha kuridhisha. Vitabu vichache vilivyopo vinashikiliwa na walimu kwa kisingizio cha kuvilinda visiharibiwe au kupotezwa na wanafunzi! Ubunifu mkubwa wa MMEM ni kutoa dola 10 (takriban shilingi 10,000/-) kwa kila mwanafunzi kwa mwaka kama ruzuku ya uendeshaji. Kifungu ambacho ni kidogo sana ukilinganisha na hali halisi na mahitaji. Hata hivyo, ni afadhali kuliko shule zilivyokuwa zinapata miongo kadhaa nyuma. Taarifa za mwaka 2002 hata hivyo zinaonyesha shule nyingi zimepokea 3

5 dola 2 (au shilingi 2,000) tu kwa kila mwanafunzi. Hizi ni kwa ajili ya kuongeza ufanisi, mitihani, karatasi, kalamu, chaki na rangi nyeusi ya kupaka ubaoni, na gharama zote nyingine isipokuwa mishahara ya walimu, kupandishwa daraja na ujenzi wa madarasa mapya. Gharama zote hizi kutoka shilingi 2000 tu! Fedha ambayo inatosha kununulia sahani moja ya mlo mitaani au kikombe cha kahawa katika hoteli ya Royal Palm. Miaka 40 baada ya uhuru. Walimu ndio kiini cha shule yoyote nzuri. Lakini hali zao bado zina mashaka. Wengi wao hawafundishwi na kuandaliwa ipasavyo kufanya jukumu nyeti sana nchini mwetu. Hivi sasa ni nusu yao tu wenye vyeti vinavyostahili (ingawa siyo wakati wote cheti ni dalili ya uwezo). Mgawanyo wao katika maeneo ya kazi pia hauna uwiano. Ingawa asilimia 59 ya walimu mijini walikuwa wana vyeti mwaka 2000, kule vijijini ambako ndiko watu wengi wanaishi, asilimia 45 tu ndiyo walikuwa na vyeti. Uwiano wa wanafunzi kwa walimu nao ulikuwa unapishana kwa mwaka huo huo, kutoka chini ya kiwango 30:1 Bukoba mjini na Morogoro mjini hadi 70:1 Meatu na zaidi ya 80:1 Mafia. Ripoti za vyombo vya habari mara nyingi zinazungumzia mrundikano wa wanafunzi na upungufu wa walimu, katika shule nyingi hivi sasa. Miezi michache nyuma tulisoma juu ya shule ambayo watoto huenda likizo, siku mwalimu pekee aliyepo akiugua. Katika gazeti la Nipashe toleo la Julai 13, 2002 tumesoma mwalimu mmoja anafundisha darasa la kwanza hadi la tano mjini Arusha. Picha za wanafunzi waliojazana darasani na wanaofundishwa na mwalimu mmoja ni za kawaida. Katika hali kama hizi ualimu inakuwa kama kazi ya kuzuia fujo, huku fimbo zikitembea, badala ya kuwa kazi ya maingiliano na kujifunza. Mashirika kama Kuleana na UNICEF yametoa tahadhari ya vitendo visivyokubalika kisheria vya kuendelea na viboko mashuleni, lakini hakuna ushahidi hali hii inapungua. Idadi kubwa ya wanafunzi darasani inaweza kuwa ni kichocheo cha vitendo vya adhabu za viboko. Viwango vya vipimo vya mitihani ya taifa vimeongezeka kwa mwaka Hili ni jambo la kutia moyo. Lakini hadithi ni kuwa kwa kila wanafunzi wanne wanaofanya mtihani wa taifa watatu wanashindwa kufaulu (takriban moja ya tatu hadi nusu yao huwa wameacha shule kabla ya hatua hii), hata kama alama za kufaulu ni za chini mno. Nimekutana na wanafunzi wa darasa la saba ambao hawawezi kuandika hata aya moja yenye kueleweka, achilia mbali kufikiri kwa umakinifu na ubunifu. Katika sehemu nyingi tofauti za jinsia kwenye mitihani ziko wazi ambapo karibu nusu ya wanafunzi wa kike wanakuwa nyuma ya wanaume kimaendeleo darasani. Jambo lililomsababisha mwenzangu mmoja kusema kuwa, mfumo wa elimu yetu umefanikiwa kutoa wanafunzi wanaoshindwa. Miaka 40 baada ya uhuru. 2. Kufikiri na Nyerere: Tunaelekea Upande Sahihi? Mjadala hapo juu unadhihirisha baadhi ya changamoto muhimu kuhusu elimu ya msingi ambazo MMEM itahitaji kuzikabili. Mabadiliko huchukua muda. Ukubwa wa tatizo ulivyo haitegemewi mafaniko kupatikana mara moja. Lakini swali muhimu ni hili: tupo katika mwelekeo sahihi? Baadhi ya mapungufu, kama haki za watoto wenye ulemavu, zimetajwa hapo awali. Yapo maswali mengine ya msingi. Nini kusudio la elimu? Nini maana ya mtoto aliyeelimika? Tunachotaka kutoka elimu ya darasa la saba ni nini? Nini dira yetu kuhusu jukumu la elimu na raia aliyeelimika katika jamii? Tunatumia muda mfupi sana kufikiria mambo haya, lakini yana maana kubwa kwa mustakabali wa nchi yetu. Kama mnavyoelewa Mwalimu Nyerere aliwaza, aliandika na kuongelea mengi juu ya elimu. HakiElimu na washirika wetu tumechapisha kitabu juu ya maandiko yake kuhusu elimu (Lema, et al 2003). Kwa hiyo, kwa nini tusifikiri pamoja na Mwalimu Nyerere, kuyatafakari mabadiliko na kujaribu kujibu swali. Je, tunaelekea upande sahihi? 4

6 Hapa nataka kufanya jambo moja rahisi sana. Nitamnukuu Mwalimu Nyerere kwa mapana katika nyanja tano za elimu. Mimi nitatoa mawazo yangu kwa uchache, na kuacha fikra zake ziongee. Nia yangu kwako, wewe, utafakari na kuamua. 2.1 Kusudio la Elimu Kwa Mwalimu Nyerere elimu na jamii viliingiliana sana. Kwa Tanzania huru, elimu ilikuwa ijenge mtazamo fulani na jamii mpya. Katika mada yake kubwa, mwaka 1967, juu ya Elimu ya Kujitegemea, Nyerere anasema: Hii ina maana mfumo wa elimu Tanzania lazima usisitize juhudi za pamoja, siyo maendeleo ya mtu mmoja mmoja, lazima usisitize misingi ya usawa na wajibu wa kutoa huduma ambao unaendana na kipaji maalum, iwe kwenye ufundi seremala, ufugaji au katika kutafuta elimu. Na haswa, elimu yetu ni lazima ipingane na mawazo ya kiburi cha usomi, kwani hii inapelekea kwa waliosoma kuwadharau wale ambao vipaji vyao siyo vya kisomi au wasio na uwezo wowote lakini ni binadamu wa kawaida. Dharau kama hii haina nafasi katika jamii ya raia walio sawa. Aliendelea kuongeza:. raia huru wa Tanzania wataamua maswala yanayohusu jamii wenyewe; hakuna na wala hakutakuwepo msahafu wa siasa utakaotoa majibu yote kuhusu matatizo ya jamii, siasa au uchumi yatakayolikabili taifa letu huko mbele...watu walio huru tu na wanaotambua thamani yao na usawa wao ndiyo watakaojenga jamii huru. 2.2 Walimu na Ualimu MMEM ina vifungu kwa ajili ya mafunzo ya walimu na kujiendeleza. Mafunzo kabla ya kazi yanapaswa kuwa ya mwaka mmoja wa masomo na wa pili wa kufanyia mazoezi ya kazi shuleni. Mkazo pia utapewa kwenye kukomaza ujuzi walimu waliokuwepo. Mambo yote haya bado kuanzishwa kikamilifu na kufanyiwa kazi. Katika hotuba yake Nguvu ya Walimu aliyotoa Chuo cha Walimu Morogoro, mwaka 1966, Mwalimu alisema yafuatayo; Taifa letu taifa lolote ni kubwa, ni zuri na mahali pazuri pa kuishi na kuendelea kama raia wake watalifanya liwe hivyo. Uongozi wake unaweza kuwa mzuri, mbaya au usiojali lakini kama watu wake wameamka na wanajitambua haitachukua muda mrefu kuwakilisha mtazamo wa jamii. Na ukweli ni kuwa ni walimu, kuliko kundi lolote jingine ndio wanaoamua mtazamo huu, na kubadili mawazo na matumaini ya taifa. Cha muhimu zaidi ni jinsi walimu wanavyofundisha kwa hili sina maana mbinu za kupeana taarifa tu, ingawa hizi zina uwezo wa kuongeza au kudumaza uwezo wa mtoto kujifunza ujuzi. Nina maana zaidi ya hiyo. Mwalimu anapokuja darasani amechoka au kuonekana amechoka, amekata tamaa na hana hamu yoyote ya kazi, iwapo mwalimu ataona kwamba kila kazi yenye kuhitaji nguvu ifanywe na watoto wakati yeye akiangalia tu, au iwapo mwalimu ataona kila mwanafunzi ni kero, mzembe, kwa hali hiyo watoto watajenga mawazo kuwa kazi ni kitendo cha kuepukwa, na kuwa mafunzo ni kitu cha mpito tu, na kwamba namna ya kutumia madaraka ni kuwafanya watu wengine wakutumikie 5

7 Kama mwalimu atajipendekeza kwa viongozi wanaomtembelea, na kumwona mkulima maskini kama takataka, watoto watakuwa wakielewa kuwa hiyo ndiyo tabia inayofaa katika maendeleo ya taifa letu. Haitasaidia chochote nini mwalimu anafundisha katika somo la uraia au mahala penginepo, watajifunza kutokana na vitendo vyake. Lakini mtu anayeheshimu watu wote, anayejadili msimamo wake kwa ufasaha, bila ya jazba kwa utulivu na kila mtu bila ya kujali madaraja yao, mwalimu kama huyo anajenga moyo wa usawa, wa urafiki na kuheshimiana. Na anafundisha kwa mfano jambo ambalo ndio la maana zaidi lililopo. 2.3 Ushiriki wa Wanafunzi na Uraia Vipi kuhusu wanafunzi? MMEM ina kiambatanisho juu ya Uimarishaji wa Kitaasisi ambao unazungumzia juu ya demokrasia ya utawala wa shule, kushirikisha wanafunzi kufanya maamuzi, ikiwemo wao kuwa wajumbe kamili wa kamati za shule. Uhusiano kati ya ushiriki wa wanafunzi na demokrasia unaonekana kama jambo geni, lakini Nyerere aliongelea katika Elimu ya Kujitegemea : Wanafunzi wapewe nafasi ya kufanya maamuzi kadiri inavyowezekana ingawa mwanzoni makosa mengi yatafanyika, na hata hivyo itakuwa makosa kuwaachia fursa yote wanafunzi wadogo tangu mwanzoni. Lakini ingawa mwongozo ni lazima utolewe na uongozi wa shule, na nidhamu kusisitizwa, wanafunzi ni budi washiriki kwenye maamuzi na kujifunza kutokana na makosa yao. Na katika mkutano wa Wakuu wa Shule za Sekondari, Dar es Salaam, Desemba 1967, alisema: Mafanikio ya sehemu kubwa ya jaribio letu kujenga jamii ya kidemokrasia ni mkusanyiko wa mjadala huru kufuatiwa na utendaji wa maamuzi ya pamoja; kama watoto watazoea haya shuleni watakuwa wanajifunza majukumu ya uraia katika jamii huru. 2.4 Mitihani Mitihani ya kumaliza shule ndiyo kigezo kinachotumika leo, kupima uwezo na maendeleo katika elimu ya msingi. Kwenye mada yake ya mwaka 1967 juu ya Elimu ya Kujitegemea Mwalimu Nyerere alikuwa na haya ya kusema: shule zetu za msingi na sekondari ni lazima ziwatayarishe vijana wetu kukabiliana na hali halisi na mahitaji ya Tanzania; kufanya hivyo kunahitaji mabadiliko ya kimapinduzi, siyo tu katika mfumo wa elimu lakini pia katika tabia zilizojengeka katika jumuiya. Kikubwa inahitaji mitihani ishushwe daraja machoni mwa Serikali na jamii...kimsingi inapima uwezo wa mtu kujifunza mambo na kuyaelezea anapotakiwa kwa wakati fulani. Mara nyingi haifanikiwi kupima uwezo wa mtu kuchambua na kufikiri zaidi, haipimi tabia na utayari wa kutumikia. Mitaala na mihtasari yetu iliyopo ni kwa ajili ya mitihani tu - mara chache hii inakuwa tofauti na hivyo. Mwalimu anayewasaidia wanafunzi mara nyingi anaangalia mitihani ya nyuma na kuamua ni maswali yapi yatatolewa tena na kukazania kufundisha maeneo hayo, akijua hiyo ndiyo njia ya kuhakikisha anawapa nafasi nzuri wanafunzi ya kufaulu kwenda sekondari au chuo kikuu 6

8 Tunachotakiwa kufanya sasa ni kufikiria aina gani ya elimu tunayohitaji kutoa, na tukishafikiri hivyo tufikirie aina ya mitihani inayofaa kumalizia mfumo upi wa masomo. Ndipo ubuniwe mtihani kwa ajili ya elimu iliyotolewa. 2.5 Elimu ya Watu Wazima na Demokrasia Inakubalika kuwa mipango ya elimu ya watu wazima imeanguka nchini kote. Bado wako watu wazima wengi wasio na elimu ya msingi. Kutokana na uchunguzi wa hivi karibuni wa Matumizi ya Kaya (URT 2002) takriban asilimia 40 ya wanawake vijijini hawana uwezo wa kusoma wala kuandika, miaka 40 baada ya uhuru. Miaka iliyopita, 1976, Mwalimu Nyerere alikuwa na haya ya kusema: Jambo moja lisiloepukika ni kwamba lazima rasilimali zitengwe kwa ajili ya elimu ya watu wazima. Bila ya hivyo haitafanyika! Kupo kusisitiza katika wakati wa matatizo ya uchumi jambo ambalo kwa nchi maskini ni la kila mara kwa serikali kubana pesa kwa ajili ya elimu ya watu wazima. Na kuna tabia, pia wakati wa ukosefu wa wataalam, kuamua kuwa elimu ya watu wazima isubiri. Ipewe kipaumbele kipi, pengine ni moja ya maamuzi makubwa ya kisiasa, ambayo serikali inaweza kufanya. Kama elimu ya watu wazima itatekelezwa, tena kikamilifu, ni nguvu kubwa ya watu walio huru na ambao watasisitiza kuamua maisha yao ya baadae. Elimu inaamsha udadisi na kuchokoza maswali changamoto kuhusu mambo ya kale na kufanyika kwa mazoea. Kijiji cha Ujamaa kilichoelimika kwa mfano, hakiwezi kukubali au kuvumilia ubadhilifu wa wahasibu wake au umangi meza wa viongozi wake. Taifa la watu waliosoma litahoji vitendo vya wawakilishi wao akiwemo Rais. 3. Hitimisho Leo nimeshirikiana nanyi mambo mawili. Nimeelezea hali ya elimu ya msingi Tanzania na kuwakaribisha kutafakari pamoja na Mwalimu Nyerere. Nina imani baadhi yenu mtaamua kujishughulisha kubadilisha hali ilivyo. Nasema haya kwa sababu naamini mchango wenu ni muhimu. Maswali ambayo Mwalimu Nyerere anauliza yanahitaji mjadala na jamii kushiriki. Wataalam na warasimu wanalo jukumu la kufanya, ingawa sidhani kama peke yao, wanaweza wakaleta mabadiliko makubwa tunayohitaji. Kwa msaada wa wafadhili na mashirika ya hiari, Serikali inapiga hatua za maana juu ya MMEM. Lakini inatakiwa ninyi pamoja na watu wa kawaida, nchini kote, kuuliza maswali juu ya madhumuni, maana na namna ya elimu. Inahitaji raia waliochangamka, wanafunzi, wazazi, walimu na wengine kuelewa na kuhoji sera, kujadili mapungufu kati ya sera na utendaji na kuchukua maamuzi yatakayoboresha shule. Inahitaji taarifa za uhakika kuhusu mazuri na mabaya yanayofanyika. Inahitaji vuguvugu la kijamii lenye mwamko wa dira, wa lengo na mkakati. Mabadiliko ya elimu yanahitaji aina hii ya utendaji wa kidemokrasia kwa sababu ndiyo tumaini kubwa la kuiweka serikali yetu macho na matarajio ya watu. Nimalizie na nukuu moja ya mwisho ya Nyerere, ambae alielewa thamani ya msukumo wa jamii. Katika kutayarisha kitabu cha Nyerere kuhusu Elimu, makala ya mwanzo kabisa tuliyogundua ilikuwa hotuba yake ya 1954 kwenye Baraza la Kutunga Sheria, ambayo aliongelea juu ya ari 7

9 kubwa ya elimu. Nyerere alilaumu serikali ya kikoloni juu ya hatua zilizochukuliwa za mageuzi ya elimu, huku gavana akikasirishwa na wazalendo aliowaita wakorofi kwa hoja zao. Katika hotuba yake, Mwalimu Nyerere alisema: Serikali ndiyo inayoweza kutambua kuwa mtu ni mkorofi au ana haki ya kuikosoa serikali Natarajia watu nchini hawatachukulia onyo la Gavana dhidi ya wakorofi nchini kumaanisha kuwa hakuna ukosoaji dhidi ya serikali za mitaa au serikali kuu utakaovumiliwa, kwa sababu naona itakapofika hapo, mheshimiwa, watu wengi wataondolewa fursa ya pekee ya ama kutoa mawazo kwa mamlaka kuhusu jinsi ya kuendesha mambo au kupendekeza tu wanayofikiria hata kama yanaonekana ni ya upuuzi kiasi gani kwa wengine. Marejeo Lema, E; Mbilinyi, M na Rajani, R (2003) Nyerere kuhusu Elimu, HakiElimu na E & D Ltd. Ministry of Education and Culture (2002), Taarifa ya Tathmini ya MMEM Julai 2002 United Republic of Tanzania URT (2001), Primary Education Development Plan (PEDP), Programu ya Maendeleo ya Sekta ya Elimu (ESDP) United Republic of Tanzania URT (2002), Household Budget Survey United Republic of Tanzania URT (2003), Poverty and Human Development report, Mkuki na Nyota Publisher United Republic of Tanzania URT and UNICEF (2001), Situation Analysis of Children in Tanzania 8