Date Printed: 04/23/2009. JTS Box Number: Tab Number: CE Document Title: Document Date: Document Country: Tanzania. Document Language: Swahili

Size: px
Start display at page:

Download "Date Printed: 04/23/2009. JTS Box Number: Tab Number: CE Document Title: Document Date: Document Country: Tanzania. Document Language: Swahili"

Transcription

1 Date Printed: 04/23/2009 JTS Box Number: Tab Number: Document Title: Document Date: Document Country: Document Language: lfes ID: lfes 73 1 Nani Hupiga Kura Tanzania na Kwa Nini? 1995 Tanzania Swahili CE01886

2 NAN/~HUPIGA \ j. KURA TANzlN1A. 1/ NA:. I ( KWA~NINI? " T. L. Maliyamkono EASTERN AND SOUTHERN AFRICAN UNIVERSITIES RESEARCH PROGRAMME

3 NANI HUPIGA KURA TANZANIA NA KWANINI?

4 Tema Publisher.; Company Ltd., Dar es Salaam Kimehisaniwa na Eastern and Southern African Universities Research Programme P.O. Box 35121, Dares Salaam, Tanzania T. L. Maliyamkono 1995 Chapisho la Kwanza 1995 ISBN 99& Kimetaipusetiwa na Kuchapwa na Colourprint Limited, P.O. Box 44466, Nairobi

5 YALIYOMO Vifupisho:... v Orodha ya Orafu... v Orodha ya Jedwali... v Shukrani... vi Ulangulizi...:... vii SURA YA : SEMINA ZA WALIMU WA W ALIMU... 1 I. Lengo Malukio Tangu Mkulano wa Arusha MkuL~no wa Gaborone Mpango wa Mafunzo ya Walimu Uimruishaji wa Uwezl) wa Kiutawala wa Vymna vya Kisia'ia Ufuatilil\ii wa Uchaguzi Mpango wa Elimu ya Uchaguzi Kura Tanzania Semim ya Ki~lira ya Walimu wa W,~imu wa Elimu ya Uchaguzi Semhm za Mafunzo Wilayani Semina za Mashirika Yasiyn ya Kiserikali Maoni ya Washiriki wa Semina... : SURA YA 2 ATHARI ZA MAFUNZO Y A SEMINA ZA W ALIMU Alhaei Kmnilifu Malukio Y'~iyoingilia Alhm; Apalhi...: Alhaei Halisi Mashaka ya W~asemil1a Kuhusu Mlaala...; Maoni ya WaL~ahun Waendeshl\ii wa Semina Mkumno wa Kmnati ya Ulcndaji Lusaka Kufunguliwa na Kufungwa kwa Semina na Maalisa wa Scrikali SURA YA 3. UFAFANUZIWASAMI'ULlYA WATOAHABARI Smnpuli Ufaranuzi wa Waloa Habmi... : Vigezo C1mnganuzi (au Vihad,~a) iii

6 SURA YA 4 MATOKEOYAUTAFITI Ufahrunu wa Halua za Uehaguzi Walu Wanavyopa~1 Habari Kuhusu Kujirulllikisha na Kupiga Kum Nani Anaslahili Kuwa Mgombca kalika Uchaguzi Jinsi Walu Wanavyojiandikisha Kupiga Kum Sababu za KUlojiruldikisha Kupiga Kura Kwa nini Kuwa na Chaguzi za Mara kwa Mum Nini Huwavutia Watu Kupiga KUI1l Halua 7.1 Uehaguzi Daada ya Uchaguzi Wcnyewc Kumalizika Unafikiri ni kwa Nini Tumcbalidilisha Mfumn wa Sia.-'l Kuloka Mfumo wa Demokm,ia ya Chruna Kimoja Kwenda Kwenye Mfumo wa Dcmnkmsia ya Vymna Vingi Maoni ya Jumla Kuhusu Elimu ya Dcmnkrasia SURA YA 5 MUHTASARI NA H1TIMISHO Macnen ya Ulalili Muh~1sari wa Malokco Mru~um ya Ul,~ili Vynmbo Gani vya Hahari Vyakulcgemcwa Kwa Nini Tanzania Imcingia Mfumo wa Vyruna Vingi'! Kuhusu Semina za Walimu wa Walimu Mapendckezo Viambatisho: iv

7 VIFUI'ISHO CCM CUSO DC ELCT (KKKT) EPPM ESAURP FORD MA NEC Chama Cha Mapillduzi Canadian Universities Services Overseas District Conunissioncr (Mkuu wa Wilaya) Evangclican Lutheran Church of Tanzania (Kanisa la Kiinjili la Kiluthcri Tanzania) Enhancement of Political Party Management Eastern und Southcm Africilll Ul1iversities Research Programme Forum for RcstorJlion of Democracy Master of Arts Degree (5tao;huhada ya Pili) National Electoral Commission (Tume ya Taifa ya Uchaguzi) NGO NOV III OIC RC RIJIJ TOT TfVE UIJI' UK N()n-Governmental Organisation (Mashirika yasiyo ya KiserikaH) Nclherlands Organisation for international Development Organisation of Islamic Countries Regional Commissioner (Mkuu wa Mkoa) Regional Development Director (Mkurugenzi wa Maendeleo wa Mkna) Trainers of Trainers (Walimu wa Walimu) Training of Trainers for Voter Education (Mafun1.o ya Wakufunzi Elimu kuhusu Uchagu1.i) United DemocrJtic Party United Kingdom ORODHA Y A GRAFU OROIJHA YA mljwali arafu I Sababu za Kupiga kuru ledwali I linsia na Vibadala Vinginc Grnfu 2 Grnfu 3 araru 4 Genfu 5 arafu 6 araru 7 Genfu 8 Walu Hupigi;J Nini Kuru: Ma.-;wala Sahahu za Kuwa nj Chaguzi 1..:1. muca kwa mura Njia za Kufahamu Hatua za Uchaguzi Sahabu za Kuingiu Mfumo wa Vyama Vingi Alhari zamfumo wa Vy:.una Vingi Sahahu Zll Kutojiandikishukupiga Kura Watu liupigia Nini Kura: Sifa l.a Dinafsi lcdwali 2 lcdwali 3 lcdwali 4 lcdwali 5 lcdwilli 6 lcdwali 7 lcdwilli 8 Data Kuhusu Watu linsia Kutcgemea Makazi Ihoefu Katika Kupiga Kura na Vihadahl Vinginc Sahahu za Kujiandikisha Kupiga Kuru: Sahuhu za Kupiga Kura; Watu liupigia nini Kuru Milkazi: Dar cs Salaam Dhidi ya Schcmu Nyingille zu Nchi Sahahu za Kuwa na Chuguzi za mara kwa mara; Njia 1.a kupata Ilahari kuhusu uchaguzi Sahahu za Kuingia Mfumo wa vyama vingi: Matokco ya kuingia mfumn wa vyama vingi v

8 SHUKRANI Watu wcngi walitoa misaada mbali mbali katika vipinw tofauti vya utayarishaji wa kitabu hiki. Natoa shukrnni nyingi kwa wenzllilgu katika Sckrctariati ya ESAURP ikiwa ni p..11l1oja na wafanyakazi wa mikataba na watafiti washiriki. Pia natoa shukralli kwa vikunui mbali mbali vya mashirika yasiyo ya Kiscrikali (NC.os). wachungaji oa wafanyakazi wcngine wa KanisH. Maafisa wa Scrikali ya Tanzania kwa kutusaidia kukamilisha taratihu na vihali tulivynhitaji kuranya kazi yctu; Walimu wa Walimu (TOT) waliowm;aiuia wnfanynkazi wa ESAURP. l.'liui ya yotc shukrani zinatolcwa kwa Jumuiya ya Kimataifa mnbayo ilitnn ms't.1ua wa reuha yn kucnucshca shughuli nzima (kama walivynnrozeshwakirullhatishohusika). Vyomhovyahabari vi litna huuullla nzuri sanakia,i kwrunba siuh'uli kama Jmuhara imewahi kuclimishwa kuhusu kazi yangu nyinginc yeynle vizuri kiasi hiki hapo nyuma. Nimcrunua kuandika kitahu mwenyewc iii nihcbc lawruna zoic na makosa yoyntc yale bila kuwahusisha watu n3 Ta... 'lsisi zote nilizotaja harn juu kwa michango yao kwcnyc kufanikisha uchapishwaji wa kitabu hiki. T.L. MaJiyamkono Januari I CJCJS vi

9 UTANGULIZI Kwanza, ki~1bu hiki kinaelezea mpango wa ESAURPkuhusu Elimu ya Demokrasia. Pili, kinatoa muhtawi wa maoni ya waliohojiwa - walimu wa walimu oa wakuu wenye kauli katika jamii kuhusu maswaja muhimu yanayorunbatana oa mwenendo rnzima wa demokrasia. Kitabu kimclenga kwa wasomaji wa aina mbali mbali na siyo tu wana~laiuma. Ni kijitabu kidogo eha vitcndo kuliko Iladharia ehenye lengo la kuhimiza maelldeleo mazwi ya mwenendo wa mabadiliko ya kidcmokrasia nchini Tanl'.ania, kwa kmmzia. oa katik.,;'l Dchi zote za kanda ya ESAURP kwmli mazingira yanafallana. Ni kijitahu kinaeho~1tajiwa kutumiwa sana oa wale walio kmik"-l mstari wa mbclc katika kuwmlia nyazifa 7.0;"\ kisiasa - husu~'m wale wanaolaka kupigiwa kurn na wananchi kwa matarajio ya kuloa uongozi rnzuri unaosaidia katika kuinua kiwango elm uzalishaji kiuchumi; wale wote ambao lcngo lao oi kuinua uhom wa maisha ya w3nanchi. Vyama vya kisias.:'l na wagombca viti vya kisiasa lazima waclimishwc kuhusu mambo yapi oi muhimu kutckclezwa iii mtu afanikiwc kupata cheo ella kisia'\a. Ni lazima kuwaelimisha kuhusu vipi wangcweza wakaongeza uwczckano wa wananchi kuwaweka wao madarakani kwa kuwapa kura za~. Nyakati zimehadilika. Katika Uehaguzi Mkuu wa 1995 uehaguzi siyo tena wa kuchagua mmoja kati ya wagombea wawili wa chama kimoja kile kile. Uehaguzi ni mpana zaidi kuliko hapo nyuma. Kuna swala L:'l Ik'lki za binadmnu kwa vile kila mtu mzima mwenye umri wa miaka 18 au zaidi, ambaye akili yakc oi timamu, runbayc kwa wakati huo h31umikii kifuogo eha ndani, na ambayc zaidi ya YOle ni raia wa Tanzania, huyu mlu ana haki ya kupiga kuffi. Swaia hili lioagusia juu ya uhuru ua haki za mlu billafsi kmlla inavyoclczwa na katiba ya nehi. Mtu kuclewa hald zake oi jrunho moja. Ila IIi jrunbo jinginc kabisa kuteoda mambo yanayolingana oa uwelewa huo. iii kuweza kujua kwa vitendo hali i1ivyo katika kushiriki uchaguzi, ESAURP i1ifanya utafiti iii kutafuta kung'amua IIi man tiki gruli za kawaida (kile wanataaluma wanachokiita vibadala tegemezi) zinazotumika katika kujua kwa uhakika ni nani mnbaye anatcgemewa kupiga kura. Vigezo au Vibadala hivyo ni prunoja na: umri wa mpiga kura, climu yakc, jinsia yake, ajira na k37.i yake, anapoishi huyo mpiga kura (kruna ni mjini au vijijini) ambapo Dares Salmun pekee kwa minajili ya utaliti huu ndiyo inayohesabiwakama Illjini. Zaidi ya hapo, Ulaliti huu ulitafu~1 kuhainisha ni kitu gani huwavutia wananehi kupigia mgomhca fulmli kura. Vigezo kadhaa vilipcndckezwa kwa mpiga kura ikiwa ni pamoja na: ujuzi wa mgombca wa mbinu za kushawishi wapiga kuru na ufah.:unu wake wa mambo yanayowakcra wapiga kura; sura na maumbilc ya mgombca. kahila lake, umri wake oa uzoefu wake wa kisiasa. Pia kulikuwepo maswala kmna mgombca kuwapa wapiga.kura matumaini ya maisha hom siku za usoni; zawadi kama vile pcsa wakati wa kmnpeni; vii

10 mgombea kutumia vitisho na mabavu, na mazoca (ukwcli kwmnba walu wmnckuwa wakimpigia kura mgombea fulani, na wana~'lka kucmlda kuf:mya hivyo.) Kuhusu'kwa nini walu hujiltangaisl~lkupigakura, utaflli ulitafu~~ kubainisha ikiwajamii ya Kitanzania kweli imekomaa katika uwanja wa sia"ia kiasi elm watu wake kuwcza kujua kuwa kupiga kura i1ikuwa schemu ya kutckelc7.a haki zao 1.3 kimsingi za kibiuadamu na kuwa kutokufanya hivyo pia kulikuwa kiclclczo elm utekclcz:\ii wa hald 7.30 za kibi,mdamu fla wala haikukinzmm na ShCf41 yoyolc. Tanzania, kujiandikisha kupiga kufa na kupiga kura ni hiari na mtu halwjmiki ku jialldi kisha kama iii vyo U.K., au hawajib ik i ku jiandikisha na kupiga kura kama ilivyo Australia. Ajcnda iliyojilicha ilikuwa kuchunguza ikiwa Watanzania wanahusiauisha kali ya ucmoknl"iia ya vywna vingi ua macnuclco ya kiuchumi. Yapomaswala mawili yaliyojitokcza kuwn muhimu kipinui chnte elm shughuli z.a utntili. Maswali yaliulizwa kuhusu kazi ya Tume ya Uchaguzi, uhai wakc kishcria, shughuli z,'lke na madaraka yake. Pia ilionekana wazi kuwa i1ihit:yika kuwcpo Maarilh ya njia madhuhuli za kusmnhaz.. '1 habari kuhusu haki 1.a binaruunu lin mal\waja ya mwcncm.lo wa demokrasia. Njia 7..a kusamhaza laarifa zilizopcmlckczwa zilikuwa p<unoja ua: redio, magazcli. semina na vijitahu, taarifa za muulllo kwa muomo kupitia mara1iki na ndugu pamoja na bila sllaka ta.'lfifa kuphia mikulano ya krunpclli za vyama vya kisiasa. Mwisho, wahojiwa kwenyc ulatiti waliombwa kuloa tathmini kuhusu umuhimu wa semina zamafunzo kwa wajimu, kw~ulza kabisa kama ni muhimu au hapana, na pili kama yanafaa kuclujelezwa. viii

11 1.1 Lengo SURA 1 SEMINA ZA WALIMU WA WALIMU Lcngo lajumla la kucndesha semina za walimu wa walimu ilikuwa ni kujaribu kukabili suala la ususaji wa wapiga kura runbao umctawala sio tu katikaj.:unii amhazo ni changa katika sialkl za vyruna vingi, lakini pia kwcnyc jamii zijizokomaa runhafk) Scrikali zinawckwa madarakani na asilimia 30 tu ya wapiga kum. Iiali ni mhaya zaidi pale dhana poloru ya "mshinui achukuc kiln kitu" inapnlawala. Sahahu za kususia uchaguzi katika uchaguzi wa madiwani wa 1994 zimctolcwa kwcnyc ukura"ia wa Tan7.ania ina ulmnaduni wa uvumilivu mnbao haukadiriki. Wakati mwinginc hali hii inajionycsha kwa njia ya kususia fla wakati mwinginc kwa kutojali. Uchaguzi mdogo wa Kwahani, I1cjc, Kigoma., nn Igunga umconycsha kuwn kwanza kuhkuwa na kiwango kitlngo elm kujitokczh elm wapiga kurn na kisha kukawa na rckodi ya kuanguka katika idadi ya kurn kwa chama tawala. Kulc K wahani chama tawahl kilipata a... ilimia 89 lakini kule Jgullga kum zik'l... lluka hadi a... i1imia 53. Kuna watu wachaehc amhao wanaweza kuhusisha kiwallgo cha chilli eha kujiandikisha na kukosckana kwa chomho kinachowcza kuchukua nal;\si ya CCM kalika kuwashawishi watu kujiandikisha na kupigakum. Badala yakc CCM imjilahidi kushawishi wanachruna wake lu. Sahahu nyinginc ya kuwa na semina ilikuwa ni kuendelcza kawaida ya zamani ya kuwa na uchaguzi wa kidemokrasia wcnyc amani. Nia ni kucpukana na mate so ya hinadamu na aina zotc za matcso runhayo yanatawala katika nelli kadhaa. Daadhi ya nehi hizo ni jirani ZCIU na hivyo huhatarisha amani Tanzrlllia na kuipunguzia uwczo wake wa kuhakia mfano na kisiwa elm amani. Zaidi ya hayo. semina hizi zilifanyika iii kulimiz~11cngo la ESAURP la kujcnga uwczo wa hinmlmnu nehini. 1.2 Matukin Tallgu l\'lkutano wa Arusha Maendclco ya kihisloria ya matukin tangu mkul.:tno wa Arusha wa vyama vya siasa katika kipindi eha mpito kuelckca siasa ya vyama vingi katika kanlla uliofanyika mwczi June. 19()3 ni muhimu katika kipindi hiki. Mkutano hun ulifanyika kwenyc kituo chamikutano ya Kirnatait~l ella Arusha nchini Tanzania. kali ya larchc 2fi na 2S mwczi.luni, Mkulano uliaill~lliwa baada ya r~~i\urp kugundua kuwa nchi nyingi katika kanda hii ya Mashariki na Kusini mwa Afrika sasa zilncchagua ml'umn wa vyama vingi vya sia... a ua scrikaji. Vyama vya siasa vilivyo mallarakani na vile vya upinzani vilikuwa vinangclea kwcnyc maji yasiyol'ahamikakwani nchi nyingi mnhruno vyama hivyo vimo, zillahistoria ya kuwa na utawnla wa chama kimoja amhapn vyruna vinginc vya siasa vilipigwa marufuku. Kwa hiyo, vyruna kwcnyc nehi hizi vilikuwa vinajiingiza vycnycwc kwcnye

12 utaratibu wa si.;'lsa wa vyama vingi bila kuwa na mbinu na uzocfu amhao ulikuwa unahitajika katika kujenga na kudumisha chama ambacho kinaweza kuunda serikali au kuwa kibadala ella serilmli iiiyo madarakani wakati fulani. Haja ya kuwa na chama cha sia,a chenye uwezo katika mfumo wa vyama vingi imesababisha kufikiria mambo kadhaa Imma vile: usajili wa chama. uandikishaji wa wanaehruna. kuanzisha chama kwa ajili ya taifa zima. muundo wa chama, kuehangisha pesa, kutatua migongano ya ndani na matumizi ya vyomho vya hahari. Mkut'Ulo ulizungurnzia haya na rna-mala mengine chini ya mada za makala zilizololewa. Makala hizoni: Vyama vyasiasa. Demokrasia nasiasa ya Vyama vingi kalikakandayctu. Nafa.i ya Vyruna katikajamii ya Kidcmokmsia, Sia'\a za Chama nataasisi 7.(1 Oola, Muunuo wa Kilmtiha wa Vyruna Vya ShL'i.:'l katika Mfumo wa Vyama vingi. Matatizo ya Vyama Vya Sia'ia vihvyo Mauarakani na vya Upinzfmi. Upigaji kum: Mhil1u za vyama vya Siasa, vyama vya Simm na Nafasi zao katika kuimarisha Uchaguzi Hum na wa Haki, Usimamizi wa Uehaguzi, Mfumo wa vyama vingi l1a MaelH.ielco ya Kiuchumi. na ljimairishaji wa Dcmokra'\ia. Kushiriki vizuri kwa wajumhe, kuliweka wazi uzoefu na matatizo ya vyama vya siasa katikajitihada zao za kujijenga kwa vyama vyenye uwezo wa kuunda serikali au kuwa wapinzani imam. Mkutano ulipa~1 mahudhurio mazuri. Kulikuwa na vyama vya siasa 31 kuloka nchi 9 na washiriki kuloka nchi 17. Uchangiaji mawazo katika mkulann ulikuwa mkuhwa na katika mazingira mazuri. Wingi na ubora wa washiriki unaweza kut11ibitishwa na iuadi kubwa ya makala za mkulano ambazo zilikuwa 34 kwa ujumla. Makala 28 kati ya hizo zilihudhurishwa Ila vyama vya siasa vyenyewe. Ni wazi kuwa, Icngo kubwa la mkutano am halo liiikuwa kuwalela pamoja viongozi wa vyama vya sia'\a (vinavyotawala na vya upinzani) katika nchi za kanua yetu Iilil1kiwa kwa kiasi kikubwa. Nia i1ikuwa oi kujauili na kupcana uzocfu na mawaz() katikamazingim ya kiraftki na yasiyo ya upande wowolc kuhusu ma~uala mbalimbaji ya kinauharia na kimatendo ambayo yanajaribu kuzuia au kuenuelcza kipinui elm mpitn eha amani. Maoni yangu binafsi katika utangujizi wa kitai'm kiitwacho The Cost of Peace 1994 bado yana ma.:'ula: Kwa kuangalia kiwango eha uwakilishi wa vyama vyasiasa na kwa uhora wa makala na maoni ambayo yalitolewa wakoui wa majadiliano. mkulano usingewe..a!...-uwa hora zaidi ya hapo. K..ilendodla kuwalela pallloja wanasiasa wa vyallia vyasiasa vinavyopingana. hiyopeke yake ili!...-uwa ni aiama ya llo;hindi wa 1Il!...-uIOlno. IIOlIOl hivyo kujikuwa na maana..aidi ya hapo. M!...-ulano ulikuwa na ululivu na wa killelllokra.o;ia. Kwa mfolnll, vyama VyOIC vya siasa vya Tanzania uk.iondoa chama lawala (CCM) na Tanzania People's Party... ililoka nje ya ukumbi wa 1lI!...-ulano kwa alllani wakalj wa holuba ya mgeni rn,.. llii iii kuelezea hi... ia 1.ao. Kwa walu wenginesuala hili liliollckana kama kilet\tlocjm!...-ululllia "haki 7.a kitlemokrasia", wakali walu wengine waliona kuwa ni kukllsekana kwa uzoefu na uvumilivu. 2

13 Ujumbe wa vyama vyasiasa vya Kenya, Uganda na DOL'Iwana,japovilian7.a kalika ma7jngira ya uitasallla sana. waliweza kuendelea kubalci katika ukumhi mmoja. kushikana mikono. na kuheshilllu maom ya IlIwingine bila kulazilllika kupata mwafaka au kulupilia mbali msimamo wao. Mafanilcio lliakuhwa ya mkulano yanaonekana katika maazimio yake. Vyama vya sia.'ia 31 kutoka nelli 10 tofauti viliweza kuweka m'limamo wa kulaani utawala wa Kijeshi wa Nigeria kwa kulengua matokeo ya uehagu7j; kulaani Ufahne wa Swaziland kwa kuingilia kati zoezi la kulela dclilokra.'iia; kunl'iifu Banda wa Malawi kwa kul.-ubali maendeleo ya nlisingi ya vyama vingi; kumlaani Savimbi wa Angola kwa kushindwa kukubali kll';himlwa uchagud na kuanzisha lena mapigano; na kuloa wilo wa nguvu za pamoja za kujenga chombo ella kanda allihaeho kitatoo huduma za baadaye za kanda iii kuentleleza demokrasia. Mkutano ulipata mwafaka muhimu. Mwishuwe, kulikuwa nn maenddeo ya kisia'la yaliyotokana na ml.;lilano mara lu handa ya kufungwa kwake. Kilentlo elta kutoka nje ya u~1jmhi kwa vingi ya vyama vya sia.'ia vya Tanzania kalika mkutano ella kumpinga Sahnin Amnur. kilieh()(..-hea lilaandaman() makubwa huko 7...nn7jhar. Ujumbc ulikuwa yeye alikuwa mwana halisi na Illtawala wa Zanzihar nn sio diklela kama vyama 9 vya siasa vya Tan7..ania vilivyodai. Kalika Ufalme wa Swaziland, wawakilishi wa vyalna viwili vya upin7..ani walihnjiwa walipolua kwenye uwanja wa ndege. Kamatj kuu ya chama eha Mapindu7j (CCM) no. FORD KENYA zilijatlili majadiliano yaliyofanyika kalika mkulano na alhari za lilaazimio ya Illkulano mara lu haada ya mkutnno kufungwa. Vyombo vya habari vya Tan7.ania viliutanga7.a.~ana fll~-ulano huu. Kwa pamoja, kulikuwa na zaidi ya liiakala 19 kalika magn7.!!li kalika ntiezi 2 iliyoki7..unguka kipindi cha IIIkutnno nehini Tan7.ania. Zaidi ya hapo gazeti la 7...nmbia liilwalo lrve\opmenl Dialogue limeehapisha makala ndefu kuhusu Illkulano. Shirika lautanga7... 1ji la DBC na Redio Tanzania zilitanga7.a lua~uala yaliyojiloke7..a kwenye m1.:ulano. Yole haya yaliongeza uzuri kalika kushirilci kwenye 1Il~-ulano uliolayarishwa hasa kuamslta utambuzi wa kisiasa kalika UIlUlla wa vyama vya siasa unaoelekea kwenye demnkrasia ya Afrika. Kulikuwa nn marengo ya wa7j wakati wa mkulano alllhayo yalitnkana na ku.~hindwa kwa ujumbc wn vynma vya sia.~a kudewa ma.mala amhayo yalikuwa ya IIL'Iingi kalika mada 7..a mkulano. Kwa mfano vyama vya sia.~a vilitilia ma.1naru zaidi Illaenco yale amhayn vyama lawala havifanyi vizuri, na ugumu wa kuingia kwcnye liiadnraka. K wa upande mwingine vyama tawala vililaumu vyama vya upinzani kwa kuk()sa IIlwekkeo. Mucla mwingi huko Arusha ulilawaliwa na majadiliano kuhusu njia na uwezo wa kulllihili vyomho vya dola. masuala ya pesa na kukuhalika kwa vyama, Mkulano uliloa u.~hahidi wa kulosha wa mambo ambayo hayajapatiwa ufumhuzi kalika kipindi eha mpilo kueleken kwcnyct1ellll.)kra.~in yn vyama vingi. Mamho haya ni pamoja lia kll',hillllwn kulengani.~ha kati ya ka7j 7..a.~crikali na kazi za chama eha siasa; ~'.llokuwa na chama cha upin7..ani madhubuti; nligongano ya ndani na ulengano. 7...nidi ya hayo, hisia za undaui zililnh!wa kuwa. zile nehi zina7.0julikana kallia nehi asilia 7.a demokra.'iia ya vyama vingi sin lazima kuwa ni nehi za kidemokra.'iia. Mkutano wa Arusha ulic.lai chombo elm kanoa kiundwc iii kuendcleza dcmokrasia na kuiomba ESAURP kuanuaa ularalibu sio lu wa kuunua t.1asisi bali kuhuni kazi zake pia. Azimio Na. IlIa mkulano lina"icma hivi: Kuan1isha kamali ya kanda ya delllokrasia na ulawala amhayo ilakuwa nn vyama vya siasa, masllirika yasiyo ya kiserikali na laasisi 1.a dililu ya juu. Mkutnno ulinzimia pia kwamha 3

14 ESAURPbaada ya kubebaazima hii inalakiwa pia i1x'he m7igo wa uongo1.i kalika uuntl,lji wa kamati h.iyo ambayo itaunda mpango wa ulaliti na mafun7.o katika nga1.i ya kanlla katika ntaorua)a yanayohusu demokrasia na ulawala. MIo."Ulano ul.ia7jmia kuwa silughuli 7.3 kamati zigharim.iwe nascrikali za kiafrika na jumuiya ya k.i malaifa inayopcnda kucolldezaticlllokra.. ia barani Afrika. Kati yajune 1993 na Januari Sekretarieti ya ESAURP ilihidi kurckehisha mpango wake iii kuingiza kazi yake mpya: kuwa mwcllycji wa Sckrctaricli ya kuratihu runhayo itafanya kazi katika u~lnitihu uliopcndekezwa na mku~'no wa Arusha yaani kusimamia maende1eo ya kisiasa Imtika kluuk' ya ESAURP. Kazi zifua~'y1o ziliundwa: kuhariri makala za kuchapisha kitahu (The Cost of Peace): kuandaa Rasimu ya Mimdi anlhayo lilajadiliwa kwcnyc mkutano wa Gaboronc (Rasimu ya Mmdi wa Elimu ya Dcmokrasia) oa kuehangisha pcsa. 1.3 Mkutano wa Gahorone Mak1yarisho ya mkutano yalikrunilika mwishoni mwa mwaka 1993 na ilipolika Januari mku~'no ulifanyika mjini Gahomne. BotsWlU13. Mjini Gahomne. nchi 9 kati ya nchi 12 7.a ESAURP zinazoshiriki kwcnyc mpango huu. ziliwakilishwa na makunui mawili ya wanasiasa. K wa upandc mmoja kulikuwa oa wawakilishi wa vymna vya siasa vinavyolawala na kwa upal1llc wa pili kulikuwa na wawakilishi wa vyama vya upinz:uli. runhavyo hujuliknua kama vymna vipya vya siasa. Baraza la uwakilishi la makulll.li hayo mawili Iiliul1llwa (angalia jariua la Daraza la Dcmokrasia 1994) Mkutano ulizungumzia ma~uala mallllc muhimu: maadili ya kitait~1. uhusiano kali ya dcmnkrasia na macndclco ya kiuchumi. msimrunn wa jumuiya ya wafadhili kuhusu dcmokra,ia katika Afrika, na kugharimia mpangn wa Daraza. a) Katika horuha yakc kwa mkuk'lno, Waziri wa Nelli wamipango wa Tanzania. Dwana Horaee Knlimba aliscma kuwa kuna haja ya kuwa na maadili ya kitaifa kwa kila nehi. maadili yaliyokuhaliwa na vyruna vya siasa. Aliscma: "Dhana ya "MnadiJj ya Taifa"la7jma ikuhaliw~ na wole kwasahahu ni kwa manufan ya wole." "Maadili haya ya Taifa" amhayo ni pamoja na kukalaa malulllizi ya mahavu kama njia ya kupata u.~hindi wa ulawala au lo.'l.~hinda hoja. Sherin haki 7.8 uchagu7i, hu... hiriki kwenye uchagu7j huru na wa haki iwe nclio njia halali ya kushika madaraka ya Scrikali. Zaidi ya hayo. vynma vya... iasa Afrika lazima vikuhali Illalokco ya uchagu7i huru wa haki hadala ya kulafula v.isingizio vya kuyakalaa. b) Mkut.ano wa Gahonmc ujihisi kuwa kuna uhusiall() kati ya macndclco ya kiuehumi oa dcmokrasia ya vyama villgi lakini ulishilldwa kuwa wazi kuhusu uhushulo huu. Sualahili lilijitokczakutokana namaoni ya utangulizi aliyoyaloa Dalozi wa Marckani Howard Jetcr kwcnye mku~'no: Kuna uhusiano wa moja kwa mnja kali ya clelllnkra... in na maendden. malllhc.l haya mawil.i hutcgemcana. na "'.. \llcana. na kwapamoja kuzaa kitu kikuhwa kwa idadi kuhwa. Inawezekana 4

15 kuwa na mal!nlicll!uya kiuchullli hiladcmnkra.'1ia lakini sin kwa kipincli kircfu. Sl!rikali zisi7.o za kitlemnkra.'1ia hujifungia, hujilintla na ha7jwajibiki kwa raia... ake na kwao wenyewe. Ni meneja wabovu wa kijamii nahawanaubunifu. Sl!rikali zisizoza kidl!lilokra.'1iahuchanganya nianauhunifu wa walu wake nahupenda kukiukahaki 7.Alllt'lingi 711 binadamu na uhuru. Mara lu hupnleza kukubalika na hufa. lia7.iwezi kudumisha kuungwa mkono na walu wake. c) Tahia ya kutnfungamana na UprulUC wowotc wa taasisi zinazocndeleza clcmokrasia ilipokclewa kwa shangwe kuhwa. Niliuamhia mkutano kuwa: Sio lu lusifungamane na upande wowote. bali pia ni lazima luonekane hatufungamani na upamle w(lwole. Ni kwa.'1ahahu hii ndin ni nalaka ludezane nanyi 1II;,,~haka alllb.1yn.~i.'ii. Jallua laa.. i.'1i. lunajikula lunayn wakali tunapojarihu kulckdcza ka7.i 7..a mraeil Mipangn ya kaoda oa mikulanohaiwl!7j 1..'U.!Oclc... hwahiia u.~hirikiano wascrikali. Kwa hiyo. ni wajihu wdu kufanya kazi karihu sana na vyama vya sia.. a vinavyt1lawala. kama IIlpango wa kanlla uliopcndl!kezwa unalakiwa ufanikiwe. Kwa hiyo kuna hatari kuwa ESAURP inannckana na vyama vya.~iasa vya upinzani kama inafungamana na scrikali. Wakali huo huo. kwa ajili ya ~:u... hiriki kalika IIIkulano na kuupa uhalali IIIkulano na mipango ya kulela demukra.'1ia ni lazima lufanye kazi karihu sana na vyama vya upinzll,ni. Kwa IIIfano. hila uwakili... hi wa vyama vya upin7..ani kalika Mpango wa Taifa wa Elimu ya wapiga kura. mpango unaweza ukaonekana k.1ma propaganda ya serikali. Kwa hiyo, tunakuhali kukosolewa kwa upande uulloja kutuka vyama vya sia.'1a vinavyolawala kwa kulofungamana nav)'u na kwa upande IIIwinginc 1..'Uloka kwenye vyallla vya upin7..ani kwa kuunckana kuwa tunaisaitlia serikali. Ni lazillla nisi.~ilizc ".-l.iwa. ngenda yctu ni kuhaki lu.~iufungalllana na upande wowotc kabisa na kwnmha kama... hirika lisilnla ki... crikali lunazo sifa 7..a kuifanya kazi hiyo. d) Suala la kugharimia mracli lilikuwa sua.la muhimu kalika mkutano, haada ya wajumhe kugunuua kuwa itakuwa vigumu kwa scrikali za Kiafrika kugharimia mradi huu ha'\a katika hatua zakc za mwmlzoni. G. Chiepc. Waziri wa Nehi za Nje wa Botswana aliscma katika hotuha yake ya ufungaji wa mkutano kuwa: Mnahilajika kuchangishape.~aili kulekela1l rnipangoyaelilllu ya kupiga ":ura. uwe7..0wakiutawala wa vyamn vya... iasa na \Isimami:.ti wa uchnguzi. Ilii ni... ehclilu ngulllu na tnuhilllu sana kalika kazi yenu. La7jllla 1Il7jngatic... unla la kuchangi... hn p.!.'1a kwa nguvu na muyn kwn snhabu ulekclezaji wa liiipangn ycnu ya sasa fla baaclolyi! ilalegemea kwol kiasi kil..'ubwa kuwepn kwa fedha. e) Na Howaru Jcter aliwcka msisitizo kwcnyc utcnuaji wa haauaye wa Jumuiya ya Wat;,uhili katika kujarihu kuemlcleza ucmokm,ia. Aliscma: Marl!kani imesema w0l7j kuwa nchi zilc Ollllha7.0 l.inannyi!.~ha kulcncla kwa dhali na kwit kuenje1ca kullusudelllllkra.~in 7jtapalakipaund"lCleci13lllisamia ya Marckani. K wetusi... i hizi siu jilihaja za kulcnda wellla na vila baridi "ya liiashinclnno ya kiitikadi vimckwisha. Tunasaiclia demokrasia kwa.~ahahu oi kwa liianufaa ya Tail'a h:lu kul:1llya hi\'yn. Ni jamlx> sahihi kufanya hivyo. Siojukulllu la Marl!kani nn walasio kwa mnslahi ya Marckani kujaribu kuamua nani aitawale nchi yoyo!e yn Afrika. lialulaingilia uchaguzi wowolc wa Afrika. 5

16 Uchaguzi ni suala la walu kuamua. Japokuwa wakati fulani IUlaonekana kukosa uvuluilivu. Amerika inalambua kwamba demokrasia ya kweli inachukua muda kuijenga. na kwamha hata baada ya nruda kupita. liiatokeo yanaweza ya... iwe kaolilifu. Tunacholaka kupata ni ulhibitisho kuwa serikali zinafanya jitihada za dhati na za kuendelea kuelekea kwenye mwelekeo sahihi. Kuhe... himu haki za binadalllu. kuanzisha mazllngulllzo ya maana ya kisiasa, kuwa wakweli na wazi katika serikali na ku... aidia janui hunl. Scrikali l.ina7.0fanya kazi kwa nia ya kufikia liialengo haya zinaweza kutegemea na zilapala nt.. aada wa Marekani. Serikali ambazo zinakalaa mageu7j haya zisitegemee ushirikiano wetll wa kikamilifu. Hili sio tisluo wala adhabu. bali ni tamko tu la hali halisi ya sa.. a. Lakini iii kuipendeza Marekani serikali za Kiafrika zifanye mageuzi ya kidemokrasia. Zikifanya kwa faida yao. nchi amba7.o zilakubali delllokra... ia zilacntlclea. zila.. itawi na kukua. Nehi hizi. zitakuwa na alllani na utulivu. Kwa pallloja. nr.:hi hi7j 7.8 kitlelllnkra.. ia zinaweza kulatua malalizo ya Afrika na Bara hili lilaloa Illchango mkllhwa ulimwcnguni. Jambohili ndilo linalohitajika kwa Afrika. Na hili ndilo jalllhnamba\o Amcrika inahilaji kwa Afrika. Tlitawaunga mkono kwa vile tunawatakia khcri. IIi kufanya kazi, nara7a~ IiIihitaji ushirikiano kamili wa ESAURP kmna Taasisi kuunda Sekretaricti. na kupanga kazi za Daruza, na kusaidia k.atika kuehangisha pesa na utawala. AfisaMafunzo Mkuu aliteuiiwa kuwa mjumhe wasekretaricti amhayo itafanya kazi chini yakamati ya utcmiaji ya wajumbc to wa Baraza. Kwa ufupi, Daraza liliunda nguvu zake, likaweka mipaka ya u~~wala wake na kuelczea kazi zake kwa kulenga Elimu ya Demokrasia ambayo itatolewa kwa kupitia mipango mitatu: Mafunzo ya walimu, Uimarishaji wa uwezq kiutawala wa vyruna vya sial\.1, na Usimrunizi wa Uchaguzi Mpango wa Mafunzo ya Walimu Mpandll huu ulianzishwa iii kushughulikia Elimu ya kupiga kura. Malcngo manne yaliwekwa: Kufunza walimu na viongozi wa manni ambao watafanya kazi kama walimu katika nelli 7...'10 kuuclezca umma juu ya haki za kupiga kura na wajihu, u3mlikishaji na mbinu za uchaguzi. Kuinuakiwango zaidi c1mkuclcwa miongoni mwa wapigakum kuhusu wajihu wan katika zoezi la kidcmokrasia Hi kuwafanya washiriki zaidi kwcnye kupiga kura un kuwa na mshikrunano wa muda mrcfu wa kulcta dcmokra.",ia. Kuhimiza na kusaidia kushiriki kikamilifu kwa wanawakc. kruna walimu au wanafunzi katika mafunzo ya walimu wa mpango wa Elimu ya kupiga kura. Kupala data ya utajili kwa kupitia viongozi wa maoni hususani maoni ya wapiga kurajuu ya uhusiano kati ya ujcnzi wa dcmokrasia na macndelco ya kiuchumi, runhayo h.:'l."ldayc datahiyo inaweza kutumiwa katika kazi za utaliti wa uanc.1ani zashah:1ij.."l7.ajuu na mpango wa kunoa ubongo. 6

17 1.3.2 Uimari~haji wa Uwezo wa Kiutawala wa Vyama vya Siasa Eneo hili la mafunzo lina sehemu 4 Mafunzo kwa watumishi wa vyama vya sia"a Mipango ya UtaJiti wa uandani wa shahada za juu katika siash. Demokraliia na utawal~ MiIk'mgo ya kunoa uhoogo ya kauda Mikutano ya kaod' Mafunzo kwa Walumishi wa Vyama vya Siasa Mifumo ya kisia.'.;a ya vyama vingi ycnye mafanikio hulegemea kuwepo kwa vyama vya sial\a imam vyenyc uwezo wa kuuodaserikali imam. Mpaogo uoaokusudiwa umcleogwa kwcnyc kuongc7.a uwezo wa kiutawala wa vyama vya siasa kilu amhacho oi sifa muhimu kwa chama chochotc kinachotaka kucllllcsha shughuli za kisiasa kikamilifu, zenye mku&'1i1yiko wa matakwa na haja ya kuclczea matakwa yao. Vymna vya siasa vinavyok'lwala na vile vya upinzani lazima vipangwc vizuri na viendcshwc viz uri kama vinak'lka kushindana kwa mafanikio kalika nyanja za kidejl1okra"ia. oa kwa hali hii kunahhajika kuundwa kwa watumishi wenye jicho kali na walioandaliwa vizuri. Mpaogo utasaidia upanuzi wa uwczo wa kiutawala wa vyama vya sia&'1 kwa kuziogalia mahitaji ya mafunzo kwa watumishi wa vyama vya sia'ia katika makunoi mawili. a) Watoa maamuzi oa Mamcoeja b) Watumishi wa Kitaalrunu K wa kuwa mahitaji ya kikazi kwa makundi haya mawili ni tofauti. mafunzo ya aina mbili tofauti ya~~tolcwa katika mprulgo huu. i) Mafunzo kwa Waloa Maamuzi wa Vyama vya Sia.<a na Mameneja Sehcmu ya kwanza ya mp.mgo wa uwezo wakiutawala wa vyama vyasiasa ut..'ltolcwa kwa kuzingatia mahitaji ya watumishi wa vyama halali au vilivyoandikishwa. Watu hawa ni pmnoja na Kalibu Mkuu. Mruncncja wa Chama. Makatibu Wa~aidizi, Wakurungenzi wa loam na Wajumhe wa Kamali Kuu. Mpango huu umcanualiwa iii kuwckcza katika fasilimali muhimu amhayo ni watumishi wa chama cha siasa katika kada za uongozi na mcncjimcnli oa hivyo kukijengca chmna uwczo wa kiusimmnizi. Madhumuni ya mpango huu ni: a) Kuhakikisha kwamha viongozi na mrunencja wa Chama wanapala ujuzi juu ya uundaji, itikac..li. ulrunl:mlisho, muundo na utaratihu wa chruna. 7

18 b) Kucncza mbinu za ut 1yarishaji wa sera u1 chama, ilani kampeni, na mbinu za uanda..:'lji na usimamiaji wa mikutano ya krunpcni. c) Kuimarisha ocmokra'iia na kujcnga mbinu za kusuluhisha migogoro noani ya chmna. d) Kuonyesha rnhinu na rn.1nufaa ya vyornho vya hahari vya Ulnma na vya binafsi, katika uchaguzi. e) Kuclcza ~1tizo la kuclewcka kwa rna,uala ya kisia,a miongoni rnwa wapiga kura na jukumu la msingi la vyama vyakisiasa lakuwaclimisha wapiga kura kwa kuwajcnga kisiasa. t) Kuclcza mhinu za kutafuta kuungwa mkoj1o, hasa kwa njia ya fcdha, na wananchi kwa ajili ya ujellzi na uhai wa chama. g) Kurahisisha uhadilishanaji wa mawazo na uzoefu miongoni mwa viongozi wa chama wakati wakishiriki kalika semina na kongamano zilizomo kwenyc mpango huu. 11) Kucneza. kwa mapana ya kutosha, Laarifa na maarifa yaliyolokana na mipango ya uzamiji, ya kunoa ubongo na ya climu ya uchaguzi minngnni mwa wanasia'ia wa ngazi yajuu. (mipango hiyo imcfafrululiwa huko rnhclc katika kitanu hiki). i) Kuwapatia viongozi wa chama wrumohudhuria mafunzo mhalimhali, mhinu na maarifa vitakavynwawezesha kuwafunza wanachama wcnzan amhao hawakupata mafunzo hayo. j) Kuwaclimisha mruncncja wa chrunajuu ya misingi yashcria ya uchaguzi, krunpcni, mwongozo wa mgombca,na uoumishaji wa muunoo wa chama k:.liika vipinoi vya kati ya chaguzi. k) Kujcnga Ulrunaduni wa kuvumiliatm kisia"a na wa kuzingatia kanuni, kawaida, na matcndo ya kidcmokrasia yaliyokuhalika. Mpangn wa Kozi MpfUlgO wa kozi unajumuisha mada kama vile. maana halisi ya demokra"ia ya vyama vingi, majukumu ya vyruna vyasia."ia, utamtihu llamuunoo wachama, 1Ilafulaji wanachama. mbinu za utayarishaji wa sera na miongozo ya chama, mhinll za uhorcshaji mapato ya chama, uimarishaji na uoainishaji wa matakwa mhalimhali na ulaluzi wa mgngoro. Elimu ya uchaguzi hupclckca kuongczcka kwa uwezo wa usimamizi wa chama eha sia'ia kwa vile huwalmma."iisha wapiga kurajuu ya sera na majukumu ya vyruna vyasiasa. Aidha 8

19 dara 7.1 utafiti zilizotokana na mawazo ya viongozi juu ya kiwango eha elimu ya mpiga kura yanaweza yakatumiwa kuunda kitcngocha data kwa ajili ya mipango ya uzamili na ya unoaji ubongo juu ya maoni ya wammchi kuhusu uhusiano baina ya dcmokra~~1 Da maclllieico ya uchumi pmnojana mambo mengine yanayohusiana. Kuimarisha uwezq wa usimrunizi wa ch.,una elm siasa. kwa maana nyingine. kunapclckca kupanda kwa viwango vya climu ya mpiga kura kwa vile iii vyama vya kisiasa vinmye kazi kikamilifu sharti vijihusishe na kuwajenga waru kisiasa. Mipango ya kuimarisha uwezo wa llsimamizi wa chama eha sia.. a inahitaji vifaa na mbinu za kufundishia ambavyo vyote vi~1tokana na mipango ya uzmnili na ya uno~i ubongo. Kwa upanc..lc mwinginc mpnllgo wa mafunzo kwa viongozi on mamcneja wa chama ulaihua ma"iuala ya kinadharia nn kiufundi ambayo yana.wc7.a kulafi liwa na kuzungurnzi wa katika mipango ya mafunzo ya uzamili na ya kunoa ubongo. Hivyo b;:t"i mpango wa mafunzo kwa viongnzi na mrunencja wa chama Ili scheinu ya miraui mingi inayok.-unilishana na mnhayo kwa ujumla wake ilaashiria halua moja kuhwa mbcle katika elimu ya ucmokrasia kalika k.1nua hii. Katika kutimiza Icngo hili schemu ya pili ya mpango wa uimarishaji wa uwezd wa usimrunizi wa chama eha siasa inahusu mahitaji maalum ya walumishi walaalrun na kdzi zao nuani yamuunuo wa chama eha kisiasa. Waamuzi na mameneja wanahitaji watawala wasaiuizi wajiofunzwa vycma iii waweze kuzilcnua k.1zi zan ipa'\avyo. ii) Mafunzo kwa Ajili ya Watumi'ihi Wataalam wa Chama eha Siasa Sehemu ya pili ya mpango wa kujenga uwezd wa usimamizi wa chama eha sia<;a umeclckczwa k.1tika majlilaji ya kiujuzi ya wafanyakazi wataalam ambao hukiwezesha chruna eha siasa kucndcsha mamho yakc kulingrula na taralihu na kwa ufanisi. Kozi za mafunzo maalum katika Sckrctaricti ya ESAURP hutolcwa kwa wafanyakazi wal.k'alam wa vymna vya siasa vinavyokubalik.1 ki5ihcria na vilivyoanuiki.shwa ha~1 kwa wahmyakazi wa chama cha sia"a wananjihusisha na knzi za utumishi na 7.a kuanuikisha wapiga kura, uhasibu, utawala kwa jumla na kozi 7.a ukarani. Mauhumuni ya mpango huu l1i: a). Kuanzisha tcknolojia ya hahari ikiwa Ili prunoja 11.:1 mafunzo ya "mi~ro-computing" na "woru processing" kwa wafanyakazi wa UL.1wala..' b) Kutoa maf unzo juu ya matumizi ya mifumo ya kisasa ya kompyu~1 na uhifaiihi data kwa ajili ya utawrua na usimamizi wa fcuha kalik.'l chama ella Sia&1. c) Kurahisisha matumizi ya kompyuta katika macnco kmna vile ya idadi ya ~iitu, kura ya maoni, matokcn ya kura na uunoaji wa sera.. l'o 9

20 d) e) o Kulurnia ipasavyo (hila kufuja mali) vifaa vingi rnhalimhali vya kornpyula kalika ESAURP pamoja na walumishi wake wenye ujuzi katika kuloa rnafull7.0 kwa idadi kubwa iwez.ekanayo ya wafanyakazi wak1wala. Kurabisisha ubadilishanaji wa rnawazo na uzoefu bailla ya washiriki kwenye kozi wakali wa rnafunzo. Kuhruna~isha mbinu ya utatuzi wa matatizo kwa prunoja oa ya mawasiliano ya pamoja rniongoni rnwa wafanyakazi wa utawala kuloka katika vyama rnhalirnhali vya siasa katika kanda hii. Mpango unaonyesha matumizi rna'dum ya mifumo hii kwa ajili ya wafanyakazi w3taalam wa chama chasiasa, kwa mfano, unaonycsha nrunnaya kuanzisha hifadhi ya data kwa ajili ya uandikishaji wachama namatumizi yahinulhi yaoatakatika upimaji ukuhalifu wa sera Mpango wa Marunzo ya Uzamili kalika Siasa Dernokrasia na Ulawala Mpango hull unaanzishwa katika nchi 7... '1 ESAURP zenye ioara zilizokomaa za sia.;;a kalika chun kikuu. Mafunzo ya utatiti yanayotolcwayata.kuwakwaajili ya wanafunzi wa shahada ya uzamili(m.a) na stashahada, amhao baada ya kuidaliza sehcidu ya rnafunzo ya darasani ya kozi yan ya sia~a. demokrnsia na utawala watafnnya utat1li juu ya mao-mala yanayohusu uenezaji wa demokra"\ia. Mpango huu una malengo manne yanayofungmnana. a) Kuunga mkono lafiti za kigunduzi mnbazo hutoa taarifa kwa ajili ya masuluhisho ya papo kwa papo ya matatizo yanayohusiana oa ucnczaji unaofaa wa dcmokrasia na vyama vingi katika mazingira ya kiafrika. b) Kuumla urarnlihu wa usambazaji wa matokco ya utajiti yaliyochapwa na serikali. vyama vya sia"\a na makundi mcngine yanayopenda. c) Kuunda bodi ya vilcndo ya kufna ya ulajili runbayo illawcza kuwa schcrnu rnuhirnu kmika mafunzo kwa walimu kwaajili ya Elimu ya uchaguzi ua piakalika uimarishaji wa uwezd wa usimrunizi wachama cha siasa; mipango iliyopcudckezwa mwanzoui rnwa kik1hu hiki. d) Kupanua mojakwamoja uwezo wa usimamizi wa chrunacha siasa katika vyama vya sia"\a vya eneo hili tukirilia maan~u1i uwezekano wa baauhi ya wanafunzi katika mpango huu kupatiwa nafasi ya kuloa ushauri au ya majukumu mengine nuani ya chama na scrikali. Pamoja na kwamba ESAURP na Baraza la Dcmokrnsia zinatmnhua mpango huu unaloa nafasi chache tu (nafasi 60 kwa mwaka) inatarajiwa kuwa mpango huu ulakuwa na 10

21 manufaamakuhwakijamii kuliko yale yakihinafsi watakayoyapala wale walinpala nafasi hizo chache. Hakika pcndckczo la mafiti linalokuhalika ni lazima lidhihirishc kwamha pamoja na utafiti huo kumnufaisha m~~fiti pia malokcn yake (lasnifu) yatakuwa na manufaa katika miprulgo yotc miwili ya mafunzo kwa walimu wa chmu ya ucllaguzi oa uimarishaji wa uwezo wa usimmnizi wa chama eha siasa oa katika macndclco ya dcmokrasia ya vyama vingi oa ucnczaji wa dcmokrasia katika kruu..la hu ya Ma"ihariki na Kusini mwa Afrika. Aidl13 inalarajiw3 kwamba bac'luhi ya wanafunzi wanaomaliza mafunzo watafanya kazi katika nyanja zinazohusiana na siasa na hivyn kupclckca kuwckn kwa ongczcko kubwa la uwezo wa usimrunizi wa chruna elta sia... a katika kanda hii. Matnkco yanayotarajiwa oi pamoja oa: a) Kutunga na kusamha7.a maancjishi mhalimhali ya ulafiti ycnye manu faa ya moja kwa moja kimatumizi katika elimu ya uchaguzi na upanuzi wa. uwezo wa usimamizi wa chruna eha simla, b) Kucndclcza ma.:'lfifa katika ny,mja 7..1 ucnczaji tlcmokm"ia na vymna vingi kwa matarajio kwamha maarifa hayo yataingizwa nu kutumiwa kwa ajili ya manura.:'l ya vymna vyotc vya siasa vinavyopemlwa na wapiga kura kalika kantla ya ESAUR:P. c) ljpanuaji wa uwezo wa utajlti katika eneo hili hasa ule wa utatiti wcnye manufaa katika masuala yanayohusiana na uenczaji wa tlcmnkra"iia Mpango wa Kanda Unoaji Uhongo Mpango huu unawapatia wahatlhiri na watajlli waeneo hili nahlsi z.a kufanya utatiti katika sckrc~1fieti ya ESAURP kwa kipindi eha miczi 3 hadi 12. i) Washiriki Mpungo wa kunoa ulxmgo umehuniwa kwa ajili ya w:muta.:l.luma mnbao nyanja zao za kita..'lluma na tajlti walizopcntlekeza zill... 'lhusiana ha"a oa hatua za elimu kwa ajili ya kuencza uemokrasia katika kanua ya ESAlJRP. UtaJlti unatarajiwa hasa ushughulikic enen muhimu la climu ya uchaguzi nn la mafunzo ya vyruna vingi na ucnezaji ucmokra.liia kwa!\erika] i na vyruna vya siasa. ii) Malengo a) Kuhimiza na kuwasaiuia watafiti wazamili katika kufanya tafiti amhazn zinatoa ufumhuzi wa moja kwa mnja wa tatizo la climu nn mafunzo kwa ajili ya kueneza ucmokra"ia. b) Kuwaparia watajiti kutnka kanda yasekrctariati ya ESAURP nyenzo nyingi zalmzi kutoka Sckretariali ya ESAURP mnhazo ni prulloja na: walal1ti wenye uzoeru, II

22 vifaa vya kismm kwa ajili ya upembuzi oa uchanganuzi wa data, machapisho ya utaliti oa kitcogo cha data, olisi. nyumba 7--3 kuishi kwa kuziogalia malumizi bora ya rasilimali ehache Z,'l utafili. c) Kuimarisha sekre~1ficti ya kanda ya ESAURP kwa kuhimiza ushirikiano wa karibu wa Kimataifa oa mawasiliano miongoni mwa wanataaluma wanaofanya kazi kaliim nyanja za ulafiti zinazohusiana na mkondo mwafaka wa uanzish'\ii wa vyarna vingi kwa njia ya elimu na mafunzo. d) Kuloa mafunzo juu ya mbinu za kisia<;a za ulafiti, mbinu za uehanganuzi na vifaa vya ukadiri'\ii ki~'lkwimu arnbavyo kwa sasa vinapalikana kalika sckrclarieli (~1Zruna mpango wa kozi wa ESAURP). K wa kujcoga kituo cha maliti cha kuf&1 na chcnyc rasilimali za utaliti za kulosha kwa ajili ya uemlcshaji wa mimdi ya kil:1aluma katika macoco ya ucnczaji dcmokra"ia, malcngo yafua~,yo yatalikiwa: a) Uehapishaji na usambazaji wa ripoti 7..3 ula11li zinazohilajika fla zinazofaa zitakazonufaisha serikali, vyruna vya upinz~uli fla wapiga kum oa ambazo pia zinawc7.a kutumika kikamilifu k.:'ltika mipango ya uimarishaji wa usimamizi wa chama eha siao;a na utoaji mafunzo kwa walimu wa Elimu ya Ucl1t1guzi (mipango arnbayo imcfafanuliwa kalika ki~,bu hiki). b) Kujcnga na kuimarisha wata.:'liam wa elimu ya uenczaji dcmnkrasia katika k~mda. c) Kuanzisha kilengo eha da~, nn maandishi ya ula!ili kwa hali hiyo kusaidia kalika kuonge7.,a uwezo wa utafiti katika mada zinazohusiaoa oa siasa. d) Kuinuakwakiwango kikubwamawasilianona ubadilishanaji wamawazo, matokeo ya ul:1liti na uzoefu k.:11ika macneo ya elimu kwa ajili ya kuenc7.a dcsturi, dhana oa mazing ira yanayotakiwa ya dcmokrao;ia. e) Malumizi krunilifu ya vifaa vya mafunzo na ulalili vya sckrc~1ficli ya ESAURP kwa lengo la uchangiaji kikrunilifu kwa pamoja wa rao;ilimali ehachc za utafiti na la usambazaji wa mbinu za UL:1fiti za kisiasa Vikao Vya Kanda Kutakuwa na kikao eha viongozi wa Vyruna vya siao;a mara moja kwa mwaka. Washiriki wal:1kuwa ni viongozi watrulo katika kaoa ya juu kabisa ya unogozi wa chruna kutoka kalika kila moja ya nchi 12 za kanda ya ESAURP. Kwa kila nchi, mwanasia,a mmoja atatoka kwenye chama L:1wala, mwingine kutoka upinzruli rasmi, na wengine watatu watatoka katika vyama vya upinzani vilivyobaki. Washiriki wenginc katika kikan ni pamoja na wajumbc wa Bara?.a la Dcmokrasia na wagcni waalikwa kutoka Taasisi za elimu na vyama vya hiari. 12

23 i) Madhumuni ya Kikao a. Kuimarisha ushirikiano miongoni mwa vyama vya sias:l k.. ltika kanda kwa njia ya mijadaia kuhusu masuala ya kikanda on ya kimataifa yanayovihusu. b. Kutunza maclcwano baina ya vyruna vya sia\\a kwa kutumia vikao vya pamoja iii kujcnga tabia ya kuhcshimiana on ustahimilivu wa kisiasa. c. Kuwawezcsha viongozi wa vyama vya siasa kukutana on kukabili masuala yanaynjitokcza ya dcmokrasia oa utawal1 rnzuri nn kutoa msimruno wa pamoja pale inapowczckana. d. Kufanya kazi ya kutathmini mralli wa chmu ya dcmokra'\ia katika kanda. ii) Matnkeo a. Utamauuni wa tlcmokrasia unaoelckeza kwcnyc kustahimiliana kisiasa oa kuhcshimu mawazo ya wcnginc bailln ya vyama vya sia'\3 villavyotawala oa vya upinzani katika nehi wanaehruna wa ESAURP. b. Kukuza dhrunira ya ushirikiann wa kikanda. c. Msimamn wa prunnja katika utckclcz('lji wa rmmzimio ya msingi na mapcndckezo yaliyololcwa oa vyama kutoka Behi wrumchmna UfuatiJiaji wa Uchaguzi Hata kalika hali mnbayo kuna wapiga kura wanaonthamika kikamilifu kidemokrasia fla vyruna vya siasa imara fla vycnye ushind:u1i, nguzo mnhayo mfumo wa dcmokra.~ia ya kweli illhlcgcmea ni utaratibu wa uehaguzi ulio hufllna wa haki. K wa ufupi "dcmokrasia" ambayo haki binafsi ya mpiga kuru, kufanya ehaguzi hufll za kisias.:1 inapuuzwa au kuhujumiwa au amhayn vyama vya upinzani vinanyimwa fursa ya kufanya shughuli zao muhimu siyo dcmokra~ia hata kidogo. Kwa hiyo dhima ya msingi ya ufuatiliaji wa uchaguzi ni kuhakikisha haki na usawa kwa watu wananshiriki na vyama vinavyohusika katika uchaguzi. Mpango wa ufumiliaji uliotajwahapani wakikandana utakuwa unajumuisha wafuatiliaji wa uchaguzi waliopata mafunzo kutoka kila Inoja ya nehi 12 7"~ kmllia ya ESAURP. Ni mawazo yetu kwamba i1i dcmokrasia katika Afrika iwezc kulckclczwa kwa namna inayofaa nakupatikana nakuhcshimiwa, nchi za Afrika lazima ziwckc mifumo yao imam na ya kuruninika ya ufuatiliaji wa taratihu za uehaguzi. 13

24 Malukio yakaribuni ya ushuhulliaji wa kimataifa wa uchaguzi yanadhihirisha hayana haja ya ufualiliaji wa uchaguzi. Ukwcli kwamha kazi nyingi kalika eneo hili hivi sa'a zinafanywa na vyombo kulokanjc ya Afrika kunadhoolisha uaminifu wajrunii ya Afrika. Sasa hivi katika kanda yama~hariki na Kusini mwa Afrika kuna raslimaji, ujuzi na uta~hi wa kisiasa kuunda limu zakruui..'1 zinazoaminika za kufuatilia na kutathmini chaguzi kwa gharama nafuu. Zaidi ya hayn washuhudi'\ii wa kima~1ifa kama unavyoranywa sasa una kasoro nyingi ambazozotc zinawczakucpukwa kwa kuunda timu za kikaml17.a ushuhudiaji. Boja zifuat.azo zilitikiriwa katika kununi schcumu hii ya mpango: a) Ufualiliaji unaofaa wa uchaguzi unahilaji ushuhudiaji wa kila hatua taralihu za uchaguzi. Vhaha wa fcuba 11a ugumu wa usaliri na malazi kalika siku 7.ilizopila vimcclekeakulazimisha washuhudiaji wakimataifakulnka nie ya Afrika kushuhudia upigaji kuta peke yake. Kwa kufanya hivyo wamcshinuwa kutathmini vigezo muhimu vya uchaguzi wa haki. wilayaza uchaguzi na vituovya lichaguzi. usamhaz.aji wa viraa vya uchaguzi. nafa'\i sawa kalikakutumia vyomho vya hahari na kauhalika. Mpango wa ufuatiliaji wa kanua utaweza kutoa tatlunini ya uchaguzi iliyo kamili na inayocleweka kwa sahahu matatizo ya mawasilirulo Ili machaehe kuliko yale yaliyowakahili wa'\huhuuiaji kutoka njc ya kanda. b) Ushuhudiaji wa kimataifa wa uehaguzi unategemea utashi wa serikali ya nchi mwenyeji. Waangalizi sharti waalikwe kushiriki kwa vile hawana uhrunana hiyo kikatiba. J-Iata hivyo mpango wa k.'1i1<.1a wa ufuatijiaji utapa,\wa kuwa na uhalali wake. K wa hiyo ut..:'lkuwa na haki kamili ya kushuhuuia chaguzi zotc katika nehi ZOiC kumi na mbili zinazoshiriki. c) Kumckuwanamatukio kauhaamhapowafuatiliaji wa uehaguzi wakimataifa kutoka nje ya Afrika wamejarihu kuwa kama wa'\imamizi wa uchaguzi hauala ya kushikilia wajibu wao ha'\a wa kushuhutiia na kutathmini uchaguzi. Tatizo hili haliwczi kutokca kwa timu za wafuatiliaji zinazoundwa na wajumhc kutoka katika krulda na kufanya k.'1zi kwa kuruata miongozo fafrululiwa hayana na kukuhajiwa kahla. ti) Urunuzi wa nini ha'\a kinafallya "uchaguzi hulu na wa haki" sharti utilie maanani hah hajisi ilivyo katika krull.la ya ESAURP. Vigezo na kanuni za kutumika katika kutathmini shughuli za uchaguzi lazima vikuhalike awali. i) Was h i"iki Viongozi wakuu wa vyama visivyofungamrum na upantie wowote wanatakiwa wateuliwe oa Daraza la Demokrasia iii wawe wajumoc kwcnyc timu ya usimrunizi. Z'1itii ya hayo. Daraza linawcza kushirikisha wajumbc. kwa mnlllo msomi amhayc 14

25 runebnbea katilm siasa na wajumbc wengine wa kualikwa kutoka nooni au nje ya kanda. Hii ni Inoja kati ya maeneo ya mp.-mgo hull ambayo yanawcza kunufaika sana kutokana na ushirikiano na wakala wengine. ii) Malengo Yalizingatiwa katika Maeneo Yaruatayo: a) Makubaliano katika ngazi ya kanoo kuhusu ni kitu gruli kinajcnga "uchaguzi hurn na wa haki"1k1 kwajinsi gani haki itapimwa. b) Kutoa katika kanda idhini mwafalm na halali ya kuangalia uchaguzi katika kanoo ya ESAURP. c) Kuund1 katika kanoa kigczo mwafaka n3 mwongozo wa kusimamia oa kutathmini chaguzi runhacho kitatumika kote katika k.moa nzima. iii) Matarajio a) Chaguzi za kuruninika zilizo hurn lia za haki katika kanda ya ESAURP. b) Uimarishaji wa kikanda na kukubali kuwepo kwa haja ya chaguzi hurn na za haki mkmi ya mfumo wa kiucmokrao,;ia. c) Makuhaliano ya kikanda na kukuhali kuwcpo kwa haja ya chaguzi huru na za haki nliani ya mfumo wa kicjemokrm;ia. KUloka Gaborone, orodha ya hatua za kufanya iliwckwa iii kucmlclcza malcngo haya wak.;'ui wa chaguzi za maljiwani 113 za Kitaifa nchini Tanzania. Ilatua hizo ni pamoja na: kuanzishwa kwa mpaogo wa climu ya wapiga kum; semina ya wakufunzi ya kitaifa; semina za wilaya 24 oa semina 8 za mashirika ya~iyo ya kiserikali. Semina him zilifanyika kati ya Agosti 1994 na January 1995 lia zikiweka halua sahihi ya kujcnga hali krunilifu ya kuelewa ya athari za licmokra~ia ya vyruna vingi. J 1.4 M "ango wa Elimu ya Uchaguzi Tanzania MalIa runhayo iliclckcza michango ya wazungumzaji wote wakati wa uzinouzi wa MprulgO wa Elimu ya Uchaguzi ilikuwa ile iscmayo. iii licmokra~ia ya vyruna vingi kufallikiwa. utrunaouni wa kilicmokrnsia na kisiasa unahitajika uunowe kwa kupitia Elimu ya uchaguzi Ik'l taralibu 7.a kidcmokra~ia. Washiriki 142 runbao walikuk1lja Hotel ya Kilimanjaro, Dar-es-Salaam, asuhuhi wehe 27 agosti 1994, waliwakilisha watoa maoni wa aina mhalimbali katikajamii ya Watanzania. Pamoja na wahungc411la malliwani 18, kulikuwcpo na wawakilishi 14 wa vyama 10 vya 15

26 siasa. waamlishi wa habari 28 kutoka vyombo vyote vya habari. washiriki 14 kutoka vyuo VikUll. vyuo, shute fla vyama vinginc, wawakilishi wa mabalozi nn wanataaluma waongoza mjadala6. Mpango ulianzishwa kwa kuzingatiakuwa walikuwcpo watu runhao sin to wamcjitcnga na uchaguzi na kutotumia haki zao 7.<1 kidcmnkra-;ia hali pia hawazijui. Mpango wa Elimu ya Uchaguzi haukuwa ndio mwisho wa tatizo bali njia ya kufikia mwisho wa tatizo. Mwisho wa tatizo maaila yake oi watu wapewe uwezd wa kutumia haki zao, kucll.'1gua wanachotaka na kushiriki kwenye utawala wao. MratH wa Elimu ya Dcmokrasia runhao schcmu yake moja ni Mpango wa Elimu ya Uchaguzi UlL:'1 malcngo malano: K wanl..a. kupatikana kwa wapiga kura katika nchi mbalimhali za kanua runbao wanaclcwa haki fla wajihu wao. Pili, kwa kunngeza uwezo wa utamhuzi, lengo In kuongcza kiwango elta kushiriki katika kupiga kura nn kuimarisha demokrasia IilaJlkiwa. Tatu, mratli UlL:'lkmmdia kupata makunui ycnyc utofauti kalika zoezi la kidemokrasia. Nne. kwa kupitia Serikali imara ya kidcmokrasia. kutajengcka mazingim ya kisiasa ambayo ni mazuri kwa maenuclco ya kiuchumi. Tano, mpango unalenga kwenye kup..'1la na kushughulikia maoni ya wapiga kura. Mipango mitalu im~1nzishwa iii kulikia malcngo Itaya: Mpango wa kwanza ni Mafunzo ya Walimu wa Elimu ya Uchaguzi. Mpango wa pili l1i uimarishaji wa uwczo wa usimamizi wa vyama vya sia~a. oa wa tatu ni urualili~tii wa uchaguzi. Wazungumzaji waliowakilisha scrikali zao na vyama vipya waliclczca umuhimu wa elimu ya uchaguzi isiyofungamana na upallue wowotc. Wamcsisitizu kuwa lladiliko lolotc linalotokca katikajamii lazima liwc na manufaa kwa haja zajrunii na liclcwckc kwao k..'lffia linataka liwc na ma.'ma. Vyama vya upinzani viliona kuwa Scrikali ya chama kimoja imcshika mizizi sana kia"i kwamba imekuwa vigumu kwa watu wcngi kulikiria munna tofauti. Huta hivyo. kwa vile sa'\a imckuhalika kuwa macnuclcn ya kwcli yanahitajidcmnkrasia ya vyama vingi, i1ikuwa ni muhimu kuwa wapigakura waclimishwe sio tu jinsi ya kuandika kwcnye karatasi ya kura lakini pia kuhusu haki zao k.-una raia, Umuhimu wa kukuzu utamaduni mpya wu sia'\a mnllan unawezu kuzuiu kutoclcwuna katika jamii ambako kulikuwa kunabomna nelli nyingi kulisisitizwa sana. Noani ya ui.:'1ji1aduni hull mpya wa siasa, watll wanawczu kuwa na hakika kuwa ehama kilichopo madm-rumni ambacho hakikuwezu "kuzaa matundu" kinawcza kikatolewa. Haja ya kuwa na climu ya uchaguzi baada ya mialm karihu 30 ya utawala wa chruna kimoja ioaonycsha kuwa baadhi ya watu waliofikiria kuwa ulcuzi wa wagomhca wa CCM k.1bla ya uchaguzi wa matliwani wa 1994 ulikuwa ndin uchaguzi ha.'\a, wajihitimisha kuwa kujiandikishu kwao kama wapiga kum lilikuwa z(jczi lisilo na manufaa. IIi kulikia haja hii, mkazo uliwckwa kwenye umuhimu wa kuwcpo kwa Tume ya Taifa ya Uchaguzi na mradi waelimu ya Dcmokrasiakufanya vizuri. Dcmokra'\ia isingcweza kuagizwa, lakini lazima ikuc kutoka mlnni ya nchi. Kwa hiyo kulikuwa na haja kuhwa ya chmu ya uchaguzi. 16

27 Mpango uliojalliliwa hapo juu uta"aidia vyama vya sia",,'l kama Mmuya na Chaligha katika kitabu chao Towards Multinarty Politics jn Tanzanja 12<)2 walinna kuwa ni sahihi: Upin7..ani imara unaw~7..a kupalikann kuloka chama cha l'ial'a au muungann wa vyama vya sia.. a alllhavyo... ina UWI!ZO wa mlani wa kuonekana na mpangounancll!weka; chama amhacho kina upana wa kimipango na uwezo wa kuingiza wanadlama wengi; chama amhacho kina majengo mazuri na ambayo yalalumiwa na viangozi na wanachama kama ma... uala ya kuungwa mkono; chama ambacho kina ra.. ilimali za kutosha hasa wafanynkazi wa kuentlc.~ha kazi za chama. na mwisho chama amhacho kinahe.~himiwa na kinakuhalika kalika jamii nzim Semina ya Kitaira ya Walimu wa Walimu wa Elimu ya Uchaguzi Semina hii ilifmlyika Chun clta UaHmu eha Dar-es-Salaam. na ililcta pmnnja zailli ya washiriki 70, hnsa kutoka Dar-cs-Sala..-un nn Mnrog()ro. ijapokuwa haadhi yao walisaiiri kutoka mbali kama vile Arusha nn Uingcreza. Wotc walikuwa watu waliokuwa on nafasi fulani katika Mp~Ulgo wa Elimu ya Uchaguzi oa wellgi wan wajikuwa washirikishwe katika kuwafunllisha wale runbao walakuwa walimu wakuwafunuisha wapiga kura katika zoczi 1.'1 kupiga kura. Lengn la semina hii lilikuwa ni kuwaelimisha washiriki kuhusu sheri a na Taao.;isi za mfumn wa uchaguzi chini ya mfumn wa vyruna vingi na katika climu ya wapiga kum. Iii kukiuhi haja ya lengo la kwanza, kijitabu kilitnlewa na washiriki waliclczwa jinsi ya kukitumia katika kuloa Elimu ya Uchaguzi. Mkutann ulisisiliza umuhimu wa uchaguzi huru oa wa haki amban ulihil~tii watu kuclewa na kukuhaliana maana yake. Nafasi muhimu ya wanawakc ilisisilizwa na semina iliclczwa kuwa ilikuwa ya kihistoria. Kwa ufahrunu wake, Waziri wa shcria na ma"uala ya Katiha. Mhcshimiwa S. Silta, alisema kuwa i1ikuwa ni mara ya kwanza znczi Ia tlclnnkrasia lilllcchukuliwa kwatlhati kiasi clta kutikiria kuanzishwa mpango wa mafunzo kwa wapiga kura. HaJi hii itawczcsha Walan1.ania kuwa macho zaitli na haki zao, uchaguzi wa kipi ni kipi, uhuru na wajihu. Kuuntlwa na kudumisha utawala wa kitlcmnkrasia kulikuwa ni muhimu smm kwa malcngo ya Taira ya kuchukua kila njia kwa ajili ya kulcla macllllclco ya kiuchumi na wakali huo hun kutlumishajrunii yenye mnani. Nehi ilikuwa sa", kwcnyc halua muhimu ya mpilo kuclckca kwcnye demokrasia ya vymna vingi: haatlhi ya chaguzi za vyama vingi zimcfanyika. uchaguzi wa scrikali za mita..1 utafanyika hivi kruibuni na uchaguzi mkuu ulafrulyika mwaka ujan. Matoken yake kutakuwa hakuna mutla wa kutnsha wa kucntlesha semina za aina hii. Mwanzoni mwa kitabu, kulikuwa na malla maalumu kama vile Demnkm<.;ia oa liaki za Binatlamu. Nguzo kuu 6za uemokm"ia zilikuwa llluhimu kama ulamauuni wa uhuru wa kiuell1okra<.;ia unat...1kiwa uwcpo. Nguzo ya kwanza ilikuwa kwamha katiba sio tu 17

28 ihcshimiwe lakini iwe mali ya watu amhao watainna kama yao. Pili, lazima kuwe na mgawmlyo wa madarajm iii kuhakikisha kudhibitiana katika utekclczaji wa katiha. Tatu, lazima kuwe na kanuni ya sheria mnbayo itatumika kwa mapana yakc katika nchi na pia kwa ulinyu wake. Nne, kanuni za msingi za haki za hinadmnu lazima zilindwe. Tano, watu wawe hurn kuclcza mawazo tofauti ya kisiasa wazi wazi kwa kupitia vymna tol~luti vya siasa. Si~~, vyombo vya habari visibllilwc katika kuclczca na kutckclcza dcmokra,ia. I1ikuwa ni hald ya mpiga kura kuelimishwa katika misingi na u~1fatibu wa kupiga kura wa mfumo wa vyruna vingi na kuweza kujifunza mipango na sera za kila chama cha siasa na mgombca. I!a~~ hivyo, haki hizi ziarnba~~ne na wajibu. Aina mbili kuu 7.a wajibu ni kujua nakufuatasheria za uchaguzi na kupiga kurn kmlla wajihu na bila hofu ikizingaliwa kuwa katika mfumo wa vyama villgi, i1ikuwajambo horn kutnfaulisha kali ya chama na scrikc,li kwa utmalibu ambao usingcwcza kufmlyika katika scrikali ya ch::una kimoja: Chama killawcza kuunda serikali lakini kikabaki na uhai wake wa kipckcc. Kwahali hiyo, taal\isi za kitaifa lazima ziendcshwc kwa usawa na hila kucgcmcasiasa fulani. Vyama vyote vya kisiasa lazima viwe na nafa"ii katika vyomh(} vya hahari mnhavy() inatakiwa isifanyiwe ukiritimha na chama elm scrikaji. Vilevilc, Tumc ya Taira ya Uchaguzi iollckane kuwa haiegcmci sia.,a fulani f\:ljengo IVlpana: Utendaji wa lvlifumo ya Vyama Vingi vya Siasa Mfumo wa vyama vingi hufanya kazi na hukazia umuhimu wa kutenganisha madaraka k.:'lti ya viongozi wajinchaguliwa na maajlsa tawala. Kundi la kwanza likiwa na wajihu wa kuwcka mikakati na kunoi la pili likiwa la utckclczaji. Wajihu wa upinzani ni zaidi ya ule wa kusubiri kuingia maoarakani, kazi yao ni pamoja lia kutia kishawishi na kuloa ukosoaji wa kujcnga. Scrikali ya wahungc wcngi. au ya mscto ya chama chcnyc wahunge wachachc. scrikali zoic zinawcza kuwa imara iii mradi upinzani una uwezo wa kufanya kazi kalika hah ya kujcnga na kushawishi. Vyruna vya sia'\a mara nyingi vimckuwa ni liluungano wa haja zisizofanana hadala ya kuwa vyama vycnyc itikaui moja. Lazima viwe vya kiucllloknl"ia ndani yake vyenycwe oa kwamha uuiktcta ndani ya ehmna hauna m;ulufa~'l yoyotc kama usivyokuwa na manufaaulliktclanchini. Vymna vinawajibu mkuhwakatikazoczi la uchaguzi. Vinahitaji kus.:'lidia na kushiriki katika z(}czi la kuandikisha wapiga kura. K wmli kushindwa kupata msaada wan katika zoczi la kujiamlikisha kunawcza kukasahahisha kushindwa kwa chama katika uchaguzi. Upangaji wa kam[x!ni na kuzicndcsha kabla ya uchaguzi ulikuwa liluhilllu. tharntibu wa utcuzi na kujitangaza kahla ya siku ya kupiga kura na wajihu wa wafanyakazi wa chama kama wachullguzi wa halua mhalimhali za zoczi la uchaguzi ni j:unho liluhimu sana. Kushiriki kwa vyama ni ukaguzi juu ya matcndn ya rushwa na kutasaiuia kupata haki. Walu walipigia kum masuala. scm, au watu japo hii i1itnfautiana kutnkana na haiha ya mgomhca mwcnycwc au kiwango elm upig;ui kurn. I-Iii haikuwa na maana kuwa 18

29 hakukuwa fla masuala ambayo hayakushindaniwa vikali runhapo vivyo ilikuwa oi muhimu kwamba upinzani ukubali kuwa maoni ya wcngi yahcshimiwc. Kuutenganisha u~1wala kulikuwa ni kizuizi kikubwa dhidi ya rushwa lakini kizuizi kikuhwa zaidi kilikuwa ni kutunhua kuwa wcngi wa wala rushwa hawakuchaguliwa tena Zoezi la Uchaguzi - Sheria na Taasi,i Sheria imcumlwa chini ya mfumo wa chama kimoja clla siasa, na inahitaji sio kuibadili kabisa hali kuirekebisha iii iwcze kukidhi mabitaji ya sasa. Sheria ya uchaguzi ilmshughulikia mamho yote ya uchaguzl Wagomhca walihitajika kutculiwa kihalali. hii ilimaanisha kuwa wateu]iwe ua vyama vya siasa vilivyoanuikishwa. Matlai yoyote ya rushwa. mlanganyifu katika uchaguzi yata,\hughulikiwa na Mahakama Kuu. Utckclez.:'lji mzima wa uchaguzi utasimamiwa na Tume ya Taira ya Uchaguzi amhayo mwcnyckiti wake atateuliwa na Rais. Ilikuwa ni wajihu wa Tume ya Taifa ya Uchaguzi kukataa shinikizo kutoka kwenyc chruna chnchote cha siasa na kuzuia chama tawala kupuuza matakwa ya kunui Inlotc. Ilakuwa sio j::unho la mamm, kwa vymna vya siasa kulalamikia Tume ya Taira ya Uchaguzi kwa matatizo yoyote. Wanatakiwa kuishinikiza scrikali kuona kuwa Tume inafanya kazi vizuri. Tume ya Taira ya Uchaguzi inatakiwa iangalie kwa mapana yake na kurekchisha sheria za uchaguzi iii kuhakikisha kuwa sin tu Tume huru na yenye haki bali inaonekana kuwa ni Tume huru na ycnye haki. Uongnzi wa uchaguzi unalakiwa usisitize kuwa utaratibu unaofaa unatnkana na haki za mpiga kum ua unakuwepo huwa ni nj ia mnhayn walu wanaweza kutumia hili zao za kikatiha kupiga kum kwa uhuru. Mgan wa majimho ya uchaguzi unaoonyesha kwa mifano kuwa mtawanyo ule ule wa uung::ui mkol1o wa chama unaweza ukatoa malokeo ya uchaguzi tofauti yajimbo la uchaguzi. Hali hii imesisitiza haja ya kuunda mipaka ya majimbo ya uchaguzi ya"iyofungmnmla na kikunui chochote na kwa serikali kuheshimu mipaka hiyo baada ya kuwckwa Semina za IVlafunzn Wilayani Semina za Wilaya za Wakufunzi zilifanyika katika wilaya 24 Tanzania Darn (Angalia Kiamhatisho A). Mafunzo hayakufanyika Zanzihar kwa sahahu Z.:'lflzihar ilikuwa haif<myi uchaguzi wa mauiwmli mwezi Oktoha Semina hizo zilifmlyika katika makao makuu ya wilaya. Wa"hiriki walipcana uzocfu wao wa kuelewa maadili, chama na mazingira ya msingi ya kujengea uemokra'\ia hasa wakati wa mpito kuekkea kwcnye tlcmokrasia ya vyama vingi kuloka mfumo wa ehama kimoja eha siasa. Malia zilizofundishwa kwenyc semina zilikuwa: Tafsiri na Maumho ya msingi ya Demokra"ia; I-Iaki za Binadmnu na Uhuru; Mifumo ya siasa ya kut()kuwa na chama. chama kimoja au vyama vingi; Vyama vyasiasana Vyama vya Umma; Maana na kazi zamamix) yafuatayo katika uchaguzi: Tume ya Taira ya uchaguzi. waangalizi wa l1chaguzi na wafuatiliaji 19

30 uchaguzi; Dola(Bungc, UtawalanaMahakama); Vyama vyasiao;a: wapigakura: wagomhca uchaguzi; Sahabu za uchaguzi; Hatua za zoezi la uchaguzi: Hald na Mlyukumu ya wapiga kurakatikadcmnkraliia ya vyruna vingi; Sheria za Uchaguzi; Uanc.Jikishaji wa wapigakura na tarntibu za kupiga kura; Njia na nycnzo za kuhakikisha uchaguzi Huru na wa Haki na uhusiano kati ya mfumo wa vyama vingi na maendclco ya kiuchumi. Lengo la semina Iilikuwa oi kuwafunza wa'lhiriki. hao,;a waratihu wa climu wa kala, amhao walafmlya kazi kama walimu wa viongozi wa maoni katika ngazi ya kalaikijiji. Viongozi wamaoni watafundishwajuu yahaki oa wajibu wampigakura oa kuhusu uandikishaji na taratibu za uchaguzi. Viongozi wa maoni wanatarajiwa kuwalihawishi wapiga kurn kwcnda kujiantlikisha on bamjayc kupiga kura. Semina zoic zilikuwa za kina oa zilikusudiwa kuchukua siku moja nzima iii kupunguza ghanuna. kwa kuzingatia kuwa kalika vituo vinginc wa"hiriki wanalazimika kukaa siku tatll njc ya vituo vyao Lengo la Mafunz" a) Kufunza wakufunzi na viongozi wa maoni amhao watafanya kazi kama walimu na washawishi wa wapiga kufa. b) Kuamsha utamhuzi mkuhwamiongoni mwa wapigakurajuu ya wajihu wao katika zoezi la kiul!mokm-;ia runhapo kutaleta ongczcko katika kushiriki kwao katika kupiga kum na mshikrunano wa kudumu wa uemokra-;ia. c) Kuhimiza kushiriki kikrunilifu kwa wanawakc kmna wakufunzi au wanafunzi iii kuwa"lhawishi kugomhca viti vya uehaguzi. Kama ilivyot.:"1jwa awali, wilaya ZOlc 24 zilimalizika amhapo ni kia-;i eha mhn ya wilaya zote Tanzania Darn. Ulcuzi wa wilaya hizo ulitcgemea iuadi ya kala mnhazo zilikuwa na vyruna torauti vya siasa vinavyoshinuana katika uehaguzi wa madiwani. Kadhalika. kwa sababu za kiutafili, wilaya zilizoguswa ni za macnen ya vijijini, mjini, kilimo, ufugaji na uvuvi Mhinu Semina ziliruhusu kushiriki kikamilifu (kujifunza kwa kushiriki) kwa wanafunzi. Milmuhara mifupi i1ifuatiwa na kipindi eha maswaji na majibu. Ma"lwali kutnka kwa wanafunzi yalitegemewa yasaiuil! kuj ifunza zaidi masuala na mara kwa mara kuknsoa kile walichokiona kuwani kibaya kalika mfumo. Maswali kuloka kwa wakufunzi yajikusudiwa kugundua kama wanafunzi wamezingalia vizuri ma-;uala na kmna walikuwa wanawcza kuelezeama-;walakwa viongozi wa manni. Kijit.:'lhu na vilini maajum vilikuwandiosilaha kuu katika majadiliano katika semina Idadi liiyopata Mafunzo Mafunzo katika ngazi ya wilaya yaliwalikia wanafunzi 685. Kati ya ha~, wanafullzi

31 walikuwa wanaume na 335 wanawakc. Maelckezo yalikuwa i<la<li ya wanafunzi (waratibu waclimu wa kala) iwe nusu wanaumc oa nusu wanawake. Karika wilayaambazo zilikuwa fla waratibu wa climu wanawake wachache, walimu wakuu wanawake au walimu wamwake walialikwa kuwa wanafunzi. Hata hivyo, jc<lwali kalika kiambatisho A linaonycsha kuwa Moshi vijijini viongozi hawakufuala maelckczo. Waralihu hawa wa elimu wa ka~~ 685 walikuwa wafun<lishc vinngozi wa maoni 97,757. Viongozi wa maoni oi watu wanaofahamika amoao wanawcza kuwa"hawishi wengine kwcn<la kuji'ul<likisha na haa<layc kupiga kura. Mara nyingi hawa wa~~kuwa walimu wa shule za msingi. wafanyak.:1zi wa vyama vya ushirika, vijana oa viongozi wanawake. viongozi wauini, wazce, wafanyakazi wanaojulikru13 nn wafanya hiashara. Viongozi wa maoni baad.'1ye wrumt..iliwa nao kuh<'1lnasisha wapiga kurn wapatao milioni 2.5. Kila kiongozi wa maoni alitcgcmewa kuhama"isha wapiga kum walcngwa 20 kwa kiwango ctk'l chini. Kali ya vijilahu 700,030 vilivyochapishwa, vilisamhazwa. Kwa upan<lc wa vijitahu vilivyobaki, hamllii vilitumika kwcnyc mafunzo ya ngazi ya Taifa oa baadhi vililumiwa na semina maalumu za mashirika yasiyn ya kiserikali (NGGs) zilizofanyika mwl!zi Desemha kwa msa.:"llla wa NOVIB. Vijitahu vingioe vilitumika kuwafuodishia wafanyakazi wa Kanis.~ la Kiinjili la Kilulhcri Tm17"~nia (KKKT) mwezi Januari Kwa ujumla dodoso 3,525 zilikusaoywa kuloka kwa wakufunzi oa viogozi wa maooi Semina za Mashirika Yasiyo ya Kiserikali (NGOs) Mwczi Dcsemha 1994 wakufunzi wa ESAURP waliloa semina kmika viluo 7 nehi nzima (pamoja oa Z,Ulzihar) kwa wafanyakazi wa ma"ihirika yasiyo ya Kiscrikali. Kwa pamoja washiriki 611 walihuuhuria semina. Mbali na kuwafunuisha masuala yanayohusiana na mpito wa kuclckea kwenye dcmokrasia ya vyama vingi, sababu nyingine ya semina ilikuwa ni kuanzisha kiungo kmi ya ESAURP na Mashirika y",iyo ya kiserikali katika uchaguzi wa mwaka Kinyume cha matarajio ya wakufunzi wcngi. wa"ihiriki wa semina za Ma"ihirika yasiyo ya kiserikali waliollckana kuclewa kwa unuani oa kuwel..;1 kuchamhua maswala ya kisiasa viz uri ukilinganisha na semina nyinginc zilizopita zilizowallusisha waratibu wa climu wa kala. Idaui kuhwa ya washiriki wa Mashirika yasiyo ya kiscrikali walikuwa watu ambao walikuwa ama kwenyc siasa (viongo7j wa vyama vya sia"ia.jumuiya 7.a chama cha sia'm) na walumishi wa scrikali waliostaafu ambao walitaka kujiwckasambamba na wakali kwa kufanya kazi na mashirika y",iyo ya kiserikali. Mehangmlyiko hun ulilelamaja<lilianohai amhayn yalisaillia kuhauilishana maarifa na uzocfu. Hala hivyo katika viluo futani kulikuwa na wakati kulitokea mruatiiliann makali kwa vile wilshiriki waliendelea kujilamhulisha na vyama vyao vya siasa. Hali hii Hiloa mtihani mkubwa kwa mwcnyckiti ambayc alitakiwa atulizc ha~ira za washiriki kwa kusisitizasifa ya uvumilivu oa kuheshimu mawazo ya wcnginc hasakatika mfumo wa vyama vingi. 21

32 1.4.4 Manni ya Washiriki wa Semina Maoni yafuatayo yalitolcwa na wanasemina katika ngazi ya Taifa na Wilaya na pia washiriki wa semina 7.a ma'\hirika ya'\iyo ya kiscrikali. 1. Wanascmina waiiuiizia umuhimu wa katiba ya T<mzania chini ya demokra"lia ya vyama vingi. Walilikiri kwamba ni vycma vyruna vya siasa, m~l'\hirika yasiyo ya kiserikali, makundi ya kilmljrunu, makundi maalumu na watu binafsi wafanye mkutano wa katiba na kujadiliana juu ya katiba inayokuhalika. Wamckosoa ularatibu unaocndeiea wa kuiweka viraka katiha ya sasa. 2. Wasiwa'\i ulitoiewa wa ukosekanaji wa mmuldishi kuhusu sera 7.a vyama vya siasa. Walidai kuwa kukosekana kwa maandishi haya kulisahahisha wapiga kuru kushinuwa kuloa uajiluzi wa kufaa. kuhusiana na sera bora ya chruna. 3. Tume ya uchaguzi ya Taira ifahrunishe mapcma taratibu za kupiga kurn iii wapiga kura wajue mapcma wanatakiwa kufanya nini kabla ya uchaguzi mkuu. 4. Washiriki wa semina walibaini kuwa prunoja na semina i".u mafunzo kwa wapiga kura ni vema pawcpo pia semina kwa viongozi wa vyruna vya siasa iii kuclimisha uk'unaduni wa kidcmokra"ia na kisia'\a chilli ya mfumo wa vymna vingi. 5. iii kuwa na uchaguzi hum na wa haki ilishauriwa kuwa vy::una vyote vya sia"a vilivyoanuikishwa viwc na nafa'\i sawa kalika vyomho vya hahan na ruzuku ya fcdha ya Scrikali. 6. Kwa kuzingatia uchaguzi mungo wa Kignma amhapo mgomhea asiyc Mtanzania alichaguliwa kuwa mhunge na kwa kuzingalia idadi kuhwa ya wakimhizi kutoka Rwmlda wanaoingia Mkoa wa Kagcra. washiriki wa1itikiri kwamha vyomhn vya scrikali lazima viwe macho wakali wa uamlikishctji wa wapiga kuru iii wa1camhao sio Watanzunia wasipcwe nat~1.si ya kushiriki kama wagomhca au wapiga kura. 7. Washiriki wa1ishauri kuwa karatasi za kura zihcsahiwc kwcnye kiluo elm kupigia kura kila inapowczckana iii kupunguza uuanganyifu amhan unawcza kutokea wakati wa kuhmnisha ma'\mh.juku kwcnua kwcnye vii un vya kuhcsahia kura. 8. Wa"hiriki wa1ishauri kuwa. Tume ya ltchaguzi Taira iwe huru na kama inawczckmm iwc na wawakilishi kuloka kwcnye vyruna vya upin7,ani. Kwa kufanya hivyo. hii ik1.saidia kupunguza malalamiko ya hivi km'ihuni ya maamuzi yake kadhaa. 9. Washiriki walionycsha w:t"iwasi waokuhusu kulokuwcpo kwa maatisa wa Tume katika ngazi. ya mkoa na Wilaya na hivyo kuwafanya watumishi wa serikali kufanya kazi kwa niaha yao. MaaJisa ulawala hawa wa mkoa na wilaya sehcmu nyinginc wmncf:.mya kazi kwa kukipcnuclca ch~una t:lwala. 22

33 10. Washiriki walipcndckcza kuwcpo na orndha ya kitaifa ya wapiga kura ambayo inaweza kurckcbishwa upya haina ya chaguzi. Maatisa wu uchaguzi wangeweza kufanya ul.afili na kurckcbishaorodha hiyo kila inapotakiwa kwa kufuta waliokufa nakuongcza wanaolikia umri wa miaka 18. IIali hii il.:1.punguza kususia uchaguzi. 11. Magazcti na redio yalipcmlckczwa kama taasisi muhimu 1.,,'1 kufanya kazi za ESAURP zijulikanc. Kwa hiyo mpallgo wa climu ya wapiga kura ni vema ul~yarishwe na ESAURP kwa ajili ya waf:ulyakazi wa vyomho vya hahari. 12. Mashirika yotc y",iyo ya kiscrikaji (NOOs) ymncomha yawe ama vituo vya mpango wa climu ya wapiga kura au washiriki katika mp~ulg{l wa mafunzo. KUlokanana ukoscfu wa fctlha. mashirika rnawili Iu yasiyo yakiscrika1i yajionyesha nia ya kuchangia mipango ya climu ya wapiga kura. 23

34 SURA 2 ATHARI ZA MAFUNZO YA SEMINA ZA WALIMU 2.1 Athari Kamiliru Mpango wa mafunzo kwa wajimu oi schernu ya mmdi wa Elimu ya Dcmokm'iia. KUlla mipango mingine miwili: uimarishaji wa uwezd wa usimamizi wa chruna eha sia'm (amhao unajumuisha: mafunzo ya wafanyakazi wa chruna, msaac.l1 wa utafiti wa uw3mjani kwa wanafunzi wa uzamili. likizo za kunoa uhongo za kitaaluma na mikutano ya kanda) oa usimmnizi wa uchaguzi. Kwa hiyo, kimsingi, kiln upimaji ni lazima ufanyikc mwishoni mwa miaka milalu ya mwanzo, wakati ambapo mrru..li mzima utakuwa uko laynrikufanyiwa tathmini. Mipango hii ya mafunzo ni ya kutoa chlllu ya kukuza dcmokmsia miongoni mwa wrumsia~'1 nn kwa umma mzima unaoj ihusisha nn hali bora ya Taira. K wa hali hiyn, athari yoyotc haiwezi kuonckalla mara moja. Hata hivyo, shinikiz() la kutaka kujua 3thari za mafunzo ku(oka sehemu mbalimhali ni kuhwa kia'ii kwamba ni vema kusemea killngo jrunho hilo. Scmina za majarihio za climu ya kupiga kum zitifanyika katika wijaya 24 kali ya wilaya 104 kahla ya uchaguzi wa malliwani. Matarajio ya.likuwa kwmnha upigaji kum katika wilaya hizo 24 utaonyesha tlalili 7..a ath.:"ui 7.. a mafunzn, yanni, kupata asilimia kubwa ya wapiga kum kuliko wilaya amhazo hazikupata mafunzo ya :tina yoyotc. Scmina zilitarajiwa kupiga vita upuuzaji, kuinua kiwango eha uanllikishaji wa wapiga kum na Ilivyo kupala kiwango kikuhwa ella upigl\ii kura. Lakini, hala kalika wilaya him 24, mrunho mawili yanaweza kuscmwa. Ukiontloa Dar cs Sala,un runhapo uantlikishaji uliingiliana na muda wa kuloa semina, kalika wilaya 21 zilizohaki. Semina zi1ifanyika baada ya uanllikishaji kufanyika. Pili, malukio kallhaa makubwa yajiathiri kujitnkcza kwa watu. Kwa hiyn athari kmnilifu ya mafunzn ingeonycsha kupantla kwa asilirnia fulani ya wapiga kum wmlaostahili wakati wa kujiantlikisha oa kupiga kufa kwa wingi katika wilaya hizo 24 ukilinganisha na wilaya ziliznbaki. Wakati kituhu hiki kilipokuwa kinamltlikwa, ni takwimu za waliojiruillikisha tu ntlizozilizokuwa zimclnicwa. Mlinganisho wa nmnha kuhusu nani runejiandikisha na itlalli sahihi ya wale waliopiga kum haikuwcza kupatikana. 2.2 Matukill Yaliyllingilia Alhari Hala kama t"'ikwimu sahihi zingepatikana. tathmini isingekuwa kamilifu kutokana na matukio menginc muhimu mnhayo mna yalitnkea wakati wa kupiga kura au yalikuwa yanajijcnga. Matukiohayo ni yale yanayowagusasana watu kama vile upungufu wa maji, mgao wa umeme, hili kubwazasimu mnbazo hazifanyi kazi, bci kuhwa za bitlll.:'la na kodi yamaentlcleo. M wisho wa YOlC kulikuwn nn tatizo la kifellha runhalo lilitnkca kwa sahahu serikali imcshindwa kuongcza pato la Taira. 24

35 2.2.1 JuhUlJi za Wizaraya Fellha za kukusanyako<.li hazikup.1ta mafanikio. Mhcshimiwa Jakaya Kikwete, Waziri mpya wa Fellha alinukuliwa na gazeti la Daily News lajumanne, Discmba 13, 1994 kama ifuatavyo: Waziri KikwClc. amhaye alitculiwa kuishika Wizara Jumatano ijiyopila na kuapishwa Jumapili, ajisema "Tuko nje ya IIlstari. Utendaji wa serikali haukuwa mzuri kalilro. kipindi ella miezi mitatu iliyopita". Akiwa amekaa karibu oa Katibu Mkuu wa Wizara ya Fedha, Ndugu Pelcr Ngumbulu, Waziri alie1cza shughuli zinazopewa kipaumbele na Winu-3. akiscma kuwa oi pamoja na ku.rukuma ukusanyaji wa koji nn kuwaelekcza wole wale wanaodaiwa na serikali kulipa madeni yao haraka. Wa7.iri aliwadcl..a waandishi wa habari kuwa Msim3mi7j on Mkagu7.i Mkuu wa,~erikalj alil..-uwa bado anachunguza mashirijci aillhayo yanatlaiwa kuwa yamekwepa \.:ulipa kntlj au yamcpata IIlsamaha wa klxli i.~ivyohalali, na kw:ulloo kampuni nane zinadaiwa na.~erikali 7.aidi ya hilioni 4.2. Kanali Kikweleanleyapa m:l.~hirika hay()hacli Di.~elllha 31. kulipa kc'hli 7.an. Alizitaja knlllpuni him kuwn n.i Merchant Vintners Limited. ambayo ina~ellleknna kuwa imcingi7.a hia 7.a Stella Artois. amhazo 7.inadaiwa u~huru wa Shs /=. Kampuni nyingine ni TRADEcn Shs /=; Bia.'~hara Con.~umers l.imited /=; Massaweand Company ,497/=; Fal.:tory Agcnt96.269J23/=; Melha and Brother.; / = Callcx Oil 6.075, 132/=; nn Fa7.ai and Company Limiled /=. Kanali Kikweteamesema l,.-uwaripnli yaawali ya M.~illlalllizi na Mkaguzi Mkuujuu yash.~. 15,4421 = million z.a wakwcpa klxti. imeonyesha kuwa Shs /= 7j mel irwa alllhapo kia~i elm Sils ,4421= zilil"uwa zimesamchewa. Ripoli imennyesha pia l1.1wa kndi ya Sll.~ ,126,091/= ilil'uwa haikulipwa kwa kuwa ilihu~u mizigo inayopita. amhapo Sh.~. 5, ,7101= ilihusu nuzigo iliyoko kwenye Illahohari ya dhamana. Waziri alisema kwamba uchunguzi ulafanywa kwcnyc mashirika mawili yaliyoko Arusha na haadhi ya makampuni ya mafula ambayo yamcscmckana kuwa yanatlaiwa na serikali zaidi ya Shs. 3.4 bilioni. Kanali Kikwctc allle.~ellla kuwa Wi7.ara yake italazama upya sera za Taira za fedha na kujarihu kuangalia sahahu 7.a l'ushindw~ kul"usanya klxli ipa~avyo na katika wakrui uliopangwa. AlisclIla. "Lahda mrulllo n.i IIlbaya au kocli 7iko juu kiasi kwaillha zinashawishi ukwepaji". Wa7.iri aliwaeleza zaidi waandishi wa hab.:ui kuwa uhll.~iano kali ya Tan7.ania na JUllluiya ya Wafadhili kwa luvi karihuni umekuwa Illchungu, lia kwamha hali hii imesahabishwa na uendeshaji mhaya wa lilambo ya fedha. ha~a uku.~anyaji mdogo wa kl'hli. Alikiri kuwa "Wafadhili hawalakuwa na furaha hatli IUlakapnl"Usanya k<'hii kwa bijii... Kile watupachu kama IIlsaada ni (edha iliyolipwa na walipa kodi wa IIchi zan". Waziri alllesema kuwa analulllaini l'uwa waradhili hivi karihuni walan\lli.~ha irnani yan kwa Tan7.ania kwa sahabu serikali imeji7.atiti ku~alua fiialalizo yaliopn. Takwimu zimctajwa na Mkaguzi Mkuu na kuwa ni za kustaajahisha, lakini tahia ya 25

36 kukwepa kodi na misamaha bado ipo. HaL~ kama lakwimu zitakuwa s.~hihi kiasi gani, ukweli unabaki kuwa macndelco duni ya kiuchumi yakh=batana na mlipuko wa bei na uzalishaji wa chini ndio masuala muhimu zaidi kwa wananchi kuliko mahadiliko ya Serikali ya mil~. Bwana Robert MacNamara ambaye a1iwahi kuwa R.~is wa Benki ya Dunia ambaye kwa sao;a ni Mwenyckili wa Muungano wa Dunia kwa ajili ya Afrika a1iuii7.~ swali la msingi kuhusu jambo hili. Alisema "Je mto anaweza kukadiria kia<i cha kukata tamaa cha binrul=u wakali ambapo pato lao 10le lisilolnsha Iinaangukia chini ya kiwango chao cha awali na wakati kuna malumaini machaehc ya kupala ongezeko la kulosha kalika muongo ujao?" (7/15 Draft- Stockholm 7/22194) Suala ling inc zito mnbalo limckcngeua uangalifu wa watu Iilikuwa ni kiasi kikubwa eha uhurn wa habari ambao umcwaclckcza walu kwcnyc rna'mala muhimu zaidi ya kufa na kupona: bei ya kahawa ya wakulima, kupanda kwa kiwango eha uhalifu, ubadhirifu wa fcdha za umma. kuanguka kwa vyruna vya ushirika, kukos.:1 ajira kwa vijana, ma..'1iujamano ya wanafunzi, nn shinikizo la suala la mazingira mahaya ya kazi kutoka kwcnyc vyombo vya kil'lluamu n.k. Suala la Serilmli ya Tanganyika Iimelela utatanishi mkuhwa kal ika chama (CCM) na katika n ungc kim;i kwrunha kila lililowezckana Iilifanywa kalika kutaruta ufumbuzi. Kulikuwa na sunla la Muungano na swala la Z~nzibar kujiunga na Shirika la Nchi 7.~ Kiislamu (OIC). Yote haya mawili yalizua maswali kullusu katiba na uongo'li. 2_2.3 Toleo la The [:.ast Afriean la rcbruari 13-19, 1995lilikuwa na makalaamhayo ilitoa mahojiano kati yake fla Rais wa z.:'"unani wa Zanzibar Mhcshimiwa Aboud Jumbe: JumM: Kitu kinaehotakiwa eha haraka ~io kura ya manni. bali kuwa na utaralihu amoon ulahak.ik.isha kuwa ukiukwaji wa katiba unaweza kurekc!bi.~hwa. F.. A.: Wanasia~a wengine wanarlai Illkulano wa Kaliha. Jc wewe ukn kwenye kundi hili? Jumbc: Badosijalizingatia sanasualahili. Lakini kwa upande wa~erikali ya Muungano.jihu liko kwenye kutekeleza makullaliano ya IIlwaka 1964 na kufanya marekehisho kwa kutumia njia sahihi. E.A.: Je ungepcntla kuuntlwa upya kwa Sl!rikali ya Tanganyika? Jumhe: Hakuna shaka kuwa serikali ya Tanganyika ilinmlolewa bila sahabu yoyole. pa.'iipo haki na kwa liii'iingi isiyo ya kikatiba. Waianganyika wana haki ya kuitlai KilabuehaMwalimuNyererccha 1994 (Uongozi Welu na Hatima ya Tanzania:) kiliilikisa nchi na L~ngu kuchapishwa kwake kumekuwa na malukio kadhaa muhimu na mashauriano yenyeathari kubwakia"i kwamba Rais Mwinyi alilazimika kulivunja baraza lake la mawaziri akiwa Dodoma, Dcsemba 1994 na kumlazimu Homee Kolimba, Katibu Mkuu wa CCM kujiuzulu na Cleopa Msuya kuchukua nafa<i ya John Maleecla kama Waziri Mkuu na Mak.,unu wa kwanza wa Rais. Gazeli la TIle Easl African la Novemba, 7-12, 19941i1iandika kuhusujambo hili. Mwalimu Juliu'i Nyerere katika kilabu amoocho kitawa.'ihanga7a Watan7..ania wengi. allletiai kuwa maafisa wawili wa ngazi za juu wa scrikali na chama tawala wajiuwlu au wafukuzwe. 26

37 K.itabu pia kinamlaumu Rajs. aliyemfuatia. Ali Hassan Mwinyi kwa kushindwa kuwa~hughulikia walu hawa wawili Waziri Mkuu na Makamu wakwan1..a wa Rais.Juhn Malecela nadwana Horace Kolimba. Katibu Mkuu wa Olama rna Mapinduz; kinacholawala. Katika nch.i iliyozoea kuwashughulikia viongozi wake wole kwa hesh..ima kubwa. ha.'~a wakati wa ulawala wa muda mrefu wa Rais Nyerere mwenyewe. kilabu IJongozj Welu on HaJjma yajanzanja kinatarajiwa kuwa kitashlua fikea za wananchi wengi. Kwa m.aana fulani. Rais TJl!ltaafu anawaeleza Walanzania wen1..ake: "Amk.;ni. muda umewadia kwenu ninyi kulambua kuwa mnayo haki ya kujieleza". Lakini ngoja kidogo. Walanzania wengi leo hii wana liihauku kidogo.'lana kalika rnfurno wa liija.~a amooo wanaamini unawajibika kalika kuunda miungu amoon wana.~hahikia ulajiri wakati woo wcnycwc wanaentjesha liiailiiha )'30 kwa laahu. Iialahivy{), wana.~cllla. Nyerere alil... uwa mjenzi wa ruiulllohuu, K.iongo7j wa Tanzania kwa zaidi ya miongo miwili. Nyerere nldaafu hado ni kipenzi eha wengi pamoja na vyomhovya habari hapa nehini na nje ya nchi; lakini OOdoni watu wachaehe walapende7,cwa na kitabu ehakc eha hivi karihuni. amhadlo misingi yake imeliliwa 1IIa.~haka hasa kalika rnaliiwali yaliynulizwa na wengi katika nlikulano ya waandishi wa hahari. Dwana Kolimha alikala3 kalakata kujiuzulu siku moja baada ya IIlwalimu kuzindua kitahu ehake. "Watu wataamua." Kolimha aliwaanlhia waandishi wa habari. Kwa kwe:1i. Nyerere alilenl~huluillu Maleeda na Knlirnha kwa kuliihindwa kuli.~llughulikia vema suala lilihlkufa lazanzihar kujiunga na Ole mwaka Wakali ZanzihariliJXlOmha uanaehama, Mwalimuan3l.Iai kuwa. Malccela nakolilllha walijua vemaliiualahili. Dadalayakull!la."iuala ladle kwl!nye Kamali Kuu ya ehama tawala, NYl!rere ana.~ellla watu hawa wawili walipell!ka mbio suala hili na kulll~hawiliihi Rai."i Mwinyi kulikuhali kiliiiri hatli lilipojilokc1.a kama kashfa ya kilaira kabla hali hiyu pia kupatiwa liiuluhu. Nyerere tena anawa.~hikilia Maleeda na K'llimha kuwa wanawajihika na malukio mengine yaliyoruata amhayo yalisahahisha mwilo wa Wabunge 55 wa Tan1.ania Dara kudai Serikali ya Tanganyika iii kulipiza k{)sa la Zanzibar la kukiuka Kaliba. Hali hii ya kutoshughulikia viwri 1IIa.~wala lliuhimu ya Kilaira. iltll!lilweka Rajs Mwinyi mahali pagalllu. Ny~rere aliliicma. na kwamha walu hawa wawili ni 131jma waondolcwc kwt!'nye uongozi Kosa runbalo Iimcfanywa bila kut.1f'\iia: Siku chache kahla ya uchaguzi wa mmjiwani. CCM kalika jitihada zake za kulaka kuwa wanademokrnsia zaidi walitoa utaralihu wa kuteua wagombea walakaogombea uchaguzi. K wajicho la wengi, layari huu ulikuwa ni uchaguzi wa madiwani. Kuwepo kwa pengo la uongo7.i, kutokana oa CCM kulohilajika lena kuhimiza uchaguzi kwa kuogopa madai kuwa waliwa~hawishi walu kupala kura, kulifanya uchaguzi wa madiwani kulokuwa na maana Karihu na muua wa uchaguzi wa mauiwluli, vyama vipya kauhaa vya kisiasa vilikwisha anza kugomhana wcnycwc kwa wcnycwe. kutcngana na kuonycsha hali ya kulomudu. Kwa walu wengi vyama hivi vya siasa havikuonckan.:'l kuweza kuchukua nafasi 7R Scrikali za mitaa zinazoendeshwa na CCM. Orodha ya matukio yenyc athari mbaya kwa Watanzania wcngi haiwczi kumajizika. 27

38 2.3 Apathi* Mbali na matukio ambayo yanasemekana yameingilia ulekcle7.1ji, kiwango apauli kalika Tanzania ni chajuu na hili ni bunio la utalili. Jibu lake 137ima lilokane na swali linalomka kujua kwa nini watu hawajiandikishi fla wale wanaopiga kurn wanapigia kura kitu gaol Matukio haya ni nyongeza kwcnyc hali ambayo ipo tayari miongnni mwa Watanzania ya kulojali ma,uala ya Ki~1ifa. Kwa mfano, katika uandikishaji wa kwan7.3 wa madiwani Imtika Dar es Salaam, idadi ya waliojiandikisha ilikuwa watu 169,835 na ikaongczcka hadi watu 175,638 ikiwa ni ongezeko la walu 5,800katika uandikishaji wa pili ambapo wale w,maoslahili kupigakura kalilm Wi1aya ZOiC Ullu za Dar-es-salaam ni 700,000. Sahabu hasa 7.3 kuwa na kiwango hiki kidogo cha walu walioj iandikisha zililolcwa: Kwanza. kulikuwa na hali ya kuchanganyikiwa katika likra 7.3 wapiga kura kali ya njia ya zamani ya kupiga kura ya chama kimoja na mahitajio ya upigaji kum mpya wa vyama vingi. Pili, safari hii, viongozi wa CCM wamcacha kmnpcni zao kahamhc za kawaid1 za kuwahimiza wapiga kurn kwenda kujiantlikisha. wakiogopa kulairunikiwa kwamha wamejichukulia nafasi kubwa mno. Tatu, taasisi amhazo zinafanya kazi kwa ajili ya ucmokrasia zimepata pigo Ia kukosa fcuha. na hi7.o zilipopatikana. zilikuwa 7.imcchclcwa na chache. Nne. majukumu yaliyotabiriwa yachukuliwc na taasisi mbalimbali katika kuwa~hawishi wapiga kum w~u1anstahili yalikuwa hayajulikmli vema kuwa ni yapi. Malokeo haya ya chini ya kujiandikisha yrunconycsha kiasi cha apathi cha kupiga kura miongoni mwa wapiga kura, na kwa kia'\i kikubwa yanaonyesha haja ya kuwa na chmu ya umia iliyopangwa vizuri. Umuhimu wa scrikaji fla chomlx) chochote kinachopanga uchaguzi wa kuwa na mipango matlhubuti hauwczi kupuuzwa. K wa sababu kruna NEe ingcpanga mapcma uamlikishaji wa. wapiga kum uoiwani, wasingelazimika kuhamkisha zoezi la uandikishaji runbalo malokco yakc lilipal1 chini ya asilimia4 kati ya uandikishaji wa kwanza na wa pili katika jiji la Dar es Salaam. Katika mkutano wa Gaborone, Waziri Chicpc..1likuwa na haya ya kuscma: Zoezi la kidemokrasia Iinajumuisha kanuni 711 usawa 7.a hnki na nafa<;i 7..1 maisha. kihnli kutoka kwa wale wanaoongozwa na l.. utokuwl!p<> na uchokozi wa kutoka ojl!. Zfll!zi la kidcmokrasia Iinakuwa limckamilika ikiwa kila mpiga kura annfnhamu hnki ke za kitlemokrasia:za kushiriki katika uchagu7j akijua kuwa kura yake inaweza ikalcta lofauti l.. ubwa. Kwa hali hii. suala la apalhi katika kupiga kura lalima lipigwe vila kwa ngu\'u kama maoni ya watu wole yannlakiwa kupatikana kalika kuunda serikali na kalika maenco ya upin7.ani. Kwa hiyo oi jnmho la kushukuru mno l.:uziogatia l.:uwa e1imu kwa ajili ya kul11wl!zcsha mlu afaitli kikamilifu link! 7..ake Hali ya kukala lamaa. kuvunjika moyo lia kutokuwa 113 malulllaini 28

39 za rlemokra... ia ni mojawapo ya oguzo lam za mratji wa elimu ya tlemnkra... ia. Serikali yenye ubinarlamu. kll.. ikiliza. na imara inaweza kulokea lu kwa kupilia wapiga kura imara oa walio macho. Serikali kama hizo 1joawe1.a pia kuchochea na kudulllisha u.~lurikishwaji wa wananchi katika mambo ya Ulllllla kalika kipindi clu)le ikiwa matjarakani. 2.4 Athari "ali.i K wa hiyo kipimo eha athari lazima kijikite sio kwcnye malikirio tu hali kwa kutumia vionycshco vya kijamii ambavyo haviwezi kupimwa kwa takwimu. Basi, sehemu i1iyobaki ina shughulikia uhakiki juu ya elimu ya wapiga kura katika wilaya 24 za Tan7.. ania Bara. Vionycsheo hivyo ni pamoja oa shauku (funguadimha: aogalia maoni ya Ramadhani katika Ripoti ya Elimu ya wapiga kura), matangazn ya vynmhn vya habari, kuialikaesaurpkutoamihadharakwcnyemakundi yanayopenda manm"i kwa ESAURP ya kueodesha semina 1..:'1 aina hiyo kwa watu wengine, Serikali ya Zamhia, Kanisa la Kiinjili la Kilutheri Tanzania (KKKT). Walimu wa Walimu wa Chuo eha Ushirilm na Mashirilm ya'iyo ya Kiserikali (NGOs). Zaidi ya vionyeshco vyotc hi vi. kuna matokeo runbayo yruncripotiwa katika sura ya Nne na Tano Kulikuwa oa shauku kubwa miongoni mwa waliohudhuria knzi runhao walifika kwa wingi kuliko ilivynkuwa imcpangwa. Maswali yaliulizwa kuanzia ma.~wali ya msingi kama vile nini maana ya demokra..;ia ya vyama vingi oa kama ioaleta tofauti yoyote. Katika siku za hi vi knrihuni, maallljishi yameshnuri kuwn shauku hushinda hofu oa vilisho, sifa amhayo ni muhimu miongoni mwa wanyonge na wasio oa elimu.. Msomi maarufu wa Kiafrika, Ali Mazrui hushahihikia mawazo mapya na kwa upant1e wake hivi ndivyo m.~omi anavyotakiwa kuwa Kipimo eha pili elm pembeni ella kupima athari kilitokana na matangazo ya vyombo vya habari Imtika kipindi eha marunzo ya semina za wakufunzi. Tclcvisheni, magazeti, redio zilitanga72 semina na kutoa maoni. Kati ya Agosti 26 na Okto"a IS, 1994 kulikuwa na matangazo ya kutosha ya vyombo vya habari kuhusu mp.mgo wa elimu ya kupiga kurn. Magazcti yaliyokuwa oa makalajuu ya mpango huu kahla na haada ya semina yalikuwa: Daily News, Mzalcndo, Express, Business Times, Majira, Rai, Kiongozi, Uhuru na Nipa..;he. Radio Tanzania i1ikuwa na matangazo ya mara kwa mara ya ratiha ya mafunzo oa ilitangaza baadhi ya mamho rnnhayo yalikuwa yrnneulizwa ka.ika haadhi ya semina. Mikulano hii ya waandishi wa hahari haadaye iiifuatiwa na malangazo ya rctlio na magazeti. Kutokana oama<.iwali yaliyoulizwa un wnandishi wa hah.'1fi kwcnye mikuumo hii Ila pia kutokana na makala zilizotokea kwcuyc magazeti, uandishi wa hahari unakiri pia kuwa elimu ya kupiga kura ni sehemu muhimu katika ujcnzi wa ut:,unaduni wa demokrasia kalika Tanzania. 29

40 2.4.3 Kipimo eha L~tu juu ya athari kilionckana kutokana n.~ maombi mengi yaliyol~a wajumbe wa Sckretarieti ya Daraza la Demokrasia kutoa mihauhara kwcnye semina na mikutano i1iyotayarishwa na makunui mcngine nllani na nje ya Tanzania: Semina za KKKT huko Moshi, African American Institute huko Victoria FaUs Zimhabwe mwczi Novemba 1994, Semina ya NOVID/CUSO huko Arusha ya mwezi Novemha Makamu wa Rais wajamhuri ya Zambia, DrigediaJenerali Godfrey Miyanda ameiomba rasmi ESAURP kuendcsha semina z.~ walimu wa walimu nehini Zambia mwaka 1995 kabla ya uchaguzi wa madiwaoi. Kaoisa la Kiinjili la Kilutheri Tanzania limeandika kuomba ra'imi semina za dcmokrao.;ia kutolcwa kwa viongozi wake 100 mwezi Desemba Vyruna viwili vya, CCM na UDP na wahungc wawili wameomba semina hizo. ChuD ella Ushirika Moshi kimcomba kufulualiwc semina kwa ajili ya walimu wake hapo Chuoni oa kwa wakufunzi WaD wa uaml.1ni; na warsha ya siku mbili ilitolewa kwa wawakilishi kutoka mashirika ya'iyo ya Kiserikali (NGO's) 230 oa kiasi ella watu 611 kwa ujumla walishiriki katika vituo 7 wiki mllja kabla ya Krismasi ya Hiki kwa kweli oi kipimo eha 4 muhimu eha kudhihirisha athari njcma za semina za walimu wa walimu katika Tanzania Kionycshcn kinginc dhahiri ella kupcndwa kwa scmin.:'l 711 walimu wa walimu oi miehango ya fedha i1iyotnlcwa oa wafadhili wa ndani na nje. Kipengcle eha fedha hakionekaoi kwa wingi wa feuha L"limu, au thamani kifcuha, hali kwa orlldha ndecu ambayo imejumuisha hata wafadhili waki!itcrikaii runhao ~io wale wa kawaida. (angalia kiambatisho 2). Gazeti 1.1 Express liiikuwa na makala ifual~yo kati ya Scptcmba 22-24, "Kari illll!kwi.o;ha aanza lufanywa kall! Tanzania na walafili wa lllpangil wa Ulafili wa Vyuo Vikuu vyn Ma.'i:hariki nn Ku.o;ini IIIwa Africa (E."iAURP) ya l-ufumli... ha wakufunzi wa elilllu ya kupiga kura. Mmdi wa Elimu ya Dcmokmsia unaj'anya kazi nu chama eha sia~a kiliehn madarak~mi au vyama vya upinzani, kuimarisha dcmokrasia katika Ma~hariki na Kusini mwa Afrika. Hali hii ni ya kuborcsha utawala, kucndclcza haki za hinauamu, kusaiuia macndclco ya kiuchumi nakusaiuia kuepukrula na maaja ya hinaurunu ya vita na walu kusamharatishwa. Wakati wakuanuika kuhusu mmdi huu. Mkurugcnzi mtcmjaji wa ESAURP aliscma kuwa uhalali wa mmui huu unatokana na kule kupunguza hofu miongoni mwa watu katika nchi nyingi za kiafrika ambapo pana ukalhhunizaji. na amhapo pana mfumo wa chama kimoja. kwrunba kuelckca kwcnyc sia~a za vyruna vingi kutarunbatana na gha~ia za kisias.a. Tukinukuu mfano wa Angola!Umona kwamba UNITA ilikal~a kukubali kushindwa uchaguzi na baada ya hapo pakatokea ghasia za kisia.'m. tofauti na kulc Zamhia. runhapo chama kilichllkuwa kinal~wala kilikabiuhi madaraka kwa mshindi na hivyo kukubali sheria za mchezo. 30

41 Nchini Malawi, makabidhiano ya madaraka yaliripotiwa kuwa yalikuwa ya pole pole sana. ESAURP inalunini kuwa jamii za Kiafrika zimcwekwa kwenye.hali mhaya na isiyo salama na hazina uhakika kama mfumo wa vyama vingi ndio njia bora ya kuendelea nayo. 2.5 Mashaka ya Wana<emina Kuhusu Mtaala Wana.~mina walitoa maoni yao kuhusu semina juu ya masuala kadhaa fla hivyo bila kukusudia wakawa wanafanya tathmini. Ukiangalia maoni yao kwa undani utapala hisia zao kama ifuak'lvyo: Demokrasia na Haki 'la Binadamu Wana~emina waliisakruna Katiha ya Muungano yenye viraka ua walidhani kuwa ni bora kama ingefanyiwa marekehisho, ikachapishwa na kisha ik.auzwa kwa bei nafuu iii kuwawezesha wapiga kurakuinunua. Wana'\cmina wcngine walidhani kuwa vynmbo vya hahari vya Tanzania bado vinatakiwa viwe huru zaidi kwa sahahu ya kuingiliwa mno oa.serikali. Ilihainikakuwa walcambaowalikuwa wanakiuka Katiha ya Tanzania waliachiwa huru ha'ia wanapokuwa viongozi wa Kit.aifa Sheria na' Taratihu za Kupiga kura Wanasemina walitanabahishajuu ya umuhimu wa kusafrrisha ma~anduku ya kura haraka nakwausajama. Walionakuwa kazi yakuhesabu karatasi za kuru ingcfanyika katika vituo vya kupigia kura. MaswaJi yajiulizwa kuhusu matatizo ya aina za uchaguzi. Kruna vile First past the post fla uwezekano wa kupata vikundi vya Wabunge wachache kutokana na kushindanisha vyruna vya simm 13 na kila kimoja kikiwa kimcpata chini ya nusu ya kura zilizopigwa Haki na Wajihu wa Wapiga Kura Bac'u.lhi ya wana... cmina wajitiwa wasiwasi na baadhi ya vyruna vya sia~a ambavyo viliwataka wanachruna wan wajiandikishe kwcnyc vituo zaidi ya kimoja. Mapcndekezo yajikuwa kwrunba wino wa kisa'ia usiofutika haraka ulumike Watumishi wa Serikali Kutokuwa na Upande Baadhi ya wana~emina waliona kuwa Imli ya kutokuwa ua upande wowotc kwajeshi ua viongozi wa ngazi za juu za SerikaH inapingana na haki zao za binadwlu za kushiriki katika uchaguzi kmna wagombca wa uchaguzi. 31

42 2.6 Maoni ya Wataalamu Waendeshaji wa Semina Mpango wa E1imu ya Kupiga Kura Wana..:mina waliona kuwa ufundishaji wa walimu wa elimu ya wapiga kura ukiondoa Dar es Salaam ungefanyika kabla ya zoezi la uandikishaji iii watu waweze kushaurika kujiandikisha kisha kupiga kura Muda Uliotengwa kwa Semina Muda uliotengwa kwa semina ulikuwa mfupi, ukizingatia idadi ya maoa za kuzungurnzia. Baallhi ya wakuful1zi hawakuwa na uwezo wa kufuntlisha mada fulani kalika kil:'1hu. Semina ya siku moja katika kiwango eha Kitaifa haikutosha kuwaclimisha watu mao;.;uala kadhaa., Kushiriki Katika Semina llishauriwa kuwa walimu wote wa shule za msingi wangeshirikishwa katika mpango wa chmu ya kupiga kura kwani wan 1ll1io msingi mzuri wa ulamaduni wa dcmokra<.;ia oa wanawcza kuitoa chmu yao kwa wapiga kuea wengine wanaozungumza nao, Vyombo vya habari vingealikwa kwcnye vituo vyote vya semina k.:'una ilivyokuwa kwcnye semina ya ngazi ya Kitaifa iii kuutang37~1 mpango. IIipendckezwa pia kwarnha semina zishirikishe viongozi wa vyama vya sia"-<'1 katika ngazi za ufundishaji kruna walivyoalikwa kwenye ngazi ya Kitaifa. Elimu kuhusu Misingi ya Dcmokrasia na Bald za Dinadamu ilikuwa muhimu sana kwa viongozi hawa. 2.7 Mkutano wa Kamati ya Utendaji Mjini Lusaka Kamati ya utendaji ya Baraza lademokra~iaambayo i1ikutana Lusaka chini yam wenyekiti wake Brigedia lencrali Miyanda. Makarnu wa Rais wa Jrunhuri ya Zamhia ilikuwa na agenda ifua~lyo: i) Kuzingatia maendeleo yaliyofanywa baatla ya mwaka nunoja wa kazi za Daraza. ii) iii) Kurulgaliani kwajinsi gruli kazi 7.a Bar37.1zinajulikanakwa nehi zotc zinazohusika. Kutikiria njia za kupatia fedha kwa ajili ya kazi 7.a Baraza na iv) Kuchagua wafuatiliaji wa uchaguzi wa T~Ulzallia, Zimbabwe na Zambia kwa uehaguzi wa mwaka Mku~1no uliridhishwa najitihada za kuehangisha pesa, mpango wa mafunzo kwa walimu nchini Tanzania na kwa mkataba uliowekwa wa kuzitangaza kazi za naraza. Wajumbe 32

43 wajifurnhishwa na loleo ma,\lwn la kijariuacha ESAURP. WaJ ilaka Sckrclariali kusambaza nakala za kijariua hicho kwa taasisi nyingi na vyama vya siasa kadri inavyowczekana. Mwcnyckili wa mkulano ajiloa ombi maalumu kwcnyc mkulano kuenucsha mpango wa elimu ya kupiga kurn nchini Z'Unbia wakati wa uchaguzi wa mwaka 1995 huko Zrunbia. 2.8 Kufunguliwa na Kufungwa kwa Semina na Maafisa Serikali Kitcndocha kufungua nn kufungwakwaseminanamaafisa wa serikali (Wakuu wa Mikoa, Mcya, Wakurugcnzi wamacnucleo (M) na (W)) kilionckana kmna kilcnuochakuzilhamini semina. Hotuha zoic zilisisitiza umuhimu wa climu ya uraia kwa Tanzania na kuthia mkazo Zc1.idi kwcnyc climu ya kupiga kura. Washiriki wa semina waliomhwa kuchangia katika ffi,tiaoilhulo iii kul~1nya semina ipate mchango loka rande zoic mhili. Hotuha nyingi wakati wa ufungaji wa semina zilisisitiza surun In wanasemina kuwa waangalifu katika kusamhaza ujumhc kwa vinngozi wa manni. Washiriki walitahauharishwa wa"ifuugamanc ua uranuc wownlc wakati wa kuongca na viongozi wa maoni kwani watu hawa walla vyama vyao vya siasa. Sura hii inrunalizia kwa kusisiliza kuwa semina za walimu wa walimu runhazo zilikuwa zinacmlcshwa karihu mmla ule ule wa uchaguzi wa mauiwani zilifanikiwa sana kulingana na idadi ya washiriki, shauku. maswali yaliyoulizwa na washiriki, maomhi mcngi ya kucnoclcza mpango huu kwa watu wcnginc. kushiriki kwa wallusika (vyruna vyasiasa ua wapiga kura) ua ms.moa uliotolcwa oa Jumuiya ya Kimataifa iliopo Oar cs Sala..'U11 na nje ya nchi. Kalika sum ijayo. tathmini ya athari za mafunzn kama zinavyoclczcwa kwa kuphia maoni ya washiriki wa semina, inafanyika kwa kulumia njia ya kimahcsahu. 33

44 SURA 3 UFAFANUZI WA SAM PULl VA WATOA HABARI 3.1 Sampuli Wakati wa rnafunzo ya walirnu wa walirnu dodoso 3,525 ziligawanywa kwa walimu wa Kitaiffl, walimu wa Wilaya oa viongozi wa maoni kwa misingi ya uwakilishi. Kwa madhumuni ya kufafanua data. makundi yaliunganishwa oa kupata mawili, Y:k'Uli, kundi la walimu wa kitaifa oa wilaya, on kundi In viongozi wa maoni. Wakufunzi wa kilaifa na wijaya ni wataruam, hasa walimu wa vyuo oa walimu wcngine runbao wruncmru iza sckondari kidato eha sita nn waoa asla"hahada/stahashada au shahada. Kumli la walimu wa viongm'.i wa maoni ni wale wasio oa shahmla au SI<L'\hahada lakini wanawczn kuwa na a... ta... hahada Z('l aina fulani kufunuisha. Kigczo elm msingi ni kwamba wakufunzi wawc nn climu kiasi nn wawc oa sifa za kiasi fulani za uongozi. Ulafili ulipangwa katika makundi manne. Mbali na kuwa na maclc7.o binafsi runbayo hujumuisha jinsia, umri, elimu, ajira, kim,i eha upigaji kura, na kazi, kulikuwa pia na maswali yaliynhusiana mnja kwa mnja na w:yihusishan na siasa: raia. vyruna vya kisiao;;a na wapiga kura. Maswali hayn yajikuwa yanallusu muli hupiga kura na kwa nini'! SCli nyinginc ya maswali ilihusu maarifa na lanuihu za kujiandikisha na kupiga kura. I-Ia'ia hmm. maswali kama hayn yalikuwa yanaihusu z~lidi Tume ya Taira ya Uehaguzi. Scti ya mwisho ya maswali ilihusu I~ia bora za kucncza climu na habari kuhusu haki za binadrunu na kuhusu taralihu kupiga kura. Zaidi ya hayn, maswali yayn yalikuwa IIi kwa faida ya Tume ya Taira ya Uehanguzi lakini pia kwa ajili ya kuzinufaisha taasisi k::una vile ESAURPrunbayn in..yihusisha naclimu ya dcmokrasia runhapo climu ya kupiga kura ndio mafunzo muhimu. 3.2 Ufafanuzi wa \Vatoa Hahari Kali ya walna hahari 3,525, as i1im ia 58 walikuwa wanaumc. wakati a... ilimia42 walikuwa wanawakc. I-liki ni kiclclczncha kutokuwepo kwa ulingano wa uongozi katikajrunii ya Kit..1llzania kwa sahahu kada He ya kuongoz<1. na kuloa maoni imclawaliwa na wanaume. Kwa kawaida mtu rulgc"''1f~~ia kinyume (hake: asilimia 54 wangckuwa wanawakc na a'iilimia 46 wangekuwa wanaumc kwani udin mlingano sahihi wa idadi ya watu wa Tanz.mia. IlIadi ya waloa hahari imclawaliwa sana na kundi In umri kati ya 22 na 55 (asilimia 87) dhidi ya wale walio na urnri chini ya 22 (asilimia 6) na wale wcnye urnn zaidi ya 55 (fulgaliajedwali I kalika kirunhatisho F). Hali hii hazishangazi kwani upigaji wa kura kalika Tanzania unaanzia umri wa miaka 18 na kwa hali yoyotc umri wenye nguvu zrudi ni kuanzia miaka 21 hadi miaka 55. Umri wa kuacha kazi huanzia rniaka 50 hadi

45 Elimu kruna tulivyoona kwcnye wnri, imeonyesha mwelekco uleule kwa vile climu ya shule ya msingi. sckondari na ufundi imcpataasilimia 88 ya waloa hahari wolc (wakufunzi W3 wahmu pamoja na viongozi W3 maoni). Chini ya climu ya msingi na climu ya juu zimcpata asilimia 12. Kadhalika hakuna la kushangaza hapa ukilikiria kuwa ni asiiimia 4 tu ya wanaomaliza climu ya msingi hupata nafasi za sckondari na ;:L... i1imia ndogo sana huclllla vyuoni. K wa madhumuni ya kutoa mfano, luangalie idadi ya wanafunzi wa vyuo vikuu vifuatavyo: Botswana4,OOO, Kcnya40,OOO na Tan7ania Idadi ya watu katika nehi hizi ni Botswana milioni 1.4, Kenyamilioni 25, na TiUlzaniamilion 27. Ajira ilikuwa kipimo kinginc ella kuclezca waloa hahari; asilimia 55 walikuwa wamcajiriwa, asilimia 23 walikuwa wruncjhtiiri wcnycwe. Makundi yote haya mawili hufanya a,ilimia 78 ya waloa hahari wote. Wale wasioajiriwa walikuwa a... ilimia 22 (angalia jcuwa1i 2 katika kimnhatisho G). Wafanyakazi waolisilli walikuwaasilimia 53, hii ni karihu nusu ya watoa hahari wotc. Asilimia 32 wajijitrunhulisha kuwa ni wakulima ambapo asilimia 10 walikuwa wanmya hia... hara. Waton hahari <Ullhao ni a... i1imia 5. hawakuwc7.. a kuutia wako kwcllyc kundi gani kati ya hayo yaliyolajwa hapo juu. Uzoefu katika kupiga kura ulikuwa pia njia nyinginc ya kuclczca waloa hahari: asilimia 84 ya watoa hahari walikwisha wajli kupiga kura allgalau mara mhili katika maisrul yao na zaidi ya asilimia It wamewahi kupiga kura mara m(~ia. Vile vile, takwimu hizi hazish. lilgazi ukiangalia mrunho menginc kuhusu waloa hahari katika Ulanti huu kania vile umri, climu, ajira na sifa za utaalam (angajia jedwali 3 katika kimnhatisho II). K wa mehrulganuo kamili wa undruli kuhusujinsia na mamtx) menginc (,Ulgaliajeuwali 4 katika kimnhatishn I) Sifa iscmayo kwrunha mgomhca uehaguzi sharti awe uraia wa Tanzania iii a... imame kwenyc uchaguzi" i1ipataasilimia94 ya waloa hahari Sifakwamha "walu wajiandikishe kwa kuonxlheshwa ra"imi" ilipala asilimia 92. Kuhusu kwa nmnna gani tulakit~unhua chmna kiliehoshinda, jihu liscmalo "Chama elm siasa ehcnyc wagombea wcngi walioshinda" ilipala a... ilimia 88. Asilimia zajuu zilizoehagua "Chama eha siasa ehenye wagomhca wengi walioshinua" zimcpalikana kutokakundi la umri wa miaka kati ya 30 na 55, kundi la waloa hahari wcnye climu ya sckondari, kundi 1..1 wafanyakazi wa maofisini na Iwndi la walc wcnye uzdefu mkuhwa katika kupiga kura. Kia... i elm asilimia eha wa:aa hahari walisema kuwa "ulamhuzi wa chama kiliehoshinda ul"rmywc na wafualiliaji wa Kimataifa" kijikuwa kikubwa ukilinganisha mul... i1imia ya kundi mnhalo Iimcscma.. halijui ehmna kil ich6shilllla kitrunhuliwcjc" Kuhusu sahabu Z,,"1 kutopcndakujiandikisha, sahahu iscmayo "hakuna mahadiliko katika malokco" ilipcwa nafasi ya kwanza kati ya sahahu 5 zilizotolewa yaani "kupoleza mulla", "simtaki mgomhca", "sikitaki eh."una elm siasa", na "sina muua wa kupiga kum ~ kwa sabahu nina kazi". Nafasi ya pili ilipcwa sahahu ifuatayo. "walu wcngi wanadhani kuwa kujianuikish:t"llurhukua muua Illwingi ikiwa ni p;unoja na kutemhca mhali". 35

46 Katika suala hili, a"iilimia kuhwa ya wanaumc imcehagua "hakuna mabadiliko kalika matokco" kuliko wanawakc. Zaidi ya hayo kundi la waloa hahari wcnyc umri kali ya (36-55) wamechagua "hakurm mabatliliko katika matokeo". Jinsi kiwrulgo eha climu eha waloa habari kinavyokuwa kikubwa ndivyo a'iilimia inavyozidi kupanda. Kwa mfano asilimia 49 imcpalikalul kwa walc wa chini ya chmu ya msingi IUl a"iilimia 62 kwa wale wenyc climu yajuu. Kwa maranyinginc lena, uzucfu wa kupiga kura ulihusishwa najihu la "kutokuwa na mabadiliko". Mloa habari mkulima kalika kulldi la wa~llllrunu ndiyc aliyeona kuwa kupiga kum hakutahadili ehochotc. Vidokezo hi vi vina mauna sana katika sera za Ki~\ira Sahahu ya kupiga kura krona "haki ya mlu ya kikatiha" ilipata asilimia kuhwa (51), kuliko sababu iscmayo "IIi muhimu kwa walu kuchagua viollgozi wao" (Jcdwali I). Sababu ya kupiga kura kama "haki ya mlu ya kikatiba" ilipcwa a"iilimia kuhwa na wanaumc kuliko wanawake, kundi la umri wa kali na wale wenyc chmu ya sekondari. Kulikuwa na tofauti kuhwa za a"iilimia kwa makundi kulingana na mallah yalipo (Dares Salaam ikilinganishwa na schelnu nyingine ya Belli) na kwa ajira na kazi (angaliajcuwali 5 lia 6 kalika kiamrullisho J lia K). GRAFU 1., SABABU ZA KUPIGA KURA HAKI VA MTU KUCHAGUA VIONGOZI KUVUNJA SHERIA KUTOA MAONI SABABU I!2 SABABU 1 Bl SABABU 2 0 SABABU 3 36

47 Wanawake, wale wcnye elimu yasckondari na wale wenye umri hadi miaka 21, walitoa asilimia kubwakwenye sababu kubwa ya pili isemayo "kupiga kum kwa ajili ya kuchagua viongozi. Sababu ya ~11U ya kupiga kura iscmayo "ni kosa kuacha kupiga kura" imcpala asilimia 2 tu katika schemu ya kwanza, ikionycsha kuwa Watanzania kalika mafunzo ya walimu, waliclcwa dhahiri kuwa kupiga kurn sio kitu cha lazima na kwmnba usipopiga kura huvunji shcria ya nchi (grafu I). 3.3 Vigezo Changanuzi (au Vihadala) Vionycshcn vya kupimia chmu na ulnratibu wa kupiga kum vilijikila kwenye vigezo changanuzi 14 au vifungu vya dala vinavyoweza kupimwa kuanzia kwcnyc nani anahaki ya kupiga kum nn kusimamn kwenyc uchanguzi hadi kwenyc matokco ya lichaguzi. K wa kila kigczo changanuzi (au vihadala) kulitolcwa majihu kadhaa kwa mloa hahari iii achague jibu sallihi. I1ali hii ilijilokeza kwcnye maswali kama "nalli annyo hald ya kusimama kwcnye uchnguzi", "walu wauajiandikisha vi pi," "Iunakitamhmtic chama kilichoshimja", "vyruna vilivyoshindwa vifanyc nini baada ya kushimlwa" na "wapi wapclcke madill au malalamikoyao". Kwa upande wa ta..'1rifa za vipimozilizohnki, waloa habari walilakiwakuloa madarajakwa majibu kadhaa yaliy()(olcwa, wakiyapanga kuauzia ua moja( I) ikimaanisha jihu sallihi kahisa hadi tatu (3) ikimaanisha jihu la mwisho kwa usallihi. Zoczi Icnycwc Ia kuloa madaraja linawcza kuwa chimhuko la kuloclcwck..! viz uri kwa sw~tli. Kwanza kahisa, majihu mnhayo yanawczekana kuwa majihu sahihi yalito)ewa. Hala majihu YOIC haya inawczckana yanaweza kuwa hayakuwa silhihi kwajicho la mloa hahan. pm, waloa hahari hucnda walijilikirin jibu moja silhihi zaidi na kuyaacha wazi majibu mawili yajiyobaki. Kadh::tlika, watoahahari wmlawcza kuwa wamcchagua mc1jihu mat.atu yakwanza yaliyosahihi zaidi, na hivyokatika kufilllya kosa In pili wakmuhusll kulnfautiana katika kila nyanja na hivyo kurckodi namba nyingi ambilzo hazipo. Kimsingi, watu wangckuwa wameulizwa kuchaguajihu sahihi zaidi miongoni mwa YOIC. Kwa upantie wa swali Iiscmalo "vyruna vitakavyoshindwa vifanyc nini", m;ilimia 78 ya waloa habari walisema kuwa vymna vilivyoshindwa lazima vikuhali kushilh.lwa na kama kuna misingi ya kulalrunika hasi vifuale ut..'lffilihu uliowckwa. Asililllia R7 imcscma kuwa malalamikn hayn yapcjckwc kwcnyc Tumc ya Tailh ya Uchaguzi K wa upantle wa "sifa binafsi za mgomnca uchaguzi", asilimia 92 ya waloa habari walichagua 'uwczo wa kujiclcza' kama jibu la kwanza. Ni vizliri, kuzingalia kuwa "uwczo wa kujiclcz.a" ulipcndwa zaidi na walc waliosomasana, wafanyakazi wa maofisini na wale wenye uzocj'u wa kulosha wa kupiga kum. Nafasi ya pili ilichllkllliwa na sifa ya "jinsia"japo kwaasilimia4 Ill. Sifayakahila nadini kilamoja imcpalaa..;ilimin I na nafasi ya t..11u ikachukuliwa na sira ya "umhhc la mgomhea" SlIala la upigaji wa kura kwa misingi ya scra muhimu Iilitawaliwa na "hali uzuri yamnisha" nmhayo ilipataasililllia 75 ya waloa hahari alllhapo "ahadi za pcsa na zawadi" na "vilisho" zilipcwa dantia lachini. (angalia grafu 2 najcdwali 5 kalika kiamhalisho 1). 37

48 3.3.3 Kuhusu suala la kupiga kura kila hamla ya miaka milano, watoa hahari waliona kuwa huo ulikuwa ni mulla mrefu wa kutosha wa kurunua krona serikali Ili nzuri kalika ka.zi z.:1kc au la. Asilimia ya juu i1ikuwa 36 ikilingrulishwa na asilimia 26 iliyotnlcwa kwa "kuwapa wapiga kura nafasi ya kuwapigia kura viongozi wan mara kwa mara". Mrunho mengine kmna i1e "nafasi nyingine kwa mgombea aliycshinuwa" na "kuikumhusha serikali kuhusu wajihu wakc" yalipala nafao;i za chini (grafu 3 na jcuwali 6 katika kiambalisho 1). Wale walioloa mtfasi yajuu kwa "muua wa kulosha" ni tile kunui la umri wa miaka kati ya 36 na 55, wale walioajiriwa na wanaofanyakazi maolisini, hasa wale wa"ioishi Dar es Salaam na wale wenyc uzoefu wa kupiga kura. Suala linalohusu "kuwapa wapiga kura nafasi nyinginc ya kupiga kura" lilipcwa nafasi yajuu na wafanyakazi wa maolisini, wale wcnyc elimu yajuu, wanaume, wakazi wa Dares Salaam, wenye uzocfu wa kupiga kura nakunui la umri wa mjaka kali ya 3611a 55. Kwa ujumla "upigaji kura wa mara kwa mara" haukupcwa nafasi yajuu. GRAFU 2 WATU HUPIGIA NINI KURA MASWALA 1.10% 13.80% 5.30% 1!1 VITISHO [] TABlA o PESA I ZAWADI s:j HAll BORA VA MAISH A 38

49 GRAFU 3 SABABU ZA KUWA NA CHAGUZI ZA MARA KWA MARA 40 r , '" 25 :ii ::J 20 (ij '" o NAFASIKWA NGOMBEA KUIKUMBUSHA SERIKAlI NAFASI VA KUPIGA KURA SABABU I fi3 SABABU 1 SABASU2 8 SASASU3 MUDAWA KllTOSHA Njia mhalimhali zilitnlcwa kwa watoa hahari zinazohusu kujifunz,,'l hahari za chaguzi ikiwa ni pamoja nn: magazcti, semina. rcuin. krunpcni za vyarna vya sim~a, mawakala wa scrikali, vijitabu, climu kuloka kwa IllJugu na marnfiki. Katika hayo redio imepat.1 asilimia kubwa (44%) ikirualiwa na semina (18%) na vijit.1bu (18%). Kupala laarin. kwa kupitia mawakaja wa scrikali na vyama vya sim;a zilipata asilimia noogo: a,ilimia 4 na 2 (Graru 4). GRAFU 4 NJIA ZA KUFAHAMU HATUA ZA UCHAGUZI VUITABU MAGAZETI RADIO NDUGUf RAFIKI NJIA ZA KUFAHAMU I tzl HALISI!:S MATASHI MAWAKAlA WA SERIKALI VYAMA VYA SIASA 39

50 Ujrnnbe wa wazi hapa ni kwamba ukichanganya rcdio na semina na vijitahu itakuwa oi ojia bora ya kuwatikia Watanz,'lnia. Kundi hili lilipala a"i1imia 80% ya watoa habari wote na linatoa vidokczo vya kutosha kwa wale wanaotckeleza mpango wa elimu ya dcmokra'\ia. Asilimia kuhwa zihzotolcwa kwa redio zilitolewa zaidi na wanawake kuliko wanaume, na wale wenye umri wa kali kuliko kundi la wale wcnye elimu kuhwa.. wafanyakazi maofisini. wale walio na uzocfu mkuhwa wa kupiga kura, wale waishio nje ya Dar es Salaam, wale wcnyc uzoefu wa kupiga kura wa zaidi ya mara mhili, wakulima, waliojhtiiri wenyewe na kumli la wale wenyc climu ya sckomlari na ufundi. Vijitahu juu ya demokrasia vilipcwa a"iilimia kuhwa hasa na WHnaumc. watoa hahrui wenye umri haui miaka 21, wale wcnye elimu ya msingi au chini yake. waliojictiiri wenycwc. wakulima. wale wcnyc uzocfu wa kupiga kura na wak..'1zi wa Dar es Salaam (hali hii inawci'.3 kuwa imcathitiwa Ila usamhazaji mzuri wa vijilahu uliofanywa na ESAURP mjini Dar os Salan/Il). GRAFU 5 SABABU ZA KUlNGIA MFUMO WA VYAMA VINGI ~1O'OO% o MISAADA VA KIGENI B MWELEKEO WA MATUKIO o UHURU NA NAFASI ZAIDI 40

51 3.3.S Wakufunzi wa walilnu walikuwa wazi kuhusu kwa nini Tanzania inaiogia kwenye mfumo wa vyama vingi. Weogi wa~ (70%) wanadhani kuwa "llemokra~ia ya vyruna viogi ioatoa uhum zaiui oa oafa~i zaiui 7.a kupigia kurn sera. chama cha siasa na mgombea kuliko kalika mfumo wa chama kimoja". Kuhusu sahahu za kuingia kwenye mfumo wa vyruna vingi. sahahu iscllk'1yo "kwcnda smnhrunha na mwclckco wa matukio yannyotokca kwcnyc oehi nying-ine" i1ipcwa nafa~i ya chini k.:'1hisa Nafa~i ya pili ilipewa ~'1babu iscmayo "haja ya kupata misaalla ya kigcni" (angalia grafu 5). Sahabu iscmayo "uhuru kwa wapiga kura" ilipataasilimia kubwa kutnka kwa wanawake. kunlli la umri kati ya miaka 36 oa 55, wale waliomali7.a climu ya seknnllari, walioajitjwa maotisioi na wale wenye uz()cfu mkuhwa wa kupiga kura. Wanaumc walitoa a~ilimia kuhwa kwa sabahu ya pili isemayo "I-Iaja ya kupala misaalla ya kigeoi". Wcngioc waliotoa asilimia kubwa ni waloa habari wenye umri wa miaka 55. wale wcnyc elimu chini ya climu ya msingi, wasioajiriwa. oa wakulima. Hali hii hii ilirulliwa kwa ochi nyingine 1.a Kiafrika katika kuanzisha mfumo wa vyruna vingi Almnn zinazohusu kuanzishwa kwa mfumo wn vymna vingi zilitolewa kwa vihadala vigczo chaoganuzi: hali born ya maisha. bci Ilzuri ya hillhaa. kupanua kwa bei, uwezekano wa kupoteza kazi. nafasi bora za kufanya kazi na kulokuwa oa uhakika juu ya kile kitakacholctwa oa mfumo mpya. Kigczo changanuzi kiscmacho "kutokuwa na uhakika oa yalakayotnkca haadayc" kilipata silimia kubwa zaidi (45%) oa kufuatiwa na kigczo kiscmachn Ukutokuwa na hali hora ya maisha" (augalia geafu 6). GRAFU 6 ATHARI ZA MFUMO WA VYAMA VINGI.. r ~~----_,.. ATHARI fa ATHARll ATHARI 2 c: ATHARI 3 41

52 Kutokuwa na uhakika na mfumo wa vyama vingi ni suala la kiulimwcngu kwa sasa. K wa uprullic mmoja kuna hofu kuwamfumo wa vyama vingi unawcza kusahahisha kuwagawa watu fla kugombca flchi. Kwa upamle mwingine, inadaiwa kuwa mfumo wa vyama vingi utashawishi ma'ihintlano, kuongcza uwajibikaji na utoaji wa maonl Asilimia kuhwa imctolewa kuhusu sababu hii kutoka kwa waloa habari wasioishi Dar es Salaam uu wale wa..;io fla uzaefu wa kulosha katika kupiga kura. Watoa hahari wenye elimu chini ya climu ya msingi hawakulipa suala hili a..;i1imia kuhwa ua kulikuwa hakuna tofauti kuhwa ukh1ngalia lilajibu yaliyotolewa kwa lilisingi ya jinsia, ulllri, viwango viuginc vya climu. na makumli ya ajira na kazi. Kigczo kiscmacho "Iahia ya kumpigia kura mgomhea yulcyule" imepala asilimia kubwa kuliko kigezo "rushwa" (ahatli ya fctlha ua ;t.awadi kutoka kwa mgnmhea). Kwa mara nyinginc tcna, a..;ilimia zilizotolcwa kwa ",ahia ya kumpigia kura mgomhea yulcyulc" imelingana kali ya sahahu zillazoeleza makundi ya vigezo changanuzi. Hakuna tofauti iliyojilokcza miongoni mwa wanaume na wanawake (japo wanawake wamcloa asilimia yajuu kidogo). Hala hivyo waloa habari runhao si waajiriwa, wakulima, na wale ambao hawana uztlcfu wa kulosha wa kupiga kura waffictoa asilimia ya chini sana Gedwali la 4 kirunbatisho I) Jihu lililopat."l asilimia za juu kuhusu vyruna vilivyoshindwa vifanyc nini ni: "kukubali kushindwa" krunajrunbo la kwanza kufanya kisha "kufuata utaralibu katika kuloa majajamiko kama h::tia ipo". Jibu la "kukuhali kushimlwa" lilipata asilimia nyingi loka kwa wanaume, kuntli la wale wcnyc umri kah ya miaka36 na 55 na wale wenye climu kubwa. Kulikuwa na tothuti ntlogo ndogo miongoni mwa waloa hahari wa Dar cs Salaam ukilinganisha na wale walioko schcmu nyinginc nchini, wale walioajiriwa na wcnyc kazi. wale wcnyc uzocfu wa kutnsha wa kupiga kura na marika. K wa mara nyingine Icna, matokeo haya yanaweza lu kudoke7.. a uzocfu walioshakuwa nao Watanzania kalika shughuli za uchaguzi. 42

53 4. Ufahamu wa Hatua 7..3 Uctiaguzi SURA VA 4 MATOKEO VA UTAFITI Maswali kadhaa yajiulizwa ikiwa oi prunoja na: mwananchi IlUpala vipi habari kuhusu kujirulljikisha n3 kupiga kura; sahabu zinazoashiria waru wcnginc kutojiamlikisha, kwa nidi kuwa 11:1 uchaguzi kila mara (hususmli kila handa ya miaka 5). Ma"iwaJi yote yalifafanuliwa kwa vigezo au vibadala changanuzi ikiwa ni pamoja on: umri, climu. chea kalikaajim, kazi, makazi prunoja na Ili mara ngapi mlu amcpiga kura (angalia viamhalisho F-1). 4.1 Wananchi \Vanavyopata Hahari Kuhusu Kujiandikisha na Kupiga Kura Watu wcngi wcnye umri kali ya 22 na 55 IlUpala hahari kupilia redin na semina ikiaamhat.'man3 vijilabu. Jinsi umri unavyozidi kuwamllogo ndivyojinsi upashaji hahari kupilia rcoin unavynzitli kulokuwa wa manu faa wakati amhapo mawasiliano kupitia vijitahu kuhusu dcmokra..;ia huwa muhimu. Hali Ili hivyo hivy() kuhusiana ua kigezo eha jinsia ingawa wanaume hujifunza kia..;i kidogo zaidi kupitia rcdio ukilinganisha na wanawake. I-livyo hivyo wanawakc Impata hahari kidogozaidi kupitia scminana vijitabu lalxia kutokana na wanawakc kutohudhuria warsha mara kwa mara pamoja na asilimia kuhwa zaidi ya wanawake kutojua kusoma na kuandika. Kati ya wasomi, yaani wale wcnycclimu ya sekondrui naelimu yajuu, rcdio ndiyo yenye kusrunhaza hahari z"lidi kuliko njia nyinginc. Hili linawirum vizuri sana na kiwango eha juu eha kipimo kinaehotolcwa na waajiriwa kwh rcdio. Hii ina maana kuwa, kuwa na kiwango ehajuu zaidi eha climu kunatoa nafnsi kubwa 7.aidi ya kuajiriwa na papo hapo ncjivyo uwczo wa kumiliki rcdio na kumucju belti Ullavy(xmgczeka. Vijitahu kuhusu demokrasia viliwckcwa mkazo zaidi na wcnyc elimu ya msingi na chini yake. Hili linacleza pia kwa l1ini wasioajiriwa huwckca mkazo mkuhwa vijitahu. Wafanyakazi wrunaofisini nao hupata hahari kupitia recjio zaidi kuliko wcnzan wakulima fla wafanyahia..;hara ndogo mlogo. Hata hivyo wafanyakazi na wakulima wolc w~u1athamini sana vijitahu kuhusu dcmokrasia. Vijilahu vinaclckea kupcllllclewa vitoe hahari kwa wale wcnye uzocfu wa mara mbili au chilli wa kupiga kura amhapn wcnye uzocfu wa mara L:'1tu nn zaidi wa kupiga kura wanaclckca kupcllllcica kupata hahari za uehaguzi kulnka kwenye rcdio. Ukilinganisha mfull10 wa kusamnaza taarifa kwa Dares Salaam na kwing incko inajionycsha kuwa vijilabu vinapentlclcwa Dar cs Salaam. K wa Dar cs Sala.'Un, hii ni kwa sahabu labda kuna urahisi wa kupala vijilahu vya ESAURP. Wilaya nyinginc ZOiC zilipata vijilabu viehachc. Pia (l~ilimia kuhwa ya wakazi wa Dares Salaam wall(~iua kus(una na kuandika 43

54 na hii inaweza kuch,mgia kalika kupcnllelea vijil.~bu. Hal.~ hivyo uchunguzi zailli unahitajika kwruli Dar cs Salaam ina ilk'uti kubwa ya wakazi wake waishio nje ya mjimaeneo ya ma'hambani (jellwali 7 kwenye kimnbalisho L). Kuhusu njia za haraka kwa walu kujifun7.a kuhusu kujiandikisha kupiga kuru hali ilikuwa sawakamahapojuu: redio, semina. vijitabu. Hatahivyo wahojiwakwcnyc ul1lili walikiri kuwa magazcti na vymna vya kisia&'1 vingcwcza kuwa na ushawishi zaidi hapo bamlayc. 4.2 Nani Wana Kaki ya Kugomhea Kalika Uchaguzi Swali hili daima liiijibiwa na wcngi kwa kusema kuwa Ili ycyotc amhaye oi MI.an7~1nia. ambaye rum umri wa minka 21 au zaidi, na runhaye kwa wakati hun hakuwa kifungoni. Vigezo hivi vililajwa kruibu kwa uwiano ule ule nn makundi YOlc ya WaID. 4.3 Jinsi Watu Wanavyojiandiki.<ha Kwa ujumla vigezo changanuzi kama umri, ajira, kazi na mara ngapi mtu amcpiga kura havis..-udii sana katika uchambuzi kwani tofauti katika kulajwa l1a wahojiwa mh.:1limhali katika ut.<lili.<iyo kubwa. KiballaL~ kinachollhihiri'l"~ lnfauli ni climu kwalli wale wcnye elimu ehilli ya kiwango elm chmu ya msingi walivitaja vigezo prunhanuzi kwa asilimia 20 chini L1idi ya wcllginc JUt waliloa kiwrulgochajuu kabisa kwa kuallllikisha mia kama njia mojawpo ya kujimlllikisha kupiga kum. Illaclckca wale wcnycclimu yajuu zaidi udio waliclckca kuscma 'kupiga kum hakutaleta lofauti sulm wakiwa wrulascma hivyo kwa asilimia 62 kuliuganisha na a"iilimia 44 kwa wale wenyc climu ya chini ya kiwrulg0 eha chmu ya msingi. Vigezo changanuzi vingine havikuchanganua choehote. 4.4 Sahahu 7.3 Kutojiandikisha Kupiga Kura Kuhusu sababu 7.a kulojianllikisha kupiga kum kigezo kilichnlajwa cha kwanza kilikuwa kuscma "hakuna mahadiliko ya matokeo". Waliosema "kupiga kum ni kupotcza muda" walifualiakwa wingi halafu walifuatiwa na wale wenye kuscma "sikumpcnda mgombca". Samlbu hizi mhili za mwisho zilitajwa karibu kwa mara zile zilc katika nafasi ya pili (mlgalia gmfu 7). 4.5 Kwa Nini Kuwa na Chaguzi Mara kwa Mara Kruna ilivyotajwa haro nyuma. wcngi walikubaliana na msemn kuwa 'minka milano ilikuwa mulla wa kutosha kuamua kruna scrikali imrimudu kazi yake au hapana. Vikunlli mbali mhali katikajamii karibu vyote vilikubaliana oa usemi huu hila tofauti kuhwa sana kwa vigezo vya umri, ajira. kazi au mum ngapi mtu alishapiga kura. liata hivyo wale waliosha pigakura zaidi ya mara 3 walikubaliana nalnselilohuu zaidi ya wenginc. Wakazi 44

55 GRAFU 7 SABABU ZA KUTOJIANDIKISHA KUPIGA KURA ~ , " TQFAUTI YAMATOKEO SABABU wa Dares Salaam walikubaliana namscmo huu kidogo 7aidi ya wakazi wa vijijini hila hata hivyo kuwepn tofauti kubwa karika makulll.li yotc haya kutaja sahahu kama Ukuongeza uwezekano wa wapigakura kuikumbushascrikali wajihu wake", Pia kulikuwepo tofauti zilizotokana na umri. Watu wu miaka ya kali, yaani 36 hath 55, na wafanya kazi wa maol1sini walikuhalirum na mscmo wa kuwa uchaguzi kila handa ya miaka 5 ilikuwasawa. Wakulima walikuhaliana na msemo hull kwa kiwango kii.logo zaidi (angalia jcdwali 7 kmika kiambalisho L). 4.6 Nini Huwavutia Watu Kupiga Kura Katika kipengee hiki mmnho yafuatayo yalhmgaliwa: kwa nini watu hupiga kura, ni sifa gani Z3 mgomhca hinafsi huwavutia wapiga kura na ni maswala yapi huvutia wapiga kura Sahahu 7.3 Kupiga Kura Watu wcngi walikuhalhma na mserno kuwa "ni muhimu kwa watu kupcwa fursa ya kutumia haki yao ya kikatiba ya kupiga kura". Makundi mhali mhaji katika jamii yajitofautiana kalika kukuhaliana na mscmo huu. Kwa upande wa jinsia, wanaume walikubaliana ua rnscmo,huu kuliko w~ulawakc, asilimia53 kwa 47 kila kikundi. Kigezo cha umri kilionyesha kulajwa kwa sababu hii ya kulckclcza haki ya kikatiba. Pia climu ~lidi, ya.:1ili sekolul'lfi najuu ya hapn, iliamhatana na kuukubali msemo hull 45

56 z.1i(\i. Hivyo hivyo climu ya msingi ilionycsha kuwa ki(\ogo changanuzi. Ajirn, kazi. makazi oa mara ngapi mtu amepiga kura hayakuwa mamho yaliyolcta lorauti kwa hili Sifa Kinafsi 7.3 Mgombea Kuhusu hili wahojiwakatika utatiti hawakuonycsha tofauti zozotc kwa kigczo chajinsia, ajiraau kazi. Tofauti kidogozilijitokcza kuhusianana misingi yaclimuna umri. Kiwango eha chini ella chmu kiliambatana oa asilimia ndogo ya wajlusika kulaja sifa bioafsi za mgomhca kama sababu ya kumpa kurn. Pia wale waliosha piga kura mara 3 au zaidi huko nyuma walitoa kiwango chajuu zaidi kwa a~i1imia kwa sifa binafsi 7.('\ mgomhca. Uwezo wa mgornhca kujiclcza kwa makini oi sifa muhimu kwa vyama vya siasa kwani WaL.1.nzania hawaonckani kuweka umuhimu kwcnyc sifa zajinsia au kahila la mgomhca. 1iosia ill30nckml'l kuwa kigczo chcnye ushawishi kiasi pale inapoamhatana na makazi lakini ushawishi huo sio mkuhwa (lazruna grafu 8 najedwali 5 kalika kiamhatisho L). GRAFU 8 00 Ii) 7lJ Ii) WATU HUPIGIA NINI KURA SIFA la 81NAFSI "" '" 10 o UWEZO ANAVYOON8<ANA KWANJE KABILA DINI JINSIA SIFA ZA BINAFSI III UMUHIMU WA t<:onanla a UMUHIMU WA PILI 0 UMUHIMU WA TATU Maswala Yanayowasukuma Watu Kumpigia Kura Mgomhea l\1moja na Kumwacha Mwingine Mgombea kutoa malumaini ya kuinua hali za maisha ya watu lilipewa kipaumbclc dhidi yama"wala kama pcsa, zawadi, vi(ishonamaz(~a. Kulikuwcpo lot~1uti muhimu kuamhat.ma 46

57 oa makazi, kazi oa ajira, jinsia l1a mara ngapi mhojiwa alisha shiriki chaguzi. Hala hivyo tofauti hazikuwa kubwa kwa kigczocha chmu na umri. Wale walio kwcnye umri wa ujana katika Tanz.;"1nia, yaani kati ya miaka 22 na 35, waliouycsha kwa a<.;ilimia kuhwa kmlhrunini mgombca mwcnyc kuleta malumaini ya kuinuka kwa viwango vya maisha. Kwa upantle waelimu, ingawa tofauti haikujionyeshakati ya wale wcnyeclimu yamsingi oa wcnyc chmu ya juu, wale wcnye climu chini ya He ya msingi allilimia yao ya kukubaliana na umuhimu wa suala Ia kuinua viwango vya maisha ni ntlogo wakati kwa a'iilimia kubwa ya hawa wcnyc chmu chini ya climu ya msingi walionck.;lila kutoa kipaumbcle kwa maswala ya kuallilliwa pesa au zawalii nyingine. Hata hivyo ~1haLihari inabidi itolewc kuhusu uwczekano wa matokeo haya ya ul.:'1fili Hi kutomfanya yeyote kulikiri kuwa walin naelimu ndogo ndin walio rallisi kuhnngwa wakali wakulima katika ul:'1.fiti huu walichagua fedha na zawadi kwa a..;ilimia mingo zaidi kwa vile kulikuwc(xl bei ozuri kwa mazao yao kilu amhacho kinainua viwangn vyao vya maisha. Ikumbukwe kwrunba kwa watu wa umri wa hadi miaka 21 lahda kama ni wakulima. kwa kawaida watakuwa hawru13 ajira nje ya sekla ya kilimo (angaliajcdwali 5). 4.7 Hatua za Uchaguzi Daada ya Uchaguzi Wenyewe Kumalizika Maswali yaliyoujizwa chilli ya kichwa hiki yalikuwa: kufal13mu kuhusu chruna kilichoshinda, kul:'1.k:a kujua nini vyruna vitakavyoshinuwa vilaranya baada ya hapo prunoja na wapi malalnmiko kuhusu uchaguzi yapclckwe ikiwa kujianoikisha na kupiga kufa havikuwa huru na haki Jinsi Gani Chama Kilichoshinda Kinavyopatikana WallOjiwa wengi walipcndclca chama killachoshinoa kiwc kile ehcnyc wngombea waliofhnya vizuri kuliko wole. Hakukuwepo lofauli kulokana oa jinsia, ajira, kazi au makazi. Tofauli zilijionycshn kuhusiana nn umri kwa vile wcnye umri wa kati ya miaka 35 hadi 55 walionycsha upcnoclco huu uliot,tiwa kwa asilimia kubwa zaidi ya makundi mcngine ya waliohojiwa. Elimu pia i1ikuwa kigczo eha tofauli kwa vile walc wenyc chmu chilli ya i1e ya msingi walionycsha upcnoclco unaozungumzwa kwaasilimia ndogo zaidi ya makunoi YOle. Torauti hizi zinaweka wazi sahahu za kuwepo kwa a<.;ilimia kubwa ya wafanyakazi wa ll1aolisini kuonyesha upcllllcico kwa ::l~ilimia kubwa kuliko wole (vilc wcngi wao lazima wawe na eliulu walau ya msingi iii waajiriwc). Vile vile wale wole amhao walisha piga kura huko nyuma kwa zaidi ya mara 3 walionycsha upcm.lclco kwa asilimia kubwa Vyama vya Siasa Vilivyoshindwa Vifanye Nini Raada ya Uchaguzi Kwisha? "Kufuata taratihu" kutoa malaimniko ikiwa uchaguzi haukuwa huru na haki kuiipewa nafasi ya juu kahisa na wahojiwa. I1akllkllwa na lofauli kwa kufuata umri oa makazi. L'1.k:ini lofauli zi iijilokeza kwcnyc jinsia amhapo wnnawake walisisiliza "kuf liata taratihu" on wanaume walitoa narnsi yajuu kwa "kukuhali kllshindwa". 47

58 Walio na climu ya sekondari na ufundi wanaclcmea zaidi kwenye kufua~~ taratibu tofauti oa walio oa chmu ya juu zaidi amhao waliipa ukukubali kushimlwa" nafasi ya juu zaidi kuliko kikundi chochote kile. Asilimia 50 ya upcndclco wa "kufual~ taratibu" ilijitokeza kwa walioajiriwa na wafanyakazi wa maolisini. Waliojiajiri oa wachuuzi walipcnuclea vyama vyasiaom vikubali kushindwa. K wa ujumla wale waliosha piga kuea mara 3 au zaif.li viwango vyao vya a'\ilimia ya upcmlclco wowote ilikuwa kubwa zaidi ya wale runhao wrunewahi kupiga kum mara mnja Ill. Ikumbukwe kuwa hoja zote mbili ya 'kufuata taratibu katika kutoa malalamiko' na 'kukuhah kushim.lwa zilipata upcndcleo kwa viwango vikuhwa vya a'\ilimia kwa kila kikundi eha wahojiwa. Kwa kiasi fulani hii inaonyesha kuwa Walanzania, kama wanavyowakilishwa oa wakufunzi na vinngozi wa maoni walioshiriki kwenye ul.aliti hull, oi watu wallhoucicwa vycma mwenendo wa uchaguzi Malalamiko Vapelekwe Wapi Kama Uchaguzi Haukuwa Huru na wa Haki Kupclcka malalrunikn mhclc ya Tume ya Taira ya Uchaguzi ni hoja iliyopala upcnuc1co mkubwa kuliko hoja nyinginc zilizopcndckczwa kmna: kuloa tuarira kwa pnlisi, kwa viongozi wa dini, kwa vyomho vya habari, kwa vyruna vya kisia"ia au kwa Scrikali. Hakukuwcpo tofatlti zilizolctwa na jinsia au makazi. lia wale wenye umri mkubwa waliclekca kuloa nafa~i kubwa kwa hoja ya kupclckn malalamiko kwa Tume ya T"aifa ya Uchaguzi (NEe). K wa ujumla wenye chmu zaidi, waliokuwa na uzoefu zaidi wa kupiga kurana wale wcnye kufanya kazi zaolisini walielckcakujua ni wapi wapcleke malalamiko yao kuliko wcnyc chmu kidogo, wcnyc uzoefu mungo wa kupiga kura, na vijana. 4.8 Unafiki.. i ni Kwa Nini Tumt!hadilisha Kutnka Mfumo wa Demokrasia ya Chama Kimoja Kuingia J\t[furno wa Dernnkrasia ya Vyarna Vingi Kwa nini Kuingia Mfurno wa Vyarna Vingi? Wengi waliegcmea He hoja inayoscma kuwa mfumo wa vyruna vingi hutoa nafa"j pana zaidi kwa wupiga kuru kuhusiana na scra. vyruna na wagombea kuliko kwcnyc ya mfumo wa chruna kimoja. Wenye umri mkubwa 11a wenye kuajiriwa maotisini walionycsha kuipcndclea hoja hii zaidi ya mllkundi mengine ya waliohojiwa. Pia uzoeru katika kupiga kura ulinngcza nafasi ya kuwa nn mwclekeo wa kuikubali hoja iliyotajwa hapn juu Kutalnkea Mahadiliko Gani Kalika Mfumn wa Vyama Vingi vya Siasa Kuhusu Viwango vya Maisha Wcngi wahonckana kutokuwa na uhakika kuhusu mfumo wa vyama vingi ku1eta mabadiliko ya kuinuka kwa viwrulgn vya maisha. Wrulaumc walionekana ku(okuwa na uhakika kuliko wanawake. Vivyo hivyo wenye umri mkuhwa waliollckana kutnkuwa oa 48

59 uhakikakuliko wcnye umn muogo. Pia wcnyeelimu nn walitxyiriwa maotisilli walionekana kutokuwa na uhakika ku1iko wcnginco. Matokeohnya ya utatili hayashangazi kwani hatakati ya wmmlaalumahakuna makubaliano kuhusian.:'l 11.') masuala haya. lrunbo la kuzungumzia hapa ni uhusiano wa karihu ambao unahusisha mfumo wa vyruna villgi vya siasa na uchumi wa soko ikilingrulishwa na mfumo wa uchumi wcnye kudhibitiwa na dola. Inabidi kuloa tahadhari hapa kuwa a..,ilimia ya waliohnjiwa waliochagua "kutokuwa na uhakika" ilikuwa ni 45. Asilimia 27 ya walinhoj iwa waliscma "hawakulcgcmca mahauiuko" nampangiiio wapili wa vigczo ulionyeshaa<.;ilimia60 ya wallojiwahawakuwana uhakika wakati a<.;i1imia 33 waliscma hawakutcgcmca mahadiliko yoyole. Kati ya vijana waliohnjiwa. walioscma "hawakutcgcmca mahauiliko yoyotc" walikuwa wcngi zaiui kuliko wale waliosema "hawakuwa na uhakika" Manni ya.jumla Kuhusu Elimu ya Demokra'lia Kuhusiana na swali wazi Iililotaka maoni ya wahojiwa kuhusu climu ya dcmokra<.;ia, ~l<.;ilimia 51 walikuhali kuwaclinlu yaocmnkrasia ilikuwa ni kilu muhimu sana na walilaka laasisi zote husika 7.ijihusishc 111 kutna climu hii na lisiwcjrunho linaloshughulikikwa na taasisi chache. Wali(unha kuwa semina kruna hizo ziiizosimamiwa na ESAlJRP ziwc za mara kwa mara na siyo zinazolokca mara moja tu basi. 49

60 SURA VAS MUHTASARI NA HITIMISHO Katika sura hii nitajaribu kuloa muhtasari wa yote yaliyozungurnzwa hadi &'1.'\3 iii kumsaillia msomaji kuelewa ni kwa nini kitabu hiki kimeanllikwa. Toka mwanzo Ilimcsema kuwa kuna macnco mat.;1jlo ya uratili yaliyokuwa muhimu kwa shughuli nzima na kwrunba viclclezo vichachc vya maenco haya malano vingcweza to kuonycsha muelckeo wa mambo kwa kinaganaga. Tafsiri itokanayo na majihu ya wahojiwa si lazima ionycshc mwclckco wa kiln mpiga kura mmoja mmnja. I Iii inatokana na kwrunba wahojiwa katika utatili hull hawakuwa walimu halisi wa wapiga kurn Tanzania. WaHmu wa wahmu na viongozi wenye kauli ni walu kutoka kunui la viongozi na wcnyesifaya vinngozi. Mpigakurahalisi W3 Kitanz::Ulia Ili miongoni mwa Watanzania asilimia 75 kutoka vijijini na kwa kawaida hana majukumu ya uongozi zaidi ya kuongoza familia zao. Tahadhari nyinginc yakutoa kuhusiana na utaliti huu ni kulc kukalaa kwa makusmli kutumia mhinu za juu St'1I1a za sayansi ya lakwilllu zenyc kunipa uhakika zaidi juu ufafanuzi ninaoutoa. Nilihisi kuwa wasomaji walio wcngi wa kitahu hiki wangegh.:"liri kuendelca kusoma kitabu hiki killna ningcwahughudhi na michezo mingi ya tarakimu na takwimu. S.l Maeneo ya Ulafili UlaJiti ulikuwa na nia ya kuyatolca maelczo mrunbo yaliyo katika maencn maiano yafuatayo: i) nani hupiga kura TlUl7<1nia na kwa nini; ii) iii) kutoa ushahidi kuhusu ufallrunu walionao W;ll11l7.ania wa halua 7.a uchaguzi; kutafuta ni njia zipi zinaclckea kutumika zaidi kwa ufanisi za kusamhaza hahari kuhusu clilllu ya dcmokrasia na ha'\a dimu ihusuyo mrunho ya uchaguzi; (iv) kut.1.thmini mhinu za ufullljishaji dimu ya upigaji kura na kust'unhaz,1 t.'1.1rifa zipatikanazo kwa watayarishaji wa programu za chmu kama hiyo iii watayarish.:'lji wake waf:ulikishc kazi I".. ao vizuri zaidi huko mbeleni Macneo YOle malano yalit~ulyiwa utatiti kwa kuwahoji watu wcnyc ujuzi wa ndani wa mmnho ya sia'\a. Kupitia hawa kngo Iilikuwa kutajiti oi watu gani hupiga kura, wenye viw,mgo gani vyaelimu. wenye kuishi wapi au makazi, umri g,mi,jinsiagani, ajira oa kazi gani pamoja na kujua uz(lcfu wan katika kupiga kufa. 50

61 Habari zilizokus:ulywakatika uwanja huu wa ulalili zitaisaidia ESAURP katika kulayarisha programu kwa ajili ya watumishi wa vyama vya siasa na pmgramu kwa ajili ya semina za walimu wa walimu. Vile vile hala wagombe..'l wcnycwe wenye kutafuta kupigiwa kura watafaidika na habari zitokazo katika uwanja huu Watanzania wrunekuwa wakishiriki katika kupiga kura langu wapatc uhuru miaka 30 hivi iliyopila. Lakini uzocfu wao huo ulikuwa zaidi kalika kuehagua mgombea mmoja Imti ya wawili kuloka chama kilc kilc eha kisiasa. Hivyo ilionck.1na walikuwa wanao ufahamu wa mambo ya uchaguzi na kruna walikuwa wruneupoteza katika kipindi kilc eha mfumo wa chama kimoja basi ESAURP iweze kulilia mkazo jambo hilo katika mipango yake ya mafunzo ya wapiga kura, hasa kwa kuzingalia wakali huu runha[xl nchi inaingia katika mfumo wa vyruna vingi Njia mbali mbaii zimclumika kalika kusamba7.1 habari kuhusu dcmokrasia ya vyruna vingi. Wcnginc WaI11Scma rcdio ndin njia hora kuliko zoic. Wcngine wana'\cma walu hawrum pesa za kununulia rcdin na kuwa hata kama w3ngckuwa nazo za kununua redio basi ingekuwashida kwa wao kuweza kupala hetri za rcdin hizo kwa vile vipalo vyao ni duni sana. Zaidi ya yote watu wcnginc wana'\cma kuwa Rcdio Tanzania haisikiki kote nehini njc ya Dar cs Salaam na kwa vyo vyotc vile vipindi vyakc vinatawaliwa na misimamo ya scrikali. Scminazenye vielclezo kama vijitabu vya vikamgosi (kaluni) ni nj ianyinginc zinazotumika (zaidi ya rcdin). Ina"lcmckana kuwa semina ni njia nzuri zaidi ya zoic kwa vile inatoa nafa'ii kwa washiriki kuhadilishana mawazn na kuuliza ma,\wali mamho runbayo yrulasemckana hufanikisha srum upalikrumji wa climu. Daadhi ya walu wana~ma kuwa njia hii ni nzuri zaidi kwa kuclimishru13 maarifa kuliko kuloa ma((ulgazo. Njia nyingine za kupa"hana habari Ili kupitia vyombo vya kutoa maclezo vya scrikali na kupilia krunpcni za vyruna vya kisiasa zinazoclckczwa kwa wapiga kura. Njia hizi za kusambaza habari zilihusishwa kalika utafiti huu iii kuzinufaisha (aasisi zinazowajibika kisheria au kwa hiari kuloa climu ya dcmokra'\ia Uwanja wa nne wa ulafiti ulihusu swala la kia'\i gani Watru17.ania walioanisha demokrasia ua macnllelco ya kiuchumi. Jc W'Ulallisi mamtx> haya yanahusiana'? Kama i1ivyoelezwa hapo nyuma yaro maoni. hasa katika mitiz.:'uno ya uelli za magharihi, kuwa ucmokrasia na maenucleo ya kiuehumi ni vitu vycnyc uhusiano wa karihu. Swali ni je uemokrasia huhimiza macndclco ya kiuchumi wakati wotc uajc macndclco ya kiuchumi daima huzaa dcmokra"iia'? WallOjiwa katika utaliti pia waliombwa kutoa maoni yao kuhusu umuhimu wa programu ya mafunzo ya walimu wa wajimu. Ma'\wali mawili yaliulizwa: kwau7... "1 ikiwa mafunzo yalikuwa muhimu na pili ikiwa ingckuwa vizuri yacndclcc kutolcwa. Na vigezo changanuzi vilikuwani pamojana: umri,jinsia, elimu, ajiralkazi na uzocfu kwcllyc kupiga kura. 51

62 5.2 Mhuta<ari wa Matnkeo Maalum ya Utafiti Token kuhwa kuliko yotc ya utanti hull ni kuwa kuathirika kwa mamho kulokana fla progfiunu 7.a mafunzo kulahitaji muda mwillgi wa kuwcpo kwa kuathirika hukn. BadaJa ya kutafuta mahusiauo ya kilakwimu kali ya wastani wa yaliyotokca na yaliyntegemcwa juhudi zaidi itabidi ziclckczwc kwcnye vigczo visivyo vya wazi kama vile vinavyojadiliwa katika sura ya pili, ya talu na ya nne. K wa kuongczea, ni vizuri kupal1ik1hari kutoka kwa waliopitia prngrrunu z.n. mafunzo ya demokrasiakwani wanawakilisha kia"ii kikubwa ella wananchi. Sura ya IlIlC n3 land inatoa lakwimu kuhusu njia hii ya kupala habari. Watanzania wanao ufah.unu wa mfumo wa uchaguzi prunoja 11a haki zan za kimia. Semina zimconycsha kuwa walikuwa makini katika kutafakari juu ya m3swaji nyeti kalikajamii yao kama vile kalihn ya uchi na unngozi wa nehi yao. Ufahmnu huu wa W,uanzania haushangazi kwa vile wruneshiriki kwenye uchaguzi kwa miaka 30 iliyopita. Kinaehoshangaza ni khl"i kikuhwa eha uclewa wa Watanzania wa wapi wangewcza kupclcka malalamiko yao pale wanapohisi haki haikutcnucka katika uchaguzi. Utafiti huu unaonycsha jinsi Watanz,Ulia w:l"ivyokuwa na uhakika kuhusu jinsi gani mfujllo wa vyruna vingi ulaalhiri maisha yao ya kawaiua. Vilc vilc walionycsim kulokuwa na uhakika kuhusu mahusiann kati ya mfumo wa vyama vingi na macnuclco ya kiuehumi. Inapcnuckczwa kuwa scrikali ianuac mipango mauhubuti yakuiwezcsha jamii ya Watanzania kushiriki kalika mjauala kuhusu maswala haya Nani Hupiga Kura Tanzania? Malokco ya UlaJiti yruncthibilisha nani hupiga kura kwa kulumia vigczo changanuzi. Mpiga kura kwa ujumla ni: mwanamumc (wazo la mkuu wa frunilia) kati ya umri wa 36 na 55; mwcnye kiwango eha climu elm chilli ya clinm ya msingi; mwcnyc kutcgcmca kilimo kama kazi: mwcnyc kuishi njc ya Dar cs Salamn; na mwcnyc uzocfu wa kupiga kurn Kwa Nini \Vatanzania Hupiga Kura? Swali hili lilijihiwa kufualana na vigczo vilalu: kupiga kura kama haki ya kikatiha; kupiga kura kutokana na mazoca ya kupiga kura mara kwa mara; na kupiga kura kutokana na msukumo au ushawishi fulani. Walallzania walionycsha kuclcwa hald zao za kihinaurunu kwa vilc waliclcwa kuwa ingawa kupiga kurn ilikuwa ni haki ya kikaliha haun waiikuwa hawalazimishwi 52

63 kujiancjikisha au kupiga kura kwenycwc. Pili, Watanz,mia wajiritihika kuwa miaka milano ililoshakruna kiwango eha upigwaji kuru marakwa mara kutalhmini utcncjaji kazi wa scrikali Watanzania Hutafuta Nini Wakati wa Kupiga Kura? Kalika kupigi..1 mgomtx::a kura Watrulzrulia wajio wengi hulafuta vilu viwili vya msiogi. Sifa bin..1fsi mgombca oa mambo yrumyowakcra. Kuhusu sifa binafsi mgombea WatU17.ania wrumpclll.lclca mgombca mwcnyc kujuakujiclc7..a vizuri oa mwcnyc kuclcwa malatizo ya wapiga kura. Mambo haya yajiclckca kutajwa sana kalika mahojiano kuliko vigczo kruna jinsia. umri au maumbilc (u ya mgomhca. Kuhusu kupigia mill kura kwa kigczo elm ma'\wa.la Watanzania walionckana kujaji zaidi sllala la viwango vya maisha kuinuka kuliko kigczo kinginc chocho(e, ingawa mgomhca <unbayc tayari amcshikilia nafasi mmyogomhcaalionyeslta kuwa na naf,l... i kuhwa yakuchaguliwa kwa VyovY(lte vile. Vijanu wa'\io na ::Uira walionycsha kuwcza kumbuniwa na zawadi za pcsaau nyinginczo. Matokco haya ya Ulalili yanannycsha umuhimu wa kulijadili swala la wagombca hill:1.fsi Ni Nani MJliga Kura Mzoefu? UtaJili unaljlihitisha kuwa mpiga kura mwcnyc uz()cfu ni mwanamumc; aishiyc njc ya Dar cs Salaam; mnhayc alikuwa mwajiriwa wa kulipwa mshahara lakini asiyc na ajira kwa wak.1.ti ulc; Illkulima IIlwcnyc umri kati ya miaka 36 na 55 nn mwcnye climu chini ya kiwango elm clilllu ya m~ingi Kwa Nini Raadhi ya \Vatan7.ania Hawajiandikishi Kupiga Kura Kuhusu sab..1bu zinazowafanya ba..1dhi ya Watanzania kulojiandikisha kupiga kura, wahojiwa wcngi wa.liscma kuwa watu wcnginc hawana imani kuwa kupiga au kulopiga kura kwao kungcbauilisha lololc. Wcnginc wajiloa ~abahu ya kujiandiki~ha kwcnyewe kuonckana kuchukua muda mrcfu pamoja shughuli ycnycwc kunnckana kuhitaji mtu kus.1.firi mhali iii ashiriki. 5.3 Vynmho Gani vya Hahari vya Kutegemewa? Masuala mawili yalijitokcza kuhusiana Ila njia matlhuhuti za kuwafikia Watanzrulia wapiga kura. Swala la kwanza lilihusujinsi watu wapalavyo (amifa kuhusu ul'haguzi na wcngi wahnnckana kutcgcmca rctlin, ikifuatiwana magazcti halafu vijitabu. SuaJa la pili Iilihusu njia ya kupata kuclimika kuhusu maswala mhali mhaji yamsingi yaclimishayo juu ya ucmokrasia. Wcngi walit~lja rcdin na scmina pamoja na vijitahu kama vyomho vya hahari vyakulcgcmcwa. Magazcti ya.lil:.~iwa kalika n:lfasi ya (alu. Kwa vile sasa magazeti mapya yanaanza kus:.unhazwa njc ya Dar cs Salaam hali hii lalxla itabatlilika. Wahojiwa wcnginc walitlhani ingckuwa vcma kama vyama vya kisiasa navyo vitajihusisha na shughuli hii ya usmnbazwaji wa climu kuhusu tlclll()kra"iia. 53

64 5.4 Kwa Nini Tanzania Imeingia Kwenye Mrumo wa Vyama Vingi? Kuhusu kwa nini Tanz,'lnia imcingia kwcnyc mfwno wa vyama vingi wcngi walisema kuw3 mfumo hull hutoa ullum zaidi kwa wapigakura. Kuhusu matoked ya kuingia katika mfumo wa vyama vingi wcngi hawakuwa na uhakika kuhusu torauti zilakazo jilokcza kati yamfumo W3 zrunani l1:'1 mfumo mpya. Wengine wajikuwajasili kiasi eha kusema kuwa mfumo mpya hautolcta mabadiliko yoyme. 5.5 Kuhusu Semina 7.3 Walimu wa Walimu Wahojiwa wcngi walit1kiri kuwa semina za mafunzo ya walimu 7.ilikuwa muhimu ua zenyc manunla. Ilipcndckczwascmina zicnuclccna vikundi zaidi vya wcnginc vihusishwc. 5.6 Mapendekezn Yafuatayo ni mapcnuckczo m.1.l.lum runbayo yrumclckczwa kwa IruL..;isi z:\ umma nn za binafsi, zinazojishughulisha na masuala ya tlcmokrasia kwa ujumla katika Tanzania Kuna umuhimu mkuhwa wa kuongcza kasi ya kutayarisha chmu ya uraia na husus..'uli chmu ya wapiga kuru. Progrrunu zinazntayarishwa nn Tume ya Taifa ya Uchaguzi inaclckca hazijawalikia Watanzania walio wcngi. Pcnuckezo hapa ni kuwa Tume iongczc bidii kutayarisha mafunzo zaidi ya aina hii wakati hun huo Tume ikiziachia taasisi nyingine zcnyc uzncfu katika kuloa ehmu ya wapiga kuru na chmu ya dcmokrasia kwa ujumla kucndclcza miprulgo hii ya mafunzo kwa niaha ya Tume. Nehi za Afrika ya Kusini. Namibia na Msumhiji zinatoa milano ya hi vi karibuni ya jinsi ya kulanikisha ehmu ya wapiga kuru kwa kutumia vyama na ta..'lsisi zisizo 7.a kiserikali. Kianzio kingeweza kuwa Tume kuitisha mkutano wa wole w.mlaohusika na suala hili kwa njia moja au nyinginc. Kalika mwaka 1995 ESAURP inapanga kulayarisha semina kwa walu 500,000 walakaowahmnasisha kimd eha wapiga kurn milinni 10 wanaolan~iwa. Kikundi hiki eha walu nusu milioni l1i kikuhwa vya kutosha kuwcza kusamhaza ta..-uifa kadhaa ;:unhazo Tume ya Taifa ya Uehaguzi ingetamani kusrunhaza. Hala hivyo, ikumbukwe kuwa ki::l",i kikuhwa k;:una hicho eha usrunhazaji wa laarifa na maarifa kitakaehohusisha I.;'1mdsi za aina nyingi nrunna hii kitakuwa ni eha gharruna kubwa maradufu ya zile gharruna zilizolumiwa na Tume (NEe) kalika kutayftrisha uehaguzi wa madiwmli Inapendekezwa kuwa Tume (NEe) ianze malayarisho ya uchaguzi mapema. Vituo vya kujiandikisha kupiga kurn viwe karihu na wananehi iwezekanavyo iii walu wasitembce mhali kwenda kujinndikisha. Vile vile, kiln innvyowezekana kuhesahu kurn kufanywe k..'1fihu na vituo vya kupiga kurn iii Tume (NEe) iwcze kutekcleza m'\iukumu yake harahara lazima iwe na uwakilishi mpana iwczek~ulavyo na iwe na nyenzo za ka7.i na watenda kazi wakutosha na runbao wanakuhalika na wengi Vyruna vya kisiasa viangalie sana sira binafsi 7..a wagombea wa~. Wagomhca wcnye uwezo mkuhwa wa kujicleza na wenye kujua mahitaji ya wananehi wana nafao.;i kubwa ya kuchaguliwa. 54

65 5.6.5 Sera za vyama vya sia~a zisizojulikrum zitahilaji kampcni kabambe kuzitangaza kwa vile ni Illara chache sana kwa taarij~l kusrunbaa kirahisi kutoka vyruna kwel1l1a kwa wapiga kura wanaotegcmcwa Vyruna vipya vinahitaji vifaa na mafunzo mazuri ya kupanga na kutckclcza kwani bila hivyo havi~~loa changrunolo ya kulcgcmcwa. Inapcllllckczwa hapa kuwa njia l1l:"1.l.lum na za makini zianuajiwc kuviunga vyruna hivi mkono. Haitm;aiuia kuviunga mkono kwa mancno matupu Vyama vya kisiasa vinawcza kuhitaji kupcwa nafasi zailli kujitangaza kwenye reuio iii viwafikie wapiga kura Vile utafiti hull umconycsha wapiga kum wako wapi katika wingi wan, vyama vya kisiasa vinaweza kuhitaji kuclekcza Ilguvu za kusamha7a ta,,'lfifa katika makazi fulani kuliko mcnginc, kwa mt~u1o kuclckcza nguvu maalull1 schcmu Z1\ vijijini amhapo wakulima wmncc.lhihirisha kuwa wapiga kum wa kuaminika Imcc.lhirikakuwareuio, semina na vijitahu vya taarirani vynmhomauhuhuti katika kusrunhaza climu kuhusu dcmokmsia. Reuio imcjiprunhanua kamachomho muhimu kwa kutoa malangazo. Matumizi ya vyombo kama hi vi yasipcnuclec chruna chochote Semina na vijilahu vinaonekana kulumika kwa ukamilifu kalika kul~yarisha pmgrrunu zaelimu yaucmokrnsia. Reuio, semina na vijitahu kwa prunoja vinapcmlekezwa vitumike kuwasaic.lia wapiga kura kuelewa umuhimu wa kupiga kura Katika sura ya kwanza hnja imejengwa kuhusu umuhimu wa kujenga nguvu madhuhuti ya watenuaji makini katika ngazi ya wachunguzi wa upigaji kura wenycji wa mallah panapohusika; inapcnuekezwa kwa msisitizo kuwa vikunui visivyo vya kiseri~'1li vitakavyotcnua kazi ya kuwa wafutiliaji wa ud1'1guzi vipewc msaaua wa kifcuha. Schemu [ulani yamisaatl.'1 ya wahisani kuunga mkono shughuli zauchaguzi ingewcza ikaclekezwa kwellye kuymmillia makunui k~una haya Mapcnuekczo haya maalum yrulgcwcza kutolcwa kwa muhtasari lguna hoja sita muhimu. Kwrulza ni kule kuwa na haja ya programu kahamhc ya chmu ya liemokrasia husus1uli elimu kwa wapiga kum ilakayotayarishwa na vikundi mh.:'lji mhnli hasa vile visivyo vya kiscrikali. Pili ni kule kuwa na hajaya kuimarisha Tume yataifaya Uchaguzi (NEC) iii iwe yenyc uwakilishi rnpana zai~i. yenye vilenoea kazi vya kulosha. yenye uwezo, yenye kukuhalika kwa wote na yenye kuollckana kuwa isiyo na upcnc.lclco wowote. Tatu ni kule kuwa nn haja ya kuviona vyruna vya kisia"a amhavyo nuio kwanza vimepata uhai krunili vikijitahiui kuwa illlara na makini zaidi na vycnye ushawishi mkubwa z.'liui. Nne ni kule kuwa na haja ya kutafakari juu ya uwezekano wa kuruhusu wagombea hinafsi kwa vile ni wazi wapiga kum wengi mara nyingi hawapigii kura chama elm mgombca haji mgomhca mwcnyewe hinafsi. Tano ni i1e h<\ja ya kuwa na usajili wa kuuumu wa wapiga kum hata kama hili litatugharimu sana kama linavy(x)nckana kwa kurulza. I-lii inaweza kutatua matatizo yrulayoweza kutokea. Sita ni ile haja ya kurulgalia upya kaliha ya nchi. 55

66 Kiambatisho A Walioshiriki Katika Semina 7.3 Mafunzo Ngazi ya Wilaya JIN'" IA WII..\. \'A IOADIYA WASIIIR.';:' O>ADI YA. \'IO!'tit;07.J IUAUln. WAPII;" IOADI \,UlYABU WA WAU~IF. WAKE r.l\oni KUIL\ WAU:SI;WA I. Arumcru 2. Dukoha Vijijini 3. Dukoha Mjini 4. Dodomil Mjini 5. lial. 6. Iringa Mjini 7. Kibaha 8. Kilosa 9. Kinondoni 10. Lindi Mjini 11. Mafia 12. Mhcya Mjini 13. Mhulu 14. Morogom Mjini 15. Moshi Vijijini 16. Moshi Mjini 17. Mtwara Mjini 18. Mulcha 19. Musonw Mjini 20. Mwanz41 Mjini 21. Tanga Mjini 22. Tcmckc 23. Ukcrcwc 24. ljramho (, N ,649 (, (, (, IS (' (, lXlO I01.l ('.IlOO (, (, llO0 49.1)llO HlO fio.ooo 1(,.500 1(' I.lXlO 4(, »») I 43.lXlO 48.lXlO I0.1XH) 30.51lO 90.[)[XI 2('51X X)O 5fi.[)[lO X1 2('.[)[lO JUlUla J50 3J5 97,757 2,586,1X)[) 692,IMI[) 56

67 a. Wahi<ani kwa Mafunzo ya 1994 Wahbiani wa Kimataifa Kiambatisho B Mashirika Wahi<ani CS. Commonwealth Secretariat FES. Friedrich Ebert Stiftung ILO - International Laixluf Organization Irclruul - Irish Embassy Japan - Japanese Embassy NOVIB - Netherlands Organisation for International Development Coopcrat ion Switzerland Embassy of Switzerland U.K. British High Commission UNICEF United Nations Children's Fund USA United SUites of America Embassy WF - Westminster Foundation \Vahi~ani wa Nyurnhani Cooper Motors Cooperation EXIM Bureau de Change IPP Industrial Product Promotion Makondeko Holdings Ltd. Tan7.1nia Printing Works (Makondeko Holdings Ltd) h. Wahisani wa Mkutano C,Ulaoa - Canmlian High Commission Commonwealth Secretariat FES Friedrich Eben Stiftung GCA. Global Coalition for Africa Ireland hish Embassy NOVlD Netherlamls Organisation for International Development UNDP - United Nations Development Progrrunmcs (Tanzania) USA United S~1tes of America Embassy c. Mashirika yaliyoomhwa kuhisani mipango ya 1995 AAI African American Institute ADF. African Development Foundation 57

68 Canada - Canadian High Commission Carnegie Corporation Commonwealth Secretariat Denmark - Royal Danish Embassy (DANIDA) FES - Frie<lrich Ebert Stiflung Finlan<l - Emba~sy of Finlan<l For<l Foun<lalion France - Emba,sy of France GCA - Global Coalition for Africa Hollan<l - Royal Nelherlan<ls Embassy ICCO - IllIerchurch Organizalion for Developmenl Cooperalion IrehUl<l - Irish Embassy Japan - Japanese Embassy Norway - Royal Norwegi1Ul Embassy NOVm - Nelherlan<ls Organisalion for Inlernalional Developmenl an<l Co-operation Swe<len - Embassy of Swe<len Swilzerlan<l - Embassy of SwilZerlan<l U.K. - Unile<l King<lom (ODA) UNDP - Unile<l Nations Developmelll Programme UNESCO - Unile<l Nalions E<lucalional, Scienlific an<l Cullural Organisation. UNICEF - Unile<l Nations Chil<lren's Fun<l USA - Unile<l SImes of American Embassy USAID - Unile<l Slales Agency for Imemational Devclopmenl Westminster Found1tion. Taa.<l<i Shiriki Kiambatisho C Agenls for Personal Service Oversea, (APSO) Chuo ella Ualimu elm Morogoro Chuo eha ualimu Dar es Salaam Chuo cha Ushirika Moshi InslilUle of Social Slu<lies, The Hague (ISS) Kanisa la Kiinjili la KiluUleri Tanzania (KKKn Kivukoni Aca<lemy of Social Sciences (KASS) Mashirika 230 yasiyo ya kiscrilmli onsi ya Waziri Mkuu School of Orienlal an<l African Slu<lies (SOAS) Taasisi ya Macn<lclco na Uongozi (10M) Taa,isi ya Mafunzo ya Maen<lelco - Chuo Kikuu ella Dar es Sala.'UJl 58

69 Tume ya Taifa ya Uchaguzi University of Portsmouth Vyruna vya Kisimm Wiz,,'lf3 ya Elimu Kiambatisho D Machapi<ho Katika Uwanja wa Demokra.ia Arusha Repon Cost of Peace: Gaborone Report: Conference Report On Political Parties in the Transition to Mulliparty Democracy. Views of Political Panics On U,e Transition to Mulliparty Democracy. Report On The Inaugural Meeting of the ESAURP Council for Democracy. Kiambatisho E MashaurianolMikutano Arusha: B ukobaikagera : Cotonou - Benin: Dar es Salaam: Gaborone: Lusaka (Zrunbia): Moshi: Mozmnbiquc : Zimbabwe: NOVID Plmfonn meeting: Democrati71llion Process in Tanzania and possihle role of NGOs. ELCT NWD Voter Education Seminar January Global Coalition for Africa Meeting: 1st -4th March 1994 Workshop on Local Governmem Election 1994 University of Dar es Salaam January Conference on African Democracy Network 2nd - 4th February Executive CommiUee of the Council for Democracy Meeting 5th November Consullmion on Developing a Vision and Structure for DDC/CCTIELCTND 31st August Conference on Promoting a Cullure of Democracy and Human Rights in Southern Africa: 7th - 11th February Victoria Falls :African Election Administrators' Colloquium - 15th - 1Rth November

70 Kiambatisho F J.dwali 1: Jill,ia na Vihadala Vingine J INSIA NA UMRI Kunldl21 ll l5 J6 55 ZIoIdI y. 55 """" E1l1nu J. JINSIA NA F.UMU 8.., lima,.. -,. M... i'ol.a"ll1, MOle Mke S 42.S Waslani JL'\SIA NA AJJRA JISSI NA KAZI AJlra.. JlaJlI1 BII_AjJr. "... 1t1l_!*azI oiwai Mr..,..,... Wtllalrw MOle ML::e 62.S Waslani Ul 53.2 I n,l 4.9 Jedwali 2 : Data Kuhusu Watu Kiambatisho G EI..IMU UMRI Chlnl y. EIlmu Elllnll ya,.blnll St-Ir...:Iarl FJIDIIIYI ya,... ID.', Kufakia Zaidi ya Waslani UMRI NA AJIRA UMRINA KAZI AJlrh... Jh.,1ltl BlbAJlu MIwD... Mruyakazl OIWIII Mra..,.aBlMII.arl W... lae Kuftkia S , " Zaidi Wa.'1lani

71 -. W,.,.... T~. Do, Man Kuftkia ) ) Zaidi va Wa.~tani 1.5 I I.) ) UMRI NA KIWANGO ('1lA UMRINA UMRI NA UZOEFU MA."UNZO MAKAZI KUPIGA KURA AJIRA NA KAZI Mkulma Mr. azlofblilll M'M Bh.".Mn Wm Ajiriwa Jia'iri BilaAjim J.5, Mol-' ManMbII ManoTlllu 7... dlfii 1lllu ) ) ) AJIRA NA UZOEFU WA KUPIGA KURA ManM. Mano Mbil ~"ntlllu,...,., ).) 14.6 IH llH UU ''c 9 ELIMU NA UMRI KunloJall 21_ ):'0 lr>.:o;5 Chini ya [>.or Elimu M,!;ingi Kwinginl! Elimu ya M,!;ingi Dar' Kwinginl! Sckondari DM Kwingine Elimu ya DM luu Kwingine Wa.<;lani DM Kwinginc EI.I~1U NA JI~SIA <115:'0 Mum~ Mb IIl.O Kiambatisho H ledwali 3: Makazi na Vihadala Vingine Jin.<;ia Mume Mkc Umri Kufikia Zaidi 55 Elimu Chini va Msinci M.<;inci Sckondari Elimu a Juu Ajira Airiwa Jia'iri Bila Aira Kazi Mkulima Mfanva Kazi Afi.<;ini Mfanva Bia.<;hara Wc:ngine Uzocfu wa Mara Mo'a Kupiga Kura Mara Mhili Mara Tatu Zaidi ya Talu OAK Kwin 'in~ ) ' ) n ).1 ) HW

72 Kiambatisho I Jedwari 4' Uzoefu wa Kupiga Kura Na Vihadala Vingine KWAJINSIA ManMoJa M... MbUI MIlf'ITatll 7... ldly. 'not. Mume Mke Wastani KWA KIWANGO ella MAFUNZO Talt. wu., , Mume Mkc Wa~lani EJ.IMU NA MAKAZI Do,... 'liilae Taira Wlla,.... ELIMU NA KIWANGO ella MAFUSZO Ouni ya Msingi Msingi Sekondari Elimu ya lull Wa.. tani UZOEFU WA KUPIGA KURA NA ELIMU Man MoJI M... Mblll Min Tala Zaidi J1I Min Talll Ouni ya Msingi Msingi ILl Sd;:ondari Elimu ya lull ' Waslani EUl\1U NA AJJ RA EI.IMlJ NA KAZI Ajlrlwa JlaJirl BU. Ajln Mkulhnl Mr.,... Kad tou&iiyllkl:li WtoldllL' Otklnl Otini ya Msingi IL Msingi Sdwndari Elimu ya Juu Wa.~lani

73 Kiambatisho J JcdwarlS: Sababuza KutoJandlklsha; Kwa Nlni Kuplga Kura; Watu Huplgla Nini Kura SABABU 7..1\ KUTOJIANDlKLI\IIA... N... I 2 Hakuna Torauli Kupotez.a Muda Sipendi Wagornhca Sipendi Vvama 5 8 Hakuna Nara~i 8 10 KWA NINI KUIJIGA KURA? Sababa I 2 Haki ya Kikalibn Muhimu KUchaJ:ua Viongozi Ni Kuvun'a Sheria KUlo i a Kura 2 4 Wajuli.\he Viongozi Maoni N.r: ' ) 81) 32 WATU HUI'.faA NINI KURA: SIFA HINAFSI Sabahll N... I 2 Uwezo Kujidloza 90 3 Umbile 2 21 Kahila na Ukahila I 11 Dini I 4 Jin.~ia I 16 IS I) MASWALA Sababu N.ra.~1 I 2 Viwango Bora vya Mai.. ha 15 II Ahadi za Pe.Q/'Zawadi 5 22 Vili~Ml I 4 De5turi Kumpigia Iluyo fluyo Kiambatisho K Jedwari 6: Makazi - Dar es Salaam Dhidi ya K wingineko El.IMU NA AJIRA "- M... Ajhhn. """ <J ELIMU NA KAZI 611. Mkldlm. Mr.-ny".uID M... y. AJlu ""'. BIMhan alini ya Mliingi OM ' kwinl!ine ' Msingi OM IU! kwingine Sekondari OM H.5 kwingine Elimuya OM J"" kwingine ' 5.8 Wa.~tani. OM kwingine II W~

74 ELiMU NA UZOEFU KUPIGA KURA ElIm, "... Man MoJa Mara MbUI Mara Talu JII MarJI TaUt Olini Msinbi no , win e Il '6. Msingi DM in inc, '7. ScL":ondari DM K... in ;00.1 lui Elimu... Juu Kwin " inc Waslani D" III.S Kwin;inc Kiambatisho L Jedwari 7: Kwa Nini Kuwa na Chaguzi za Mara kwa Mara; Njia 7.3 Kujua Kuhusu Chaguzi KWA NINI KUWANA U'ALU,.I MARA KWA ~tara,,',', N.'.', 0 ~ J< 29 NI1I JINSI YA KUPATA IIAHARI ZA CIIAGUZI /liar A A P A P Ilia 1 (, 1 (I, ~azt.'11 m II (., I I Redio 44 (42 I. (16) 1. I Nriu u/marafil":i 3 (2 5 (4, (3 (5, Seminan.!.":. I. (32) 9 (X' 14 (II Wawakili.~hi Scribli 4 4, Vyama vya Kisia~ 2 (7) 3 (12) (23) Kumbuli:a: A = Halisi P = Matashi ya Baadaye Kiambatisho M Jedwari 8: Kwa nini kuingia MCumo wa Vyama \'illgi; Malokl'o),a MCulUO wa Vyama Vingi KWA NINI KUINGlA MFUMO WA VYAJ\.IA VISGI Sahahu Safa.~ Mahita'i a Mi.~aada a N'c Kufuata Mwekkeo wa MaluL":io Uhuru Zaidi kwa Wa i a Kura ~Ialouo MATOKEO YA KUIl\'GIA MFUMO WA VYAMA VIl\'(;I Naf...' I 2 3 () Huluna TofaUli L":... a Vi... an o v a Mai.~ha R Bd 7.a Kuridhi.<;.ha II 10 II 68 Bei luu Kupotcza A Ira ala.~1 ::II,za "". 4 Kuko!i3 Uh.1okiL":a (

75 1) J\l~, '11, I.) \1 ~., ~ " >."»»" :.:"::.:",:>.. ". -" Country ~ 1A,[f MIC},'.. ".. Year I D)q':;- Language -1noa..LU..l.l; Description LOLw t)i8 ~ ~!PI:: '- Ill! ':& LM: n0u13f.u'a: a JrloL 11 2U.!.f ( " ~ 3 I,I I i.i 4 I,I II ~. I ~,j I IFES developed/sponsored? 11W;:?~/''(,.F/.~~:::::::::~:;::::::~::::::::-':::~4J ( Kitahu hiki kinntufakaj kuhusu mriga kuru wa Tanzania na ni maswala yapi humsukuma kufanya hivyo. Kitahu kinalcnga katika kutujulisha kiasi cha ufuhamu wa Watanzaniu kuhusu mfumo mzima wa chaguzi za kisiasa za vyama '" vingi; njia bora za kusambaza taurica kuhusu uchaguzi na mhinu zinazofaa katikn kuc1imisha wananchi kuhusu demokrasia ya vyama vingi. Kitahu kinabainishamkanganyiko amhao Watanzania walia wengi wangalinao kuhusu uwiano kati ya dcmokrasia ya vyama vingi na maendclco ya kiuchumi na kijamii. d :, II Kinasambazwa na Tanzania Publishing House Ltd. Kimechaplshwa na TEMA Pnblishns Co. Ltd. DAR ES SALAAM DAR E...~ SALAAM

Azimio la Umoja wa Mataifa Kuhusu Watetezi wa Haki za Binadamu

Azimio la Umoja wa Mataifa Kuhusu Watetezi wa Haki za Binadamu The Human Rights Centre Uganda Azimio la Mkutano Mkuu 53/144 (8 Machi 1999) Azimio la Umoja wa Mataifa Kuhusu Watetezi wa Haki za Binadamu AZIMIO KUHUSU HAKI NA WAJIBU WA MTU BINAFSI, VIKUNDI NA JUMUIYA

More information

Information for assessors (do not distribute this page to participants):

Information for assessors (do not distribute this page to participants): R&P Cultural Orientation Model Assessment Written Version Swahili Information for assessors (do not distribute this page to participants): This written version of the Model Cultural Orientation (CO) Assessment

More information

Kimesanifiwa na:- E.D.Kissuu ECOMM TANZANIA S.L.P ,Dar es Salaam. Simu:

Kimesanifiwa na:- E.D.Kissuu ECOMM TANZANIA S.L.P ,Dar es Salaam. Simu: Kimesanifiwa na:- E.D.Kissuu ECOMM TANZANIA S.L.P. 21425,Dar es Salaam. Simu: +255 713 607 207 edkissuu@gmail.com Katuni zimechorwa na: Adam Lutta Babatau Inc. Box 13565 Dar es salaam, Simu:+255 713 474200

More information

Miradi na jamii. 3.1 Utangulizi

Miradi na jamii. 3.1 Utangulizi 3.1 Utangulizi Miradi na jamii Lengo la sura hii ni mapitio ya mazingira pana ambayo chini ya ardhi kwa ajili ya maendeleo vijijini upatikanaji wa maji inafaa. majadiliano wakapanga meneja, au kiongozi

More information

Mwongozo kwa Lugha Rahisi wa Sera ya Maendeleo ya Ushirika na Sheria ya Vyama vya Ushirika Tanzania Bara

Mwongozo kwa Lugha Rahisi wa Sera ya Maendeleo ya Ushirika na Sheria ya Vyama vya Ushirika Tanzania Bara Mwongozo kwa Lugha Rahisi wa Sera ya Maendeleo ya Ushirika na Sheria ya Vyama vya Ushirika Tanzania Bara Umetayarishwa na Shirikisho la Vyama vya Ushirika Tanzania kwa Kushirikiana na Idara ya Maendeleo

More information

Kutetea Haki za Binadamu

Kutetea Haki za Binadamu Kutetea Haki za Binadamu Kitabu cha Marejeo kwa watetezi wa Haki za Binadamu Toleo la pili i Kutetea Haki za Binadamu: Kitabu cha Marejeo kwa watetezi wa Haki za Binadamu (Toleo la pili) 2012 East and

More information

JAMHURI YA KENYA. Mkakati wa Ushirikiano MUKHTASARI FY Public Disclosure Authorized. Public Disclosure Authorized

JAMHURI YA KENYA. Mkakati wa Ushirikiano MUKHTASARI FY Public Disclosure Authorized. Public Disclosure Authorized horized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized JAMHURI YA KENYA Mkakati wa Ushirikiano FY2014-2018 MUKHTASARI Mkakati wa Ushirikiano wa Jamhuri ya Kenya

More information

GOVERNMENT NOTICE No... PUBLISHED ON THE ELECTRICITY ACT, (CAP.131) ORDER. (Made under Section 23)

GOVERNMENT NOTICE No... PUBLISHED ON THE ELECTRICITY ACT, (CAP.131) ORDER. (Made under Section 23) GOVERNMENT NOTICE No... PUBLISHED ON THE ELECTRICITY ACT, (CAP.131) ORDER (Made under Section 23) THE ELECTRICITY (STANDARDIZED SMALL POWER PROJECTS TARIFF) ORDER, 2015 Citation 1. This Order may be cited

More information

Azimio lililopitishwa na Mkutano Mkuu tarehe 18 Desemba 2013 [juu ya taarifa ya Kamati ya Tatu (A/68/456/Add.2)]

Azimio lililopitishwa na Mkutano Mkuu tarehe 18 Desemba 2013 [juu ya taarifa ya Kamati ya Tatu (A/68/456/Add.2)] This unofficial translation is provided by the International Service for Human Rights Umoja wa Mataifa A/AZI/68/ Ugaw Jumla Mkutano Mkuu 30 Januari 2014 Kikao cha Sitini na Nane Dondoo ya Ajenda 69(b)

More information

Mpango wa Maendeleo ya Elimu ya Msingi (MMEM) Muhtasari Rakesh Rajani na George Omondi

Mpango wa Maendeleo ya Elimu ya Msingi (MMEM) Muhtasari Rakesh Rajani na George Omondi Mpango wa Maendeleo ya Elimu ya Msingi (MMEM) Muhtasari Rakesh Rajani na George Omondi HakiElimu: Mfululizo wa Mada za Uchambuzi Namba. 2003. 6S Mpango wa Maendeleo ya Elimu ya Msingi (MMEM) Muhtasari

More information

GOVERNMENT NOTICE No... PUBLISHED ON THE ELECTRICITY ACT, (CAP.131) ORDER. (Made under Section 23)

GOVERNMENT NOTICE No... PUBLISHED ON THE ELECTRICITY ACT, (CAP.131) ORDER. (Made under Section 23) GOVERNMENT NOTICE No... PUBLISHED ON THE ELECTRICITY ACT, (CAP.131) ORDER (Made under Section 23) THE ELECTRICITY (STANDARDIZED SMALL POWER PROJECTS TARIFF) ORDER, 2016 citation 1. This Order may be cited

More information

Kitabu Cha Mafunzo Ya Uongozi Kwa Wanawake

Kitabu Cha Mafunzo Ya Uongozi Kwa Wanawake Uongozi Bora Kitabu Cha Mafunzo Ya Uongozi Kwa Wanawake UONGOZI BORA Uongozi ni uwezo wa kubuni na kuyaweka maono katika vitendo. -Mshiriki katika Semina ya Mafunzo Uongozi Bora: Kitabu cha Mafunzo ya

More information

MAKUBALIANO YA 2005 YA ULINZI NA UKUZAJI WA VIELELEZO VYA TAMADUNI ANUWAI

MAKUBALIANO YA 2005 YA ULINZI NA UKUZAJI WA VIELELEZO VYA TAMADUNI ANUWAI MAKUBALIANO YA 2005 YA ULINZI NA UKUZAJI WA VIELELEZO VYA TAMADUNI ANUWAI MAKUBALIANO YA ULINZI NA UKUZAJI WA VIELELEZO VYA TAMADUNI ANUWAI Paris, 20 Oktoba 2005 Kongamano Kuu la Umoja wa Mataifa linalohusisha

More information

Songa kwenye kilele cha upeo. Masuala ya Msingi na Ujuzi juu ya Uendeshaji wa Serikali za Mitaa

Songa kwenye kilele cha upeo. Masuala ya Msingi na Ujuzi juu ya Uendeshaji wa Serikali za Mitaa Songa kwenye kilele cha upeo Masuala ya Msingi na Ujuzi juu ya Uendeshaji wa Serikali za Mitaa Masuala ya Msingi na Ujuzi juu ya Uendeshaji wa Serikali za Mitaa United Republic of Tanzania Photos provided

More information

Elimu ya Msingi inaelekea Upande Sahihi? Kufikiri na Nyerere Rakesh Rajani

Elimu ya Msingi inaelekea Upande Sahihi? Kufikiri na Nyerere Rakesh Rajani Elimu ya Msingi inaelekea Upande Sahihi? Kufikiri na Nyerere Rakesh Rajani HakiElimu: Mfululizo wa Mada za Uchambuzi Namba. 2003.4S Elimu ya Msingi inaelekea Upande Sahihi? Kufikiri na Nyerere 1 Rakesh

More information

JAMHURI YA MUUNGANO WA TANZANIA WIZARA YA MAENDELEO YA JAMII, JINSIA NA WATOTO

JAMHURI YA MUUNGANO WA TANZANIA WIZARA YA MAENDELEO YA JAMII, JINSIA NA WATOTO JAMHURI YA MUUNGANO WA TANZANIA WIZARA YA MAENDELEO YA JAMII, JINSIA NA WATOTO MPANGO KAZI WA USHIRIKI WA MTOTO TANZANIA 2014-2019 JANUARI, 2014 Dibaji Kwa mujibu wa takwimu za Sensa ya Taifa ya Idadi

More information

UKUZAJI WA ASALI AFRICA (HONEY CARE AFRICA)

UKUZAJI WA ASALI AFRICA (HONEY CARE AFRICA) Empowered lives. Resilient nations. UKUZAJI WA ASALI AFRICA (HONEY CARE AFRICA) Kenya Miradi ya Equator Wanafijiji na Maendeleo Himili ya Jamii MIRADI YA UNDP EQUATOR Kote duniani, jamiii zinazidi kubuni

More information

MKAKATI ATHARI YA MAZINGIRA NA KIJAMII YA KAZI YA PRO-ROUTES. Ombi kwa ajili ya fedha za umma wa mradi wa ziada

MKAKATI ATHARI YA MAZINGIRA NA KIJAMII YA KAZI YA PRO-ROUTES. Ombi kwa ajili ya fedha za umma wa mradi wa ziada Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Résumé non technique Version Swahili MKAKATI ATHARI YA MAZINGIRA NA KIJAMII YA KAZI YA

More information

KUSHUKA KWA HADHI YA LUGHA ZA JAMII NCHINI TANZANIA YOHANA P. MSANJILA University of Dar es Salaam, Tanzania

KUSHUKA KWA HADHI YA LUGHA ZA JAMII NCHINI TANZANIA YOHANA P. MSANJILA University of Dar es Salaam, Tanzania Nordic Journal of African Studies 12(3): 296 309 (2003) KUSHUKA KWA HADHI YA LUGHA ZA JAMII NCHINI TANZANIA YOHANA P. MSANJILA University of Dar es Salaam, Tanzania ABSTRACT Lugha za jamii hapa nchini

More information

TAMKO LA JUKWAA LA HAKI ZA WATOTO (TCRF) KUHUSU HAKI ZA WATOTO KATIKA KATIBA MPYA

TAMKO LA JUKWAA LA HAKI ZA WATOTO (TCRF) KUHUSU HAKI ZA WATOTO KATIKA KATIBA MPYA TAMKO LA JUKWAA LA HAKI ZA WATOTO (TCRF) KUHUSU HAKI ZA WATOTO KATIKA KATIBA MPYA Marekebisho ya 23 January 2013 YALIYOMO KURASA TAMKO LA JUKWAA LA HAKI ZA WATOTO (TCRF)... 0 KUHUSU HAKI ZA WATOTO... 0

More information

Kiswahili, utandawazi na umoja wa Afrika

Kiswahili, utandawazi na umoja wa Afrika Kiswahili, utandawazi na umoja wa Afrika Stephen N. Kamau Abstract It is a fact that in the recent past, globalization has gradually taken shape in Africa and as such the continent has no choice but to

More information

MAPENDEKEZO YA MTANDAO WA WANAWAKE NA KATIBA TANZANIA

MAPENDEKEZO YA MTANDAO WA WANAWAKE NA KATIBA TANZANIA MTANDAO WA WANAWAKE NA KATIBA MAPENDEKEZO YA MTANDAO WA WANAWAKE NA KATIBA TANZANIA KUHUSU JINSI YA KUINGIZA MASUALA YA USAWA WA JINSIA KATIKA RASIMU YA PILI YA KATIBA YA TANZANIA KWA NINI MISINGI YA USAWA

More information

TANZANIA OSAKA ALUMNI. Kitabu cha Mbinu Bora

TANZANIA OSAKA ALUMNI. Kitabu cha Mbinu Bora K I T A B U C H A M B I N U B O R A C H A T O A U k u r a s a 1 TANZANIA OSAKA ALUMNI Kitabu cha Mbinu Bora Ofisi ya Waziri Mkuu Tawala za Mikoa na Serikali za Mitaa P.O. Box 1923, Dodoma. Novemba, 2012

More information

Ufanisi katika Ufundishaji kwenye Shule za Msingi na Sekondari nchini Tanzania

Ufanisi katika Ufundishaji kwenye Shule za Msingi na Sekondari nchini Tanzania Ufanisi katika Ufundishaji kwenye Shule za Msingi na Sekondari nchini Tanzania Desemba 2014 1 Shukurani Ripoti hii iliandikwa na Dk. Mkumbo. Ushauri wa kitaalamu ulitolewa na Elizabeth Missokia na Godfrey

More information

Utumiaji Wa Kiswahili Na Lugha Za Jamii Kijinsia Nchini Tanzania Y.P. MSANJILA University of Dar-es-Salaam, Tanzania

Utumiaji Wa Kiswahili Na Lugha Za Jamii Kijinsia Nchini Tanzania Y.P. MSANJILA University of Dar-es-Salaam, Tanzania Nordic Journal of African Studies 16(1): 18 29 (2007) Utumiaji Wa Kiswahili Na Lugha Za Jamii Kijinsia Nchini Tanzania Y.P. MSANJILA University of Dar-es-Salaam, Tanzania ABSTRACT This paper has attempted

More information

UNIVERSITY OF CAMBRIDGE INTERNATIONAL EXAMINATIONS General Certificate of Education Ordinary Level. SWAHILI 3162/01 Paper 1 May/June 2013

UNIVERSITY OF CAMBRIDGE INTERNATIONAL EXAMINATIONS General Certificate of Education Ordinary Level. SWAHILI 3162/01 Paper 1 May/June 2013 www.xtremepapers.com UNIVERSITY OF CAMBRIDGE INTERNATIONAL EXAMINATIONS General Certificate of Education Ordinary Level *9257224991* SWAHILI 3162/01 Paper 1 May/June 2013 Additional Materials: Answer Booklet/Paper

More information

TAFSIRI RAHISI YA MPANGO WA MAENDELEO YA AFYA YA MSINGI (MMAM)

TAFSIRI RAHISI YA MPANGO WA MAENDELEO YA AFYA YA MSINGI (MMAM) TAFSIRI RAHISI YA MPANGO WA MAENDELEO YA AFYA YA MSINGI (MMAM) 2007-2017 TAFSIRI RAHISI YA MPANGO WA MAENDELEO YA AFYA YA MSINGI (MMAM) 2007-2017 Kimetolewa na Sikika (Zamani YAV) S.L.P 12183 Dar Es Salaam

More information

RIPOTI YA WARSHA KUHUSU HABARI KWA AJILI YA UWAJIBIKAJI

RIPOTI YA WARSHA KUHUSU HABARI KWA AJILI YA UWAJIBIKAJI International Records Management Trust RIPOTI YA WARSHA KUHUSU HABARI KWA AJILI YA UWAJIBIKAJI ukumbi wa British Council Tanzania Auditorium Machi 27-28, 2000 Dar es Salaam, Tanzania warsha imeandaliwa

More information

Ripoti ya Mwaka ya Utekelezaji wa MKUKUTA 2006/07

Ripoti ya Mwaka ya Utekelezaji wa MKUKUTA 2006/07 Mwongozo wa Lugha Rahisi wa Ripoti ya Mwaka ya Utekelezaji wa MKUKUTA 2006/07 Mwongozo huu Umeandaliwa na Hakikazi Catalyst kwa niaba ya Wizara ya Fedha na Uchumi. Desemba 2007 Dibaji Ripoti ya Mwaka ya

More information

MAADHIMISHO YA MIAKA 15 YA FOUNDATION FOR CIVIL SOCIETY

MAADHIMISHO YA MIAKA 15 YA FOUNDATION FOR CIVIL SOCIETY HABARI ISSN 1821-5335 Makala Maalum Miaka 15 ya Foundation for Civil Society MAADHIMISHO YA MIAKA 15 YA FOUNDATION FOR CIVIL SOCIETY Uwezeshaji wa moja ya sekta madhubuti za asasi za kiraia barani Afrika

More information

SERA & TARATIBU YA YALE NEW HAVEN HEALTH

SERA & TARATIBU YA YALE NEW HAVEN HEALTH Eneo La Huduma: Huduma Ya Ushirika Wa Biashara Kichwa: Sera Ya Mipango Ya Msaada Wa Kifedha SERA & TARATIBU YA YALE NEW HAVEN HEALTH Tarehe Kupitishwa: 09/20/2013 Tarehe Ya Ufanisi: 09/20/2013 1/1/2017

More information

Human Rights Are Universal And Yet...

Human Rights Are Universal And Yet... Human Rights Are Universal And Yet... Episode 05 Title : The right to education Author : Julien Adayé Editor : Aude Gensbittel Translator : Anne Thomas, Eric Ponda Proofreader: Pendo Paul Characters (sounds,

More information

HISTORIA, MAENDELEO NA MABADILIKO YA KATIBA TANZANIA TANGU UHURU HADI MIAKA HAMSINI YA UHURU 9 DESEMBA 2011.

HISTORIA, MAENDELEO NA MABADILIKO YA KATIBA TANZANIA TANGU UHURU HADI MIAKA HAMSINI YA UHURU 9 DESEMBA 2011. Saint Augustine University of Tanzania From the SelectedWorks of Daudi Mwita Nyamaka Mr. Winter December 9, 2011 HISTORIA, MAENDELEO NA MABADILIKO YA KATIBA TANZANIA TANGU UHURU HADI MIAKA HAMSINI YA UHURU

More information

KUHUSU AFRODAD. Dira ya AFRODAD. Dhamira ya AFRODAD. AFRODAD inalenga mchakato sawa na endelevu wa maendeleo kuelekea Afrika yenye mafanikio.

KUHUSU AFRODAD. Dira ya AFRODAD. Dhamira ya AFRODAD. AFRODAD inalenga mchakato sawa na endelevu wa maendeleo kuelekea Afrika yenye mafanikio. KUHUSU AFRODAD Dira ya AFRODAD AFRODAD inalenga mchakato sawa na endelevu wa maendeleo kuelekea Afrika yenye mafanikio. Dhamira ya AFRODAD Kupata sera zitakazorekebisha migogoro ya madeni ya Afrika kulingana

More information

Ufundishaji wa lugha nyingine

Ufundishaji wa lugha nyingine CHUO CHA ELIMU CHA KIMATAIFA OFISI YA ELIMU YA KIMATAIFA Ufundishaji wa lugha nyingine Na Elizabeth B. Bernhardt ELIMU MAZOEA KITABU NA. 20 1 Chuo cha Elimu cha Kimataifa (The International Academy of

More information

JHSPH MAADILI YA KUFANYA UTAFITI WA MASUALA YA BINAADAMU MUONGOZO WA MAFUNZO YA UTAFITI

JHSPH MAADILI YA KUFANYA UTAFITI WA MASUALA YA BINAADAMU MUONGOZO WA MAFUNZO YA UTAFITI JHSPH MAADILI YA KUFANYA UTAFITI WA MASUALA YA BINAADAMU MUONGOZO WA MAFUNZO YA UTAFITI Mwongozo huu utatumika kama njia ya kuwafunza watafiti watakaohusika na utafiti unaohusu binadamu. Muongozo huu utatumika

More information

Misamaha ya kodi Tanzania: Je, ni mikubwa sana na kutufanya tuwe tegemezi kwa misaada?

Misamaha ya kodi Tanzania: Je, ni mikubwa sana na kutufanya tuwe tegemezi kwa misaada? Policy brief TZ.12/2010K Misamaha ya kodi Tanzania: Je, ni mikubwa sana na kutufanya tuwe tegemezi kwa misaada? 1. Utangulizi Kila mwaka Bunge la Tanzania hupitia na kuchanganua kwa makini bajeti ya Serikali.

More information

TAARIFA FUPI KUHUSU SERA YA TAIFA YA ELIMU

TAARIFA FUPI KUHUSU SERA YA TAIFA YA ELIMU TAARIFA FUPI KUHUSU SERA YA TAIFA YA ELIMU TANZANIA EDUCATION NETWORK / MTANDAO WA ELIMU TANZANIA () 1.0 USULI Tanzania, sawa na nchi nyingine, ilitia saini Malengo ya Maendeleo ya Milenia na Malengo ya

More information

ATHARI ZA MABADILIKO YA TABIANCHI KWA UCHUMI WA ZANZIBAR

ATHARI ZA MABADILIKO YA TABIANCHI KWA UCHUMI WA ZANZIBAR ATHARI ZA MABADILIKO YA TABIANCHI KWA UCHUMI WA ZANZIBAR MUHTASARI WA RIPOTI YA YA MWISHO. JULY 2012 for Page i Muhtasari Utafiti huu wa athari za Mabadiliko ya Tabianchi kwa uchumi Zanzibar umetoa tathmini

More information

Kubadili Sheria Za Mbegu Na Ulinzi Wa Aina Za Mbegu Na Mimea Nchini Tanzania

Kubadili Sheria Za Mbegu Na Ulinzi Wa Aina Za Mbegu Na Mimea Nchini Tanzania Kubadili Sheria Za Mbegu Na Ulinzi Wa Aina Za Mbegu Na Mimea Nchini Tanzania Athari Zake Kwa Mifumo Ya Mbegu Inayosimamiwa Na Wakulima Na Kwa Wakulima Wadogo April 2016 CONTENTS UTANGULIZI 3 MAELEZO YA

More information

KUUNGANISHA VIZAZI KUPITIA RADIO MWONGOZO KUTOKA AFRIKA KWA WAANDAJI WA VIPINDI VYA RADIO WANAOFANYAKAZI NA WATOTO NA VIJANA

KUUNGANISHA VIZAZI KUPITIA RADIO MWONGOZO KUTOKA AFRIKA KWA WAANDAJI WA VIPINDI VYA RADIO WANAOFANYAKAZI NA WATOTO NA VIJANA KUUNGANISHA VIZAZI KUPITIA RADIO MWONGOZO KUTOKA AFRIKA KWA WAANDAJI WA VIPINDI VYA RADIO WANAOFANYAKAZI NA WATOTO NA VIJANA KUWEZESHA Radio za kijamii Kutumia Tehama Mwongozo huu umeandaliwa ili kuvipa

More information

Ripoti Fupi ya Nchi kuhusu Kazi Zenye Staha TANZANIA (bara)

Ripoti Fupi ya Nchi kuhusu Kazi Zenye Staha TANZANIA (bara) Ripoti Fupi ya Nchi kuhusu Kazi Zenye Staha TANZANIA (bara) Ripoti Fupi ya Nchi kuhusu Kazi Zenye Staha TANZANIA (bara) Hakimiliki Shirika la Kazi Duniani 2010 Toleo la kwanza 2010 Machapisho ya Ofisi

More information

Dibaji ya Mwenyekiti wa Kamati ya Pamoja ya Uongozi

Dibaji ya Mwenyekiti wa Kamati ya Pamoja ya Uongozi Dibaji ya Mwenyekiti wa Kamati ya Pamoja ya Uongozi Mwaka wa nne wa utekelezaji wa Mpango wa Msaada wa Maendeleo wa Umoja wa Mataifa (UNDAP 2011-2016) nchini Tanzania ulikuwa na mafanikio makubwa lakini

More information

Kufafanua Upya Elimu Bora Tanzania: Kutoka Zana za Dufundishia mpaka Uwezo wa Wanafunzi 1 Oktoba 2007

Kufafanua Upya Elimu Bora Tanzania: Kutoka Zana za Dufundishia mpaka Uwezo wa Wanafunzi 1 Oktoba 2007 Kufafanua Upya Elimu Bora Tanzania: Kutoka Zana za Dufundishia mpaka Uwezo wa Wanafunzi 1 Oktoba 2007 1. Utangulizi Changamoto kuu iliyopo kuhusiana na Elimu ya msingi nchini Tanzania kwa sasa ni namna

More information

LUGHA YA KISWAHILI KATIKA KUFUNDISHIA NA KUJIFUNZIA ELIMU SHULE ZA SEKONDARI

LUGHA YA KISWAHILI KATIKA KUFUNDISHIA NA KUJIFUNZIA ELIMU SHULE ZA SEKONDARI LUGHA YA KISWAHILI KATIKA KUFUNDISHIA NA KUJIFUNZIA ELIMU SHULE ZA SEKONDARI SIKOMBE YIZUKANJI YORADI TASNIFU YA KISWAHILI KWA MINAJILI YA KUTUNUKIWA SHAHADA YA UZAMILI (MA. KISWAHILI) KITIVO CHA SANAA

More information

USIMAMIZI MKUU WA UBORA WA MAHURUJI

USIMAMIZI MKUU WA UBORA WA MAHURUJI USIMAMIZI MKUU WA UBORA WA MAHURUJI MWONGOZO KWA WAFANYABIASHARA WADOGO NA WA WASTANI WANAOUZA BIDHAA NJE YA NCHI TOLEO LA PILI Geneva 2011 ii IKISIRI YA HUDUMA YA HABARI ZA BIASHARA ID=42653 2011 F-09.03

More information

WIZARA YA ELIMU NA MAFUNZO YA UFUNDI TAASISI YA ELIMU TANZANIA MTAALA WA ELIMU YA MSINGI TANZANIA

WIZARA YA ELIMU NA MAFUNZO YA UFUNDI TAASISI YA ELIMU TANZANIA MTAALA WA ELIMU YA MSINGI TANZANIA WIZARA YA ELIMU NA MAFUNZO YA UFUNDI TAASISI YA ELIMU TANZANIA MTAALA WA ELIMU YA MSINGI TANZANIA 2007 i WIZARA YA ELIMU NA MAFUNZO YA UFUNDI TAASISI YA ELIMU TANZANIA MTAALA WA ELIMU YA MSINGI TANZANIA

More information

Elimukombozi, Lugha na Upashanaji Habari nchini Tanzania, katika Muktadha wa Utandawazi

Elimukombozi, Lugha na Upashanaji Habari nchini Tanzania, katika Muktadha wa Utandawazi Elimukombozi, Lugha na Upashanaji Habari nchini Tanzania, katika Muktadha wa Utandawazi Martha Qorro 1 1.0 Utangulizi Elimu ni suala la jamii ambalo mipango na taratibu zake zinahitaji kushirikisha wadau

More information

TAARIFA YA MWAKA YA UTENDAJI KAZI IDARA YA UTAWALA BORA 2013/2014

TAARIFA YA MWAKA YA UTENDAJI KAZI IDARA YA UTAWALA BORA 2013/2014 TAARIFA YA MWAKA YA UTENDAJI KAZI IDARA YA UTAWALA BORA 2013/2014 15 JULAI, 2014 1 YALIYOMO YALIYOMO... i MUHTASARI... ii SURA YA KWANZA... 1 1.0 UTANGULIZI... 1 1.1 Kuhusu Tume... 1 1.1.1 Dira ya Tume...

More information

MIONGOZO MIWILI KUPAA NA KUTUNGULIWA KWA AZIMIO LA ARUSHA

MIONGOZO MIWILI KUPAA NA KUTUNGULIWA KWA AZIMIO LA ARUSHA KIGODA CHA TAALUMA CHA MWALIMU NYERERE MIONGOZO MIWILI KUPAA NA KUTUNGULIWA KWA AZIMIO LA ARUSHA Yamekusanywa na kuhaririwa na: Bashiru Ally Saida Yahya-Othman Issa Shivji CHUO KIKUU CHA DAR ES SALAAM

More information

KAMATI ZA KUDHIBITI UKIMWI NCHINI TANZANIA

KAMATI ZA KUDHIBITI UKIMWI NCHINI TANZANIA KAMATI ZA KUDHIBITI UKIMWI NCHINI TANZANIA KAMATI ZA KUDHIBITI UKIMWI NCHINI TANZANIA NI UFUMBUZI KATIKA KUSHIRIKISHA JAMII? NI UFUMBUZI KATIKA KUSHIRIKISHA JAMII? Februari, 2013 Februari, 2013 SHUKURANI

More information

UNACHOHITAJI KUJUA KUHUSU VIKWAZO VYA KULINDA MAISHA KATIKA USAIDIZI WA KIMATAIFA WA AFYA KWA MSAADA WA KIMATAIFA UNAOFADHILIWA NA MAREKANI

UNACHOHITAJI KUJUA KUHUSU VIKWAZO VYA KULINDA MAISHA KATIKA USAIDIZI WA KIMATAIFA WA AFYA KWA MSAADA WA KIMATAIFA UNAOFADHILIWA NA MAREKANI UNACHOHITAJI KUJUA KUHUSU VIKWAZO VYA KULINDA MAISHA KATIKA USAIDIZI WA KIMATAIFA WA AFYA KWA MSAADA WA KIMATAIFA UNAOFADHILIWA NA 30 SEPTEMBA, 2017 UTANGULIZI Tarehe 23 Januari, 2017, Rais Donald Trump

More information

Mwongozo wa Kutathimini mifumo ya Ugawanaji wa faida na Mapato Katika Miradi ya Jamii ya MKUHUMI

Mwongozo wa Kutathimini mifumo ya Ugawanaji wa faida na Mapato Katika Miradi ya Jamii ya MKUHUMI David M. Mwayafu, Richard Kimbowa, Kristy Graham Mwongozo wa Kutathimini mifumo ya Ugawanaji wa faida na Mapato Katika Miradi ya Jamii ya MKUHUMI Na: David M. Mwayafu, Richard Kimbowa (Uganda Coalition

More information

NGUZO KUMI ZA KILIMO KWANZA

NGUZO KUMI ZA KILIMO KWANZA NGUZO KUMI ZA KWANZA (MFUMO WA UTEKELEZAJI) NGUZO YA 1 DIRA YA TAIFA YA KWANZA 1.1 Kupitisha Dira ya KWANZA SHUGHULI MAJUKUMU MUDA MHUSIKA MKUU 1. AZIMIO LA KWANZA 2. mpango wa utekelezaji wa KWANZA 3.

More information

JUA HAKI ZAKO, SEHEMU YA 1

JUA HAKI ZAKO, SEHEMU YA 1 The Human Rights Centre Uganda JUA HAKI ZAKO, SEHEMU YA 1 AZIMIO LA KIMATAIFA JUU YA HAKI ZA KIBINADAMU SURA YA NNE YA KATIBA YA JAMHURI YA UGANDA YA 1995: MASIMULIZI YALIYOFASIRIWA KWA URAHISI NA KUFUPISHWA

More information

Mheshimiwa Waziri wa Ujenzi, Uchukuzi na Mawasiliano, Prof. Makame M. Mbarawa (Mb.); Waheshimiwa Mawaziri na Wabunge wote mliohudhuria;

Mheshimiwa Waziri wa Ujenzi, Uchukuzi na Mawasiliano, Prof. Makame M. Mbarawa (Mb.); Waheshimiwa Mawaziri na Wabunge wote mliohudhuria; HOTUBA YA BALOZI MHANDISI JOHN W.H. KIJAZI, KATIBU MKUU KIONGOZI, WAKATI WA UFUNGUZI WA MAADHIMISHO YA SIKU YA WAHANDISI KWA MWAKA 2017, UKUMBI WA JAKAYA KIKWETE, DODOMA, SEPTEMBA 7, 2017 Mheshimiwa Waziri

More information

JAMHURI YA MUUNGANO WA TANZANIA WIZARA YA ELIMU SAYANSI TEKNOLOJIA NA UFUNDI MTAALA WA ELIMUMSINGI DARASA LA I NA LA II

JAMHURI YA MUUNGANO WA TANZANIA WIZARA YA ELIMU SAYANSI TEKNOLOJIA NA UFUNDI MTAALA WA ELIMUMSINGI DARASA LA I NA LA II JAMHURI YA MUUNGANO WA TANZANIA WIZARA YA ELIMU SAYANSI TEKNOLOJIA NA UFUNDI MTAALA WA ELIMUMSINGI DARASA LA I NA LA II JAMHURI YA MUUNGANO WA TANZANIA WIZARA YA ELIMU SAYANSI TEKNOLOJIA NA UFUNDI MTAALA

More information

TANZANIA MARKETS PAN Sera zinazoboresha masoko

TANZANIA MARKETS PAN Sera zinazoboresha masoko TANZANIA MARKETS PAN Sera zinazoboresha masoko UPOTEVU WA MAZAO YA NAFAKA BAADA YA MAVUNO: CHANGAMOTO NA UBORESHAJI Usuli Kuna makubaliano ya jumla kwamba marekebisho ya sera zinazohusu sekta ya kilimo,

More information

Mwongozo kwa familia zinazofanya kazi pamoja kwa maisha endelevu. Nyenzo ya Mafunzo

Mwongozo kwa familia zinazofanya kazi pamoja kwa maisha endelevu. Nyenzo ya Mafunzo Mwongozo kwa familia zinazofanya kazi pamoja kwa maisha endelevu Nyenzo ya Mafunzo Vi Agroforestry Vi Agroforestry ni shirika la ushirikiano la maendeleo la Sweden, linalopambana dhidi ya umasikini na

More information

HOTUBA YA RAIS WA JAMHURI YA MUUNGANO WA TANZANIA, MHESHIMIWA BENJAMIN WILLIAM MKAPA,KWA WANANCHI, 30 SEPTEMBA, 2001

HOTUBA YA RAIS WA JAMHURI YA MUUNGANO WA TANZANIA, MHESHIMIWA BENJAMIN WILLIAM MKAPA,KWA WANANCHI, 30 SEPTEMBA, 2001 HOTUBA YA RAIS WA JAMHURI YA MUUNGANO WA TANZANIA, MHESHIMIWA BENJAMIN WILLIAM MKAPA,KWA WANANCHI, 30 SEPTEMBA, 2001 Leo napenda nizungumze nanyi, kwa lugha nyepesi iwezekanavyo, juu ya mahusiano tunayowania

More information

Mipango ya miradi katika udugu

Mipango ya miradi katika udugu Partnerschaftlich Projekte planen Mipango ya miradi katika udugu 2 Dibaji... 3 Utangulizi... 4 I. Nafasi ya (Wajibu wa) Fedha katika Udugu: Mtazamo wa Ki-indonesi... 5 II. Namna UEM Inavyowezesha Miradi

More information

Dodoma ambako kikao cha Bunge kinaendelea kuja kushiriki japo sehemu ya uzinduzi wa mkutano.

Dodoma ambako kikao cha Bunge kinaendelea kuja kushiriki japo sehemu ya uzinduzi wa mkutano. HOTUBA YA WAZIRI WA FEDHA NA MIPANGO MHE. DKT. PHILIP I. MPANGO (MB) WAKATI WA UFUNGUZI WA MKUTANO WA KIMATAIFA WA KUJADILI MATUMIZI YA TAKWIMU ZA UMASKINI NA NAMNA BORA YA KUPIMA HALI YA UMASKINI AFRIKA,

More information

Programu ya Uendelezaji Mifumo ya Maji Vijijini (PUMMV) katika Tanzania. Modeli wa Ukodishaji Mradi

Programu ya Uendelezaji Mifumo ya Maji Vijijini (PUMMV) katika Tanzania. Modeli wa Ukodishaji Mradi Programu ya Uendelezaji Mifumo ya Maji Vijijini (PUMMV) katika Tanzania Modeli wa Ukodishaji Mradi Programu ya Uendelezaji Mifumo ya Maji Vijijini (PUMMV) Programu ya Uendelezaji Mifumo ya Maji Vijijini

More information

Unyanyasaji wa Watoto & Kutelekezwa

Unyanyasaji wa Watoto & Kutelekezwa Child Abuse & Neglect 43(2015)8 21 Orodha Yaliyomo inapatikana katika ScienceDirect Unyanyasaji wa Watoto & Kutelekezwa Nakala ya Utafiti Mbinu za kuimarisha mifumo ya ulinzi wa mtoto kuanzia chini kwenda

More information

UFUATILIAJI WA MIRADI NA TATHMINI

UFUATILIAJI WA MIRADI NA TATHMINI JAMUHURI YA MUUNGANO WA TANZANIA OFISI YA RAIS Tawala za Mikoa na Serikali za Mitaa MFUMO WA RUZUKU YA MAENDELEO YA MTAJI WA SERIKALI ZA MITAA (LDCDG) UFUATILIAJI WA MIRADI NA TATHMINI Kijitabu cha Mshiriki

More information

UTANGULIZI ANUANI NA MANDHARI YA CHUO

UTANGULIZI ANUANI NA MANDHARI YA CHUO UTANGULIZI International Montessori Teachers College (IMTC), ni chuo kilichoanzishwa hapa nchini Tanzania mwaka 2012 na kinatoa kozi ya kimataifa ya ualimu wa watoto wadogo (yaani child care and nursery

More information

Mwongozo wa Utekelezaji wa Njia za S5-UUE (KAIZEN)-UUU Tanzania

Mwongozo wa Utekelezaji wa Njia za S5-UUE (KAIZEN)-UUU Tanzania Jamhuri ya Muungano wa Tanzania Wizara ya Afya na Ustawi wa Jamii Mwongozo wa Utekelezaji wa Njia za S5-UUE (KAIZEN)-UUU Tanzania Msingi wa Programu zote za Uimarishaji Ubora Toleo la 1 kwa Lugha ya Kiswahili

More information

SautiElimu. Sauti Yako Isikike

SautiElimu. Sauti Yako Isikike SautiElimu Sauti Yako Isikike SautiElimu Sauti Yako Isikike Mtayarishaji : Godfrey Telli Mchangiaji : Robert Mihayo Mhariri : Rakesh Rajani Shukrani za dhati kwa timu ya waandaaji wa SautiElimu 1-10: Lilian

More information

Hati ya kuhitimu kisomo Kenya (K.C.S.E)

Hati ya kuhitimu kisomo Kenya (K.C.S.E) 102/3 KISWAHILI KARATASI YA 3 Fasihi Julai/Agosti 2013 MUDA : SAA 2 ½ Hati ya kuhitimu kisomo Kenya (K.C.S.E) Kiswahili Karatasi 3 Julai/ Agosti Muda: Saa 2 ½ MAAGIZO: Andika jina lako na nambari yako

More information

Summaries of GC Reports 2012, Vol. 2, Sec. 1, Swahili

Summaries of GC Reports 2012, Vol. 2, Sec. 1, Swahili Summaries of GC Reports 2012, Vol. 2, Sec. 1, Swahili 1. 2-Muhtasari wa Ukurasa wa Ripoti ya Miaka minne ya Bodi Kuu ya Kanisa & Jamii............................... 2 2. Kamati ya Kawaida ya Malipo ya

More information

Mradi wa Usimamizi Endelevu wa Rasilimali ya Madini Ukanda

Mradi wa Usimamizi Endelevu wa Rasilimali ya Madini Ukanda WARAKA WA TAARIFA YA MRADI (PID) HATUA YA TATHMINI TAARIFA NA..: AB4376 Jina la Mradi Mradi wa Usimamizi Endelevu wa Rasilimali ya Madini Ukanda AFRIKA Sekta Madini na Uchimbaji mwingine (100%) Namba ya

More information

MWONGOZO WA MAANDALIZI YA MPANGO NA BAJETI KWA MWAKA 2017/18

MWONGOZO WA MAANDALIZI YA MPANGO NA BAJETI KWA MWAKA 2017/18 MWONGOZO WA MAANDALIZI YA MPANGO NA BAJETI KWA MWAKA 2017/18 WIZARA YA FEDHA NA MIPANGO NOVEMBA, 2016 ISBN 978-9987 - 829-02 - 9 ii YALIYOMO 1.0 UTANGULIZI... 1 2.0 MABORESHO YA MFUMO WA KIBAJETI... 2

More information

Uzio wa pilipili unazuia tembo kuvamia mazao shambani! Jinsi ya kujenga na kudumisha uzio wa pilipili Tanzania

Uzio wa pilipili unazuia tembo kuvamia mazao shambani! Jinsi ya kujenga na kudumisha uzio wa pilipili Tanzania Uzio wa pilipili unazuia tembo kuvamia mazao shambani! Jinsi ya kujenga na kudumisha uzio wa pilipili Tanzania Jinsi ya kujenga na kudumisha uzio wapilipili Tanzania Wildlife Division, Tanzania Wildlife

More information

Mwongozo wa Mafunzo Yaliyochanganywaya K4Health

Mwongozo wa Mafunzo Yaliyochanganywaya K4Health Mwongozo wa Mafunzo Yaliyochanganywaya K4Health Wasiojua kusoma na kuandika katika karne ya 21 hawatakuwa wale wasiojua kusoma na kuandika lakini wale ambao hawawezi kujifunza, kutojifunza na kujifunza

More information

MKAKATI WA PILI WA TAIFA WA KUDHIBITI UKIMWI ( )

MKAKATI WA PILI WA TAIFA WA KUDHIBITI UKIMWI ( ) JAMHURI YA MUUNGANO WA TANZANIA OFISI YA WAZIRI MKUU MKAKATI WA PILI WA TAIFA WA KUDHIBITI UKIMWI (2008 2012) Dar es Salaam Oktoba 2007 YALIYOMO ORODHA YA VIFUPISHO DIBAJI SHUKRANI MUHTASARI RASMI SURA

More information

Jifunze kusimamia pesa zako nchini Uskoti

Jifunze kusimamia pesa zako nchini Uskoti Jifunze kusimamia pesa zako nchini Uskoti Mradi wa kujua kuhusu Pesa Aprili 2011 FLP - Swahili Mradi wa kujua kuhusu Pesa Ipindi vyetu vya maelezo vya bure, warsha na kozi hutoa fursa ya kujifunza kuhusu

More information

KIMAZINGIRA NA KIJAMII NA MPANGO WA UDHIBITI

KIMAZINGIRA NA KIJAMII NA MPANGO WA UDHIBITI Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized!. viromen-alsc:a.. Environmental & Social MRADI WA UMEME WA GESI YA * Assessment & Management

More information

Huduma kwa wateja kupitia barua pepe na ujumbe mfupi Fig

Huduma kwa wateja kupitia barua pepe na ujumbe mfupi Fig KITINI CHA JINSI YA KUTUMIA MFUMO WA SIMU YA KIGANJANI KATI YA BARAZA LA FAMASI NA WAMILIKI WA MADUKA NA WATAALAMU WA DAWA YALIYOMO UTANGULIZI... 3 SEHEMU YA KWANZA: MALIPO YA KUHUISHA VIBALI... 4 1.1

More information

Elimu-Jumuishi Kwa Vitendo

Elimu-Jumuishi Kwa Vitendo Elimu-Jumuishi Kwa Vitendo Taarifa ya Warsha Kuhusu Elimu-Jumuishi Iliyofanyika Zanzibar, 7-10 Februari 2006 Kujifunza hakuna mwisho. Kazi ya vikundi imenipa fursa ya kujieleza bila kuhofia kuwa ningekosea.

More information

Mwongozo wa Mwezeshaji

Mwongozo wa Mwezeshaji JAMHURI YA MUUNGANO WA TANZANIA WIZARA YA AFYA NA USTAWI WA JAMII Ushauri Nasaha na Upimaji wa VVU kwa Hiari Mwongozo wa Mwezeshaji Mpango wa Taifa wa Kudhibiti UKIMWI Machi 2010 Kimetafsiriwa kutoka lugha

More information

Mazoezi yaliyofanyika wakati wa warsha kuhusu Elimu-Jumuishi kwa Vitendo. Zanzibar, 7-10 Februari 2006

Mazoezi yaliyofanyika wakati wa warsha kuhusu Elimu-Jumuishi kwa Vitendo. Zanzibar, 7-10 Februari 2006 Mazoezi yaliyofanyika wakati wa warsha kuhusu Elimu-Jumuishi kwa Vitendo Zanzibar, 7-10 Februari 2006 Imechapishwa na: The Atlas Alliance Schweigaardsgt 12 SLP 9218 Grønland 0134 Oslo, Norway Simu: +47

More information

RIPOTI YA MDHIBITI NA MKAGUZI MKUU WA HESABU ZA SERIKALI

RIPOTI YA MDHIBITI NA MKAGUZI MKUU WA HESABU ZA SERIKALI JAMHURI YA MUUNGANO WA TANZANIA OFISI YA TAIFA YA UKAGUZI RIPOTI YA MDHIBITI NA MKAGUZI MKUU WA HESABU ZA SERIKALI KUHUSU UKAGUZI WA MASHIRIKA YA UMMA KWA MWAKA WA FEDHA 2009/2010 Mdhibiti na Mkaguzi Mkuu

More information

In the matter of an Application by the KIGOMA URBAN WATER SUPPLY AND SEWERAGE AUTHORITY (KUWASA) For a Tariff and Charges Adjustment

In the matter of an Application by the KIGOMA URBAN WATER SUPPLY AND SEWERAGE AUTHORITY (KUWASA) For a Tariff and Charges Adjustment In the matter of an Application by the KIGOMA URBAN WATER SUPPLY AND SEWERAGE AUTHORITY (KUWASA) For a Tariff and Charges Adjustment Background 1. On 17 th May 2011 KUWASA submitted an application for

More information

MWONGOZO WA UTUNGAJI WA SHERIA NDOGO NA USHIRIKI WA WANANCHI

MWONGOZO WA UTUNGAJI WA SHERIA NDOGO NA USHIRIKI WA WANANCHI MWONGOZO WA UTUNGAJI WA SHERIA NDOGO NA USHIRIKI WA WANANCHI 2012 MWONGOZO WA UTUNGAJI WA SHERIA NDOGO NA USHIRIKI WA WANANCHI 2012 Kitabu hiki kimetayarishwa na Shirika la Equality for Growth (EfG) Equality

More information

I "~I ~nl * B D 8 A 3 E

I ~I ~nl * B D 8 A 3 E Date Printed: 04/23/2009 JTS Box Number: lfes 73 Tab Number: 4 Document Title: Shiriki katika uchaguzi wa vionguzi Document Date: 1994 Document Country: Document Language: lfes ID: Tanzania Swahili CE01889

More information

HOTUBA YA WAZIRI OFISI YA WAZIRI MKUU: KAZI, AJIRA, VIJANA NA WENYE ULEMAVU MHE

HOTUBA YA WAZIRI OFISI YA WAZIRI MKUU: KAZI, AJIRA, VIJANA NA WENYE ULEMAVU MHE HOTUBA YA WAZIRI OFISI YA WAZIRI MKUU: KAZI, AJIRA, VIJANA NA WENYE ULEMAVU MHE. JENISTA MHAGAMA (MB), KATIKA KILELE CHA MAADHIMISHO YA SIKU YA AFYA NA USALAMA MAHALI PA KAZI DUNIANI DODOMA, 28 APRILI

More information

MKAKATI WA PILI WA TAIFA WA KUDHIBITI UKIMWI ( )

MKAKATI WA PILI WA TAIFA WA KUDHIBITI UKIMWI ( ) JAMHURI YA MUUNGANO WA TANZANIA OFISI YA WAZIRI MKUU MKAKATI WA PILI WA TAIFA WA KUDHIBITI UKIMWI (2008 2012) TOLEO LA PILI Dar es Salaam, Oktoba, 2007 i ii JAMHURI YA MUUNGANO WA TANZANIA OFISI YA WAZIRI

More information

Kuuelewa Mchakato wa Bajeti Tanzania Mwongozo wa Asasi za Kiraia

Kuuelewa Mchakato wa Bajeti Tanzania Mwongozo wa Asasi za Kiraia Kuuelewa Mchakato wa Bajeti Tanzania Mwongozo wa Asasi za Kiraia HakiElimu & Policy Forum KUUELEWA MCHAKATO.indd a 1/20/10 11:00:56 AM KUUELEWA MCHAKATO.indd b 1/20/10 11:00:57 AM Kuuelewa Mchakato wa

More information

5. Mheshimiwa Spika, Bunge lako Tukufu lilijadili kwa kina Miswada ifuatayo:

5. Mheshimiwa Spika, Bunge lako Tukufu lilijadili kwa kina Miswada ifuatayo: HOTUBA YA MHESHIMIWA MIZENGO PETER PINDA (MB), WAZIRI MKUU, WAKATI WA KUTOA HOJA YA KUAHIRISHA MKUTANO WA KUMI NA MBILI WA BUNGE DODOMA TAREHE 29 AGOSTI 2008 UTANGULIZI 1. Mheshimiwa Spika, leo ni takriban

More information

K. M a r k s, F. E n g e l s

K. M a r k s, F. E n g e l s W a (any a kazi wa nchi zote, unganeni! K. M a r k s, F. E n g e l s Maelezo ya chama cha kikomunist Idara ya Maendcleo Moscow Tafsiri hii ya "Maelezo ya Chama cha Kikomunist" inatokana na maandishi

More information

JAMHURI YA MUUNGANO WA TANZANIA WIZARA YA VIWANDA NA BIASHARA. Ifahamu Sekta ya Viwanda Vidogo na Biashara Ndogo. TOLEO Na.

JAMHURI YA MUUNGANO WA TANZANIA WIZARA YA VIWANDA NA BIASHARA. Ifahamu Sekta ya Viwanda Vidogo na Biashara Ndogo. TOLEO Na. JAMHURI YA MUUNGANO WA TANZANIA WIZARA YA VIWANDA NA BIASHARA Ifahamu Sekta ya Viwanda Vidogo na Biashara Ndogo TOLEO Na. 1, Desemba, 2012 Yaliyomo Orodha ya Vifupisho -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------3

More information

HAKI NA TARATIBU ZA AJIRA, KAZI NA HIFADHI YA JAMII

HAKI NA TARATIBU ZA AJIRA, KAZI NA HIFADHI YA JAMII HAKI NA TARATIBU ZA AJIRA, KAZI NA HIFADHI YA JAMII SHERIA KATIKA LUGHA RAHISI KIMETOLEWA NA CHAMA CHA WANASHERIA TANZANIA BARA (TANGANYIKA LAW SOCIETY) KWA UFADHILI WA TAASISI YA LEGAL SERVICE FACILITY

More information

Elimu Bora, lakini... C HakiElimu Elimu bora, lakini...

Elimu Bora, lakini... C HakiElimu Elimu bora, lakini... Elimu Bora, lakini... Shukrani za dhati kwa wote waliotusaidia katika kutayarisha kijitabu hiki: Nsa Kaisi, Mshauri wa Rais, kwa mchango wake mkubwa wa mawazo Wafanyakazi wote wa HakiElimu 2003-2004 Many

More information

Uhakika wa Mbegu kwa Uhakika wa Chakula MWONGOZO WA UZALISHAJI WA MBEGU ZA ASILI ZA MAHINDI

Uhakika wa Mbegu kwa Uhakika wa Chakula MWONGOZO WA UZALISHAJI WA MBEGU ZA ASILI ZA MAHINDI Uhakika wa Mbegu kwa Uhakika wa Chakula MWONGOZO WA UZALISHAJI WA MBEGU ZA ASILI ZA MAHINDI b Uhakika wa Mbegu kwa Uhakika wa Chakula MWONGOZO WA UZALISHAJI WA MBEGU ZA ASILI ZA MAHINDI 1 Mwongozo wa Uzalishaji

More information

Makala ya Mshiriki wa Mafunzo

Makala ya Mshiriki wa Mafunzo JAMHURI YA MUUNGANO WA TANZANIA WIZARA YA AFYA NA USTAWI WA JAMII Ushauri Nasaha na Upimaji wa VVU kwa Hiari Makala ya Mshiriki wa Mafunzo Mpango wa Taifa wa Kudhibiti UKIMWI Machi 2010 Kimetafsiriwa kutoka

More information

Ripoti ya Maendeleo ya Binadamu 2013

Ripoti ya Maendeleo ya Binadamu 2013 W N S E Muhtasari Ripoti ya Maendeleo ya Binadamu 2013 Kuinuka kwa Nchi za Kusini: Maendeleo ya Binadamu katika Ulimwengu Anuwai Empowered lives. Hati ya kunakili 2013 na Mradi wa Maendeleo ya Umoja wa

More information

Mhashamu Askofu Jude Thaddaeus Ruwa ichi, Rais wa Baraza la Maaskofu Katoliki Tanzania; Mwadhama Policarp Kardinali Pengo,

Mhashamu Askofu Jude Thaddaeus Ruwa ichi, Rais wa Baraza la Maaskofu Katoliki Tanzania; Mwadhama Policarp Kardinali Pengo, HOTUBA YA MHESHIMIWA MIZENGO P. PINDA (MB), WAZIRI MKUU, KWENYE SHEREHE YA KUADHIMISHA MIAKA HAMSINI YA BARAZA LA MAASKOFU KATOLIKI TANZANIA, TAREHE 08 JUNI 2008, MSIMBAZI CENTRE, DAR ES SALAAM Mhashamu

More information

TIST (TANGA) HABARI MOTO MOTO. Kutunza miche yako. Take care of your seedlings. Take care of your trees

TIST (TANGA) HABARI MOTO MOTO. Kutunza miche yako. Take care of your seedlings. Take care of your trees TIST (TANGA) HABARI MOTO MOTO Tel. +255748-537720/632013, P.O.BOX 6049 MOROGORO E-Mail info@ tist.org April 2004 Take care of your seedlings This year, thousands of seedlings have been planted in the TIST

More information

Kilimo cha kiekolojia cha Wakulima Wadogo Hufanikisha Haki za Mazingira

Kilimo cha kiekolojia cha Wakulima Wadogo Hufanikisha Haki za Mazingira Kilimo cha kiekolojia cha Wakulima Wadogo Hufanikisha Haki za Mazingira Kilimo cha kiekolojia cha Wakulima Wadogo Hufanikisha Haki za Mazingira Kiongozi hiki kimeandaliwa kikiwa ni sehemu ya mradi wa

More information

N09/2/ABSWA/HP1/SWA/TZ0/XX/Q

N09/2/ABSWA/HP1/SWA/TZ0/XX/Q N09/2/ABSWA/HP1/SWA/TZ0/XX/Q 88092387 SWAHILI B HIGHER LEVEL PAPER 1 SOUAHÉLI B NIVEAU SUPÉRIEUR ÉPREUVE 1 SUAHILI B NIVEL SUPERIOR PRUEBA 1 Tuesday 3 November 2009 (morning) Mardi 3 novembre 2009 (matin)

More information